Milli azınnıkları korumak için çerçevä Konven iyasının uurunda dekabrinin 9-da 2004 kabledilän Danı ma komitetinin

Transkript

1 Evropa Soveti Moldova Respublikasının milletlärarası ili kileri Bürosu Gagauz dilinä çeviri Milli azınnıkları korumak için çerçevä Konven iyasının uurunda dekabrinin 9-da 2004 kabledilän Danı ma komitetinin MOLDOVAYA L K K NC SONUCU Milli azınnıkları korumak için çerçevä Konven iyası uurunda Danı ma komitetinin ikinci Sonucuna MOLDOVA RESPUBL KASININ KOMENTAR Y (april 2005) Milli azınnıkları korumak için çerçevä Konven iyasını Moldova Respublikası tarafından tamannamaya ili ik REZOLÜ YA Res CMN (2005)8 Kabledildi Ministrular Komiteti tardafından dekabrinin 7-dä 2005 yılda temsilci ministruların 950 bulu ması çerçevesindä Ki inöv

2 Evropa Soveti Strasburg, dekabrinin 9-u 2004 ACFC/OP/II (2004) 004E M LL AZINNIKLARIN HAKLARINI KORUMAK Ç N ÇERÇEVÄ KONVEN YASI UURUNDA DANI MA KOM TET MOLDOVAYA L K K NC SONUÇ, Kabledilän dekabrinin 9-da 2004 y. REZÜME Danı ma komitetinin birinci sonucunu martta 2002 yılda hem Ministrular komitetinin Rezolü iyasını yanvarda 2003 yılda kablettiktän sora Moldova yaptı çalı ma, aniki iile tirmää milli azınnıklardan ki ilerin durumunu türlü sferalarda, angıları baalı onnarın kulturasını, dilini hem adetlerini korumasına. Ama indiyä kadar kalêr bir sıra çözülmedik problema, angıların bir payı baalı Transnistriya konfliktinä hem zorluklara, ani çıkêr aaranılarkan ölä bir çözüm, angısı uygun olur Moldovanın toprak bütünnüü hem milli suvereniteti prin iplerinä. Kuvetlä lääzım taa çok önem versinnär kultura çe itliinä, milli azınnıklardan ki ilerin üüretiminin milletlärarası harakterinä hem kalitesinä. Administra iya temsilcileri lääzım zaamet etsinnär, aniki zeedelensin milli azınnıkların dillerindä kimi predmetlerin üüredilmesinin kaplamı, bu dillerin üüredilmesinin kalitesi iile sin, hem dä garantiyalamaa onnarın taa balanslı kullanılmasınını mass-media sferasında hem administrativ ili kilerindä. Lääzım zeedelemää milli azınnıklar temsilcilerin sayısını devlet hem topluluk organnarında, neetlän çözmää onnarın spe ifikalı problemalarını. Taa energiyalı çalı malar lääzım yapılsınnar, aniki desteklemää milletlär arasındakı saburluu hem dialogu, hesaba katarak bu bölgedä taa efektiv monitoringı. Serioz kasavetlendirer çingenelerin dii ilmeyän durumu, onnar indiya kadar hep kar ıla êrlar diskrimina iyaylan, toplulukta e itsiz hallan, onnar katılmêêrlar padi aalıımızın so ial-politika ya amasına, ayırıca devlet uurunda önemli karar almak sferasına. Lääzım taa energiyalı çalı malar, aniki ii le tirmää çingenelerin so ial, ekinomik hem üüretim uurunu, hem dä geni letmää onnarın katılmasını topluluun ya amasına. 2

3 ACFC/OP/II (2004) 004E Ç NDEK LÄR I. BA ÇIKI LAR Monitoring pro edurası Çerçevä konven iyasının Transnistriyada uygulanması Genel zakonnar bazası Zakonnarı praktikada uygulamak Bilgi toplaması Saburluk hem kulturalar arasındakı dialog Çingenelerin durumu Üüretim Milli azınnıkların dillerini kullanmak Katılmak II. III. AYIRI STATYALARA KOMENTAR YLÄR (YORUMNAR) Çerçevä konven iyasının 3-cü Statyası Çerçevä konven iyasının 4-cü Statyası Çerçevä konven iyasının 5-ci Statyası Çerçevä konven iyasının 6-cı Statyası Çerçevä konven iyasının 7-ci Statyası Çerçevä konven iyasının 8-ci Statyası Çerçevä konven iyasının 9-cu Statyası Çerçevä konven iyasının 10-cu Statyası Çerçevä konven iyasının 12-ci Statyası Çerçevä konven iyasının 14-cü Statyası Çerçevä konven iyasının 15-ci Statyası Çerçevä konven iyasının 18-ci Statyası SON ÇIKI LAR Pozitiv dii meklär Çözülmedik problemalar 3

4 ACFC/OP/II (2004) 004E M LL AZINNIKLARIN HAKLARINI KORUMAK Ç N ÇERÇEVÄ KONVEN YASI UURUNDA DANI MA KOM TET MOLDOVAYA L K K NC SONUÇ 1. Danı ma komiteti bu sonucu kabletti dekabrinin 9-da 2004 yılda Çerçevä konven iyasının 26 (1) statyasına hem Ministrular Komitetinin (97)10 Rezolü iyasının 23 kuralına uygun olarak. Bu Sonuç yapıldı, dayanarak informa iyaya, angısı bulunêr Devlet raportunda (burada hem ileri dooru Devlet raportu), kabledilän mayın 14-dä 2004 yılda hem ba ka yazılı kaynaklarda, hem dä o informa iya temelindä, angısını Komitet topladı hükümet uurunda hem hükümetä baalı olmayan vizitlär vakıdında Ki inövda, Komratta hem Tarakliyada oktäbrinin dä 2004 yılda. 2. Danı ma komiteti bu Sonucunun I-ci Bölümündä bulunêr en önemli çıkı lar, angıları ili ik Çerçevä koınven iyanın Moldovada uygulanmasına. Hep bu çıkı lar taa ayırıntılı açıklandı II Bölümün ayırı statyalarına ili ik çıkı larında, neredä söz gider kimi dartı malı soru lar için, angıları için Komitet lääzım alsın baamsız karar. 3. Bölümnär ikisi dä dayanêrlar Çerçevä konven iyasının ilk monitoring iklasına ili ik çıkı lara, angıları tiparlandılar Danı ma komitetinin birinci Sonucunda mardın 1-dä 2002 yılda hem ona uygun Ministrular Komitetinin Rezolü iyasında yanvarın 15-dä 2003 yılda. 4. III-cü Bölümä girdilär Ministrular Komitetinin Moldovaya ili ik son nı annamakları hem rekomenda iyaları. 5. Danı ma komiteti umut eder, ki Çerçevä konven iyasının ugulanmasına ilgi gösterän ofi ial ki ilerin hem milli azınnıkların temsilcileri hem dä hepsi ba ka devlet hem toplum zaametçilerin arasında dialog ilerleyecek. Çerçevä konven iyasının uygulanmak pro esini taa duruk hem açık yapmak için Komitet mutlak rekomendat eder bu Sonucu kablettiktän sora osaat bildirmää onu geni toplumun çevrelerinä. 4

5 ACFC/OP/II (2004) 004E Monitoring pro edurası I. ÖNEML ÇIKI LAR 6. Çerçevä konven iyasını tamannamak monitoringı organizat etmektä Moldova gösterdi yapıcı davranı. Üzä çıkarılan faktlara kıymet biçmäk için hem gelecek çalı malara plan kurmak için respublikada yapıldı bir seminar. Seminarda pay aldılar milli azınnıkların hem Danı ma komitetinin temsilcileri. Milli azınnıklar ayırıca kanaat olduklarını gösterdilär onunnan, ani seminara deyni monitoring pro esinä ili ik hepsi dokumentlär (Danı ma Komitetinin Sonucu; Hükümetin Komentariyleri; Ministrular Komitetinin Rezolü iyası) çevirildilär milli azınnıkların dillerinä. 1 Milli azınnıkların problemalarına ili ik bir sıra ba ka seminarların yapılması, onnarın sayısında Üülen-Duu Evropada stabillik Paktına baalı, inandırdı, ani milli azınnıkları korumak i indä Moldova, hem vatanda topluluu uurunda, hem dä hükümet uurunda, aktiv bir partnördur, hem vazgeçmeer bu problemalara maasuz önem vermää. 7. Belli, ani Devlet raportunu hazırlayarak, kuvetlär danı tılar milli azınnıkların temsilcilerinnän, ama onnara organizat etmedilär onun içindelii konusunda son dartı mayı. Milli azınnıkların kimi temsilcileri sayêrlar, ki hükümetlän baalantı diildi etecek kadar sıkı da, buna görä, Devlet raportu bitkiyädän göstermeer onnarın arzularını. Gelecektä Moldova kuvetleri hem milli azınnıklar temsilcileri lääzım kursunnar taa açık hem sıkı ili kilär, da barabarca yapsınnar ölä, ani Çerçevä konven iyasının monitoring pro edurasına hepsi katılannarın görü leri belli edilsinnär. Çerçevä konven iyasının Transnistriyada uygulanması 8. Bu Sonucu hazırlayarak, Danı ma komiteti ayırıca önem verdi Moldova kuvetlerin çalı malarına uygulamaa Çerçevä konven iyasını o topraklarda, angıları bulunêr onnarın doorudan kontrolü altında. Buna bakmayarak, Komitet nı annêêr, ani Transnistriya problemasının çözümü Moldova hükümetinin ilk sıradakı daavasıdır hem onun çözülmesinä baalı iç dialog pro esi hem barı mak ölä önemli soru larda, nicä Moldova devletinin, milli özelliklerinin hem dilinin kaavilenmesi. 9. Bu durumda Moldova hükümeti altında olmayan topraklarında Çerçevä konven iyasını uygulamak monitoringı kalêr kayet problemalı. Ayırıca lääzım nı annamaa Moldovadakı hükümet hem hükümetä baalı olmayan organiza iyaların zaametlerini, angılar doorulu kurmaa kontakt Transnistriyadakı vatanda topuluu temsilcilerinnän hem, neredä olabilir, katmaa onnarı sıralara, angıları keezli kurmaa saburluk hem kulturalar arasında annayı. 10. Komitet sayêr, ani görü melär pro esinä katılan hepsi taraflar lääzım 1 Bulgarcaya, gagauzçaya, çingeneyceyä, rusçaya, ukraincaya. 5

6 geçsinnär konstruktiv pozi iyalara da soraya brakmayarak alsınnar dooru hem uzun zamannı bir karar. Bölä kararın bir artı milli azınnıklardan ki ilerin korumasına bütün Moldova topraanda garantiya verän Çerçevä konven iyasının prin iplerinä uygun olmaktır. 11. Danı ma komiteti ayırı ku kuylan nı annêêr zorlukları, angıları peydalandılar diil çoktan Transnistriyada moldovan kolalarında latin grafikasını kullanmak konusunda. Halklararası organiza iyanın bir payı olarak, Danı ma komiteti sayêr, ani konfliktä katılmı olan üürenicilerin, onnarın aylelerin hem üüredicilerin durumu absolüt kabledilmäz, neçinki dil bakımından onnar Transnistriya topraanda gerçektän bulunêrlar azınnıkta. Sirua iyayı dola tırêr o hal, ani u aklara diil sade verilmeer hak üürenmää ana dilindä da bununnan korumaa kendi özelliini, ama onnar katılı konfliktä, angısının çözümü bulunêr politika uurunda. 12. Bakmayarak, ani üürenicilerin çoyu pek geç kalmadaan ba ladılar üürenmää, kolalarda situa iya hep taa kalêr uslanmadık hem ku kulu. Kendikendini bildirän Transnistriya respublikası kuvetleri tarafından belli bir vakıda iki moldovan kolasının registra iyası 2 çözmedi temel problemayı, angısının beterinä peydalandı bu gerginnik. ki taraf ta lääzım nekadar taa tez bulsunnar temeldän, halklararası standartlarına, onnarın sayısında Çerçevä konven iyasının prin iplerinä, uygun bir çözüm, angısı verecek kolaylık bu kolalara normalca i lemää, koruyarak onnarın dil hem kultura özelliklerini kola pro esin çerçevesindä. Genel zakon bazası 13. Danı ma komiteti konstatat etti, ani Moldova, kullanarak birinci Sonucun rekomenda iyalarını, yaptı çalı malar, aniki tamannamaamilli azınnıklarından ki ilerin hakları hem onnarın organiza iyalarının hak statusu için Ba zakonu 3 (burada hem ileri dooru Milli azınnıklar için zakon), angısı kabledildi avgustta 2001 yılda. Dekabridä 2003 yılda milli azınnıkları korumak için hak bazasına zeedelendi Zakon, angısına görä kaavilendi Moldova Respublikasının milli politika temel önneri (burada hem ileri dooru Milli politika için zakon). Bu - politika maanalı ayırı bir yuridik dokumenti, angısına görä toplum kuvetlerinin organnarı lääzım çalı sınnar Moldovanın devletliini hem milli özelliini kaaviletmää deyni. Oktäbridä 2003 yılda Parlament kaaviledi yıllara insan hakları sferasında çalı maların Milli planını 4, angısına geçirili milli azınnıkları korumak içinkimi çalı malar. Bitki yıllarda Evropa Sovetinnän barabar hazırlandı bir sıra zakon hem zakon proektı, illi ik milli azınnıkların haklarına 5. Danı ma komiteti 2 kolalar registrat edildilär nicä yabancı dildä çalı an kurullar. 3 Akt 382 avgustun yılda, kuvedä gidi sentäbrinin yılda. 4 Bu çalı maların kimileri dokunêr önümüzdeki vakıtta Moldova tarafından ratifika iyasını bekleyän bölgä dillerinä hem milli azınnıkların dillerinä ili ik Evropa Hartiyasına. 5 Üz hem din serbestlii zakonu; Üüretim için zakon; politika partiyaları hem topluluk-politika organiza iyaları için zakonun eni redak iyası; Basım için zakona hem cümlä yayın Teleradio - Moldova kompaniyası için zakona dii imnär. 6

7 sıkı rekomendat eder kuvet organnarına zakonnara dii im geçireräk taa büük önem vermää milli azınnıkların dil hem ba ka problemalarına hem karar almaa Çerçevä konven iyasının prin iplerinä uygun olarak. Praktikada zakonnarı tamannamak 14. Danı ma komiteti nı annêêr, ani zakonnarı praktikada tamannamak kalêr Moldovada ba problema hem, bu maanada, milli azınnıkları korumasına ili ik zakonnar kalmêêrlar bir tarafta. Komitet konstatat eder o faktı, ani geneldä milli azınnıkları korumak için zakon bazası Evropa hem halklararası temel standartarına uygundur. Ama, milli azınnıklar temsilcilerin gösterdiklerinä görä, erli uurda kuvetlär tutmêêrlar üüretim, milli kulturaların geli mesi hem milli azınnıklardan ki ilerin topluluun ya amasına katılmak sferalarında zakonnarın ya amaya geçirmäk için kabledilmi zaman ölçülerini. Komitet rekomendat eder kuvetlerin erli temsilcilerinä merkezdä hem erlerdä göstermää politika kıyı ıklıını hem mobilizat etmää hepsi elindeki resursları, aniki tamannamaa konstitu iyada hem zakonnarda er alan garantiyaları, angılsarı ili ik milli azınıklara, bakmayarak so ial-ekonimik krizisinä, ani kapladı padi aalıı, angısı, belliki, durumun bir faktorudur. Bilgi toplamak 15. Oktäbridä 2004 yılda Moldova Respublikasında organizat edildi hem yapıldı baamsızlıı bildirdiktän sora ilk halk sayımı. Son sayım yapıldıydı 15 yıl geeri 1989 yılda. Ekspertlär tanıdılar, ani ak iya verecek kolaylık göstermää büünkü Moldovanın gerçek etnik resimini, bu da, kendi sırasında, pozitivcä etkileyecek politika geli mesini hem Moldovada Çerçevä konven iyasının tamannanması uurunda yapılan çalı maları. Komitet nı annêêr, ani açan sayım bilgileri i lenilecek hem onnara yapılacek analiz, Moldovanın kuvetleri lääzım olacek çalı sınnar milli azınnıklarından ki ilerin haklarını mutlak korumaa, vermää garantiya personal bilgilerinin saklılıına, ani geçirili Çerçevä konven iyasının 3-cü statyasına hem garantiyalanêr halklararası standartlarınnan. Saburluk hem milletlär arasındakı dialog 16. Komitet ii taraftan kıymet biçer Moldova topluluun genel saburluk hem kar ılıklı saygı atmosferasını. Ofi ial ki ilär göstererlär hazırlıını katılmaa dialoga hem özenerlär milletlär arasındakı annayı a. Bununnan barabar, Komitet teklif eder yapmaa taa bir monitoring, aniki kabletmää bilgi millet bakımından diskrimina iyanın hem sabursuzluk örneklerinin real uuru için. Milletlerin arasında dialogu derinnetmäk hem sabursuzluklan güre mäk neetinnän, ayırıca zayıf grupalarına ili ik, nicä çingenelär hem tradi iya dı ı din toplulukları temsilcileri, Komitet teklif eder bölä olu lar için geni ekildä vermää informa iya cümleyä, ayırıca poli iyaya, sudlara hem informa iya kolaylıklarına. Bu soruda açıklamak 7

8 çalı ması lääzım efektiv götürülsün üüretim sferasında hem informa iya kolaylıklarında. 17. Komitet nı annêêr kimi pozitiv dii imneri informa iya kolaylıklarının çalı masında hem, bunun yanısora, çeker onnarın önemini, ani etecek kadar aydınnanmêêr millet grupaları arasındakı ayırılık hem onnarın arasında kar ılıklı ili kilär. Komitet sayêr, ki bunun sebebi odur, ani informa iya kolaylıkları indiyä kadar ayırılı dil prin ipinä görä. Çingenelerin durumu 18. Komitet bildirer kasavetliini, ani Moldovada ya ayan çingenelerin çoyu, indiyä kadar hep kalêrlar zor durumda. Komitet sayêr, ani kuvetlär tarafından lääzım taa energiyalı çalı malar iile tirmää çingenelerin ya amak ko ullarını, onnarın i bulabilmesini, üüretimini hem devletin topluluuna integra iyasını. Danı ma komiteti nı annêêr, ani Moldova kuvetleri tarafından çalı malar bitki yıllarda etmäzdir, hem rekomendat eder kuvedin temsilcilerinä merkezdä hem erlerdä tutmaa taa çetin pozi iya zaametlerini biri-birinnän uydurmakta hem finanslamaa uygun dalları, aniki gerçektän yardım etmää çingenä diasporasına çıkmaa izolä iyadan hem tek ba ına olmaktan, angısında o büün bulunêr. Üüretim 19. Danı ma komiteti tanıyêr, ani geneldä Moldovanın zakonnarı milli azınnıklardan ki ilerin hakları sferasında halklararası standartlara uygundur. Ama o zakonnarın praktikada uygulanması kanaatlandırmêêr. Eklenmä çalı malar lääzım yapılsınnar üüredicilerin taa kaliteli hazırlanması için, milli azınnıkların dillerindä üürenmäk kiyatları hem milli azınnıkların dillerini üürenmäk için ba ka kiyatların kalitesini üüseltmää herbir üüretim uurunda. Komitet nı annêêr, ani taa büük önem lääzım verilsin kola pro esin polikultura hem milletlärarası doldurulmasına, ayırıca devlet dilini milli azınnıklardan ki ilerin üüretimi kalitesinä. Komitet çeker kuvetlerin önemini çingenelerin üüretimi kalitesinä hem sayêr, ani bu maanada onnar bulunêr en kötü durumda. Milli azınnıkların dilleri kullanması 20. Danı ma komiteti kayıl o politika hem topluluk organiza iyaların temsilcilerinnän, angıları sayêrlar, ani lääzım modernizat etmää 1989 yılda kabledilän Dillerin çalı ması için zakonu, neçinki o kar ı gider Moldova Respublikasının büünkü statusuna. Dil sorusu Moldova devletinin kurulmasında hem milli özellii belli edilmesindä nicä bir temel ta ıdır. Ba ka taraftan, Komitet annêêr, ani çokmilletli devletin durumunda dil sorusu en acızgan hem delikat soru. Bu sferada en küçük bir ini iativa var nasıl getirsin politika gerginniinä hem büük anna mazlaa, birkaç denemäk dii tirmää rus dilinin statusunu gösterdilär bunu. Onu tan Komitet kayıl devletin politikasınnan, angısı koruyêr bu soru ta status quo, aniki bozmamaa bukadar zor kazanılan stabillii. 8

9 21.Nesoy da olu lar geli meselär, Komitet saêr, ani pek önemli tamannamaa Çerçevä konven iyasının prin iplerini da katmaa milli azınnıkların temsilcilerini bu uurda çözüm aaramasına. Komitetin dü ünmesinä görä, bu tek bir yol, angısı verer garantiya kanaatlamaa Moldova topraanda ya ayan hepsi milli azınnıkların isteklerini, hesaba alarak onnarın özelliklerini. 22.Komitet nı annêêr milli azınnıkların kanaatlıını, ani onnara veriler kolaylık kullanmaa kendi dillerini herbir ya amak sferasında hem gösterer, ki ileri dooru lääzım geni letmää bu dillerin kullanılmasını informa iya kolaylıklarında, üüretim hem topluluk önderlemesi organnarınnan ili kilär sferalarında. Ayırı önem lääzım vermää ukrain dilinä hem az sayıda toplulukların dillerinä, sayarak çingeneleri. Katılmak 23.Komitet nı annêêr milli azınnıklarından ki ilerin genel kanaatlıını onunnan, angı uurda onnar katılêrlar padi aalıın toplum ya amasına. Ama hep okadar, Danı ma komiteti rekomendat eder kuvetlerä durgunmasınnar bu uurda da ilerlesinnär katmaa milli azınnıkların temsilcilerini çözmää onnarın intereslerinä dokunan soru ları konsulta iya uurunda hem zeedeleyeräk milli azınnıklardan ki ilerin sayısını devlet strukturalarında. Ayırı önem bu soru ta lääzım vermää çingenelerä, angıları belli dereceyä kadar kalêrlar bir tarafta cümlä-ekonomika ya amasından hem karar almak pro esindän. 9

10 II. ÇERÇEVÄ KONVEN YASININ K M STATYALARINA KOMENTAR YLÄR STATYA 3 Milli azınnıı termini belii etmektä vatanda lık kriteriyi Birinci monitoringın çıkı ları 24. Birinci Sonucunda Danı ma komiteti rekomendat etti vatanda lık kriteriyini geçirmää milli azınnık termininä, angısı var Moldova zakonnarında. Komitet çekti önem Moldova kuvetlerinin hak hem pro esual zorluklarına, angılarınnan kar ıla êrlar yabancı vatanda lar (4000-dän 5000 kadar), kim ya êêr Moldova topraanda, sava arak kabletmää Moldova vatanda lıını. indiki zaman durumu a) Pozitiv dii meklär 25. Komitet selämneer Moldova kuvetlerin çalı malarını bulunmaa dialogta yabancı ki ilärlän, bakmayarak ona, kablettilär mi onnar vatanda lık osa kabletmedilär mi. Ekspertlär pozitiv nota verdilär ona, ani yabancı vatanda lar pay aldılar diskusiyalarda, angıları organizat edildi Danı ma komitetin Moldovaya vizitindä, Moldova kuvetleri geçirdilär Moldova Respublikası zakonnarına dii imneri 6 neetlän kolayla tırmaa naturaliza iya pro edurasını. b) Çözülmedik soru lar Bakmayarak bir sıra pozitiv dii meklerä, Moldova topraanda on yıldan zeedä ya ayan yabancı ki ilär taa hep doku êrlar belli zorluklarlan Moldova vatanda lıını kabledirkän. Komitetin dü ünmesinä görä, bu olêr o beterä, ani onnarın geldii padi aalıklarlan yok ikitaraflı anna maklar çift vatanda lık için. 27. Komitet rekomendat eder lääzımnı organnara yapmaa taa kıyı ıklı adımnar kolaylatmaa Moldova vatanda lıını kabletmäk pro edurasını, aniki yabancı vatanda lar taa çabuk katılsınnar Moldova topluluuna. Bu da, kendi sırasında, verecek onnara Konven iya çerçevesindä hak koruması garantiyalarını. 28. Danı ma komiteti sayêr, ani o ki ilär, kimin yok Moldova vatanda lıı, var nasıl katılsınnar Çerçevä konven iyasına onun kimi statyaları temelindä, hem teklif eder danı ma yapmaa hepsi ilgili taraflarlan. 6 Zakon 232-XV 2003 yıl iyünün 5-dän dii imnär Moldova vatanda lıı için Zakona 1024-XIV 2000 yıl iyünün 2-dän. 10

11 Bilgi toplamak Birinci monitoringın çıkı ları 29. Birinci Sonucunda Danı ma komiteti rekomendat ettiydi Moldova kuvetlerinä organizat etmää eni halk sayımı, aniki kabletmää bilgi respublika halkınnın real etnik propor iyası için. indiki zamanda durum a) Pozitiv dii meklär 30. Komitet selämnedi 2004 yılda oktäbridä geçirilän Moldova Respublikasının halk sayımını. Ekspertlär tanıdılar, ani bu pozitiv etkileyecek Çerçevä konven iyasını tamannamak için yapılam politika geli mesini hem bu uurda giri imneri. Komitet selämneer o faktı, ani halklararası gözledicilär, onnarın sayısında Evropa Sovetindän, yaptılar halk sayımına monitoring. Pozitiv nota verildi kuvetlerin neetinä i lem yapmaa hem tiparlamaa onun rezultatlarını 2005 yılda. 31. Ekspertlär pozitiv kıymetlendirdilär o faktı, ani sayıma katılannar vardı nasıl cuvap etsinnär milletlii için istediinä görä, ani anketada yoktu millet grupaları listası. Butakım verildi serbestlik ayırmaa kendi milletliini. Hep bu ili er dil soru una, angısı bölünüktü üç paya: ana dili; en sık kullanılan dil; ba ka dilleri bilmäk, teklif edilmärdi öncedän hazırlanmı lista. Sayım için anketalar hazırlanmı tılar devlet dilindä hem rus dilindä. Bununnan barabar lääzım önem vermää çıkı lara, angılarını yaptılar halklararası gözledicilär genel raportta, neredä onnar nı annêêrlar, ani milletlik hem dil soru ları sıkça olurdular ayırıca duygulu da kaynaklardılar karma-karı ıklık hem anna mazlık. Bundan kaarä, gözledicilär nı annadılar, ani makar soru turulan insannar taa sık cuvap verärdilär kendiliindän, kimi bölgelerdä sayımcılar sava ardılar etkilemää onnarın seçimini, doorudarak insanın kendi identifika iyasını romından moldovana. 32.Komitet nı annêêr, ki hükümetä baalı olmayan organiza iyalar yaptılar kritika hükümetä hem informa iya kolaylıklarına, ani sayım için halkın eterli hazırlıı yoktu. Onnar sayêrlar, ani respublikada ya ayannara lääzımnı uurda açıklamadılar sayımın önemliini hem maanasını, annatmadılar, nicä geçecek sayım pro edurası, hem öncedän bildirmedilär insana, nesoy soruları lääzım beklemää sayımcılardan. Butakım, kimi kerä halk arasında vardı üpelik hem korku, ani sayımcılar var nasıl dii tirsinnär onnarın annattıklarını. 33. Halklararası gözledicilär sayêrlar, ani bakmayarak üzä çıkarılan kusurlara, halk sayımı Moldova Respublikasında geçti ba arılı. Onnar söleerlär, ani kabledilän bilgilerä lääzım vakıdında i lem yapmaa da osaat bildirmää milletlik için sorgulamanın rezultatlarını. 34. Danı ma komiteti çeker Moldova kuvetlerinin önemini o duruma, ani milletlik hem dil için informa iya mutlak saklıdır, hem ani kabledilän bilgileri i lediktän hem yaydıktan sora onnar dü erlär Çerçevä konven iyasının 3-cü Statyası hem 11

12 personal bilgi toplamasına ili ik ba ka halklararası standartların korunmasına. Onu tan Moldova kuvetleri lääzım versinnär garantiya, ani sayım bilgileri halka bildirildiktän sora kullanılmayacek olumsuz politika neetlerinnän. Komitet çizgileer, ani bu ayırıca dokunêr halkn etnik strukturasına. ÇERÇEVÄ KONVEN YASININ 4-CÜ STATYASI Diskrimina iyaya kar ı çalı malar Birinci monitoringın çıkı ları 35. Birinci sonucunda Danı ma komiteti önem çekärdi o fakta, ani ofi ial statistikası iisilder millet bakımından diskrimina iya olu ların sayısını, hem çaarardı iile tirmää bu soru ta durumu kıymetlendirmäk kriteriylerini. Ayırıca, Parlament advokatlarına teklif edildi taa çok önem vermää milli azınnıkların korumasına ili ik dokumentlerin hazırlanmasına. indiki zamanda durum a) Pozitiv dii meklär 36. Danı ma komiteti nı annêêr, ani milli azınnıkların haklarını kısıtlamak uurunda daava dilekçelerin sayısı türlü instan iyalara, sayarak Parlament advokatlarını, kalêr küçük. b) Çözülmedik problemalar 37. Rasizmaya hem sabursuzlaa kar ı Evropa komisiyası 7 Moldovaya ili ik ikinci Raportunda hem Danı ma komiteti nı annêêrlar, ani kuvetlerin elindä hep taa yok gerçek informa iya milli azınnıklarından ki ilerin ekonomika hem so ial durumu için. Komitet çeker kuvetlerin önemini, ani, türlü kaynakların bilgilerinä görä, çingenelerin büük bir payı kar ıla êêr büük problemalarlan, bu sayıda diskrimina iyaylan, türlü sferalarda. (Bak Çingenelerin durumu). 38. Danı ma komiteti teklif eder Parlament advokatlarının Kolegiyasına, inandırsınnar hem argumentlesinnär, ani onnarın adlarına gelän dilekçelerin küçük sayısı gösterer i lerin gerçek durumunu. Parlament advokatları lääzım versinnär taa geni informa iya insannara, ayırıca, çingenelerä, diskrimina iyaylan güre mäk uurunda onnarın kolaylıkları için. Komitet selämneer plana geçirili dii imneri Parlament advokatları için Zakonda hem sayêr, ani bu yapacek zakonu taa verimni hem faydalo olacek milli azınnıkların intereslerinä. 39. Bundan kaarä, Danı ma komiteti çeker kuvetlerin önemini o engellerä, angılarınnan doku êrlar hükümetä baalı olmayan organiza iyalar insan haklarını korumak hem diskrimina iyaya kar ı kendi zaametindä. 7 Rasizmaya hem sabursuzlaa kar ı Evropa komisiyası, Moldovaya ili ik kinci raport, 2002 yıl iyünün 28 CRI (2003) 6 12

13 40. Komitet rekomendat eder kuvetlerä yapsınnar kıyı ık çalı malar, aniki üzä çıkarmaa diskrimina iyadan vazgeçmäk prin iplerini tamannamanın hem hepsi milli azınnıkların bütün e itliinin obyektiv resimini. 41. Komitet teklif eder hızlandırmaa Parlament advokatları çalı malarına ili ik hak bazasının iile tirmäk pro esini, aktivle tirmää praktikada halka verilsin taa geni informa iya diskrimina iyadan korunmak mehanizmaları için, bu sayıda onun için, ani hükümetä baalı olmayan organiza iyaların var kolaylıkları korumaa diskrimina iya kurbannarın intereslerini, hem ayırı ki ilerin, hem bütün etnik grupaların, parlament advokatları Kolegiyasında. 42. Komitet nı annêêr, ani milli azınnıkların haklarını korumak için Moldovada hükümetä baalı olmayan organiza iyaların serbest çalı maları için lääzım kurmaa artları hem vermää onnara hertürlü yardım. Çingenelerin durumu Birinci monitoringın çıkı ları 43. Danı ma komiteti birinci Soınucunda teklif edärdi Moldova kuvetlerini bulmaa çözüm serioz problemalara, angılarınnan kar ıla êrlar çingenelär: so ial-ekonimika zorlukları, topluluktan izolä iya hem diskrimina iya. indiki zamanda durum a) Pozitiv dii meklär 44. Danı ma komiteti ii taraftan nı annêêr kuvetlerin çalı malarını, ani iile tirmää çingenelerin durumunu. Nicä nı annı Devlet raportunda, çingenelerä verildi finans yardımı üüretim, saalık koruması, oturum yapıcılıı için h. b. b) Çözülmedik problemalar. 45. Danı ma komiteti sayêr, ani 2001 yılda kabledilän çingenelerin integra iyası için Hükümet programası getirmedi duyulan rezultat. Moldova çingenelerinin çoyu hep taa kar ıla êr hergünkü zorluklarlan ya amanın hepsi temel sferalarında. Kimi küü bölgelerindä onnar büük derecedä kalêr izolat edili kendi erle melerindä, angıları yırak ba ka erle melerdän hem ekonimika merkezlerindän. Bölä erle melerdä yok yısıtmak, su sisteması, elektrika, da bu beterä kullanılmêêrlar sıradan sanitar normaları. Ekspertlär urgulêêrlar, ani çingenelerin arasında üüsek i sizlik uuru, bu sebeptän kaynaklanêr alçak material geliri, oturum eri problemaları, üüsek hastalanmak uuru, so ial izmetlerini kullanmakta sınırlı kolaylıklar, hepsini bunnarı taa kötü duruma götürer o, ani erli kuvetlär tarafından yardım ya hiç yok, ya da pek az. Üüretim sferasında bildiriler çengenä u aklarının izolat olması, genel üüretim kolalardan geografiya uzaklıı beterinä, üüsek uurda gramotasızlık, üüretimä hiç eki pek az yol açıklıı, ayırıca ana dilindä. Hep bölä 13

14 durum daava instan iyalarına hem topluluun ya amasına katılmakta. (Bak taa komentariyleri st. 5, 6, 12, 14 hem 15). 46. Danı ma komiteti nı annêêr, ani padi aalık geneldä geçirer zor so ialekonimika krizisini, ama çingenelär dü tülär en kötü duruma so ial izolä iyası tek ba ına olmakl bakımından. Onnar ba ka milli azınnıklardan taa sık olêrlar informa iya kolaylıkları tarafından daadılan bo inan hem stereotiplär kurbannarı. Rayonnarın çoyunda belli ediler diskrimina iya çingenelerä dooru, kimi kerä hak korumak organnarın tarafından. (Bak taa komentariy 6-cı st.) 47. Evropa Soveti yardımınnan organizat edildi danı malar, aniki kabletmää strategiyayı, nasıl çingenelerin integra iyasına ili ik Hükümet programasına yapmaa eklemelär hem geli tirmää onu. Bu neetlän kuruldu bir parlamentariy grupası, nereyi girdilär çingenelerin çe itli organiza iyalarının temsilcileri, hem angısı lääzım olsun hükümetin ba ortaa görü mäk pro esindä hem çingenelerin adından teklif yapsın. Komitet nı annêêr, ani devlet organnarı, gösterip hazırlık hem açıklık görü mäk pro esinä, blokat ettilär strategiyanın hazırlanması, seçip çalı maa 2001 Programanın ayırı hallarına görä. 48. Danı ma komiteti teklif eder merkez hem erli kuvet organnarını Evropa Sovetinnän birliktä ilerletmää çalı maları, aniki iile tirmää çingenelerin so ialekonomika durumunu. ÇERÇEVÄ KONVEN YASININ 5-C STATYASI Milli azınnıkların kulturalarına destek Birinci monitoringın çıkı ları 49. Birinci Sonucunda Danı ma komiteti rekomendat ettiydi kuvetlerä hertürlü destek versinnär milli azınnıkların ini iativalarına, angıları doorulu korumaa hem geli tirmää kendi milli kulturalarını hem özelleklerini, ayırıca az sayıda grupaların, katarak onnarın temsilcilerini bu sorudakı görü mäk pro esinä. idiki zamanda durum a) Pozitiv dii meklär 50. Komitet selämneer merkez, bölgä hem erli kuvetlerin.ali;malarini desteklemää çok sayıda milli azıınıkların kultura giri imnerini, onnarun artistik kolektivlerini, milli azınnıkların dillerindä literatura basılmasını hem kultura kurumnarını (kultura merkezlerini, muzeyleri, teatralarını, bibliotekalarını). Önemli çizgilemää, ani bu giri imnär geçmeerlär ayırı, ama, tersinä, çekerlär büük merak hem azınnıklar arasında, hem dä titul miletinin arasında. Komitet sayêr, ki lääzım nı annamaa, ani Moldova için ikitaraflı i birlii islää bir kolaylık birle tirmää milli azınnıklarına 14

15 verilän destekleri kultura sferasında hem ani kuvetlär sava êrlar kullanmaa senselä padi aalıklarlan i birlii poten ialıni, aniki tamannamaa iç milli resursların iisikliini (Bak taa 18-ci st. komentariyi). 51. Ne dokunêr çingenelerä, Danı ma komiteti kanaatlı kaldı o informa iyadan, angısını kabletti Kultura ministerlii temsilcilerindän onun için, ani çingenelerin artistik zaameti devlet tarafından kableder gerää gibi destek hem kıymetlendiriler halk tarafından. O fakt, ani çingenelerin kulturası hem istoriyası birkaç yıl aara tırılêr Moldovanın Bilim Akademiyasında, neredä Milletlärarası aara tırmaları nstitutun strukturasında indiki zamanda özel bir bölüm, angısı aara tırêr bu sferayı, var nasıl nı aannansın nicä bir pozitiv ba arı. Var nasıl sade umutlanmaa, ani bu pozitiv gösteri lecek kolalarda hem, geneldä, milli azınnıklardan kil ilerä topluluk tarafından davranı ta, hem indi, hem gelecektä. b) Çözülmedik problemalar 52. Makar milli azınnıklar, geneldä, pozitiv nota vererlär hükümetin hak garantiyalarına kultura sferasunda, onnar nı annêêrlar kimi ayırı olu lar, açan bu zakonnar tamannanmêêrlar lääzım olduu gibi, ayırıca erli uurda. Örnek olarak, ukarinnar sayêrlar, ki onnarın kulturasını, dilini hem tradi iyalarını korumasına ili ik devlet tarafından yok çetin politika isteyi i. Onnar nı annêêrlar, ani makar onnar Moldova topraanda en büük sayıda milli grupası, onnarın kultura organiza iyaları kablederlär devlettän pek az yardım. Gagauzlar, kendi sırasında, pozitiv kıymetlendireräk kuvetlerin çalı malarını onnarın milli kulturasını geli tirmäk için, nı annêêrlar, ani devlet tarafından yapılan ak iyalara milli azınnıkların kulturalarını desteklemäk için lääzım eklemää uzun zamannı hem daymalı mehanizmaları. Bulgarlar nı annêêrlar, ani bitki yıllarda aktivle ti devlet yardımı. 53. Ki inövda ya ayan gagauzlar sayêrlar, ani islää olur ba kasabada olsun onnarın bir kultura merkezi. 54. Bununnan barabar çingenelerin temsilcileri danı tılar hükümetä açmaa Ki inövda bir kultura-üüretim merkezi. Hükümet yaptı kimi adımnarı, aniki desteklemää onnarın artistik zaametlerini, ama çingenelär sayêrlar, ani bu iisiktir, haliz hesaba alarak, ani bu milletin yok senselä devleti, neredä toplu ya êêrlar çingenelär. 55. Danı ma komiteti sayêr, ani Moldova lääzım adekvatça desteklesin herbir ini iativayı, ani doorulu korumaa hem geli tirmää milli azınnıkların kulturalarını. Hükümet lääzım götürsün taa kantarlı, nizamnı hem adım-adım ilerleyän politikayı, angısı doorulu desteklemää ukrain halkın kulturasını, dilini hem adetlerini. Ayırı önemnän lääzım incelemää hepsi sölenän istekleri kultura merkezlerini açmak için, ayırıca çingenelerin spe ifikalı arzularını. 15

16 ÇERÇEVÄ KONVEN YASININ 6-CI STATYASI Kuvetlerin çalı maları, angıları doorulu kurmaa saburluk hem milletlär arasında kar ılıklı annayı Birinci monitoringın çıkı ları 56. Pozitiv kıymetlendirip Moldova topluluundakı genel saburluk hem saygılık atmosferasını, Komitet bildirdiydi kasavetliini, ani devlet (moldovan) dilindä lafedän çokluun hem rus dilindä lafedän halkın arasında yok bir ortak dil. Komitet rekomendat ettiydi kuvetlerä ilerletmää saburluk atmosferasını kuran politikayı hem götürmää intelektual dialogunu, doorulu yapmaa dii imnär dil politikasında hem istoriya programasında, aniki toplulukta olmasın lääzımsız gerginnik. indiki zamanda durum a) Pozitim dii meklär 57. Komitet kanaatlan nı annêêr, ani, makar kimi zorluklar kalêrlar, toplulukta gerginnik azaldı, saburluun genel uuru halk arasında gerää gibi üüseldi. ntelektual uurunda kar ılıklı annayı ideyaları, toplulukta garmoniyaya varmak, birlik hem Moldova devletinin stabillii oldular birtürlü önemli hem kuvet strukturaları için, hem dä etnik grupaların temsilcileri için. 58. Makar ki durum kızdı latin grafikasını kullanan moldovan kolaları probleması beterinä, Komitet kıymetlendirdi metedilici gibi Moldova kuvetlerinin çalı malarını çözmää situa iyayı Transnistriyada, selämneyeräk vatanda topluluu temsilcilerin hem kimi devlet strukturalarının (deyelim, Milletlärarası ili kilär departamentin) hem dä Moldova informa iya kolaylıklarının ini iativalarını, aniki kurmaa konstruktiv dialog Transnistriyadakı hükümetä baalı olmayan organiza iyalarlan, da katmaa onnarı milletlär arasında dialog hem kar ılıklı annayı zaametinä. Bu konteksttä ayırıca nı annaandıydı Moldova milli azınnıkların solidarlıı u aklarlan hem aylelärlän, angıları sava êrlar gerçekle tirmää kendi haklarını üüretim sferasında. b) Çözülmedik problemalar 59. Komitet nı annêêr, ani, makar var pozitiv ilerlemeklär, Moldova topluluu kalêr bölük dil prin ipinä görä, hem geneldä moldovan milli hem devlet özelliklii sorularında. Bu sorulara bitki yıllarda yakla ım oldu taa kantarlı, ama hep razgeler sabursuzluk olu ları, angılarını destekleerlär hem kimi kerä kızı tırêrlar informa iya kolaylıkları. 60. Komitet dü üncesinä görä, Transnistriya probleması taa hep ayırıca kasavetlendirer, neçinki bu konflikt büük ölçüdä etkileer bütün Moldova topluluun herbir giri imini, politika uurunda hem ba ka, sayarak saburluu, milletlärarası i birliini, padi aalıın stabilliini hem milli suverenitetini. 61. Komitet nı annêêr, ani kimi sabursuzluk üzä çıkmakları hep taa razgelerlär Moldova topluluunda, ayırıca bölä zayıf grupalara doorulu, nicä çingenelär hem tradi iya dı ındakı din grupaları. 16

17 62. Komitet sayêr, ani padi aalıkta so ial birliini korumak hem kaavile tirmäk neetinnän, Moldova kuvetleri lääzım ilerlesinnär kursunu geli tirmää kar ılıklı saygılıı, miletlär arasındakı annayı ı hem i birliini türlü etnik hem dil grupaları arasında, hem yapmaa yapabileceklerini, ani yok etmää onnarın aralarında engelleri. Bu konteksttä lääzım üüseltmää üüretimin, informa iya kolaylıklarının hem kulturanın rolünu. Taa energiyalı lääzım götürmää çingenä diasporasına hem tradi iya dı ındakı din topluluklarına ili ik ki ilerin integra iyası için dialogu. 63. Transnistriya sorusunda lääzım özenmää konfliktın barı lı, uzun zamannı çözülmesinä, açık hem konstruktiv dialoglan, milletlärarası annayı ı temelindä. nforma iya kolaylıklarının rolü Birinci monitoringın çıkı ları 64. Birinci Sonucunda Danı komiteti gösterdiydi, ani lääzım kurmaa artları informa iya kolaylıklarının baamsız çalı ması için, ayırmayarak onnarı yayın dili prin ipinä görä, hem üüseltmää onnarın rolünu saburluk hem milletlärarası annayı ı kurulmasında, bakmayarak onnarın çalı mak uuruna. indiki zamanda durum a) Pozitiv dii meklär 65. Ekspertlär kymetlendirdilär informa iya kolaylıklarından profesionalların çalı malarını koymaa kendi real katkılarını, aniki ilerletmää saburluu hem milletlärarası annayı ı, ayırıca nı annayıp proektı, angısını açtı Baamsız jurnalistika merkezi ilkyazın 2004 yılda. Türlü milletlerdän hem padi aalıın türlü bölgelerindä ya ayan jurnalistlär kurdular iki dildä (devlet dilindä hem rus dilindä) publika iya hazırlamaa deyni bir sistema, kultura çe itliliini hem dialogu desteklemää deyni hem onun için, ani yapmaa monitoring, nasıl aydınnadılêr bu sorular ba informa iya kolaylıklarında. Hep butakım, diil çoktan kurulan birle ik dialog için informa iya forumu ( Etnoforum ), halklararası organiza iyaların yardımınnan, türlü milli grupalara verer kolaylık doldurmaa bo lukları bu uurda. Ayırıca, kurulêr interaktiv hem ikidilli Web-sıte, angısı açık milletlärarası ili kilär için, hem hazırlanêr bir sıra televiziya programası hep o sorularda, aniki yaydırmaa onnarı topluluk televiziyanın kanallarında. c) Çözülmedik problemalar 66. Danı ma komiteti nı annêêr, ani var serioz kusurlar onda, nicä informa iya kolaylıklarının çoyu gösterer milletlärarası ili kilerin çe itliini hem devlet uurunda önemli soruların çözülmesini. nforma iya kolaylıkları kolverimnerinin analizi verer hak yapmaa çıkı, ani kimi kolverimnär sıkça sebepsiz politikalı hem tarafların birisinä pay tutucu, göstererlär ön fikir hem stereotip, hem milli azınnıklara dooru hem majoritar milletä dooru. Saburluk atmosferasını hem milletärarası kar ılıklı annayı ı negativ etkileyän kusurların arasında ölä faktorlar, 17

18 nicä ba informa iya kolaylıklarında plürarizma, alternativ fikir, kantarlılık hem çe itlilik olmaması. 67. Komitet gösterer, ani lääzım üüseltmää informa iya kolaylıklarının toplulukta pozitiv rolünu, çünkü onnar ili ki hem üntegra iya araçlarıdır, bakmayarak onnarın komunika iya alanında durumuna hem yayın dilinä. Ayırı önem lääzım vermää jurnalistlerin profesional etikasına hem üüseltmää onnarın bilinçliini ili ik insan haklarına hem milletlärarası çe itliliinä. Evropa Sovetinnän birliktä Moldova kuvetleri lääzım garantiyalasınnar kurmaa lääzımnı ko ulları informa iya kolaylıklarının baamsız hem plüralizmalı çalı malarına, katarak Teleradio Moldova kompaniyasını. Politika hem milletlärarası konfliktlär indiki zamanda durum Çözülmedik problemalar 68. Hükümetin informa iyasına görä, onun elindä yok bilgi, ani milli azınnıklarına doorulu razgeler korkutmak, du mannık, diskrimina iya hem acımazlık olu ları. Ama, bununnan barabar, Komitet nı annêêr, ani hak korumak organnarı sıkça göstermeerlär annayı milli azınnıklarından ki ilerä, angıların çoyu ya êêrlar zor durumda. Hükümetä baalı olmayan kaynaklar bildirerlär, ani kimi kerä poli iya tarafından 8 çingenä milletin ki ilerinä razgeler diskrimina iyalı davranı, makar ki ofi ialca buna baalı daava aala ması registrat edilmedi. Hep bu kaynaklar göstererlär örnekleri, açan poli iya ofi erleri sert davranêrlar çingenelärän, sayarak karıları hem u akları. 69. Çin genelärhep taa olêrlar daavalarda diskrimina iya obyektı, neçinki poli iya hem daava instan iyaları havezsiz yapêrlar soru turma hem vererlär dooru ceza kararı, eer çingenelerä dooru zakonsuzluk inandırıldıysa, ayırıca bu zakonsuzluk yapıldıysa poli iya ofi eri tarafından. 70 Registrat edildi olu lar, açan çingenelär hem yabancı vatanda lar haksız arestat edildi hem tutuklandı, hem dä kapanda onnara acısız davranıldı. 71. Komitet sayêr, ani Moldova kuvetleri lääzım alsınnar lääzımnı ölçüleri, aniki durgutmaa hak korumak organnarın bölä davranı ını, hem merkezdä, hem erlerdä. Lääzım hertürlü destek vermää, ani sokmaa poli iya praktikasına insan hakları sferasında Evropa standartlarını, bununnan baalı, Komitet selämneer neetleri geçirmää poli iya etikası Kodeksinä dii mekleri hem vermää ona zakon kuvedini. 72. Komitret nı annêêr, ani statistika bilgileri olmadıı beterinä, pek zor belli etmää sebepli sabursuzluk hem du mannık göstermeklerini. Bu uurda Moldova lääzım yapsın kıyı ıklı adımnarı, aniki organizat etmää monitoring bu sferada. Moldova kuvetleri tarafından lääzım verilsin bakım pro edurası normalarına uygunnuk 8 Örnek olarak, hükümetä baalı olmayan kaynaklar nı annêêrlar, ani çingenelerin kontrol edilirmi dokumentleri o moment, açan onnar yaparmı lar eldän satı gelir kaynaklarının birisi. 18

19 garantiyaları, hem poli iya tarafından, hem dä baamsız organiza iyalar tarafından, registrat edilmi olu ların aara tırılması için. Pro esin hepsi tarafları lääzım üpesiz bilsinnär, ani yapılacek hepsi pro esual i lemneri hem uygulanacek adekvat sank iyalar. 73. Bununnan barabar lääzım desteklemää insan haklarına saygı göstermesini hem milli azınnıklarına saburlu davranı, ayırıca çingenelerä, poli iya tarafından, daava instan iyaları zaamtçileri tarafından h. b. ÇERÇEVÄ KONVEN YASININ 7-CI STATYASI Politika partiyaları çalı malarının yuridik çerçeveleri Birinci monitoringın çıkı ları 74. Birinci Sonucunda Danı ma komiteti rekomendat etti kuvetlerä üncelesinnär politika partiyaları çalı malarının yuridik çerçevelerini, ani dokunêr politika partiyaların 9 çalı malarında serbestçä pay almasına hem milli azınnıklardan ki ilerinin intereslerini korumasına. indiki zaman durumu a) Pozitiv dii meklär 75. Danı ma komiteti kanaatlan nı annêêr, ani aktivle ti Evropa Sovetinnään dialog Moldova zakonnarının yuridik ekspertizası uurunda, ne dokunêr politika partiyalarına, topluluk-politika akıntılarına, seçim kodeksinä hem ba ka senselä zakonnarına, ayırıca buna girdi Komitet tarafından maanalar, angıları yapıldılar Çerçevä konven iyası tamannanması için birinci monitoringı gerçekle tirärkän. b) Çözülmedik problemalar 76. Komitet nı annêêr, ani, bakmayarak Evropa Sovetinnän sıkı i birliinä, ne ili er Moldova zakonnarının Evropa stabdartlarına uydurmak uurunda, hiç bir dä beklenän karar çıkarılmadı Moldova Parlamentinin gündeminä. 77. Komitet sayêr, ani politika partiyaları için zakonu kablettiktän sora Moldova kuvetleri lääzım versinnär garantiya milli azınnıklardan ki ilerä poliitika birlikleri serbestlii Çerçevä konven iyasının 7-ci Statyasun uygun olarak (hem bak 15-ci st. komentariyi). 9 Politika partiyaları hem topluluk-politika organiza iyaları için zakon (1991 sentäbrinin 17), doorudulu hem eklemeli 1993 oktäbrinin19 ( 1615-XII) hem 1998 sentäbrinin 30 ( 146- XIV) 19

20 ÇERÇEVÄ KONVEN YASININ 8-C STATYASI Din serbestlii hem din organiza iyaları kurmak hakı indiki durum 78. Moldova musulmannarın temsilcileri (Moldova musulmannarın ruh organiza iyası hem Musulmannarın ruh soveti) bildirdilär zorluklar için, angılarınnan doku tular birkaç yıl geeri, registrat edärkän kendi dinini. Onnarın raportunda nı annanêr o fakt, ani praktikada bu sorularda isteyi lär kısıtlanêr çinovniklär tarafından, sebepleri açıklamadaan, bakmayarak Moldova zakonnarına görä 10 din organiza iyaları hem din rituallarını gerçekle tirmäk serbestliinä Zakon çerçevesindä hem 2002 yılda yapılan eklemelerä, angıların neeti kolayla tırmaa registra iya pro edurasını. Bununnan baalı, 2002 yılda Musulmannarın merkez ruh soveti Din sorularında Departamentä kar ı verdi bir daava dilekçesi, angısı bulunêr Moldovanın daavasında, Moldova musulmannarın ruh organiza iyası da verdi bir daava dilekçesi nsan hakları için Evropa daavasına. indiki zamanda bu soru bekleer incelenmesini Danı ma komiteti nı annêêr, ani bu soruya Moldova bakêr topluluk düzeni korunması hem milli korkusuzluu bakımından. Poli iya ku kulu gözleder musulman topluluun din slujbalarını, ayırıca Ki inövda iilikçilik organiza iyalarını. Registrat edildi poli iya tarafından du manca davranı (dayma kimnik kontrolü, baskı, korkutmak, administrativ cezası koymak). ç i leri ministerlii hem poli iya çizgileerlär, ani bu dokunêr sade bölä toplantıların organizatorlarına, ama hiç bürtürlü dokunmêêr sıradan topluluk azalarına, dooru çıkararak kendi yaptıklarını, onnar söleerlär, ani dayanêrlar Moldova zakonnarına, angılarına görä devlet lääzım tanısın dinneri, onnarın organiza iyalarını hem çalı malarını. 80. Bununnan baalı, Danı ma komitetinin ekspertlerindä peydalanêr soru : yok mu sanki aykırılık, biri-birinä uymamak, Zakonun statyasınnan (kultlar için anılan Zakonun 1 St.) 12, angısı verer kolaylık serbestçä tamannamaa din rituallarını, hem tek ba ına, hem topluluk uurunda, ayırı ekilde hem halkın kar ısında, hem dä o faktlan, ani halkın kar ısında din adetlerini tamannamak zakonsuzdur, çünkü organiza iya registrat edilmemi? Ekspertlerin dü üncesinä görä, din organiza iyalarının yasaklanması için bir tek sebep, angısının lääzımnıını gösterer praktika, var nasıl olsun padi aalıın koruntuluu, topluluk düzeninä hem cümlä moralinä, saalıına korku, ba ka din konfesiyaları temsilcilerinin haklarına hem serbestlerinä zarar. 10 Bak Moldovanın Konstitu iyasının hem Ba zakonun 31 Statyasını, zakonu 1220-XV 2002 y. iyülün 12-dän, doorutmaklar hem eklemeklär, Dinnär için zakonu 979-XII 1992 y. mardın 24-dän. 11 Bak Moldova musulmannarın ruh organiza iyasının daavasını Moldovaya kar ı, 1228/ Bak buna benzär daavayı nsan hakları hem din serbestlii için Evropa daavasında Besarabiya Mitropoliyanın Klisesi Moldovaya kar ı, 2001 y. dekabrinin 13, 45701/99. 20

21 81. Moldova lääzım kabletsin hepsini yuridik hem adminictrativ önnemeleri, angıları vererlär milli azınnıklardan musulmannara garantiya din serbestlii hem din organiza iyalarını kurmak hakı sebepsiz olan engelsiz hem diskrimina iyasız, Çerçevä konven iyasının 8-ci Statyasına görä. Musulman mezarlıı düzmää tatarların ba urması için Birinci monitoringın çıkı ları 82. Birinci Sonucunda Danı ma komiteti rekomendat etti kuvetlerä bulmaa bu soruya çözüm tatar topluluun temsilcilerinä danı arak, aarayıp, bulmaa kolaylık da vermää er Ki inövda musulman mezarlıını düzmää deyni. indiki zaman durumu Çözülmedik problemalar 83. Danı ma komiteti çeker kuvetlerin önemini, ani, bakmayarak tatar topluluun tekrar danı malarına, mezarlık indiyä kadar düzülmedi, makar ki Ki inövun kasaba ba ı diil çoktan ortaya çıkardı bir teklif, ama tatar topluluu saydı onu olumsuz. 84 Danı ma komiteti teklif eder bakmaa Moldova tatarlarının danı masını taa bir kerä da bulmaa bir çözüm, angısı olur uygun hem kasabanın administra iyası için, hem tatar topluluu için, da Ki inövda düzmää musulman mezarlıı. ÇERÇEVÄ KONVEN YASININ 9-C STATYASI Milli azınnıkların informa iya kolaylıklarına yol açıklıı. Birinci Sonucun çıkı ları 85. Birinci Sonucunda Danı ma komiteti urguladı, ani lääzım garantiyalamaa milli azınnıklardan ki ilerin propor iyalı yol açıklıı informa iya araçlarına hem onnarda bulunmak. Komitet rekomendat etti kuvetlerä, ayırıca erlerdä, desteklemää milli azınnıkların, ayırıca az sayılı grupaların, nicä çingenelär, dillerini nkullanılmasını yayın araçlarında. indiki zamanda durum a) Pozitiv dii meklär 86. Özel elektronik informa iya araçların Moldovada geli mesi milli azınnıklar 21

22 için açtı eni kolaylıklar kullanmaa informa iya akıntısını hem bu komteksttä kullanmaa onnarın dillerini erli hem merkez uurunda. Yakla ık 150 özel radostan iyadan hem televiziya kanallarından onbe i translat ederlär programaları milli azınnıkları için hem kimileri onnardan yapêrlar bunu onnarın dillerindä. Bu kanalların translä iyası götürüler kimi milli azınnılkarın toplu ekildä ya ayam teritoriyalarında: rusların hem gagauzların (birkaç özel radio hem telekanal Gagauziyada, Tele-radio Gagauziya topluluk kanalınnan bir sırada); bulgarların (Tarakliyada hem Gagauziyada); ukrainnarın (Ki inövda, Bel tä hem Edine rayonunda); poläkların (Bel tä); çingenelerin (Sorokada). Milli azınnıklar temsilcilerin çoyunun var kolaylıı siiretmää hem seslemää yabanci padi aalıklar kompaniyaların programalarını (Rusiyanın hem Ukraynanın), angıları retranslat edilerlär Moldovada. 87. Topluluk televiziyası hem radiosu ilerleerlär yaymaa milli azınnıkları için spe ifikalı temalarda Respublikanın bütün teritoritasında onnarın ana dillerindä: ukrainca, gagauzça hem bulgarca 30 minut haftada; çıfıtça (idi ) hem çingeneycä 30 minut ayda. Bundan ba ka, topluluk kanalları çıkarêrlar 30 minutluk kolverimneri rus dilindä iki kerä ayda hem her ay iki dilli kolverim blokları moldovanca hem rusça. Komitet nı annêêr, ani hepsi bunnar yardım ederlär birle tirmää milli azınnıklarını bir devletin çerçevesindä. Bu programaları çıkarêrlar profesional komandaları, angılarına girerlär türlü milli azınnıkların temsilcileri, hem hepsi televiziya translä iyalarına yapılêr devlet dilindä subtitra. Milli azınnıkların temsilcileri girer Topluluk radio hem televiziya kompaniyasının Gözledici sovetinä hem Yayın Sovetinä. 88. Ne dokunêr milli azıınıkların basımnara hem periodika organnarına, onnar çıkêrlar ukrain, gagauz, bulgar hem poläk dillerindä hem dä rus dilindä tiparlamak çıkarêrlar gagauzlar, çıfıtlar, azerilär hem ruslar. b) Çözülmedik problemalar 89. Nı annayarak üpesiz ba arıları ukrainnarın hem ukrain dilinin informa iya araçlarında bulunmasını, Komitet çeker kuvetlerin önemini, ani onun adına kesilmeer ukrain diasporasıdan yalvarmaklar zeedelemää ukrain dilindä ölä dä kısa (5-7 minut) programaların sayısını. Ayırı önem lääzım vermää bu sorulara erli uurda. Komitet nı annêêr, ani ofi ial ki ilerin dü üncesinä görä yayın araçlarının dolayındakı situa iya kaynaklanmêêr ondan, ani erlerdä yok politika isteyi i, ama taa çabuk çıkêr jurnalistlerin hazırlamasından hem lääzım olduu kadar finans edilmemesindän. 90. Geneldä, milli azınnıkların temsilcileri sayêrlar, ani indiki programaların kalitesi hem yayın kaplamı onnarın istekerini kanaatlamêêr. Ayırıca bu dokunêr az sayıda milli azınnıklarına: ermenilerä, azerilerä, tatarlara, poläklara, litovlara h. b. Ne donunêr basım organnarına, onnarın sayısı finans ediler özel fondlar tarafından hem çıkêrlar onnar düzensiz, kimileri kapanêrlar bilä, açan kesiler finans etmeklär. 91. Milli azınnıkların dillerini kullanması indiyä kadar baalı finans etmesinä, politika ıntereslerinä hem jurnalistlerin profesionalizma uuruna, devlet dili hem rus dili sä informa iya araçlarında kaplêêrlar taa çok er. 22