1. MONOPOLÜN TANIMI VE ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ

Transkript

1 MONOPOL

2 1. MONOPOLÜN TANIMI VE ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ Monopol, ikamesi güç malın üretim ya da satışının bir tek firma tarafından yapılmasıdır. Tek satıcı karşısında n tane alıcının olduğu varsayılır. "Satıcı tekeli" ve bazen da sadece tekel denilen monopolün iki karakteristik özelliği vardır. Birincisi monopolcünün arzını kontrol ettiği malın ikamesinin çok güç olmalıdır. İkincisi ise, monopolcünün faaliyette bulunduğu piyasaya başka firmaların girememesidir (piyasaya giriş engeli).

3 A. Monopolün Arzını Kontrol Ettiği Malın ikamesinin Güçlüğü ve Tam Monopol "Tam monopol" ün koşulu, monopolcü firmanın, üretim miktarı ne olursa olsun, piyasadaki tüketicilerin tüm gelirlerini alabilecek kadar güçlü olmasıdır. Monopolü, ikame olanakları sınırlı olan bir malın arzının tek firmanın kontrolü altında olması diye tanımlayabiliriz. Söz konusu malın ikame olanakları ne kadar sınırlıysa, o malla öteki mallar arasındaki çapraz talep esneklik katsayısı o kadar küçük olacaktır. Monopolün arzını kontrol ettiği malla, piyasadaki öteki mallar arasındaki çapraz talep esnekliğine bakarak monopol gücü hakkında hükme varmak olasıdır. Çapraz esneklik katsayısı ne kadar küçükse, monopol o denli güçlü demektir. Tam monopol halinde ise, monopolcünün arz ettiği malın çapraz talep esnekliği sıfır olmaktadır.

4 B. Giriş Engelleri Bir firmanın piyasada tek satıcı olarak varlığını sürdürebilmesi için, rakip firmaların söz konusu firmanın arzını kontrol ettiği malın piyasasına girememeleri gerekir ki buna kısaca, giriş engelleri denir. Giriş engellerini ve bu engeller sonucunda ortaya çıkan monopol çeşitlerini, ölçek ekonomileri ve doğal monopol, ana hammaddeyi kontrol eden monopoller, firmalar arasında anlaşma ve akdi monopoller, hukuki nedenler ve yasal monopoller olmak üzere dört başlık altında toplarız.

5 a. Ölçek Ekonomileri ve Doğal Monopol Üretim tesis ölçeği büyüdükçe parça başına maliyetin düştüğü ya da optimal üretim tesis ölçeğinin çok büyük olduğu endüstrilerde zamanla tek firma tüm piyasaya hakim olarak monopolleşebilir. Bir firmanın tesisinin aşırı büyümesi sonucu, parça başına maliyetin düşmesi ve piyasa talebinin tamamına yakınını üretmesi dolayısıyla da potansiyel firmaların fiilen endüstriye girme şansının ortadan kalkması sonucu ortaya çıkan bu güçlü monopole, doğal monopol ya da fiili monopol denilmektedir.

6 b. Bir Temel Girdinin Mülkiyetinin ya da Arzının Kontrolünün Tek Firmanın Eline Geçmesi Bazen bir firma ikamesi olanaksız bir madenin tüm rezervini kontrolü altına almayı başarabilir. Böyle bir madenin üretim ve satışını imtiyaz sözleşmesi ile eline geçirmiş olan firma, diğer firmaların bu alana girmesini engelleyerek, güçlü bir monopol oluşturur.

7 c.firmalar Arası Anlaşmalar ve Akdi Monopoller Kartel, bir piyasadaki firmaların rekabeti ortadan kaldırmak için yaptıkları anlaşmalarla oluşturdukları birliktir. Kartel anlaşması yapan firmalar tüzel kişiliklerini korumakta ancak, anlaşma yapılan konularda ortak hareket etmeyi taahhüt etmektedirler. Tröst, firmaların rekabeti ortadan kaldırmak amacıyla ortak hareketten çok daha ileri giderek aralarında birleşip, tek firma gibi hareket etmeleridir. Birleşme sonucu, tröstü oluşturan firmalar, bağımsız hareket etme güçlerini, büyük ölçüde kaybederler. Şirket evliliği ya da birleşme sonucu oluşan tröst, genellikle, bir firmanın aynı alanda faaliyette bulunan öteki firmaların hisse senetlerinin % 50'sinden fazlasını ele geçirmesiyle gerçekleştirilir.

8 d. Hukuki Nedenler ve Yasal Monopoller Bazen yasalar, ikamesi güç bir malın tek üretici ve satıcı olma hakkını bir firmaya verebilir. Kısaca yasal monopolü oluşturan bu ayrıcalıklar mali, sosyal ve hukuki amaçlarla verilebilir. Mali Amaçlı Yasal Monopoller: Bu tür monopoller, devlete gelir sağlamak için, bazı malların üretim ya da satış yetkisinin, bir tek firmaya verilmesiyle oluşmaktadır. Sosyal Amaçlı Yasal Monopoller: Sosyal amaçlı yasal monopoller sabit maliyetinin çok yüksek olduğu bazı alanlarda, ekonomik israfın önlenebilmesi amacıyla, kamu tarafından verilen lisans ve imtiyazlar sonucu oluşmaktadır.

9 Hukuki Amaçlı Yasal Monopoller (Patent ve Telif Hakkı): Buluşlar, yenilikler ve özgün çalışma sonucu ortaya çıkan eserler; büyük bir zaman, enerji,maddi destek ve yetenek ister. Bu nedenle sanayi ve tarım alanındaki yeni buluşlar patent verilerek, kişilerin özel yetenekleri ile ürettikleri eserler ise telif hakkıyla korunur. Gerek patent gerekse telif hakkı yeni; buluş ve çalışmaların özendirilmesi ve haksız rekabetin önlenmesi amacıyla, buluşu yapan ya da özgün eseri üretenlerin haklarını koruma amacına yöneliktir. Patent, ilaç ya da cihaz alanlarındaki yeni buluşların üretim aşamasına geçmesi halinde, rakip firmaların bu alana belirli süre girmesini engelleyen ve dolayısıyla buluşu yapanlara monopol olma hakkını yasayla veren bir uygulamadır. Telif hakkı ise sanat ya da düşünce (fikir) ürünü olan eserleri yaratan kimselerin haklarını korumaya yöneliktir.

10 2- MONOPOLCÜNÜN KISA DÖNEM DENGESİ (MONOPOLCÜNÜN SATIŞ FİYATINI VE ÜRETİM MİKTARINI SAPTAMA KARARI) π = TR-TC Max ya da MR = MC dir. Monopolcünün maliyetinin, maliyet analizi ve tam rekabet piyasalarındaki temsili firmaların maliyet eğrileri ile aynı özellikleri taşıdığını kabul ederiz. Tek satıcı olan monopolcünün hâsılat eğrilerinin gösterdiği özellikler, tam rekabet piyasasında faaliyette bulunan bir firmanın hâsılat eğrilerinin özelliklerinden çok farklıdır. Toplam Hasılat, satış fiyatı ile satılan miktarın çarpımına eşit (TR = pxq) olduğuna göre monopolcünün toplam hasılatım saptayabilmesi için hangi fiyattan ne kadar mal satacağını bilmesi gerekir. Hangi fiyattan ne kadar mal satacağı ise firmanın karşı karşıya olduğu talep eğrisine; daha öz bir ifade ile firmanın talebine bağlıdır.

11 A- Monopolcünün Arz ve Talebi Monopolcünün arzı: Belirli bir malı üreten monopolcü, aynı zamanda o malın endüstrisi olduğundan, monopolcünün arzı da, endüstri arzını oluşturmaktadır. Monopolcünün talebi: Piyasada tek satıcı durumunda bulunan monopolcü doğal olarak piyasa talebi ile karşı karşıyadır. Başka bir deyişle piyasadaki alıcıların talepleri toplamına eşit olan piyasa talep eğrisi, aynı zamanda monopolcünün talep eğrisidir. Piyasadaki tüm tüketicilerin taleplerinin yatay toplamına eşit olan monopolcünün talep eğrisi, esnekliği malın ikame durumuna göre değişen, sol yukarıdan sağ aşağıya inen bir eğridir. Yalnız monopolcünün sattığı malın ikamesi ne kadar güçse, talep eğrisi o kadar az esnek olacaktır.

12 Tam rekabet piyasasındaki tek firma, piyasa fiyatını kabullenmek (fiyat kabul edici) durumundaydı, ancak kendisi için veri olan bu fiyattan, dilediği kadar mal satabiliyordu. Monopolcü için ise, veri olan bir piyasa fiyatı yoktur, piyasa fiyatını tek başına saptamak olanağına sahiptir. Yani fiyat belirleyicidir. Ancak, monopolcü, hem hangi fiyattan satacağını, hem de ne kadar mal satacağını saptayamaz. Eğer satış fiyatını kendisi saptarsa, bu fiyattan ne kadar satış yapacağı piyasa talebi tarafından belirlenecektir. Eğer monopolcü satış fiyatını saptarsa, bu fiyattan satabileceği maksimum miktar qı kadar olacaktır. Eğer monopolcü ne kadar satacağını saptarsa, saptadığı miktarın tümünü satabileceği fiyat, piyasa talebine bağlıdır. Özel bir durum olan tam monopolün, firmanın üretim miktarı ne olursa olsun, tüketicilerin tüm gelirlerini alabilecek kadar güçlüdür. Bu güç ise ancak monopolcünün ekonomideki tüm malları kontrol etmesi halinde söz konusu olacaktır.

13 B. Monopolcünün Hâsılatı Piyasa talebine özdeş olan monopolcünün talep eğrisi, monopolcünün hangi fiyattan ne kadar mal satabileceğini göstermektedir. Bu eğrinin bilinmesi halinde, monopolcünün çeşitli fiyat düzeylerinde ne kadar satış geliri elde edeceğini gösteren toplam hasılatı ve buradan hareketle de ortalama ve marjinal hasılatı elde etmek mümkündür.

14 a. Toplam Hasılat Fiyata p ve bu fiyattan satılan miktara q denildiğinde, firmanın toplam hasılatı (TR) şu şekilde gösteriliyordu: TR = p.q Monopolcünün karşı karşıya olduğu talep eğrisi sol yukarıdan sağ aşağıya indiğine göre, monopolcü satış fiyatını düşürdükçe, daha fazla miktarda mal satabilmektedir. Talep eğrisi üzerindeki her noktaya karşılık gelen satış fiyatı ile satılan miktarın çarpımına eşit olan monopolcünün toplam satış hasılatı, fiyat azaldıkça önce artan sonra azalan bir seyir takip etmekte ve toplam hasılat eğrisi bir çan şeklini almaktadır.

15 b. Ortalama Hasılat Parça başına hasılatı ifade eden ortalama hasılat (AR), toplam hasılatın (TR), satılan miktara (q) bölümüne eşittir. AR = = = p dir. Ortalama hasılat, fiyata eşittir. Ortalama hasılat daima fiyata eşit olduğundan, monopolcünün talep eğrisi, ortalama hasılat eğrisi ile özdeş olmaktadır.

16 c. Marjinal Hasılat Marjinal hâsılat, son satılan birimin toplam Hasılata yaptığı katkıyı ifade etmektedir. MR = Daha fazla satabilmek için satış fiyatını düşüren monopolcü, sadece son sattığı birimi değil, daha önce yüksek fiyatlardan satması gereken tüm miktarları da daha düşük olan son birimin fiyatından satmak durumunda olduğundan, son satılan birimin ona sağladığı hasılat (marjinal hasılat) bu birimin satış fiyatının (dolayısıyla ortalama hasılatın) altında olacaktır.

17 d. Fiyat, Marjinal Hasılat ve Esneklik Arasındaki İlişki Talep eğrisi üzerinde, talebin fiyat esnekliğinin birden büyük olduğu (sonsuz ile bir arasında çeşitli değerler aldığı) durumda fiyat düştükçe, satın alınmak istenilen miktardaki artışla birlikte, toplam hasılat azalan oranda artarken, marjinal hasılat ilk birimden itibaren azalmakta, ancak daima pozitif değerler almaktadır. Monopolcünün arzını kontrol ettiği malın talebinin fiyat esnekliği birden büyükse, monopolcü satış fiyatını düşürerek, toplam hâsılatını artırabilir. Talep eğrisi üzerinde esnekliğin birden küçük (1 ile 0 arasında çeşitli değerler almaktadır) olduğu alanda, fiyat düştükçe satın alınmak istenilen miktar artmakla birlikte, marjinal hasılat negatif değerler alırken, toplam hasılat azalmaktadır. Talebin fiyat esnekliğinin bire eşit olduğu durumda, MR sıfıra eşit olurken TR maksimum düzeye erişmektedir. Bu durumda fiyat düştükçe MR azalırken TR artmakta, AC arasında fiyat düştükçe MR negatif değerler alırken TR azalmakta ve dolayısıyla MR = 0 iken TR maksimum değer almaktadır. Talebin fiyat esnekliğinin birden küçük olması halinde, marjinal hasılat negatif olduğundan, monopolcü için denge söz konusu olamaz.

18 C. Monopolcünün Kısa Dönem Dengesi Monopolcü piyasada tek satıcı durumunda olduğundan dilerse ne kadar mal satacağını, dilerse hangi fiyattan satacağını saptayabilecektir ki buda monopolün "fiyat belirleyici" özelliğidir. Ancak, ussal hareket eden her firma gibi, monopolcü de "keyfi" bir fiyat ya da üretim miktarı belirlemeden çok, kârını en yüksek düzeye çıkaracak şekilde hareket eder. Bunun için de bir yandan talep koşullarını öte yandan üretim maliyetini dikkate alır.

19 b. Marjinal Maliyet ve Marjinal Hasılata Göre Denge Karan Birim başına hasılat ve maliyetlere göre, monopolcünün kısa dönem dengesi, normal kârın üzerindeki kâra, monopolcü kârı denir.

20 Toplam Hasılat Toplam Maliyet C 1 A Z Y X TC B TR 0 C 1 q 1 q 2 q 3 Kar-Zarar Eğrisi Fiyat Maliyet Hasılat K 0 A T q 1 q 2 MR q 3 S L D B MC AC T=AR Monopolcünün Kısa Dönem Dengesi Toplam Hasılat ve Toplam Maliyete Göre Denge Karan

21 Kar Maksimizasyonuna Örnek TL/Q 40 MC Kar = (P - AC) x Q = ($30 - $15)(10) = $150 P=30 20 AC=15 Kar AR AC 10 MR Miktar

22 The Monopolist Minimizes Losses in the Short Run Recall that average variable cost and average fixed cost sum to average total cost. Marginal cost Loss minimization occurs at point e, where the marginal revenue curve intersects the marginal cost curve Q and p are the loss minimization quantity and price, respectively. Notice that at point b, the firm is covering its average variable cost it is making some contribution to its fixed costs. However, it is not covering all of its costs. The average loss per unit, measured by ab, is identified by the yellow shaded area. a Loss p b c e 0 Q Average total cost Average variable cost Demand = Average revenue Marginal revenue Quantity per period

23 3. SIFIR MALİYETLİ MONOPOLCÜNÜN DENGESİ Monopolcü "MR = MC" nin gerçekleştiği noktada, kâr maksimizasyonunu sağlayarak dengeye gelir. Maliyet giderleri sıfır olan monopolcünün, marjinal maliyeti de sıfır olacağından monopolcünün üretim miktarını aynı zamanda marjinal maliyet eğrisidir. Monopolcü MR = MC" eşitliğinin gerçekleştiği noktada dengeye gelmektedir. Bu noktada marjinal maliyet ve marjinal hasılat sıfırdır.

24 Sıfır Maliyetli Monopolcünün Dengesi P D e=1 P 1 E q 1 MR D = AR q=mc

25 4. MONOPOLCÜNÜN KISA DÖNEMDE SIFIR KÂRLA ÜRETİMİNİ SÜRDÜRMESİ "Monopolcü piyasada tek satıcı durumunda olduğundan, daima yüksek kâr elde eder" yaygın görüşü vardır. Bu görüş her zaman doğru değildir. Yalnız, monopolcünün aşırı kârla çalışması halinde piyasaya giriş engellenmiş olduğundan, aşırı kâr uzun dönemde de devam eder. Bazen maliyetler o kadar yüksek, ya da talep o kadar kısıtlı olur ki, monopolcünün ortalama hasılatı, ortalama maliyetinin altında kalır. Bu gibi durumlarda monopolcünün, kısa dönemde üretimi durdurup durdurmama kararı alabilmesi için ortalama değişir masraflarını kurtarıp kurtaramayacağına bakması gerekir.

26 5. MONOPOLCÜNÜN UZUN DÖNEM DENGESİ Tam rekabet piyasasında kısa dönemde anormal kâr elde eden firmaların varlığına karşın, uzun dönemde endüstriye yeni firmaların girişleriyle bu kâr ortadan kalkıyor. Monopol piyasasında ise uzun dönemde yeni firmaların endüstriye girmesi engellenmiş olduğundan, kısa dönemde sağlanan aşırı kâr uzun dönemde de devam edebilmektedir. Monopolcünün talep eğrisinin uzun dönemde değişmediği kabul edilebilir. Monopolcü bu dönemde, ancak tesis ölçeğini en yüksek karı sağlayacak şekilde değiştirebilecektir. Uzun dönemde monopolcü en yüksek kârı, uzun dönem marjinal maliyetin, marjinal hasılata eşit olduğu üretim düzeyinde sağlar. Bu nedenle üretim tesisini, bu üretim miktarını minimum maliyetle gerçekleştiren ölçeğe göre ayarlar.

27 Monopolcünün Uzun Dönem Dengesi Price, Cost Revenue SMC d P d S K L D SMC d LMC LAC D=AR MR 0 q d Q

28 Monopolcünün Uzun Dönem Dengesi Price, Cost, Revenue P d K LAC S E LMC D=AR SMC MR 0 q d Q

29 6. MONOPOL GÜCÜNÜN ÖLÇÜLMESİ, LERNER ENDEKSİ VE MARK-UP Piyasada tek satıcı durumunda olan monopolcü, piyasanın mutlak hakimi olarak dilediği gibi hareket edebilmektedir. Ancak çeşitli alanlarda faaliyette bulunan monopolcülerin arzını kontrol ettikleri piyasaların genişliği ve daha da önemlisi karşı karşıya oldukları talepler, fiyat esnekliği yönünden farklı özelliktedir. Bu farklılıklar monopollerin güçlü ya da daha az güçlü olmasına neden olmaktadır. Lerner endeksi, monopolcünün satış fiyatı, marjinal maliyetinin ne kadar üstünde ise, monopol o kadar güçlüdür. Lerner endeksi, sıfır ile bir arasında çeşitli değerler almaktadır. Piyasa tam rekabetten uzaklaştıkça, satış fiyatı marjinal maliyetten daha büyük olmaya başlayınca, monopol gücü ortaya çıkacak ve firmanın satış fiyatı ile marjinal maliyet arasındaki fark büyüdükçe, monopol gücü de artacaktır.

30 Talep Esnekliği, Mark - Up ve Monopol Gücü P C R D MC P C R D K MC K P C P -MC E D = AR P C P -MC E MR D= AR q Q q Q

31 Monopolcünün satış fiyatı ile marjinal maliyeti arasındaki farka bağlı olan monopol gücünün ne kadar olacağı büyük ölçüde monopolcünün karşı karşıya olduğu talebin esnekliğine bağlıdır. Esneklik azaldıkça, monopol gücü büyür. Monopolcünün talebinin fiyat esnekliği azaldıkça, monopol gücünün arttığını göstermektedir. Mark up kısaca fiyatın marjinal maliyet üstünde kalan kısmının fiyata oranını, bir başka deyişle fiyatın marjinal maliyet üzerindeki kısmının fiyatın yüzde kaçı olduğunu ifade etmektedir. Monopol, talep eğrisinin esnekliğinin birden büyük olduğu bölümünde faaliyette bulunmaktadır ve talep esnekliği küçüldükçe (bire yaklaştıkça) mark up büyümekte ve dolayısıyla monopol gücü de artmaktadır. Monopolcünün talep esnekliği büyüdükçe, mark-up küçülmekte ve monopol gücü zayıflamaktadır. Eğer denge üretim düzeyinde monopolcünün talebinin fiyat esnekliği 1'e eşitse ki bu durum sıfır maliyetli monopolcünün kendisine maksimum kâr sağlayan satış fiyatına karşılık gelen esnekliktir.

32 7- MARK-UP FİYATLAMA (MALİYET ÜSTÜ FİYATLAMA) Buraya kadar yaptığımız açıklamalarda kâr maksimizasyonuna yönelen firmaların MR = MC koşulunun gerçekleştiği üretim düzeyinde dengeye geldiğini ve denge noktasından hareketle, ne kadar mal üretip hangi fiyattan satacağının talebe bağlı olduğunu, bir başka deyişle talep tarafından belirleneceğini belirttik. Oysa, uygulamada marjinalist analize pek başvurulmadığını, onun yerine, maliyet üzerine belirli bir kâr marjı ilave edilerek satış fiyatının belirlenmesi yoluna gidildiği gözlenmektedir. Fiyat, MC ve talebin fiyat esnekliği arasındaki ilişki (Mark-Up) P MC P = 1 e buradan P = MC 1 1 1/e

33 Talebin fiyat esnekliğini belirleyen monopolcü, malını hangi fiyattan satacağına yani MC in ne kadar katı bir fiyat uygulayacağına Mark-Up formülüne göre karar verir. Örneğin; Monopolcü arzını kontrol ettiği malın denge durumunda (MR=MC), MC i 50 TL ve talebin fiyat esnekliği 6 ise, sözkonusu malı MC in 1,2 katı bir fiyattan, yani 60 TL den satacaktır. 1 ( = 1, 2 dir. ) 1 1/6 = 6 5 Monopolcü arzını kontrol ettiği malın denge durumunda (MR=MC), MC i 50 TL ve talebin fiyat esnekliği 5 ise, sözkonusu malı MC in 1,25 katı bir fiyattan, yani 62,5 TL den satacaktır. 1 ( = 1, 25 dir. ) 1 1/5 = 5 4

34 8.MONOPOLDE FİYAT FARKLILAŞTIRMASI Monopolcü dengesini, monopolcünün tüm malını tek fiyattan, belirli bir piyasada sattığı varsayımına dayanarak inceledik. Ancak monopolcü toplam karını daha da artırmak amacıyla arzını kontrol ettiği mala farklı değerler atfeden ve dolayısıyla söz konusu malı daha yüksek fiyatlardan satın almaya razı olan alıcılara, farklı fiyatlardan satar. Bu şekilde yapılan fiyat farklılaştırma operasyonunda, monopolcünün amacı tüketici rantının tamamını, bu mümkün olmazsa bir kısmını geri alabilmektir. Üç tür fiyat farklılaştırmasından söz edilebilir. Birincisi kişisel fiyat farklılaştırmasıdır. İkincisi mal ve hizmetlerin kullanım alanlarına göre farklı fiyatlardan satılmasıdır. Üçüncüsü ise, aynı malın farklı piyasa ya da bölgelerde farklı fiyatlardan satılmasıdır.

35 A. Birinci Derecede Fiyat Farklılaştırması (Tam Fiyat Farklılaştırması ya da Kişisel Fiyat Farklılaştırması) Belirli bir piyasada bulunan tüketicilerin satın alma güçleri (zengin ya da fakir) ve tercihleri (mala atfettikleri değer) ve dolayısı ile bir mala ödemeye razı olacakları en yüksek fiyatlar farklıdır. Birinci derecede fiyat farklılaşmasında ki bu fiyat farklılaştırmasına, kişisel fiyat farklılaşması ve hatta tam fiyat farklılaşması da denilmektedir. Monopolcü her alıcıya, söz konusu malı satın alabileceği en yüksek fiyattan satarak, tüketici rantının tamamını geriye almaktadır. Birinci derecede fiyat farklılaştırmasında monopolcü, tüketici rantının tamamını geriye almayı başarmaktadır. Bu fiyat farklılaştırması, monopolcünün alıcılarını yakından tanıdığı ve arzını kontrol ettiği mal ya da hizmete onların ödeyebilecekleri en yüksek fiyatları bildiği ve malını alıcıların ödemeyi kabul edecekleri en yüksek fiyatlardan satabildiği varsayımına dayanır.

36 Birinci Dereceden Fiyat Farklılaştırması $/Q P max P* P C Fiyat farklılaştırması yapmadan Q* üretim miktarı ve fiyat P*.Değişken kar MC & MR arasındadır (sarı bölge). Tüketici rantı is P*fiyatı üzerindeki alan 0 and Q* üretim miktarı arasındadır. MC Mükemmel fiyat farklılaştırması ile birlikte, firma mor bölgeyide ekleyerek değişebilir karını arttırarak üretimi Q** noktasına getirebilir. D = AR MR Q* Q** Quantity

37 B. İkinci Derecede Fiyat Farklılaştırması İkinci derecede fiyat farklılaştırmasının birinci derecede fiyat farklılaştırmasından en önemli farkının, monopolcünün tüketici rantının, birinci derecede fiyat farklılaştırmasında olduğu gibi tamamını değil, ancak bir kısmını geriye almasıdır. Monopolcünün kârındaki artışı Tüketici rantındaki azalış Üretim miktarındaki artış

38 C. Üçüncü Derecede Fiyat Farklılaştırması Bazen monopolcünün arzını kontrol ettiği malı satın almak isteyenlerin (alıcıların) gelir durumları birbirinden farklı olduğu gibi mala olan taleplerinin fiyat esnekliği de farklıdır. Böyle bir durumda, monopolcü piyasaları birbirinden ayırarak malını farklı talep esnekliğine sahip piyasalarda farklı fiyatlardan pazarlar. Fiyat esnekliği nispeten düşük olan piyasada yüksek fiyattan, esnekliği nispeten daha yüksek olan piyasada ise daha düşük fiyattan malını satmayı başaran monopolcü böylece toplam karını artırır.

39 Üçüncü derecede fiyat ayırımının başarısı için üç koşulun gerçekleşmesi gerekir. Birinci koşul, farklı fiyat uygulanacak olan piyasalar arasında kesin ve devamlı bir ayrımın olmasıdır. İkinci koşul, fiyat farlılaştırmasını sağlayabilmesi için monopolcünün katlanması gereken masrafın önemsiz olmasının gerekliliğidir. Üçüncü koşul, ayrım yapılan piyasaların talep yapısının ve dolayısıyla aynı fiyat düzeyinde bu piyasalarda talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gereğidir.

40 Fiyat ayırımı politikasında önem arz eden, nedenlerinden birincisi, monopolcünün hangi piyasada ne kadar mal satacağı kararını alırken, her piyasada satış miktarındaki marjinal hasılatların birbirine eşit olmasıdır. İkincisi ise, her piyasada talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gereğidir. Monopolcü malını iki piyasa arasında her piyasada satılan miktara karşılık gelen marjinal hasılat eşit olacak şekilde dağıtmalıdır. Her iki piyasada aynı fiyat düzeyinde talebin fiyat esnekliği farklı olmalıdır.

41 9. MONOPOLÜN ELEŞTİRİSİ Hakim olduğu piyasada tek satıcı durumunda olan monopolcü, üretimini düşük düzeyde tutarken, satış fiyatını yükseltmekte ve böylece elde ettiği kârı artırmayı başarmaktadır. Monopollerin piyasayı kontrolleri altına alarak, tüketicilerin aleyhine kararlar almaları, onlara karşı tepkilerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Toplumda tekelleşmeye karşı tepkinin nedenlerini ve dolayısıyla bunların yasaklanması konusunda oluşturulan kamuoyunun haklılık derecesini ortaya koyabilmek için, bu piyasadaki fiyat ve üretim miktarları ile ilgili kararları, tam rekabet piyasasınınkiyle karşılaştırmak gerekir. Böylece monopolün ideal kabul edilen tam rekabet piyasasına göre, kaynak ve gelir dağılımlarını ne kadar bozduğunu belirtmek mümkün olacaktır.

42 Reklamın Etkisi Eğer firma reklam yaparsa, AR ve MR eğrileri sağa kayar. Ortalama maliyet artar fakat, marjinal maliyet artmaz. $/Q 1 MC P 1 AC D =AR P 0 AC 0 MR D=AR MR Firamanın reklam yapmadan önceki AR ve MR eğrileri. Q 0 Q 1 Quantity

43 A- Monopol İle Tam Rekabet Piyasasının Denge Fiyatı ve Denge Üretim Miktarı Açısından Karşılaştırılması ve Monopolün Sosyal Maliyeti a. Tam Rekabet Piyasası ile Monopolün Denge Üretim Miktarı ve Denge Fiyatı Açılarından Karşılaştırılması Tam rekabet piyasasında uzun dönemde dengeye gelen firma, optimal üretim tesis ölçeğinde ve tam kapasitede faaliyette bulunurken normal kâr elde etmektedir. Monopol ise uzun dönemde aşırı kâr elde etmeyi sürdürmektedir. Tam rekabet ve monopol piyasalarında, üretim hacmi ve satış fiyatı karşılaştırıldığında, monopolcünün tam rekabetteki üretim düzeyinden daha az üretip, daha yüksek fiyattan satar.

44 P Piyasa Dengesi D S P Tam Rekabet Firma ve Endüstri Dengesi LMC LRAC P Monopolcünün Dengesi LMC P 0 P 0 P m S D = MR = P LAC T=AR q 0 Q q 0 Q q 0 MR Q

45 b. Monopolün Sosyal Maliyeti Monopolcünün üretimi tam rekabet üretim düzeyine göre, ekonomide üretim faktörlerinin üretim alanları arasında etkin dağılımını bozduğundan, bu durum aynı zamanda monopolün etkinsizliğini ifade eder bu etkinsizlik, piyasanın başarısızlığına uğramasının nedenlerinden biri olarak da nitelendirilmektedir.

46 B. Monopole Yöneltilen Olumsuz Eleştiriler ve Monopolün Teknolojik Avantajı a. Monopole Yöneltilen Olumsuz Eleştiriler Kaynak dağılımın da etkinliğin sağlanamaması. Monopole yöneltilen ilk olumsuz eleştiri, monopolünün rekabetçi firmaya göre daha az üretim yaparak (üretimi kısarak) daha yüksek fiyattan satış yapmasıdır. Üretimin kısılması, üretim faktörlerinin, çeşitli endüstriler arasında, ekonomide en yüksek üretimi sağlayacak bir tarzda dağılımını önlemektedir. Buna kısaca monopollerin "optimal kaynak dağılımını bozucu etkisi" denir.

47 Gelir Dağılımında Adaletin Sağlanamaması. monopolcünün kısa dönemde sağladığı karı piyasaya giriş engeli nedeniyle, uzun dönemde de sürdürebilmesidir. Reklamlardan Kaynaklanan İsraf. Tam rekabet ile monopol arasındaki mukayeseden çıkarılan üçüncü sonuç, ya da monopole karşı yöneltilen üçüncü eleştiri, bu piyasada toplum yönünden kaynak israfı olan reklamlara yer verilmesidir. Reklam faaliyeti, bir yandan o mala olan talebi arttırmak (talep eğrisinin sağa kayması) öte yandan tüketicilerin o mala atfettiği değeri yükseltmek (talep eğrisinin esnekliğini düşürmek), amacına yöneliktir.

48 b. Monopolün Avantajı: Teknolojik Değişim Yapabilme Şansı Üretimi tam rekabet piyasasına göre kısıp, yine tam rekabet piyasasına göre daha yüksek fiyattan satan monopolcüye yöneltilen en önemli eleştirilerden biri, toplumdaki gelir dağılımını kendi lehine bozmasıdır. Kısa dönemde aşırı kâr elde ederken, giriş engeli nedeniyle yeni firmaların piyasaya girmesi söz konusu değildir. monopolcü kısa dönemde elde ettiği aşırı karı uzun dönemde de sürdürür. Piyasaya girişlerin olmaması yanında monopolcünün arzını kontrol ettiği malın ikamesinin de güç olması, "monopolcüyü atalete, hantal bir yapıya sürükleyebilir''' diye düşünenler vardır.

49 10. DEVLETİN MONOPOLLERE MÜDAHALESİ: DOĞAL MONOPOLLER VE FİYAT DÜZENLEMESİ Monopolün yüksek sosyal maliyeti, monopol gücünün sınırlandırılmasını gündeme getirmiştir. Birçok ülkede monopollerle mücadele, bir başka deyişle monopollerin sosyal maliyetinin azaltılması amacına yönelik müdahalelerin yapıldığı gözlenmektedir. Monopollere müdahale türleri arasında; monopolün malını belirli bir fiyatın üzerinde satmasını yasaklayan tavan fiyatı düzenlemesi,

50 Monopole sübvansiyon verilerek satış fiyatını düşürmesinin sağlanması, Monopolcünün sattığı malın üzerine tüketim vergisi konulması kamulaştırma vb. Eğer söz konusu piyasa tam rekabet piyasası olsaydı, arz ve talep eğrisinin kesiştiği noktada dengeye gelecekti. Monopolün etkinsizliğini azaltmak daha düşük fiyattan daha fazla mal satmasını sağlamak için, tavan fiyatı politikası izlenebilir.

51 Sosyal Optimum Fiyat: P = MC Sübvansiyon yolu tercih edilirse, monopolcünün beceriksizliğinden kaynaklanacak yüksek maliyeti de devlet sübvanse etmek zorunda kalacaktır. Hatta sübvanse edilen firma, üretimde verimliliği artırıcı uygulamalar için kendisini pek yormak istemeyecektir. Eğer kamulaştırma yolu tercih edilirse, sübvansiyon olarak verilecek miktar görev zararı olarak kamunun sırana binecektir. Diğer yandan, kamuya geçen monopol, kamu yönetiminin hantal yapısı nedeniyle teknolojik gelişmelere ayak uydurmada güçlük çekebileceği gibi ayrıca bürokratik çark, maliyetin daha da yükselmesine neden olacaktır, doğal monopolün fiyat düzenlemesinde, ideal durum olan etkin kaynak dağılımını sağlayan P r fiyatını uygulamak çok güçtür. Ortalama Maliyet Fiyatlaması: P = AC