EDEBİYAT TARİHLERİNİN YENİ TÜRK EDEBİYATINA YAKLAŞIMI

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI EDEBİYAT TARİHLERİNİN YENİ TÜRK EDEBİYATINA YAKLAŞIMI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan İbrahim ÖZEN Tez Danışmanı Doç. Dr. Mehmet ÖNAL Ankara 2011

2

3 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI EDEBİYAT TARİHLERİNİN YENİ TÜRK EDEBİYATINA YAKLAŞIMI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan İbrahim ÖZEN Tez Danışmanı Doç. Dr. Mehmet ÖNAL Ankara 2011

4 ONAY İbrahim Özen tarafından hazırlanan Edebiyat Tarihlerinin Yeni Türk Edebiyatına Yaklaşımı başlıklı bu çalışma, tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Yeni Türk Edebiyatı bilim dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. [ İ m z a ]. [Prof. Dr. Nurullah ÇETİN] (Başkan) [ İ m z a ]. [Doç. Dr. Mehmet ÖNAL] (Danışman) [ İ m z a ]. [Yrd. Doç. Dr. M. Kayahan ÖZGÜL] (Üye)

5 ÖNSÖZ Bu çalışmamızda, edebiyat tarihlerinin yeni Türk edebiyatına yaklaşımları tespit edildi. Bu tespitler, değerlendirmeye aldığımız edebiyat tarihlerinin metodik yapıları incelenerek belirlendi. İncelemede, edebiyat tarihlerinin tasnif sistemleri, edebî dönemlere, türlere, eserlere ve sanatçılara yaklaşımları üzerinde duruldu. Edebiyat tarihlerini incelerken çalışmamızda uyguladığımız inceleme planı, Prof. Dr. Nurullah Çetin in Tanzimat tan Fuat Köprülü ye Kadar Bizde Edebiyat Tarihçiliği adlı yüksek lisans tezindeki inceleme planından yola çıkılarak belirlendi. Türk edebiyatında, yeni Türk edebiyatını konu edinen çok sayıda edebiyat tarihinin bulunması, değerlendirmeye aldığımız edebiyat tarihlerinin tespitinde bir sorun olarak karşımıza çıktı. Bu noktada, Türk edebiyatı için kaynak kitap niteliği taşıyan edebiyat tarihleri göz önüne alındı. Türk edebiyatı tarihi yazıcılığına rehberlik eden edebiyat tarihçilerinin eserleri değerlendirmeye alınarak, günümüz edebiyat tarihlerinin metodik yapısı üzerine fikir elde edilmeye çalışıldı. Bununla birlikte, tasnif sisteminde ve edebî dönemlere, türlere yaklaşımda farklılık gösteren, Türk edebiyatı için önem arz eden ancak göz önünde bulunmayan edebiyat tarihleri tespit edilmeye çalışıldı. Yeni Türk edebiyatını konu edinen çok sayıda kıymetli eserin bulunmasına rağmen, çalışmamızın bir yüksek lisans tezi etrafında, belirlenen süre dâhilinde yapılabilmesi için yedi edebiyat tarihinin incelenmesine karar verildi. Bu eserler, çalışmamızın giriş bölümünün sonunda alınan künye bilgilerinde belirtildi. Edebiyat Tarihlerinin Yeni Türk Edebiyatına Yaklaşımı nı konu edindiğimiz çalışmamızda, şu hususlara dikkat çekildi: Giriş bölümünde, edebiyat tarihi hakkında genel bilgiler verildi. Edebiyat araştırmacılarının edebiyat tarihlerine yaklaşımları, tanımlamalarından yola çıkılarak belirlendi.

6 ii Edebî eserin edebiyat tarihindeki yeri ve önemi üzerinde duruldu. Bununla birlikte, edebiyat dışındaki faktörlerin; askerî, siyasî, sosyal, kültürel, ekonomik ve dinî hadiselerin edebiyat tarihindeki yeri sorgulandı. Bu sorgulamalar neticesinde, edebiyat tarihinin kültür tarihinden veya düşünce tarihinden farkı belirlenmeye çalışıldı. Edebiyat tarihi yazımında, edebiyat tarihçisinin görevleri ve sorumlulukları üzerinde duruldu. Kaynakları toplama, inceleme ve yazma aşamalarında, edebiyat tarihçisinin karşılaşacağı zorluklar ve izlemesi gereken yol belirtildi. Bununla birlikte, edebiyat tarihi yazımında ekip çalışmasının önemi üzerinde duruldu. Yapılan tespitlerde, bütün Türk edebiyatını kapsayan bir edebiyat tarihinin yazılabilmesinin zorluğu belirtilerek, böyle bir eserin nasıl yazılabileceği üzerinde duruldu. Türk edebiyatı tarihini yazmaya çalışan edebiyat tarihçilerinin göz önüne alması gereken hususlar belirtildi. Edebiyat tarihi, edebî tenkit ilişkisi üzerinde durularak, edebî tenkidin edebiyat tarihinde nasıl bir rol oynadığına dikkat çekildi. Edebiyat tarihçisinin ele aldığı edebî şahsiyet, dönem, tür karşısındaki objektifliğiyle birlikte, edebî tenkidin olmadığı bir edebiyat tarihinin yazılabilmesinin imkânları ve ihtimalleri sorgulandı. Edebiyat tarihinin edebî tenkitle ilişkisinin ardından tarih bilimiyle olan ilişkisi üzerinde duruldu. Bu noktada, edebiyat tarihinde kronolojinin önemi ve tarihî bir gerçekliğin nasıl değerlendirilmesi gerektiği belirlendi. Ele alınan bir edebî dönem, şahsiyet, tür değerlendirilirken tarihi zeminin nasıl verilmesi gerektiğine dikkat çekildi. Bununla birlikte, edebiyat tarihi yazımında kullanılan metotlar üzerinde durularak, Türk edebiyatında edebiyat tarihçilerinin kullandıkları edebiyat tarihi metotlarından bahsedildi. Giriş bölümünde, son olarak, Türk edebiyatında edebiyat tarihçiliğinin başlangıcı üzerinde duruldu, ön plana çıkan edebiyat tarihlerinin tanıtımı

7 iii yapıldı. Şuarâ tezkirelerinin edebiyat tarihçiliği açısından önemi üzerinde durularak, ilk dönem edebiyat tarihi mahiyetindeki eserlerden bahsedildi. Ayrıca, Türk edebiyatında ön plana çıkan edebiyat tarihlerinin genel bir tanıtımı yapıldı. Kronolojik olarak başlangıcından bu yana Türk edebiyatı tarihlerinin listesi verildi. Çalışmamızın birinci bölümünde, değerlendirmeye aldığımız edebiyat tarihlerinin tasnif sistemleri ve batı tesirinde gelişen yeni edebî döneme yaklaşımları üzerinde duruldu. Eserlerin tasnifinde ve edebî dönemlerin belirlenmesinde hangi ölçütlerin göz önüne alındığı belirlenip, edebî dönemlerin belirlenmesinde rol oynayan edebî faktörler üzerinde duruldu. Edebî dönemlere yaklaşım iki aşamada gerçekleşti. İlk olarak, edebiyat tarihçilerinin batı tesirinde gelişen yeni edebî döneme yaklaşımları tespit edildi. Sonrasında, Tanzimat sonrası edebî dönemlere yaklaşımları üzerinde durularak, bu dönemlerin belirleyici unsurları araştırıldı. Çalışmamızın ikinci bölümünde, edebiyat tarihlerinin sanatçılara yaklaşımları ele alındı. İki başlık altında incelenen bu bölümde, edebiyat tarihlerinin sanatçıların biyografik bilgilerini verişi ve edebî kişiliklerini değerlendirişi üzerinde duruldu. Biyografik bilgilerin nasıl bir sıra takip edilerek verildiği, bu bilgilerin verilme amacı ve edebiyat tarihi açısından önemi araştırıldı. Edebî kişilikler konusunda ise hangi hususiyetlerden yola çıkılarak bu değerlendirmelerin yapıldığı belirlendi. Çalışmamızın üçüncü bölümünde, edebiyat tarihlerinin edebî türlere ve eserlere yaklaşımları üzerinde duruldu. Edebî türlerin batı tesirinde gelişen yeni edebî dönem için önemi sorgulandı, edebiyat tarihlerinin edebî türleri nasıl verdikleri belirlendi. Edebî eserlerin verilişinde, edebiyat tarihlerinin edebî eserleri hangi ölçütleri göz önüne alarak değerlendirdikleri belirtilerek, edebî eserlerin edebiyat tarihindeki yeri ve önemi tespit edildi.

8 iv Türk edebiyatında eser veren isimlerin farklı edebî türlerde eser vermelerinden dolayı yazar, şair, tiyatrocu gibi sıfatlar kullanıp kavram kargaşası çıkarmamak için çalışmamızda, genel bir anlam ifade etmesi için sanatçı ifadesine yer verildi. Değerlendirmeye aldığımız edebiyat tarihleriyle ilgili olarak, Nihat Sami Banarlı nın Resimli Türk Edebiyatı Tarihi nin yalnızca yeni Türk edebiyatını ele aldığı kısım ( XIX. Asır Türk Edebiyatı başlığından sonrası) çalışmamıza dâhil edildi. Kenan Akyüz ün Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri adlı eseri, edebiyat tarihi olarak hazırlanmadığı halde, diğer edebiyat tarihleriyle birlikte değerlendirmeye alındı. Edebiyat tarihi niteliği taşıyan özellikleri tespit edildi. Çalışmam boyunca desteğini üzerimden hiç esirgemeyen, bilgi ve tecrübelerinden istifade ettiğim Yrd. Doç. Dr. Orhan Oğuz a teşekkür ederim. Yaklaşık altı yıldır öğrencisi olduğum, çalışma konumun belirlenmesinden başlayarak, çalışmamın son aşamasına kadar maddî ve manevî desteğini üzerimden hiç esirgemeyen değerli hocam Doç. Dr. Mehmet Önal a sonsuz saygı ve şükranlarımı sunarım. İbrahim ÖZEN

9 v İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.... i İÇİNDEKİLER... v KISALTMALAR..... viii GİRİŞ: Türk Edebiyatında Edebiyat Tarihi Çalışmaları Ve Edebiyat Tarihlerimiz 1. Edebiyat Tarihiyle İlgili Tanımlar ve Açıklamalar Edebiyat Tarihçisinin Görevleri Edebiyat Tarihi - Edebî Tenkit İlişkisi Edebiyat Tarihi - Tarih İlişkisi Edebiyat Tarihi Yazıcılığı Metotları Hakkında Görüşler Türk Edebiyatında Edebiyat Tarihçiliğinin Başlangıcı ve Edebiyat Tarihlerimize Genel Bir Bakış Kronolojik Olarak Türk Edebiyatı Tarihlerinin Listesi BİRİNCİ BÖLÜM EDEBİYAT TARİHLERİNİN TASNİF SİSTEMLERİ VE DÖNEM ANLAYIŞLARI 1.1. TASNİF SİSTEMLERİ Edebî Yeniliğimiz Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Tarihi Dersleri [Tanzimat Edebiyatı] Edebiyat Tarihi Dersleri [Servetifünun Edebiyatı] Resimli Türk Edebiyatı Tarihi uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri 75

10 vi 1.2. DÖNEM ANLAYIŞLARI Edebî Yeniliğimiz Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Tarihi Dersleri [Tanzimat Edebiyatı] Edebiyat Tarihi Dersleri [Servetifünun Edebiyatı] Resimli Türk Edebiyatı Tarihi uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri İKİNCİ BÖLÜM EDEBİYAT TARİHLERİNİN SANATÇILARI DEĞERLENDİRİŞLERİ 2.1. BİYOGRAFİK BİLGİLER Edebî Yeniliğimiz Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Tarihi Dersleri [Tanzimat Edebiyatı] Edebiyat Tarihi Dersleri [Servetifünun Edebiyatı] Resimli Türk Edebiyatı Tarihi uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri EDEBÎ KİŞİLİKLE İLGİLİ BİLGİ VE DEĞERLENDİRMELER Edebî Yeniliğimiz Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Tarihi Dersleri [Tanzimat Edebiyatı] Edebiyat Tarihi Dersleri [Tanzimat Edebiyatı] Resimli Türk Edebiyatı Tarihi uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri

11 vii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EDEBİYAT TARİHLERİNİN EDEBÎ ESERLERLERE VE TÜRLERE YAKLAŞIMLARI 3.1. EDEBÎ TÜRLERE YAKLAŞIMLARI Edebî Yeniliğimiz Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Tarihi Dersleri [Tanzimat Edebiyatı] Edebiyat Tarihi Dersleri [Servetifünun Edebiyatı] Resimli Türk Edebiyatı Tarihi uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri EDEBÎ ESERLERİ VERİŞ VE DEĞERLENDİRİŞ TARZI Edebî Yeniliğimiz Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Tarihi Dersleri [Tanzimat Edebiyatı] Edebiyat Tarihi Dersleri [Servetifünun Edebiyatı] Resimli Türk Edebiyatı Tarihi uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT

12 viii KISALTMALAR a.g.e : Adı geçen eser a.g.m : Adı geçen makale çev. : Çeviren s. : Sayfa v.b. : Ve benzeri

13 GİRİŞ TÜRK EDEBİYATINDA EDEBİYAT TARİHİ ÇALIŞMALARI VE EDEBİYAT TARİHLERİMİZ 1. Edebiyat Tarihiyle İlgili Tanımlar ve Açıklamalar: Edebiyat biliminin bir alt dalı olan ve uzun müddet edebî tenkitle bir arada düşünülen edebiyat tarihi, edebiyat araştırmacıları tarafından ortak bir görüşte birleşilememiş önemli bir alandır. Bu durum, edebiyat tarihleriyle ilgili farklı tanımları ve metotları beraberinde getirmiştir. Genel olarak edebiyat araştırmacıları; edebiyat tarihinin nasıl hazırlanması gerektiğinden başlayarak edebiyat tarihçisinin görevleri, edebiyat tarihinin tenkitle ve tarihle ilişkisi, edebiyat tarihinde metot gibi mevzular üzerinde durmuşlardır. Edebiyat tarihinin genel özelliklerini ve öne çıkan ölçütlerini belirleme açısından, edebiyat araştırmacılarının edebiyat tarihiyle ilgili tanımlarından ön plana çıkanlarını çalışmamıza almak faydalı olacaktır: edebiyat tarihi, bir milletin manevî ve maddî gelişmesini, edebî eserlerin arkasından gören ve gösteren canlı bir tarih şubesidir. 1 Bir milletin yüzyıllar boyu yarattığı edebî eserleri ve onları meydana getiren edip leri, tarihî seyri ve gelişmesi içinde inceleyen bilim koludur. 2 Fazla detaylara inmemek şartıyla bu tarif, bir dile ait, bütünüyle veya bir dönemle sınırlı olarak edebî eserleri, şahsiyetleri ve edebiyat topluluklarını kronolojik ve sistematik şekilde inceleyen, yorumlayan bir bilim alanı olarak ifade edilebilir. 3 Edebî eserlerden, belirli bir seviyeyi aşan umumî kabule mazhar olmuş, adeta şaheserlik basamağına doğru çıkmaya aday olanlarının, tek tek 1 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, 5. baskı, Ankara, Akçağ Yayınları, 2003, s Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı, 1. cilt, İstanbul, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 1994, s Orhan Okay, Abdülhalim Memduh tan Ahmet Hamdi Tanpınar a Edebiyat Tarihlerinde Yenileşmenin Sınırları, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, cilt 4, sayı 8, 2006, s. 9.

14 2 incelenerek, kronolojik bir tarz içinde edebî hayatın bütününü de aks ettirecek ölçü ve takdimle bize anlatılmasına, edebiyat tarihi denir. 4 Edebiyat tarihi, bir milletin edebiyatının asırlar boyunca gösterdiği seyri ve tekâmülü tam olarak inceleyen; edebî oluş ve cereyanları bir bütün olarak ele alıp onları siyasî, içtimaî, ruhî ve fikrî muhit ve şartlarla ilgi ve münasebetini tâyin ederek ve estetik değerini belirterek açıklayan bir ilimdir. 5 Edebiyat tarihi, bir milletin tarih sahnesine çıkışından başlamak üzere zamanımıza kadar meydana getirdiği edebî eserleri kronolojik ve sistematik bir şekilde inceleyen disiplindir. Genç nesiller, ancak bu yolda kendi milletinin edebiyat mahsullerini tanıyabilir, edebiyat tarihi ile milletin düşünce tarihini, hayatı algılayışını, olaylar karşısındaki ortak tavrını, geleneklerin estetik yapısını öğrenebilir. 6 Edebiyat tarihi, bir ulusun çağlar boyunca meydana getirdiği edebî eserleri inceleyerek, düşüncede ve duyguda izlediği yolu, geçirdiği evreleri bize tanıtır. Bu bakımdan uygarlık tarihinin önemli bir koludur. 7 Tarih, muayyen hadiseleri zaman çerçevesi içinde mütalaa etmek olduğuna göre, edebiyat tarihi de edebî hadiseler in zaman çerçevesi içinde mütalaası demektir. 8 edebiyat tarihi, bir ulusun çağlar boyunca oluşturduğu edebiyat yapıtlarını, bunları yaratan edebiyatçıların yaşayışlarını ve sanat anlayışlarını tarihsel gelişim sürecinde inceleyerek o ulusun edebiyatının izlediği yolu, geçirdiği evreleri anlatan, edebiyat yaşamını bütün olarak değerlendiren bilimsel bir çalışmadır. 9 Bir milletin edebiyatının asırlar boyunca gösterdiği tekâmülü tam olarak inceleyen; edebî oluş ve cereyanları bir bütün olarak ele alıp onların siyasî, içtimaî, ruhî ve fikrî muhit ve şartlarla ilgi ve münasebetini tayin ederek estetik değerini belirterek açıklayan bir bilim dalı şeklinde tanımlanabilir. 10 Edebiyat tarihi, edebiyatın konusu içine giren bütün eserleri ve bunları meydana getiren kişileri, tarihi gelişme içinde inceleyen ve değerlendiren bilim 4 Sadık Tural, Sorulara Cevaplarla Kültür- Edebiyat-Dil, Ankara, Ecdad Yayınları, 1992, s Faruk K. Timurtaş, Türk Edebiyatı Tarihi Ana Kitabı Nasıl Yazılabilir?, Türk Kültürü, sayı 7, 1963, s Mehmet Önal, Ahmet Hamdi Tanpınar ın 19. Asır Türk Edebiyatı Hakkında Bir İnceleme, Türk Bilig, sayı 7, s Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, 1. cilt, 4. baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998, s Ali Nihat Tarlan, Edebiyat Meseleleri, İstanbul, Ötüken Yayınları, 1981, s Atilla Özkırımlı, Türk Edebiyatı Tarihine Giriş, Çağdaş Türk Dili, cilt 6, sayı 74, 1994, s Nuri Sağlam, Medeniyet Tarihimizin En Girift Labirenti: Türk Edebiyatı Tarihi, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, cilt 4, sayı 7, 2006, s. 9.

15 3 koludur. Edebiyat tarihi, tarihî şartlar içinde gelişen bir sanat olarak edebiyatı da diğer toplum kurumları gibi tarihin içinde ele alan bir disiplindir. 11 Edebiyat vakıalarını zaman çerçevesi içinde olduğu gibi sıralamak, birbiriyle olan münasebetlerini ve dışarıdan gelen tesirleri tayin etmek, büyük zevk ve fikir cereyanlarını ayırmak, hulasa her türlü vesikanın hakkını vererek bir devrin edebî çehresini tespite çalışmak, edebiyat tarihinden beklenen şeylerin en kısa ifadesidir. 12 Yukarıda verilen tanımlarda, yazarlar ve cümleler değişmekle birlikte genel özelliklerin ve belli ölçütlerin sabit kaldığı; edebiyat tarihinin kronoloji, edebî eser, dönem, devir, edebî muhit, sosyal ve kültürel çevre v.b. kavramlarla bir arada düşünülmesi gerektiği görülmüştür. Edebiyat tarihi, bir milletin kültür tarihini oluşturan edebî eserlerle varlığını ve devamlılığını sağlar. Edebiyat tarihçisinin en önemli malzemesini edebî eser oluşturur. Bu bakımdan, edebiyat tarihlerinin merkezinde edebî eser bulunmalıdır. Sanatçıların değerlendirilmesinde, siyasî ve sosyal çevre her ne kadar göz önünde bulundurulsa da ele alınan sanatçının edebî eserlerinden hareket edilmelidir. Edebî dönem ve türle ilgili yapılacak değerlendirmeler de edebî eser merkeze alınarak yapılmalıdır. Mehmet Kaplan, bir edebiyat tarihinde edebî eserin ve edebiyat tarihçisinin rolünü şu cümlelerle belirlemiştir: Metin, edebiyat tarihinde elbette en önemli vakıadır. Tabiat âlimi için tabiat ne ise, edebiyat âlimi için de metin odur. Metin tahliline dayanmayan bir edebiyat araştırması gevezelikten ibarettir. Fakat tabiat gibi metin de kendiliğinden konuşmaz. Onun anlaşılması, okuyanın yorumuna, yorum ise araştırıcının kültürüne bağlıdır. Metin, araştırıcının dikkatine, bakış açısına göre şu veya bu cephesini gösterir. En basit metinler bile psikolojik, sosyal, felsefî ve estetik bakışlara göre ayrı bir mânâ ve değer taşır Âdem Çalışkan, Edebiyat Teorisi Üzerine 1: İlk Belirlemeler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,cilt3,sayı12,Yaz2010,(Erişim) em.pdf, 12 Ocak 2011, s Ahmet Hamdi Tanpınar, 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, 9. baskı, İstanbul, Çağlayan Kitabevi, 2001, s. IX. 13 Mehmet Kaplan, Bir Türk Edebiyatı Tarihi Yazabilmek İçin, Hisar, cilt 15, sayı 143, s. 4 5.

16 4 Edebiyat tarihi, tarihi süreç içerisinde meydana gelen edebî eserlerle varlığını ve devamlılığını sağlar. Mehmet Önal, Geçmişte yaşayan bir cemiyetin sosyal yapısını veya o cemiyet fertlerinin psikolojik durumlarını objektif bir metotla ve bilimsel verilere uygun bir şekilde 14 incelemek için o dönemin edebî eserlerine bakılması gerektiğini belirtmiştir. Orhan Okay, edebiyat tarihinin malzemesinin sanatçılar tarafından verilen edebî eserler olduğunu söylemiş, edebiyat tarihi ndeki edebiyat ve tarih kavramlarını şu cümlelerle açıklamıştır: İki kelimeden oluşan Edebiyat tarihi terimindeki edebiyat kavramı, bu alanın sanatkârları, şairler, romancılar vb. yazarlar tarafından meydana getirilmiş eserlerdir ve edebiyat tarihinin malzemesini, yani inceleme ve araştırma objelerini oluştururlar. Tarih kavramı ise bizi ister istemez bir zaman kavramına da bağlar. Bu, benimseyeceğimiz, karar vereceğimiz bir metoda ve sisteme göre şu veya bu şekilde zamanı da baz olarak alıp malzemenin tasnifi, gruplandırılması ve değerlendirilmesi demektir. Böylece edebiyat tarihi, alelade tarih olmaktan çıkıp edebî şahsiyetlerin, edebiyat okullarının, gruplarının, edebî türlerin ve eserlerin tarihi haline gelir. 15 Edebiyat tarihi yazımında sosyolojik metodu benimseyen Fuad Köprülü, edebiyat tarihini medeniyet tarihinin bir parçası olarak görmektedir. Fuad Köprülü nün Türk edebiyatında uyguladığı bu metot, Türk edebiyatı tarihçilerinin de benimsediği bir metot olarak kabul edilmiş ve uygulanmaya çalışılmıştır. Bu görüşün neticesinde, bir milletin edebiyatı, o milletin medeniyetini oluşturan askerî, siyasî, sosyal, kültürel, ekonomik ve dinî unsurlarla ilişkilendirilmiştir. Fuad Köprülü, konuyla ilgili olarak şu değerlendirmelerde bulunmuştur: Edebiyat, cemiyetin bir müessesesi olmak itibariyle, kendisini vücûda getiren cemiyetin diğer müesseseleriyle bağlı ve onlarla ahenklidir. Hakikaten bir milletin coğrafî çevresiyle, sonra dinî, iktisadî, hukukî, ahlâkî, bediî, siyasî hayatiyle edebiyatı arasındaki bağlantılar o kadar açıktır ki, bu hususta izahatı bile fazla görüyoruz. Geçmiş zamanlara ait bir edebî eseri lâyıkıyla ve tarihî manasıyla anlamak için, evvelâ o devrin umumî hayatını, yaşayış ve düşünüş tarzlarını, o devir insanlarının hayat ve kâinat hakkında nasıl telâkkiler beslediklerini öğrenmemiz gerekir. Demek oluyor ki edebiyat tarihi, bir milletin coğrafî çevresini, din, hukuk, ahlâk, iktisad, bediîyât gibi müesseselerini ve 14 Önal, a,g,m., s Orhan Okay, Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı, İstanbul, Dergâh Yayınları, 2001, s. 5.

17 5 siyasî hayatını umumî heyetiyle gösteren Medeniyet Tarihinin, -yahut umumi ve yaygın manasıyla Tarihin- çerçevesi içinde tetkik olunmalıdır. Filoloji yani lisaniyat ve Tarih üzerine dayanmadan Edebiyat Tarihi vücuda getirilemez. Sadece şair ve mütefekkirin hal tercümelerini sıralayan bir Edebiyat Tarihi asla bu isme lâyık değildir. 16 Fuad Köprülü, edebiyat ve edebiyat tarihi düşüncesi doğrultusunda, Türk edebiyatı tarihini yazacak olan edebiyat araştırmacısının nasıl bir edebiyat tarihi yazması gerektiğine şu cümleyle değinmiştir. Şimdiye kadar ne bir bütün halinde, ne de müteferrık devirleri ve şahsiyetleri bakımından bir ciddi tedkike mazhar olmıyan zavallı Türk edebiyatını tedkik edecek müverrih, henüz yazılamıyan Türk medenî ve siyasî tarihini de tedkik ve canlandırma zahmetine katlanmak mecburiyetindedir. 17 Edebiyat tarihini, medeniyet tarihinin bir parçası olarak gören Fuad Köprülü nün edebiyat tarihi anlayışını Samim Kacagöz, şu cümlelerle dile getirmiştir: İlk dersinde bize şu öğütü verdi: Bir ülkenin edebiyat tarihini araştırabilmeniz için önce coğrafyasını, sonra tarihini, daha sonra da kültür varlığını iyi öğrenecek, bileceksiniz dedi. Demek oluyordu ki edebiyat tarihine varabilmek için, önce coğrafiya bilgisi, sonra tarih bilgisi, daha sonra kültür yaşantısı bilinecek, bu bilgilerin ışığında edebiyat tarihi araştırmaları yapılabilecek. Bir ulusun kültürünün temel taşlarından biri, en önemlisi, edebiyat oluyordu." 18 Ömer Faruk Akün, Bir Türk Edebiyatı Tarihi Yazmak Mümkün Müdür? adlı makalesinde bu husustaki düşüncülerini şu cümlelerle belirtmiştir: Edebî eser ve onun birikiminden meydana gelen edebiyatın kendisi olmadan, edebiyatın tarihi olabilir mi? Tabiî ki edebiyat tarihinin, üzerinde kurulduğu temel, edebî eserdir. Edebiyat tarihi edebî eserin varlığı ile kaimdir. Fakat edebiyat tarihinin hadisesi sadece eserden ibaret de değildir. Edebî eser, dağ başında kendi kendine biten bir bitki gibi midir? Eser yanında bir de onu meydana getiren insan, o eseri besleyen, ona zemin hazırlayan, öncülük yapan başka eserler, yine bu eserin tesiri altında bulunduğu yahut da mahsülü olduğu, zaman içinde değişen bir edebiyat anlayışı, yine belirli bir zamana 16 Köprülü, a,g,e., s Fuad Köprülü, Edebiyat Araştırmaları 1, Ankara, Akçağ Kitabevi, 2004, s Samim Kocagöz, Köprülü ve Edebiyat Tarihi Yazmak, Yeni Düşün, sayı 44, İstanbul, 1987, s. 32.

18 6 bağlı olarak tabi bulunduğu veya hitap ettiği edebî zevk, oluş ve şekillenişinde değişik ölçüde hissesi olan edebiyat cereyanları ve fikir hareketleri, cemiyet yaşayışından gelen, içinde meydana geldiği sosyal ve kültürel çevrenin ona kattığı, hatta yön verdiği taraflar vardır. 19 Nihat Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi nin önsözünde, edebiyat tarihi, edebî eser ve hadiseleri tarihî, coğrafi, içtimâî, psikolojik ve estetik hadiselerin aydınlığında görüp gösterebildiği ölçüde edebiyat tarihidir. 20 demiştir. Nuri Sağlam, edebiyat tarihçisinin ele alacağı dönemin tarihî ve siyasî olaylarına iyice vakıf olmadan, dönemin edebiyatını değerlendiremeyeceğini belirtmiştir. 21 Bu hususta yeni Türk edebiyatı iyi bir örnek teşkil etmektedir. Tanzimat sonrası edebî dönemlerin oluşumunu göz önüne aldığımızda, karşımıza hep bir siyasî değişim ve boğumlanma çıkmaktadır. Mehmet Önal, Tanzimat sonrası edebî dönemlerin oluşumuyla ilgili olarak şu önemli tespitlerde bulunmuştur Karlofça Antlaşması: Batı nın üstünlüğünü kesin olarak anlama ve onu öğrenmeye çalışmanın bilinçli bir şekilde başlaması; 1973 Nizâm-ı Cedid Hareketi nin ilk gönüllü ordu ile oluşumu; 1839 Tanzimat ın ilânı ndan sonra yeni bir edebiyat anlayışının başlaması; 1856 Islahat Fermanı ve 1876 Birinci Meşrutiyet: Tanzimat ın ikinci nesli ve ara nesil grubu içindeki sanatçıların eserlerini yoğunlaştırmaları; 1908 İkinci Meşrutiyet: Fecr-i Âtî ve Millî Edebiyat anlayışlarının başlaması; 1923 Cumhuriyet: Cumhuriyet in ilânından sonraki Türk edebiyatının başlaması 22 Yukarıda verilen tespitler, Türk siyasî tarihini bilmeden, batı tesirinde gelişen Türk edebiyatının serüvenine vakıf olmanın imkânsızlığını göstermektedir. Siyasi tarihle ilgili verilen bu örnek, diğer disiplinlerden de verilebilir. Bu durum, edebiyatın diğer alanlarla ilgili olduğunu göstermektedir. Edebiyat tarihi yazımında da edebî dönemlerin, türlerin oluşum ve gelişim serüvenini, sebep ve sonuç ilişkisi içerisinde takip edebilmek için edebiyat dışında diğer bilgi alanlarına da hâkim olunması gerekmektedir. Mehmet 19 Ömer Faruk Akün, Bir Türk Edebiyatı Tarihi Yazmak Mümkün Müdür?, Dergâh Mecmuası, sayı 1, s Nihad Sâmi Banarlı, Resimli Türk Edebiyâtı Târihi, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, Nuri Sağlam, Abdullah Uçman İle Yeni Türk Edebiyatı nın Bazı Meseleleri Üzerine, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, cilt 4, sayı 8, 2006, s Mehmet Önal, Yeni Türk Edebiyatı: En Uzun Asrın Edebiyatına Teorik Bir Yaklaşım, Ankara, Akçağ Yayınları, 2009, s. 123.

19 7 Önal, edebiyat araştırmacısının eserini yazarken başta tarih olmak üzere, sosyoloji, antropoloji, dilbilimi, kültür tarihi, psikoloji, ilahiyat, istatistik, felsefe, sanat tarihi, arkeoloji, estetik gibi pek çok bilim dalı ve bilgi alanlarıyla 23 ilgili olması gerektiğini belirtmiştir. Konuyla ilgili olarak Agâh Sırrı Levend şu değerlendirmelerde bulunmuştur. Edebiyat tarihi, çok geniş bir alanı kapsar. Yalnız edebiyat çerçevesi içinde kalan bir edebiyat tarihçisinin çalışmaları kısır kalmaya mahkûmdur. Tarih, filoloji, felsefe, bibliyografya, güzel sanatların bütün dalları, onun bilgisi alanı içindedir. Gerçi edebiyat tarihi bir kültür tarihi değildir. Ama, uygarlık tarihinin bir parçası olduğuna göre, edebiyat tarihçisi bunların hiç birinden doygun (mustağni) kalamaz. Çerçeveyi aşmadan, orantıyı bozmadan bunların hepsinden yararlanacaktır. 24 Edebiyat tarihi, bir milletin sosyal hayatını oluşturan diğer müesseselerle bir bütün olarak düşünülmektedir. Atilla Özkırımlı, diğer bilgi alanlarına hâkim olmanın yanında, o bilgi alanlarındaki yöntemlerin de edebiyat tarihinde kullanılması gerektiğine şu cümlelerle değinmiştir: " edebiyat toplumdan, toplumun yapısından soyutlanamayacağına göre belirli bir dönemin edebiyatını değerlendirirken tarihin, toplumbilimin, felsefenin, psikolojinin, dilbilimin, etnolojinin verilerinden de büyük ölçüde yararlanmak; edebiyat tarihi çalışmalarında tarih biliminin yöntemlerinden toplumbilimin ve psikolojinin yöntemlerine, tarihsel ve toplumbilimsel eleştiriden izlenimci ve yapısalcı eleştiriye birçok yöntemi bir arada kullanmak gerekmektedir. 25 Edebiyat tarihinin bir milletin yalnız edebî eserlerinin tarihi olmadığı, aynı zamanda bir kültür tarihi olduğu ve diğer disiplinlerden faydalanılarak yazılabileceği üzerinde pek çok edebiyat araştırmacısı hemfikir olmuştur. Vildan Serdaroğlu, edebiyat tarihlerinin kültür alanının da tarihi olduğu için sık sık yazılamayacağını belirtip, bir edebiyat tarihinin taşıması gereken özellikleri şu maddelerde toplamıştır: 23 Mehmet Önal, En Uzun Asrın Hikâyesi: Yeni Türk Edebiyatına Teorik Bir Yaklaşım, Ankara, Akçağ Yayınları, 1999, s Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi Nasıl Hazırlanabilir II?, Türk Dili, cilt 24, sayı 238, Haziran, 1971, s Özkırımlı, a,g,m., s. 37.

20 8 i. Metodik olmalıdır. Tarihi dönemler, akımlar, eserler ve şahıslar üzerinden edebiyat tarihi yazılmalıdır. ii. Kapsayıcı olmalıdır. Kültürel ve edebî süreç içinde irili ufaklı tüm mevcutlar üzerinden gitmeli, az ya da zayıf görüneni göz ardı edip yalnızca bilineni önplana çıkarmamalıdır. iii. Bütüncül olmalıdır. Tarihî sürecin başlangıcından kaleme alındığı döneme kadar gelmelidir. Parça anlayışı ile yaklaşmamalıdır. iv. Uzanımsal olmalıdır. Kültürel ve edebî gelişimi dil ve estetiği de içine alarak tarihî bir süreç çerçevesinde vermelidir. v. Mukayeseci olmalıdır. Hem diğer edebiyatlar, hem de kendi gelişim süreci içinde mukayeseci olmalıdır. Değişimleri, gelişimleri ve etkilenmeleri gerektiğinde nedenleriyle birlikte- dönem, eser, dil ve estetik yönlerinden vermelidir. vi. Eleştirel olmalıdır. Edebî süreçler içindeki gelişimleri sadece tanımsal olarak vermemeli ve eleştirel yaklaşabilmelidir. vii. Metin içermelidir. Edebiyat tarihi metinlere dayalı bir tarih olduğundan yalnızca tarihî gelişimi verip soyut kalmamalı aynı zamanda gelişim ve değişime örnek teşkil edecek şekilde metin de içermelidir. 26 Edebiyat tarihinin diğer bilgi alanlarıyla ilişkisi sonucunda amacından saptığı ve bir milletin edebiyatının tarihi yerine kültürünün tarihi olduğu farklı bir görüş olarak karşımıza çıkmaktadır. Sadık Tural, Edebiyat tarihi, sosyal tarihten de, kültür tarihinden de farklı bir şeydir. Edebiyat tarihi, biyografi anlatmaktan da bibliyografya vermekten de kendisini kurtarmaya mecbur olan özel bir tespitler nizamıdır. 27 sözleriyle, edebiyat tarihinin siyâsî, sosyal ve kültürel hadiselerin dışında meydana gelip edebiyatın tarihi olması gerektiğini belirtmiştir. Ali Nihat Tarlan, Edebiyat tarihi, edebiyatın tarihi olmalıdır. 28 demiştir. Atilla Özkırımlı, Edebiyat tarihi, ne belli başlı edebiyatçıların yaşamöyküleri, ne de edebiyat ürünlerinin özetleri toplamıdır. 29 sözleriyle bu düşünceyi destekler niteliktedir. Orhan Okay, kendisiyle yapılan bir mülakatta, Edebiyat tarihi, edebî eserin tarihi olmalıdır. görüşüyle ilgili düşüncülerini şu cümlelerle ifade etmiştir: 26 Vildan Serdaroğlu, Türk Edebiyatı Tarihlerine Dair, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, cilt 5, sayı 9, 2007, s Tural, a,g,e., s Tarlan, a,g,e., s Özkırımlı, a,g,m., s. 37.

21 9 Bu söz de pek çok edebiyat tarihi çeşitleri arasında bir görüş, bir metottur. Bu metotla vücuda gelecek bir edebiyat tarihi, edebî eseri bir arkeolojik kalıntı gibi, yaratıcısını, kimin nerede kullandığını, başka eserlerle ilişkisini dikkate almadan sadece onu değerlendirmeye dayanan bir eleştirinin mahsulü olarak ele alır. Bana göre bu da konumuza bir yaklaşımdır. Ama edebiyat tarihinin mutlaka böyle olması gerektiği fikri yanlıştır. Metot her zaman gerekli, faydalı ve önemlidir. Ben bu konuda biri hocam olan iki büyük edebiyat tarihçisinin anlayışına bağlıyım. Fuat Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihinde Usul adlı o ünlü makalesinin sonlarına doğru bir cümle sarf eder ki çok işime geliyor: Metot her kilidi açan sihirli bir anahtar değildir. Tanpınar da, edebiyat tarihinin önsözünde faydalandığı metotları anlattıktan sonra, bütün bu nazariyelerin edebiyat tarihine ancak bir giriş kapısı teşkil ettiğini, daha sonra tarihin ve konuların kendisini duyurmaya başladığını söyler. Bu, bir veya birkaç metot fikrinden hareket ettikten sonra asıl metodu, üzerinde çalıştığımız konunun oluşturacağının ifadesidir. 30 Fatih Andı, Yeni Türk Edebiyatı Çalışmalarına Genel Bir Bakış adlı makalesinde, benzer şekilde, edebiyat tarihinin nasıl olması gerektiğini sorgulamıştır: Gerçekte edebiyat tarihi, edebî eserlerin tarihi midir? Yoksa edebiyatçıların tarihi mi? Yahut edebî zevklerin, tercihlerin, eğilimlerin, akımların, toplulukların, türlerin temaların, biçimsel özelliklerin, üslupların tarihi mi? Veyahut hepsinin birden mi tarihi olmalıdır bu disiplin? Bu Batı da geçen iki yüzyılda tartışılmıştır. 31 Rene Wellek, edebiyat tarihlerinin edebî ve tarihî yönlerini sorgulamış, edebiyat tarihlerinin bir düşünceler tarihi veya kültür tarihinden öteye geçmediğini şu değerlendirmeleriyle belirtmiştir: Edebiyat tarihi, yani hem edebî hem de tarihî karakteri olan bir edebiyat tarihi yazmak mümkün müdür? Kabul etmek gerekir ki edebiyat tarihlerinin çoğu ya bir toplum tarihi ya edebiyattaki yansımalarına bakılarak yazılmış bir düşünceler tarihi ya da az çok kronolojik bir düzende sıralanmış belli edebî eserler üzerindeki izlenim ve yargılardan oluşmuş eserlerdir. 32 Hâsılı önde gelen edebiyat tarihleri ya bir medeniyet tarihidir ya da bir eleştirel denemeler koleksiyonudur. Yani ortaya çıkan iki çeşit edebiyat 30 Neslihan Demirci, Orhan Okay la Türk Edebiyatı Tarihi Üzerine, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, cilt 4, sayı 7, 2006, s M. Fatih Andı, Türk Edebiyatı Tarihi Çalışmalarına Genel Bir Bakış, Türk Edebiyatı, Ocak, 2006, s Rene Wellek, Austın Warren, Edebiyat Teorisi, İzmir, Akademi Kitabevi, 2005, s. 227.

22 10 tarihinden birincisi tarihtir, ama sanatın tarihi değildir; ikincisi ise sanattan söz eder, ama tarihini yazmaz. 33 Edebiyat tarihi ile ilgili değerlendirmelerini, Alman edebiyatından yola çıkarak yapan Melahat Özgü, Barok ve romantik devirlerde, edebiyatın bir kültür tarihi olarak anlaşıldığını, verilen edebî eserlerin şekil ve estetik yönlerinin arka planda kaldığını dile getirmiştir. Her devrin özel bir değeri vardır. Bunun için de verilecek hükümlerin devirler gözönünde tutularak verilmesi gerekmektedir. Fakat bu inanç, edebiyat tarihçilerini daha çok kültür tarihi ve fikir tarihi yapmağa götürdü. Bir eser, devrin cereyanları içinde değerlendirilmeğe çalışıldı, yazarının dünyaya karşı almış olduğu durum araştırıldı ve bu durumun, yaratıcılığı için ne dereceye kadar verimli olduğu incelendi. Yalnız şekil istekleri, şekil imkânları aranmadı, yaratıcılığın kaynağı olan şekil kuvvetleri üzerinde durulmadı. Barok ve romantik devirler ancak fikir tarihini, kültür tarihi ve sosyolojik görüşlerle yeniden değerlendirildi. Barok edebiyatı, saray edebiyatı diye alındı ve bu edebiyatın eserleri XVII. Yüzyılı karakterize eden bir kültür durumu içinde incelendi. Böyle olunca da bu devrin eserleri, bu cemiyetin eserleri ve bu cemiyet için eserler oldu, eseri sanat eseri yapan edebî şekil veriş tarzı ve şekil veriş imkânları üzerinde durulmadı. 34 Edebiyat tarihçiliğinde, görüldüğü üzere, bir fikir birliğine varılamamıştır. Bazı edebiyat araştırmacıları, edebiyat tarihinin siyâsî, sosyal ve kültürel şartların zemininde yazılması gerektiğini savunurken bazıları da edebiyat tarihlerinin edebiyatın tarihi olması gerektiği üzerinde durmuşlardır. Bu durum, edebiyat tarihçisinin tercih ettiği edebiyat tarihi metoduna göre farklılık göstermektedir. 2. Edebiyat Tarihçisinin Görevleri: Bir milletin edebiyatını kronolojik olarak siyâsî, sosyal ve kültürel bir zemin üzerinde sunmak birçok zorluğu ve yükümlülüğü beraberinde getirmektedir. Bu noktada edebiyat tarihçisi, eserini belli bir metot dâhilinde, duygularını kontrol ederek, objektif bir bakış açısıyla ele almalıdır. Edebiyat 33 Wellek, Warren, a,g,e., s Melâhat Özgü, Edebiyat Tarihi Araştırmalarında Yeni Ufuklar, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, cilt 12, sayı 1-2, , Ankara, s. 104.

23 11 tarihi üzerine çalışan, fikirlerini beyan eden edebiyat tarihçilerimiz bu konuda edebiyat tarihi yazarlarının yürümesi gereken yolu adım adım belirlemiştir. 35 Edebiyat tarihi yazımını iki aşamalı düşünecek olursak ilk aşamada kaynakların toplanması gerekmektedir. Edebiyat araştırmacısı edebiyat tarihini yazmadan önce kapsamlı bir araştırma yapıp, eserine dâhil edeceği kaynakları toplamalıdır. bir edebiyat tarihi, ancak eserler, şahıslar, edebî neviler, devirler, muhtelif meseleler üzerinde inceleme, araştırma ve tahliller yapıldıktan, monografiler yazıldıktan, biyografik, bibliyografik her türlü malûmat bir araya getirildikten sonra yazılabilir. Türk edebiyatı üzerinde yapılan bu çeşit çalışmalar pek fazla değildir. Daha biz, edebî mahsullerimizi bile açık ve kesin şekilde bilmiyoruz. İstanbul ve Anadolu kütüphanelerinde yapılan araştırmalar bizi bilhassa XIV. ve XV. Asırlara ait yeni eserlerle karşılaştırmaktadır. 36 Hikmet Dizdaroğlu, Türk edebiyatı tarihinin yazılabilmesi için çok uzun süreli bir ön hazırlığın gerektiğini belirtmiş, beş maddede topladığı okuma, derleme ve incelemeden oluşan bu evreleri aşağıdaki maddelerde toplamıştır: Kaynakları saptamak, gözden geçirmek ve fişlemek. Türk yazarlarının ve yabancı bilginlerin Türk yazın tarihine ilişkin kitaplarını, monografilerini okumak, eleştirilerini yaparak yararlanılacak yönlerini belirlemek. Yerli ve yabancı katalogları incelemek, yanlışlarını düzeltmek. 35 Edebiyat tarihçisinin yapması gerekenler hususunda tespit edilen yardımcı kaynaklar şunlardır: - Lanson, Gustave, İlimlerde Usul, çev. Yusuf Şerif, 1937, İstanbul, Remzi Kitabevi. s Köprülü, Fuad, Edebiyat Araştırmaları, 2004, Ankara, Akçağ Kitabevi. s Wellek, Rene- Austın Warren, Edebiyat Teorisi, 2005, İzmir, Akademi Kitabevi. - Tarlan, Ali Nihat, Edebiyat Meseleleri, 1981, İstanbul, Ötüken Yayınları. - Tural Sadık, Tarihçinin Edebiyat Dünyasından Alması Gerekenler veya Metoda Ait Düşünceler, Türk Kültürü Araştırmaları, sayı 24, 1986, s Levend, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi Nasıl Hazırlanabilir I-?, Türk Dili, cilt 24, sayı 237, 1 Haziran 1971, s Levend, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi Nasıl Hazırlanabilir II-? - 2, Türk Dili, cilt 24, sayı 238, 1 Temmuz 1971, s Kaplan, Ramazan, Edebiyat Karşısında Edebiyat Tarihçisinin Sorumluluğu, yıl:12, sayı:15, Mart 2008, s Pattee, Fred Lewis, Edebiyat Tarihi Nasıl Olmalı?, Hece, yıl:12, sayı:15, Mart 2008, s Sağlık Şaban, Edebiyat Tarihi Edebiyat Ansiklopedisi Edebiyat Antolojisi, Hece, yıl:12, sayı:15, Mart 2008, s Timurtaş, a,g,m., s. 28.

24 12 Yabancı kitaplıklardaki tek nüshaların (unique). Mikrofilmlerini ya da tıpkıbasımlarını sağlamak. Türk yazını, çok uzun bir dönem, Arap ve Fars yazınlarının etkisinde kalmıştır. bu nedenle, bu iki yazın hakkında bilgi edinerek Türk yazını ile aralarında bağlantı kurmak. 37 Edebiyat tarihçisi, kaynak taramasını bitirdikten sonra belli bir metot dâhilinde eserini yazabilir. Edebiyat tarihi yazımı üzerine tespitlerde bulunan edebiyat araştırmacıları, edebiyat tarihçisinin dikkat etmesi gereken hususlar üzerinde durmuşlardır. Rene Wellek i göz önüne alacak olursak, edebiyat tarihçisinin ele aldığı edebî dönemi, türü ve yazarı tarihi şartlar içerisinde ele alması gerektiğini belirtmiştir. Daha önce göstermiş olduğumuz gibi bir sanat eseri, tarihi seyri sırasında değişmemiş bir şekilde kalmaz. Muhakkak ki çağlar boyunca değişmeden kalan temel bir yapı aynılığı vardır; fakat bu yapı dinamiktir ve tarihi süreçten geçtiği sırada okuyucuların, eleştiricilerin ve sonraki sanatçıların kafasında değişikliğe uğrar. Yorum, eleştiri ve gözlem süreci hiçbir zaman tamamen kesilmez ve muhtemelen sonsuza kadar veya hiç değilse kültür geleneğine tam bir kesinti olmadığı sürece devam etmektedir. Edebiyat tarihçisinin görevlerinden birisi bu süreci tasvir etmektir. Bir başka görevi ise ortak yazarlarına, türlere, üslup şekillerine veya dil geleneğine ve nihayet evrensel bi edebiyat planına göre küçük ya da büyük gruplar halinde sıralanan sanat eserlerinin gelişmesini izleyip ortaya koymaktır. 38 Ömer Faruk Akün, benzer şekilde, edebiyat tarihinin edebî dönemleri, sanatçıları ve eserleri ait olduğu devrin şartları altında ele alması gerektiğini belirtmiş, Eğer bu prensip göz önünde bulundurulmazsa edebiyat tarihinin vereceği hükümler, yapacağı değerlendirmeler hatalı olmağa ve şaşırtıcı bir rol oynamaya müsait bir zemin hazırlar. 39 demiştir. Peyami Safa, edebiyat tarihçilerinin sanatçılar üzerine yaptıkları değerlendirmelerde basmakalıp ifadelerden kaçınmaları ve sanatçıların önplana çıkan özellikleri yanında diğer özelliklerini de belirtilmeleri gerektiğini 37 Hikmet Dizdaroğlu, Olaylar-Gerçekler- Türk Yazın Tarihi-, Türk Dili, cilt 29, sayı 273, 1974, s Wellek, Warren, a,g,e., s Mehmet Nuri Yardım, Türk Edebiyatı Tarihi ve Edebiyatımızın Bazı Meseleleri Üzerine Prof. Ömer Faruk Akün le Mülakat, Boğaziçi, sayı 49, 1986, s. 5.

25 13 söylemiştir. Diğer türlü, yazılan edebiyat tarihlerinin birbirlerini tekrarladıklarını ve sanatçıların derinlemesine bir incelemeye tâbi tutulamadıklarını belirtmiştir. 40 Edebiyat tarihçisinin eser-sanatkâr ilişkisine yaklaşımı hususunda ise şu tespitlerini dile getirmiştir: Bir eseri sanatkâra bağlıyan ruh münasebetlerini elem, istihza, neş e, korku ve merhamet gibi hassasiyet kalıpları içinde değil, sayısız ve birbirine girmiş ruh anlarının bir yaratma vetiresi halindeki terkiplerini çözmekle yakalıyabiliriz. Sonra bu terkipleri tekrar vücuda getirerek daha muayyen haleti ruhiyelere ve sanatkârın muhtelif mizaçlarına, obsesyonlarına, derunî krizlerine, fikirlerine ve bu fikirlerle ruh hâletlerini de bütün bir devrin zaruretlerine ve hâkim felsefesine bağlayabilmemiz şartiledir ki edebiyat tarihi ve tenkit adına lâyık bir faaliyete başlamış oluruz. 41 Türk edebiyatı tarihlerinden batı tesirinde gelişen Türk edebiyatını ele alanları göz önüne aldığımızda; Tanzimat, Servet-i Fünûn, Fecr-î Atî, Millî Edebiyat ve Cumhuriyet dönemi edebiyatlarında, önplana çıkan belli sanatçıların ayrıntılı, diğer sanatçıların ise yüzeysel olarak değerlendirildiği görülmektedir. Mehmet Kaplan, Tanzimat sonrası Türk edebiyatında yalnız Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi isimlerin olmadığını belirterek, bu devirde yetişmiş bir yığın yazar ve mütercim vardır ki dil, edebiyat ve kültürü onlar yoğurmuşlardır. 42 demiştir. Konuyla ilgili olarak Agâh Sırrı Levend, edebiyat tarihçisinin devrin sadece önde gelen sanatçılarını değil, diğer sanatçılarını da ayrıntılı olarak değerlendirmesi gerektiğini dile getirmiştir. edebiyat tarihçisi yalnız yaratıcı kişileri ele almakla, onların belli başlı eserlerini incelemekle gerçek bir yargıya varamaz. Edebiyat tarihi, yaratıcı şairler ve şaheserler sergisi değildir: İkinci plandaki şairler de elbet edebiyat tarihinde yer alacaktır. Çünkü ortamı hazırlayan, toplum hayatını bütün ayrıntılarıyle eserlerinde yansıtan asıl onlardır. Onların eserleriyle karşılaştırma sonundadır ki, büyük yaratıcıların ortamı ne denli aştığı, hangi oranda çağdaşlarından yükseldiği anlaşılmış olur. Elimizde kıyaslamadan başka ölçü yoktur Peyami Safa, Edebiyat Tarihi Değil Edebiyat Karnavalı, Kültür Haftası, sayı 6, 1936, s Safa, a,g,m., s Kaplan, a,g,m., s Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi Nasıl Hazırlanabilir? I, Türk Dili, cilt 24, sayı 237, 1971, s. 177.

26 14 Edebiyat tarihçisi, ele aldığı dönem, sanatçı ve eser üzerinde değerlendirmelerde bulunurken geniş bir bilgi birikimine sahip olmalıdır. Bu bilgi birikimi aracılığıyla ele aldığı meselelere daha geniş ve bütüncül bir yaklaşım sergileyebilecektir. Ömer Faruk Akün, edebiyat tarihçisinin problemlere nasıl yaklaşması gerektiğini açıklarken şu değerlendirmelerde bulunmuştur: Edebiyat tarihçisi ele aldığı meselelere ve bütünüyle kendi sahasına külli bir bakış kabiliyetine sahip olmalıdır. Bu bakış olmadan edebiyat tarihçisi, edebî vâkıaları yerli yerinde ve gerçek çaplarıyla göremez. Bu bakışa varabilmek için de bir edebiyat tarihçisinin çok zengin ve etraflı bir çalışma disiplini ve programı olması gerekmektedir. Bilgisi ve araştırmaları sınırlı çerçevede kalmış bir edebiyat tarihçisi veya araştırmacısı büyük değerlendirmeler ve cerh olunamayacak tesbitler getiremez. Büyük terkip, büyük çalışmayı gerektirmektedir. Bu söylediklerim beklenen çapta bir edebiyat tarihine neden varamamış olduğumuzu zannediyorum kısmen izah etmiş olmaktadır. 44 Edebiyat tarihçisi, ele aldığı sanatçıların edebî eserleri üzerinde dururken belli hususları göz önünde bulundurarak, sanatçıların edebî eserlerini bir ön çalışmaya tâbi tutmalıdır. Konuyla ilgili olarak Muin Feyzioğlu, şu tespitlerde bulunmuştur: Bir edebi eserin ve metnin araştırılmasında, değerlendirilmesinde bazı şartların bulunması da bunu göstermektedir. Metnin vesikaya dayanması, tahrife uğramaması, intişar tarihi, metnin asıl tarihinin ne olduğu, ilk tab îndan sonra muharririn bir değişiklik yapıp yapmadığı, tahrife uğramışlık görülüyorsa bunun ne dereceye vardığı, yazarın lâfzı, yani dil yönündeki tutumu, zamanından çok eski bir üslûpla mı kaleme almaktadır, âmiyane tâbirle ifadelendirirsek ahır sekisinde oturup İstanbul türküsü mü çağırdığı, mümkün mertebe objektif düşünce ve duygulardan kaçınıp kaçınmadığı, eserin kime ve neye karşı yazıldığı, bir Reddiye olup olmadığı, bütün bunların sonunda Eridisyona gidilmiş midir? Malûmatfuruşluk etmemek şartile belli bir plân içinde eseri yaşama seviyesine eriştirebilmiş midir bilinmesine mutlak manada lüzum vardır. Şekspir eserlerini, Molyer in piyeslerini, Kant ın felsefesini, Hâmid in Eşber, Tezer ve Makberişni bütün bu noksanlardan münezzeh olduğu içindir ki 42 derece aşk ve hararetle okuyoruz. Rastgele eserlere Şaheser damgasını vuran bir ilim ve edebiyat tarihçisi gelmiyecektir Yardım, a,g,m., s Muin Feyzioğlu, Edebiyat Tarihinde Usul, Küçük Dergi, cilt 2, sayı 21, Kayseri, 1981, s. 19.

27 15 Cemil Meriç, Georges Renan ın edebiyat tarihi ile ilgili fikirlerini değerlendirirken edebî eserlerin incelenmesine dikkat çekmiştir. Edebiyat tarihçisinin, ilk olarak, edebî eserin ve devrin özelliklerini belirtmesi gerektiğini, bu hususta izleyeceği yolda, edebî devirlerin sınırlarını çizmesi ve bu devirlerin eserlerini tahlil etmesi gerektiğini belirtmiştir. 46 Edebî eserlerin değerlendirilmesinde ise Renan ın şu tespitlerini göz önüne almıştır: Önce özün tahlili veya iç-tahlil. a) Eserde ağır basan göz mü, kulak mı? ( Yani sanatçı, dış dünyayı daha çok şekil olarak mı belirtiyor, ses olarak mı?) b) en çok hangi duyguların üzerinde durulmaktadır? c) ileri sürülen düşünceler d) eserin niyeti nedir? Nasıl bir etki yapmak istiyor? e) Mâvera hakkındaki görüşü nedir? Sonra dış-tahlil, veya biçim tahlili, iç tahlil, eseri tanımlar. Dış tahlil izah eder: izah edilecek ilk neden, yazarın kendisi: psiko-fizyolojik çevre (mizaç, seciye), coğrafî çevre (yurdu, yolculukları vs. ), sosyal çevre. Bunları inceledikten sonra eserin etkilerini araştırmak gerek: ahlakî, içtimaî, siyasî ve edebî etkiler. 47 Edebiyat tarihi üzerine değerlendirmelerde bulunan edebiyat araştırmacıları, edebiyat tarihçisinin yapması gerekenler hususunda belli mevzuları önplana çıkarmışlardır. Türk edebiyatında edebiyat tarihçisinin görevleri hususunda, en kapsamlı tespitleri ise Agâh Sırrı Levend ve Ali Nihat Tarlan yapmıştır. Agâh Sırrı Levend, edebiyat tarihi yazımı ile ilgili yaptığı çalışmalarda edebiyat tarihçisinin karşılaşılacağı problemleri, izleyeceği yolu, kullanacağı metotları ve üzerine düşen görevleri şu şekilde belirlemiştir: Edebiyat tarihi çalışmalarında izlenecek başlıca yöntem, belgelere dayanan ve objektif kalmayı gerektiren tarihsel eleştiri dir. Bunun içindir ki, edebiyat tarihçisi elinden geldiğince tarafsız kalmaya çalışacaktır. Elinden geldiğince diyorum; çünkü, zevk ve heyecan ürünü olan sanat eserleri karşısında, edebiyat tarihçisinin tarafsız kalabilmesi hayli güçtür. Bununla birlikte o: a) Yargılarını, birçok örnekleri karşılaştırarak elde edeceği kanıtlara göre verecek, kanıtlara dayanmayan yargılardan kaçınacaktır; b) Kendi zevkini ve düşüncelerini gerçek birer ölçü olarak kullanmayacaktır; c) Daha önce verilmiş yargılara bağlanıp kalmayacak, ama bunları dikkatle okuyacak, kendi yargılarını başkalarının yargılarıyla karşılaştırıp denetleyecektir; 46 Cemil Meriç, Kırk Ambar, I. cilt, İstanbul, İletişim Yayınları, 1998, s Meriç, a,g,e., s. 445.

28 16 d) İvedilikle varılmış yargılar insanı vakitsiz ve yersiz sentez e götüreceğinden, bundan kaçınacaktır; e) Geçmişteki eserler için tarihsel zevkini kullanacak, yani eserleri yazıldıkları devrin sanat ölçüsüyle yargılayacak, kendi devrinin değer ölçüsünü kullanmayacaktır. 48 Ali Nihat Tarlan da edebiyat tarihçisinin görevlerini Edebiyat Tarihi Hakkında adlı yazısında listelemiştir. Agâh Sırrı Levend gibi edebiyat tarihi yazımı ile ilgili benzer hususlar üzerinde durmuştur: Edebiyat müverrihi, sanatkar ruhunun derin duygularını kuvvetli bir şekilde duyulacak kadar sanatkar bir ruha ve bu duygu ve heyecan tezahürlerini mantık ve ilim görüşü ile tedkik edebilecek kanuna inanmış bir dimağa sahip olmalıdır. Bu vasıfları haiz bir edebiyat tarihçisi: 1. Hangi cemiyetin edebiyat tarihini vücuda getirecekse, o cemiyetin ferdiyetini bütün ruhu ve safiyeti ile tesbit ve tayin edecektir. Bunu tesbit ve tayin ederken icab ettikçe tarihi, cografi ve daha bununla alakadar diğer bilgilere müracaat mecburiyetindedir. 2. Teşekkül anından ele aldığı devre kadar dilin geçirdiği tahavvülatı, bu tahavvülatın mekânizmasını, onun bünye ve dehasını bilmek ve bu bilgiye istinaden bu içtimai müessesenin o andaki durumunu ve bilhassa inhina kabiliyetini göstermek mecburiyetindedir. Çünkü edebiyat, heyecan ile dilin izdivacından doğan bir bebektir. 3. O, cemiyetin sanat telakkisini aydınlatacaktır. Çünkü her şeyden evvel sanatkar hakkında verilecek ilmi kıymet hükmü bu telakkiye istinad eder, sanatkar her ne kadar ferdi uzviyet ve içtimai amillerin çizdiği muayyeniyet dairesi içinde ise de, iradesini buyola tevcih etmiştir. Kıymet hükmü hiçbir zaman mutlak olamaz. 49 Edebiyat tarihi yazımı üzerine fikir beyan eden birçok edebiyat araştırmacısı, edebiyat tarihinin bir grup çalışması dâhilinde yazılabileceği üzerinde durmuştur. Gustave Lanson, konuyla ilgili olarak şu tespitlerde bulunmuştur: İş bölümü, edebî tetkikatın yegâne rasyonel ve velût teşkilâtıdır. Herkes, kuvveti ve zevkile mütenasip bir vazifeyi üstüne alacak. Bu işe çalışacak olanların bazısı, malzemenin ihzarile, vesikaların keşif ve tenkidile, çalışma aletlerinin imalile uğraşan mütebahhirler olacak. Bazısı, muharrirlerin ve nevilerin monografilerini tanzim edecek. Bazısı, vâsi terkipler yapmak 48 Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, s Tarlan, a,g,e., s. 24.

29 17 teşebbüsünde bulunacak. Bazısı da, orijinal araştırmaların elde ettiği neticeleri vülgarize etmeğe kendini verecektir. 50 Oldukça kapsamlı bir çalışmayı gerektiren edebiyat tarihi yazımı göz önüne alındığında siyasî ve coğrafî olarak geniş bir alanı kapsayan Türk edebiyatının tek bir kişi tarafından yazılmasının güçlüğü ortaya çıkmaktadır. Edebiyat tarihçileri, böyle geniş çaplı bir çalışmanın bir iş bölümü neticesinde uzmanlar tarafından yazılabileceği üzerinde durmuştur. Mehmet Kaplan, Bir Türk Edebiyatı Tarihi Yazabilmek İçin adlı yazısında, bir şahıs tarafından Türk edebiyatı tarihinin yazılabilmesinin imkânsızlığı üzerinde durmuştur. Bugün Türkiye de ve dünyada Türk kültür ve medeniyet tarihine ait o kadar çok araştırma yapılmaktadır ki, on tane Köprülü nün bile bunları okuması ve inceleyebilmesi mümkün değildir. 51 sözleriyle bu işin zorluğunu belirten Kaplan, şu değerlendirmelerle bulunmuştur: Bugün Köprülü nün anladığı mânâda kültür ve medeniyet tarihini de içine alan bir edebiyat tarihi yazmak hemen hemen imkânsızdır. Böyle bir teşebbüs eksik ve yarım kalmaya mahkûmdur. Daha da kötüsü araştırıcı ve okuyucu yanlış yollara sürükleyebilir. Zira bir insan ne kadar mütebahhir olursa o kadar sığ ve sathî kalmağa mahkûmdur. Bir eser veya şahsiyetin incelenmesi bile yıllar isterken, yüzlerce eseri bir insanın okuması ve anlamasına imkân var mıdır? 52 Orhan Okay, edebiyat tarihçisinin bir milletin edebiyatının tarihini yazabilmesi için o milletin edebî eserleriyle birlikte kültürel hadiselerine de vakıf olması gerektiğini belirtmiştir. Bunun yanında, edebî eserlerin çözümlenebilmesi için tarih, mitoloji, felsefe, psikoloji gibi yan alanlara da hâkim olması gerektiğini söylemiştir. Bu bilgilerin hepsine tek bir kişinin hakim olamayacağı için, bir milletin edebiyat tarihinin de tek bir kişi tarafından yazılamayacağını dile getirmiştir. bir kişi tarafından millî bir edebiyatın başlangıcından günümüze kadar bütün yüzyılları ve dağıldığı bütün coğrafyaları ihmal etmeden bir edebiyat tarihinin yazılmasının mümkün olamayacağı kanaatindeyim. Böyle bir eser ya 50 Gustave Lanson, İlimlerde Usul, Çev. Yusuf Şerif, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1937, s Kaplan, a,g,m., s Kaplan, a,g,m., s. 4.