Çiftçilerin Sel ve Kuraklık Sigortası Yaptırma Đsteğini Etkileyen Faktörlerin Analizi: Tra-I Bölgesi Örneği 1

Transkript

1 Çiftçilerin Sel ve Kuraklık Sigortası aptırma Đsteğini Etkileyen Faktörlerin Analizi: Tra-I Bölgesi Örneği 1 Emine ĐKĐKAT TÜMER 1 Avni BĐRĐNCĐ 1 Bülent MĐRAN ÖZET Bu çalışmada, Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinden oluşan TRA I bölgesindeki çiftçilerin sel ve kuraklık sigortası yaptırma isteğini etkileyen faktörlerin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu amaçla Bivariate Probit Modeli kullanılmıştır. Sel sigortası yaptırma isteği ile aile nüfusu, bitkisel ürün sigortası yaptırma isteği, afet sigortası yaptırma isteği ve işletme çeşidi arasında pozitif yönlü bir ilişki tespit edilmiştir. Kuraklık sigortası yaptırma isteği ile arazi varlığı, bitkisel ürün sigortası yaptırma isteği, afet sigortası yaptırma isteği ve işletme çeşidi arasında pozitif yönlü bir ilişki belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Sel, Kuraklık, Sigorta, Bivariate Probit, Türkiye, TRA-1. Analysis Of Factors Affecting Farmers Attitudes Toward Insurance For Floods And Drought: The Case Of Tra-1 Regions. ABSTRACT The aim of this study was to determine the factors which affect the attitudes of the farmers to make floods and drought Insurance in the TRA-1 regions. We used Bivariate Probit Model for this purpose. According to the results of the investigation, a positive correlation was found between the attitude of floods insurance making and population, attitude of insurance plants production and disaster making, and type of enterprise. Similarly, a positive correlation was found between the attitude of drought insurance making and land, attitude of insurance plants production and disaster making, and type of enterprise. Key words: flood, drought, insurance, Bivariate probit, Turkey, TRA GĐRĐŞ Türkiye 009 yılı verilerine göre toplam istihdam içerisinde tarımın payı %4.7 dir. 10 milyar $ olan ihracatın %11.0 i bir başka deyişle 11. milyar $ tarımdan sağlanmaktadır. 141 milyar $ olan ithalatın %6.8 i bir başka ifadeyle 9.6 milyar $ tarım ürünleri oluşturmaktadır (Anonim 010a). Bu verilere göre tarım ülke ekonomisinde stratejik öneme sahiptir. Gelişmiş ülkeler, tarımın ne pahasına olursa olsun korunacak sektör olduğunu vurgulayarak yılardır uyguladıkları korumacılık politikalarını Tarımda risk yönetim programları ile uygulamaya koyarak, tarım sektörünü belirli riskler karşısında sürekli ve çok yönlü desteklemişlerdir (Dinler 004). Ekonomide en önemli sektörlerden biri olan, doğal, sosyal ve ekonomik risklerden en çok etkilenen tarım sektörü üstü açık fabrika olarak tanımlanmaktadır. Tarımı etkileyen doğal risk ve belirsizliklerin olumsuz etkilerinin bertaraf için etkili yöntemlerden birisi tarım sigortasıdır. Türkiye de tarım sigortaları uygulamaları 1957 yılında Şeker Sigortanın bitkisel ürünleri dolu riskine karşı sigortalamasıyla başlamıştır. Tarımsal üretimin büyük risk taşıması, sigorta şirketlerinin büyük riskleri sigortalamak istememesi, sigorta priminin çiftçi geliri içinde payının yüksek olması gibi nedenlerle tarım sigortası 005 yılına kadar fazla gelişme gösterememiştir. 005 yılında 5363 Sayılı Tarım Sigortaları Kanununda, çiftçilerin uğrayacağı zararların tazmin edilmesini temin etmek üzere, tarım sigortaları uygulamasına ilişkin usul ve esasların belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu kanuna göre çiftçilerin ödemek zorunda oldukları sigorta priminin %50 si devlet tarafından desteklenmektedir. Bitkisel ürünler için dolu, fırtına, hortum, yangın, heyelan ve deprem risklerinin neden olduğu miktar kaybı; sadece meyveler için isteğe bağlı bu risklere ilave olarak don 1 Bu çalışma TÜBĐTAK 109O394 nolu proje ile desteklenmiştir 1 Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, ERZURUM Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, ĐZMĐR 199

2 riskinin neden olduğu miktar kaybı ile sebze, meyve ve kesme çiçekler için dolu riskinin neden olduğu kalite kaybı sigorta kapsamına alınmıştır (Anonim 009). Sel-su baskını riski 010 yılı itibariyle sigorta kapsamına alınırken kuraklık riski henüz sigorta kapsamına alınmamıştır. Sel, çok yoğun yağış veya kar erimesi sonucunda vadi, göl, nehir, çay, dere yatakları ve kanalların büyük su kütlesi ile yüklenerek taşması ile meydana gelen ve beklenmeyen ani su akıntılarına denir (Anonim 010b). Kuraklık ise, bir bölgede nem miktarının geçici dengesizliğinden kaynaklanan doğal bir iklim olayıdır (Anonim 010c). 090 Sayılı Kanun kapsamında 008 yılında çiftçilere 30 milyon TL nakdi yardım yapılmıştır. Bu miktar Merkezi önetim Bütçe Ödenek ve Harcamalarından Tarım, Orman, Balıkçılık ve Avcılık hizmetlerine ayrılan payın %0.3 ü kadardır. Aynı yılda 40 ilde meydana gelen kuraklıktan çiftçi etkilenmiş TL nakdi yardım yapılmıştır. Bu yardımlar ile birlikte ertelenen çiftçi borçları devlete büyük ölçüde bütçe yükü getirmiştir. Bu yükten devleti kurtarmanın yollarından birisi öncelikle kuraklık riskinin daha sonra tüm risklerin transfer edilmesidir. Dünyadaki iklim değişiminin etkisi ile tarımsal ürünlerin verim ve kalite kaybına neden olan, henüz sigorta kapsamına alınmamış olan kuraklık riskinin sigorta kapsamına alınması, çiftçi, sigortacı ve politika üreticiler için büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmada, TRA I bölgesindeki çiftçilerin üretimlerini olumsuz yönde etkileyen sel ve kuraklık riskini sigorta yaptırma isteklerini etkileyen faktörlerin Bivariate Probit yöntemiyle analiz edilerek ortaya konulması amaçlanmaktadır. Çalışmadan elde edilen sonuçlar, TARSĐM ile birlikte çalışan sigorta şirketlerine ve yayımcılara yol gösterici olacaktır.. MATERAL VE ÖNTEM.1. Materyal Bu çalışmanın ana materyalini, Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinden oluşan TRA I bölgesindeki çiftçilerden elde edilen, 009 üretim dönemine ait veriler oluşturmaktadır. Veriler, çalışmanın amacına uygun olarak düzenlenmiş anket formu kullanılarak, çiftçilerle karşılıklı görüşme yoluyla elde edilmiştir... öntem Erzurum, Erzincan ve Bayburt Đllerinin Tarım Đl Müdürlüklerinden gerekli olan veriler toplanmıştır. Bu illerde bulunan işletme sayıları yapılacak toplam anket sayısının belirlenmesinde, işletme başına düşen nüfus her bir ilde yapılacak olan anket sayısının belirlenmesinde esas alınmıştır. Đlçelere ait işletme sayıları, ilçelerde yapılacak anket sayısının belirlenmesinde ve köylere ait işletme sayıları ise köylerde yapılacak olan anket sayısının belirlenmesinde dikkate alınmıştır. Anket sayısı Oransal Örnekleme öntemi ile tespit edilmiştir. Sonlu bir popülasyon için belli bir özelliği taşıyanların bilinen veya tahmin edilen oranına göre örnek hacmi Formüldeki gibi hesaplanmıştır. Formüldeki p değeri populasyon içerisinde belli bir özelliğe sahip parçaların sayısıdır. Bu değer daha önceki araştırmalardan elde edilebileceği gibi sezgisel olarak da tahmin edilebilir. Maksimum örnek hacmine ulaşmak için p= 0.5 alınmalıdır. 0.5 ten daha az veya daha yüksek p değerleri örnek hacmini düşürmektedir. Bundan dolayı p nin bilinmediği durumlarda, maksimum örnek hacmiyle çalışmak olası hatayı azaltacağından p=0.5 alınmalıdır (Newbold 1995, Miran 003). N p (1 p) n = ( N 1) σ + p (1 p) Formülde: n : Örnek büyüklüğü, N : Popülasyondaki işletme sayısı, σ p : Oranın varyansı, r : Ortalamadan sapma (%7.5) p 00

3 Z α/ : z cetvel değeri (1.645) p : Đşletme sayısının popülasyondaki oranını göstermektedir. r σ p = = = Z α / n = = (0.0456) Burada %90 güven aralığında ve ortalamadan %7.5 sapma ile anket yapılacak örnek işletme sayısı 1 olarak belirlenmiştir. Anket sayısı Erzurum için 5, Erzincan için 36 ve Bayburt için 34 olarak bulunmuştur. Toplamda ise 15 ilçe ve 30 köyde 1 anket yapılmış ve analizlerde kullanılmıştır. Đki değişkenli probit model, bir değişkenden daha fazla değişkenlerin olduğu çok değişkenli probit modelin özel bir halidir (Greene, 000). Burada iki değerli kararları ifade etmek üzere bir sistem düzenlenmektedir. = X β u 1 i 1i 1 + 1i Eğer 1 i > 0 ise i = X iβ + ui Eğer i > 0 ise 1i =1 aksi takdirde =1 aksi takdirde i 1i =0 olur. i =0 olur. Böylece 1 ve için iki probit veya logit modeli kurulabilir. Đki probit modelinde hata terimleri birbirinden bağımsızdır. Diğer bir deyişle Cov(u1i,ui) =0 olur. Bu durumda iki model ayrı ayrı tahmin edilmektedir. Ancak hata terimlerinin, u1 i = n i + ε1 i ui n i + ε i = olması durumunda her bir modeldeki hata ε i nin bir parçasını oluşturur. Diğer bir ifadeyle model tektir. Đkinci kısım (n i ) ikisi için de aynıdır. Bu çalışmada; 1 : Sel sigortası yaptırma isteği (Đsteyen:1, Đstemeyen:0) : Kuraklık sigortası yaptırma isteği (Đsteyen:1, Đstemeyen:0) olarak tanımlanmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI Araştırma bölgesinde sel ve kuraklık riski sigorta kapsamına alınması durumunda çiftçilerin %70.49 unun sel sigortası, %76.3 ünün kuraklık sigortası yaptırmaya istekli oldukları belirlenmiştir (Çizelge 1). Bayburt ta çiftçilerin %.95 i, Erzincan da %19.67 si, Erzurum da %7.87 si sel sigortası yaptırmaya isteklidir. Bayburt ve Erzincan da çiftçilerin %0.49 u, Erzurum da %35.5 i kuraklık sigortası yaptırmaya isteklidir. 01

4 Çizelge 1 Sel ve kuraklık riskinin sigorta kapsamına alınması durumunda çiftçilerin sigorta yaptırma istekleri (%). Devlet sel sigortasını Devlet kuraklık sigortasını Hayır Evet Toplam Hayır Evet Toplam Bayburt Erzincan Erzurum Sel ve kuraklık riskinin sigorta kapsamına alınması durumunda çiftçilerin %45.08 i yaş arasında olup bunların %3.79 u sel sigortası yaptırmaya, %34.43 ü ise kuraklık sigortası yaptırmaya isteklidir. Bölgede çiftçilerin %54.9 si ilkokul mezunudur. Bu çiftçilerin %38.5 sinin sel sigortası yaptırmaya, %40.98 inin kuraklık sigortası yaptırmaya istekli oldukları belirlenmiştir. Sel sigortası yaptırmaya istekli olan çiftçilerin %45.90 ının, kuraklık sigortası yaptırmaya istekli olanların %51.64 ünün bakmakla yükümlü olduğu kişi sayısının 5-9 birey arasında değişmekte olduğu belirlenmiştir. Tarım sigortası konusunda bilgisi olmayan çiftçilerin %45.08 inin sel sigortası, %50.00 sinin kuraklık sigortası yaptırmaya istekli oldukları tespit edilmiştir (Çizelge ). Çizelge Çiftçilerin özellikleri (%). aş Eğitim Nüfus Devlet sel sigortasını Devlet kuraklık sigortasını Hayır Evet Toplam Hayır Evet Toplam Okuma yazma bilmeyen Đlkokul Ortaokul Lise Üniversite birey birey Tarım sigortası Hayır konusunda Evet bilgi Karma üretim yapan çiftçilerin %57.38 inin sel, %61.48 inin kuraklık sigortası yaptırmaya istekli oldukları belirlenmiştir. Tarımdan 1000 TL ve daha az gelir elde eden çiftçilerin %33.61 inin sel, %35.5 nin kuraklık sigortası yaptırmaya istekli oldukları tespit edilmiştir. Tarıma 1000 TL ve daha az bütçe ayıranların %43.44 ü sel sigortası, %44.6 ının kuralık sigortası yaptırmaya istekli oldukları belirlenmiştir. Sel sigortası yaptırmaya istekli olanların %17.1 inin, kuraklık sigortası yaptırmaya istekli olanların %18.85 inin da arazisinin bulunduğu belirlenmiştir (Çizelge 3). 0

5 Çizelge 3 Đşletmelerin özellikleri (%). Đşletme çeşidi Tarımdan elde edilen gelir Tarıma ayrılan bütçe Arazi varlığı Devlet sel sigortasını Devlet kuraklık sigortasını Hayır Evet Toplam Hayır Evet Toplam Bitkisel üretim Hayvansal üretim Karma yok TRA I bölgesindeki çiftçilerin sel ve kuraklık sigortası yaptırma isteğini etkileyen faktörler Bivariate Probit yöntemi ile analiz edilmiştir. Modelde 1. bağımlı değişken sel sigortası yaptırma isteği,. bağımlı değişken ise kuraklık sigortası yaptırma isteği olarak belirlenmiştir. Model istatistiki açıdan anlamlı bulunmuştur (Çizelge 4). Modelde rho değerine göre, iki bağımlı değişken (sel sigortası yaptırma isteği ve kuraklık sigortası yaptırma isteği) arasında ilişki bulunmaktadır. Bu ilişki istatistiki açıdan önemlidir (P 0.01). Buna göre sel sigortası yaptırmak isteyenler, büyük ihtimalle kuraklık sigortası da yaptırmayı istemektedirler. Rho nun anlamlı olması, bivariate probit kullanmanın doğru olduğunu onaylamaktadır. Devlet sel sigortası priminin %50 sini öderse çiftçilerin sel sigortası yaptırmasını etkileyen faktörler Çizelge de verilmiştir. Sel sigortası yaptırma isteği ile bitkisel ürün sigortası yaptırma isteği arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Bir başka ifadeyle bitkisel ürün sigortasını yaptırmak isteyenler, sel sigortasının devlet tarafından desteklenmesi (sigorta priminin %50 sinin devlet tarafından ödenmesi) durumunda bu sigortayı yaptırmak istemektedirler. Bu ilişki istatistiki açıdan önemlidir (P 0.01). Sel sigortası yaptırma isteği ile nüfus arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Çiftçinin bakmakla yükümlü olduğu birey sayısı arttıkça, ailesinin ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla doğal afetler karşısında gelirini korumak istemektedir. Dolayısıyla sel sigortası yaptırmaya isteklidir. Bu durum istatistiki açıdan önemlidir (P 0.10). Sel sigortası yaptırma isteği ile afet sigortası yaptırma isteği arasında pozitif 03

6 yönlü bir ilişki vardır. Araştırma bölgesinde çiftçilerin dolu, don, kuraklık ve yangın gibi afetlerle karşılaşmaktadırlar. Bu afetlere karşı sigorta yapmak isteyenler sel sigortasına da yaptırmak istemektedirler. Bu ilişki istatistiki açıdan önemlidir (P 0.05). Sahip olunan arazi varlığı istatistiki açıdan önemsizdir. Buna göre, sel sigortası yaptırma isteğinin her büyüklükteki arazi varlığı için de söz konusu olduğunu söylemek mümkündür. Sel sigortası yaptırma isteği ile işletme çeşidi (Karma üretim yapan işletmeler:1, diğerleri:0) arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Devlet sel sigortası primlerinin %50 sini öderse karma üretim yapan işletmeler (hem bitkisel hem de hayvansal üretim yapan) diğerlerine göre sel sigortası yaptırmaya daha isteklidirler. Bu ilişki istatistiki açıdan önemlidir (P 0.05). Devlet kuraklık sigortası priminin %50 sini öderse çiftçilerin kuraklık sigortası yaptırmasını etkileyen faktörler Çizelge de verilmiştir. Kuraklık sigortası yaptırma isteği ile bitkisel ürün sigortası yaptırma isteği arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Bir başka ifadeyle bitkisel ürün sigortasını yaptırmak isteyenler, kuraklık sigortası devlet tarafından desteklenirse (sigorta priminin %50 sinin devlet tarafından ödenirse) bu sigortayı yaptırmak istemektedirler. Bu ilişki istatistiki açıdan önemlidir (P 0.05). Çizelge 4 Bivariate Probit analizi sonuçları. Sel sigortası Kuraklık sigortası Katsayı (Std.Hata) Katsayı (Std.Hata) Bitkisel ürün sigortası yaptırma isteği (0.3181) (0.338) Nüfus (0.8) (0.945) Afet sigortası yaptırma isteği (0.353) (0.3444) Arazi varlığı (0.0008) (0.0030) Đşletme çeşidi1 (Hayvansal üretim:1, Diğer:0) (0.7435) (0.6866) Đşletme çeşidi (Karma:1, Diğer:0) (0.3575) (0.350) Sabit (0.4417) (0.4396) Log likelihood Wald chi(1) 4.39 athrho (0.3067) rho (0.1077) Likelihood-ratio test of rho=0: chi(1) Standart hata değerleri parantez içersinde gösterilmiştir.,, sırasıyla 0.01, 0.05 ve 0.10 istatistiki anlamlılığı göstermektedir. Çiftçi ailesinin nüfusu istatistiki açıdan önemsizdir. Buna göre, kuraklık sigortası yaptırma isteğinin çiftçinin bakmakla yükümlü olduğu birey sayısına bağlı olmadığını söylemek mümkündür. Kuraklık sigortası yaptırma isteği ile afet sigortası yaptırma isteği arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Araştırma bölgesinde çiftçilerin dolu, don, sel ve yangın gibi afetlerle karşılaşmaktadırlar. Bu afetlere karşı sigorta yapmak isteyenler kuraklık sigortasına da yaptırmak istemektedirler. Bu ilişki istatistiki açıdan önemlidir (P 0.01). Kuraklık sigortası yaptırma isteği ile arazi varlığı arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Çiftçinin sahip olduğu arazi varlığı arttıkça doğal afetler karşısında ürününü korumak istemektedir. Dolayısıyla kuraklık sigortası yaptırmaya isteklidir. Bu durum 04

7 istatistiki açıdan önemlidir (P 0.05). Kuraklık sigortası yaptırma isteği ile işletme çeşidi arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Devlet kuraklık sigortası primlerinin %50 sini öderse hem bitkisel hem de hayvansal üretim yapan işletmeler (Karma) diğerlerine göre kuraklık sigortası yaptırmaya daha isteklidirler. Bu ilişki istatistiki açıdan önemlidir (P 0.10). 4.SONUÇ VE ÖNERĐLER Bitkisel ürünler için dolu, fırtına, hortum, yangın, heyelan ve deprem risklerinin neden olduğu miktar kaybı ile sebze, meyve ve kesme çiçekler için dolu riskinin neden olduğu kalite kaybı 005 yılında 5363 Sayılı Kanun ile sigorta kapsamına alınmıştır. Đklim değişikliklerinin etkisiyle son yıllarda sıklıkla görülen sel-su baskını riski 010 yılı itibariyle sigorta kapsamına alınırken kuraklık riski henüz sigorta kapsamına alınmamıştır. Bu çalışmada, 009 üretim döneminde TRA I bölgesindeki çiftçilerin sel ve kuraklık sigortası yaptırma isteğini etkileyen faktörlerin ortaya konulması amacıyla Bivariate Probit Modeli kullanılmıştır. Analiz sonucunda, sel sigortası yaptırmak isteyenlerin, büyük ihtimalle kuraklık sigortası da yaptırmayı istedikleri tespit edilmiştir. Bitkisel ürün ve afet sigortası yaptırmak isteyenler sel ve kuraklık sigortası yaptırmayı istemektedirler. Ayrıca karma üretim yapan işletmeler diğerlerine göre daha fazla sel ve kuraklık sigortası yaptırmayı arzulamaktadırlar. Bitkisel ürün ve afet sigortası yaptırmak istemeyenler ile sadece bitkisel ve sadece hayvansal üretim yapan çiftçilerin tarım sigortasına bakış açılarını değiştirmek tarım sigortasının yaygınlaştırılması açısından büyük önem taşımaktadır. Tarım sigortasının yaygınlaştırılması için üniversiteler, sigorta şirketleri ve TARSĐM işbirliği içerisinde çiftçilerin tarım sigortası konusunda bilgilerini artırmak için seminerler, eğitim çalışmaları, televizyon ve radyo programları düzenlemelidirler. Ayrıca broşür ve sirküler mektup dağıtarak çiftçilerin bu konuya ilgisi çekilmelidir. 5. KANAKLAR Anonim 009. Tarım Sigortaları Havuzu 009 yılı Faaliyet Raporu. (Erişim: ) Anonim 010a. Türkiye Đstatistik Kurumu Kayıtları. (Erişim: ) Anonim 010b. Sel, (Erişim: ) Anonim 010c. Kuraklık, (Erişim: ) Dinler, T Tarımda Risk önetimi ve Türkiye de Tarım Sigortaları Uygulamaları, Ankara. Greene, W. H., 008. Econometric Analysis. Sixth Edition. Pearson Prentice Hall Upper Saddle River, New Jersey, Miran, B., 003. Temel Đstatistik. Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova, Đzmir. Newbold, P., (1995). Statistics for Business & Economics, Fourth Edition,, Prentice- Hall. 05