Giri~ . Do, Dr. Ookuz EylUiOniversitesi, inkllap Tarihi EnstilusuMuduru.

Transkript

1

2 Yelkenliden Buharllya Gec;i Giri~ James Watt, l775'te buharll makineleri bulup buhardan hareket eneljisi yarattlgll1da, bulu~unun gelecekte butiin dunya tarihinin akl~ll1l degi~tirecek buyuk etkileri olacagll11 du~unebilmi~ miydi, bilinl1lez l...0 tarihe kadar, dunyada yeni yerler ke~fetmek yonunde buyuk atlhmlar yapilml~tl. Bilinmeyen, adll1l atilamaml~ yerler, yollar bulunmu~; ticaret eskiye OI-anla yogunla~ml~tl. Govdeleri, yuk ta~lina hacimleri artlk daha da buyuyen ve okyanuslara direnebilen yelkenli gemiler bir cografyadan ba~ka cografyalara degerli madenler, ticari degeri olan mallar ta~lyoriardl. Ticaret, dunyanll1 nufusya kalabalik, ekanamik getiri oram yuksek bolgelerini ekonomik ili~kiler alal11 (periferi) iyine alirken, ticaret sanrasll1da kazanilan para Avrupa merkezli bir sermaye birikimine neden oluyordu. Ticaret yollan degi~mi~, Akdeniz cografyasl -kzsmen- eski onemini yitirmeye ba~laml~tl. Ancak yine de Akdeniz ve Akdeniz dunyasl, stratejik onemini koruyordu. Sundugu olanaklar, yeni yollara gore daha yoktu. Bu geyici durgunluk, ilerde, l869'da SUvey~ Kanah'nm ayi1maslyla yerini yeni bir canlal11~a blrakacaktl. XVIII. yuzyilil1 sonlannda guylu ulkeler, ticaret destekli, yogun bir yayilma sureci iyine girmi~lerdi. Bu yayilma, sonraki yuzyilda "ticari" boyutu da a~arak, "iiretim ve ticaret" temelinde daha da yogunla- ~acaktl. Bu yuzyilda silah teknolojisi geli~mi~; yeni silahlar bulunmu~tu. Geli~tirilen yeni sava~ teknikleri ve daktrinleriyle, dunyada guy merkezleri yer degi~tiriyordu. Ancak James Watt' 111bu bulu~u, dunyanll1 gidi~at1t110 zamana dek goru!en ve tamk ollli1an etkenlerden yok daha buyuk ve geni~ boyutlu degi~tirecek etkiler yarattl. James Watt, bulu~uyla Sanayi Devrimi'ne donu~ecek ve yeni bir yaga ad verecek sureci hlzlandlran yok onemli bir ylglr ayml~tl. XIX. yuzytl, Buhar YUzYllIydl. Gemicilik aylsll1dan da buharli gemiler, altll1 yag1l11 ya~lyorlardl. Uzak kltalara gidi~ geli~ 11lZIanml~t1.C;ok uzak menzillere gidebilmek iyin ara limanlarda komur yukleme gereksinimi dogmu~tu. KomUr ve demir madenine ilgi arttl. Madencilik ba~ta olmak Uzere, yuk ve persanel ta~llnaclligl Ulkeler iyin onem kazandl. Tarihin akl~l, bilimsel geli~melerle, teknolojik atilimlaria ve bunun gundelik ya~ama yanslyan etkileriyle adeta hlzlanml~tl. Alilk dunyanm her hangi bir yerine, yak daha hlzh ve yok daha buyuk yuk ve personelle gidilebiliyordu. Ozellikle Amerika Birle~ik Devletleri'nde madencilik, en yok ilgi goren ekonomik etkinlikti. Ba~ta altll1 olmak Uzere, degerli ta~lar bulup bun Ian i~lemeye donuk yeni "giri:jimci-maceracz" bir sll1lf ortaya Ylkml~tl. Bunlann Amerika kltasll1l11 uzak yerlerine gitme seruvenleri ba~ladl. Vine Avustralya "beyaz adam" iyin, en yok ilgi duyulan mekanlardan birisi olarak yukseli~e geyti. ingiltere ise, uzak dogunun zenginliklerini Avrupa'ya ta~1l11akve uzak doguya ba~ta dokuma UrUnleri olmak Uzere, yine buhar gucuyle seri ve bol Uretim yapan "manufacture" fabrika UrUnleri satma yabasll1daydl. Buna bir sure sonra Fransa da katildl; ardll1dan da bu iki Avrupa Ulkesini ba~ka ulkeler izledi. Amay, dunyanll1 uzak yerlerine fabrika Uretimi UrUnleri goturup. Do, Dr. Ookuz EylUiOniversitesi, inkllap Tarihi EnstilusuMuduru. r S. P. Bratton. "The Ecolheology of James Wall". Environmental Ethics, 5119B31. s : G. C. Coggins. 0 K. Nagel. "Nolhing Beside Remains: The legal legacy of James G. Wall's Tenure as Secrelary of The Interior on federal land law And Policy', Boston College Environmental Affairs Law Review, 17 [Spring s

3 pazarlamak, oralarda yeni pazar OItamlan yaratmak; buna kar~1t1, sanayinin gereksinim duydugu pamuk, komur, demir cevheri gibi degerli LirUnleri ve madenleri, kendi Ulkesine ta~lmaktl. Bu ister yelkenli, ister buharh olsun, buyuk teknelere gereksinim gosteriyordu. <;in yayl, en yok deger kazanan LirUnlerden biriydi. Dogunun yayl, ipegi ve diger degerli LirLinleri, batl iyin onemliydi. Ticaretin gittikye yogunluk kazandlgl bu donemde, hlzli yiik ta~lyan gemilere olan gereksinimi arhrdl. Bu sureyte buharh gemilerle yelkenli gemiler bir yan~ halindeydiler. AdIna "kliper gemileri" denen yelkenli gemiler, bir slireligine onem kazandl. Bunlar saatte deniz mili hlz yapabilen, kare yelkenli, ~Ik gorunlimlu yelkenli gemilerdi. Lightning (Sim~ek) ve Flying Cloud (Uc;anBulut) gibi turleri vardl. Ozellikle Lightning'ler yok hjzll yelkenli gemilerdi; oyle ki buharh gemilerden bile hizli gidebiliyorlardl. Ornegin bir yelkenli gemi olan Dretnot, Cunard adll bir buharli gemiyi geride blrakan ve New York'tan Liverpool'a 13,5 glinde ula~mayi ba~aran bir kliperdi. Donald McKay'a ait Great Republic adii kliper, 102 metre uzunlugunda, dart seren diregi bullli1an bir gemiydi. Geminin 0.6 hektardan yok ye1ken bezi bulunuyordu. Avrupa, Amerika ve <;in aras1t1da duzenli seferler yapabiliyorlar, onemli blirokratik ki~ilikleri gorev yapacaklan yerlere goturiiyorlar, posta hizmetlerinde bulunuyorlar; ylik ve insan ta~lyabiliyorlardl. Ancak bu atillm, bo~unaydl. Buhar giicli, rlizgar glicliniiyenmi~ti. Buharli Gemilerin Askeri Yonden Getirdikleri Yenilikler Buharh motorlann gemilere eklenmesi ve yelken glicunun yerini buharli motorlann almaslyla, dilnya deniz sava~lannda stratejiler, guy dengeleri blitlinuyledegi~mi~ti. Bu yuzyil boyunca teknoloji hlzla ilerledi. Bu teknoloji, hjzla gemi sanayiine ve gemi donalllmianna yansldl. Sivil ve askeri denizcilikte yelkenli gemi doneminden, buharli gemi donemine geyiliyordu. Ancak, bu geyi~ sancislz bir geyi~ degildi. Geli~en teknolojiyi kullanabilecek insan gucli konusunda silantilar ya~anlyordu. Asker! denizciligin de sivil denizciligin de kendine ozgu sorunlan vardl. Yeni teknolojiyle ilretilmi~ gemileri hareket ettirecek ate~yi, yarkyl, dumenci ve diger teknik personelin yeti~tirilmesi buyuk bir sorundu. Ozellikle askeri denizcilikte, biitlin "tahm ve terbiye" iyin yeni yontemler geli~tirilmesi, bu yontemlerin denenmesi; stratejilerin, planlarin ve hedeflerin bu yeni gliy unsurlanna gore yapilmasl gerekiyordu. Avusturya italya sava~1t1da, Amiral Tegethaj'lIl Lisa'da kendine gore bir plam, rastlantlsal olarak utkuyla sonuylanml~tl. Bu doktrin donemin askeri otoriteleri tarafindan onceleri "muhte~em" bir doktrin olarak yorumlandl. Bu yeni aylhm, pek yok ki~iyi yamlttl. "Mahmuz" egitimine ba~landl. Sonuyta bu doktrinin yanli~ligl anla- ~I1dl ve "Pruva HaitI" denilen doktrine donlildi.i. "Pruva haltl" denilen dokt!-in, yelkenli donanmalar doneminden geliyordu. Gemilerin topluca hareket halindeyken aldlgl sava~ duzenegiyle ilgili bir uygulamaydl. Bu a~amada bu yontemin, eksikliklerine kar~1t1, yine de en geyerli doktrin oldugu anla~ildl. BuharlI gemilerle birlikte, donanma egitiminde ~u ilkeler geyerli olmaya ba~ladl: Pruva hattl hala hareket halindeki gemilerin temel ilerleme yontemiydi. Ancak pruva yizgisinde ilerleyen bir filo, bilti.in toplan ile saghkll atl~ yapabiliyordu. Bu seyri yarma giri~iminde bulunan bir kar~1 giri~im, bir topyu hedefiyle etkisiz hale getiriliyordu. DUzen olarak, dli~man ilerisinde bulunmak da, dii~man1t1 uy gemilerine ate~ yogunlugu yon Linden bliyi.ikyararlar saglamaktaydl. Yelkenli donemde tam tersi iken, buharh gemilerle ri.izgar altlllda bulunmak, bi.iyuk avantajlar saghyordu. <;i.inku baca ve barut dumanlan ri.izgar altmdaki filonun iizerini bir bulut halinde ortuyor; kar~1 tarafta bulunan filonun ati~ yetenegini OItadan kaldmyor; saglikh ati~ ve vw'u~ olaslhgllli en aza indiriyordu. Buna kar~li1, ri.izgar altmda kalan filo kendi yogun duman altmda gizlenirken, oteki taraftaki filoya kar~l atl~ i.isti.inli.igi.inuele geyiriyordu. Buharh gemilerden

4 olu~an donanmalarda, giine~ etkenini de goz onunde tutmak gerekiyordu. Gune~i kar~lslna alan gemiler, gune~i slrtma alan gemilere gore daha az ba~an ~ansllla sahiptiler; <;linkli gune~ altmda ayna gibi, kar~1 tarafi<;in hedefhaline geliyorlardl. Dogal olarak, bu etkenler alilk yeni donemde denizlerde askeri doktrinlerde, tatbikatlarda ve sava~ ortamlannda ozenle dikkate allllmasl gereken konulard? Bu ylizyjlm denizcilik a<;lsmdan en onemli kuramsal a<;illmlanndan biri de lojistikti. Uzak yerlerdeki bir koloniye ya da lilkesinden uzakta sava~an bir orduya gereksinim duydugu malzemeyi ya da personeli ta~lma gereksinimi, bu yi.izyjlda arttl. Gemiler uzun seferlere <;lklyorlardl. Uzun seferlere <;Ikan gemilerin, ba~ta yaklt olmak lizere, ihtiya<; duydugu malzemeyi zaman yitirmemek i<;in, denizlerden saglayabilmesi, dunya denizcilik tarihinin en onemli boyutlanndan biriydi. BuharlI bir sava~ gemisi glinde ortalama 50 ton komiir yakmaktaydl. Yaklt bittiginde, buyuklilgiine gore, ortala1l1a on gun soma bir li1l1ana ugraylp, k01l1liralma zorunlulugu vardl. Bu nedenle, gemilerin komur konulan ambarlan bliyiitiildi.i. Ancak bu da <;oziim degildi. Sonunda, gell1ilere denizde seyir halindeyken k01l1iir saglanmasl du~iincesi geli~ti. ilk kez 1887 yjllllda, ingiliz Kraliyet Donanmasllldan Lidger ve Miller, bu du~unceyi ortaya attjlar. Boylece ingiliz donanmasma ait gell1iler, kendisine yana~an komur ta~lyan bir gell1iden, zincir halatlarla koll1lir almaya ba~ladjlar. Bir slire soma ABD donanll1asl da bu yontemi izlemeye ba~ladl. Lojistik alanda atilan bu adlm, buyuk ulkelere, <;ok daha uzak yerlerde sava~ma yetenegini artinci olanaklar sunmu~ oldu. XIX. YUzyilda Osmanll Donanmaslnln Genel Durumu Dlinya bu geli~meleri ya~arken XIX. yuzyila OSll1anlI Devleti bliyi.ik karga~alar i<;inde girdi. Donem III. Selim donemiydi. Bu yenilik<;i padi~ah, XVIII. yuzyilm sonlannda, Osman II Devleti'nde "Nizam-l Cedit" hareketini ba~latml~; yeni ocagm mali harcamalannl saglamak i<;in"ij-ad-l Cedid' adlllda bir de hazine olu~turmu~tu. Avrupa'dan subaylar ve egitmenler getirerek, bu yeni ocakta AvrupalI anlayi~a uygun egitim ve ogretim donemini ba~latitil~ti3 Paris, Londra, Viyana gibi kentlerde buyukel<;ilikler a<;arak, bu ulkelerdeki geli~ll1eleri ogrenmeye <;ali~lyordu. Ulke buyiik karga~alar ya~lyordu. Osman II Rus, OsmanlI Avusturya sava~lannm ardllldan, Fransa 'yla sava~lar ba~ladl. Napolyon'un iskenderiye'yi i~gal etmesi uzerine, Fransa 'ya kar~l sava~ a<;llml~tl. Akka onlerinde Cezzar Ahmet Pa~a komutasllldaki OsmanlI Ordusu kar~lsmda yenilgiye ugrayan Napolyon <;ekilmek zorunda kaldl. Bozulan mali durum, i<;karga~alar, surekli arka arkaya gelen sava~lar, iktidar sava~1il1lan bu yeni yuzyila girerken Osman II Devleti'nin kar~l kar~lya bulundugu en onemli sorunlar araslllda yer aliyordu. Islahat dli~uncesiyle yola ylkmanm, oylesine geleneksel ve dinsel tutuculugun oldugu toplull1sal ve siyasal yaplda bedeli vardl. itekim Kabakyl Mustafa Ayaklanmasl ile III. Selim tahttan inmeye zorlandl. istanbul'da kanli olaylardan ve tiirlu saray entrikalanndan soma Sultan;"Boyle isyankar tebaanm hiikiimdan ve halifesi olmaktansa olmamak daha iyidir" diyerek, tahttan <;ekilmek zorunda kaldl. Gericilik, ilericilige bu a~amada galip gelmi~ti. Sultan i<;in tutuklu ya~aml ba~laml~; yerine IV Mustafa geymi~ti. Bir siire soma, kendisinin yeniden tahta <;lkmasl i<;in harekete ge<;en ayanlardan Alemdar Mustafa Pa~a'nm istanbul'a yiiriidugu Slfada ylkan karga~ada, IV Mustafa yanda~lan tarafllldan III. Selim Oldurlildii. Alemdar Mustafa Pa~a saraya girdi; sultanlll olusu ile kar~ila~tl. Alemdar Mustafa Pa~a, Sultan LV Mustafa'yl tahttan indirdi; yerine yocuk ya~ta II. Mahmut'u ge<;irdi. II. Mahmut da yenilik<;i bir sultandl. Osman II Devleti'nin genel durumundan 0 da rahatslzdl. Ne val' ki buti1nliyle Alemdar Mustafa Pa~a 'nm etkisinde kalan II. Mahmut, geryek anlamda iktidan eline almak i<;in, Alell1dar Mustafa Pa~a'nlll oliimlinu beklemek 20- runda kaldl 4 1 A.g.e. S.n 3 Idris Bostan. "Osman II Bahriyesinin Modernle1mesinde Yabanci Uzmanlalln RoW". Tarih Dergisi s , Kr1. Enver Ziya Karal. BUyiik Dsmanli Tarihi. I. Ankara 1000.

5 Avrupa'da onca yenilik<;i hareket yapillrken, Fransa Devrimi'nden soma ilerici <;agda~ du~unceler yayillrken; Osmanlt ba~kenti boylesine iktidar oyunlarllla, i<;karga~alara sahne oluyordu. Sanayi Devrimi butun hlzlyla kapldaydt. Geni~ bir tanm imparatorlugu goruntusunde olan Ulke, bu onemli degi~im ve donu~um ruzgarlanl1l yeterince yakllldan izleyemiyordu. Attllmcl hareketleri engelleyen tutucu bir yap I vardt. Oysa hala geni~ topraklara yayilml~ goruntusuyle, gu<;iu devletler i<;in i~tah kabartacak bir konumda bulunuyordu. Bu cografyanlll onemli bir boli.illli.idunyanlll en hareketli denizlerine a<;lltyordu. Akdeniz, Karadeniz, Klztldeniz, Habe~ Denizi, Arap yanmadaslllm butunuve Kuzey Afrika hala Osman It denetimi altlllda bulunuyordu. Bu denli geni~ toprakjara yayllan bir devletin ister istelllez, denizlerde de gu<;li.iolmasl gerekirken, Ulkenin i<;inde gu<;lenen ve feodal bir gorunti.i alan ayanlara bile sozunu ge<;irecek durulllu kallllaml~tj. Bu gi.icu elinde bulunduramadlgll1da, batlda gorulen bu hlzit, ba~ dondurucu geli~me kar~lslllda direnebillllesi olanakslzdt. Kimi yenilik<;i atilllular yaptldlgmda ise, genet yapl bundan pek etkijenmediginden, istenilen sonu<; allllallllyordu. Osman Ii Devleti'nde Denizcilik; <;ektirilerden Yelkenlilere Ger<;ekte Osman It Devleti'nde koklu bir denizcilik kimligi vardt 5. Ne yazlk ki TUrk denizcilik tarihi ve killlligi Uzerine yeterince ara~tlrma yaptlmadlgl i<;in, bu kimligin yeterince Oltaya konulabildigi soylenemez. Bununla birlikte, zaten imparatorlugun geli~me cografyasl ve olu~an yeni politik ve jeostratejik durulll, onu denizcilikten istese de soyutianalllayacak kadar onelllliydi. Osmanltlann denizcilikle ugra~lllalan Orhan Gazi donemine kadar iniyordu. Boyle olmasl da dogaldl; <;UnkUOsman It Devleti'nin buyume alan Ian i<;inde, denizle klylsi olan topraklar da vardt. Karesi ve Mente~e Beylikleri kjytlan denizlere ula~an beyliklerdi. Bu beyliklerin belli di.izeyde denizcilik ugra~ilan vardt. Bu ugra~llan nedeniyle belirli bir deneyimleri ve birikimleri olu~mu~tu. Osman It Devleti'nin buyume evreleri i<;inde, digerleriyle birlikte bu beylikler de klsa bir sure sonra Osmanli topraklanna katlidilar. Dogal olarak, onlardan kalan mirasa konan Osmanlt Devleti, onlann denizcilik deneyimini de kendi bunyesine katml~ \ idris Bostan. Osmanll Bahriye Teskiliill. XVII. YilzyJlda Tersiine-i Amire, Ankara Mufassal Osmanll TariM, III. istanbul1955, s. 1511: ayrlca kr$. Abidin Oaver. Turk Oenizciligi. I.y. 7 ismail Hakkl Uzunpr$lll, OsmanIJ imparalorlugu 'nun Merkel ve Bahriye Te$kilall. Ankara 194B, s idris Bostan, "XVI-XVII. YUzyltiarda Osmanll Tersaneleri ve Gemi In$a Teknolojisi", OsmanIJ Ansiklopedisi. VI. Ankara s Mufassal. s Age.. s oldu. Ancak bu denizcilik duzeyi, Latin kokenli devletlerle klyaslanacak bir boyutta bulunmuyordu 6. Olmasl da beklenemezdi; <;UnkUdenizle hep i<;i<;eya~ayan Latin topluluklann, tarihten gelen birikimleri <;ok kokli.iydi.i. Buna kar~lil, Osman It devleti denizlerde Usti.inlUk kunua yonundeki egemenlik yan~ll1da, ister istemez denizlerle "ha~ir-ne~ir" olacaktt. Denizcilikten soz edilecekse, bunun tersanelerle desteklenmesi de ister istemez gerekliydi. Denizci bir devlet, gemiler de yapmallydj. Bu yonden Osmanltlar tersaneleri hi<; ihmal etmediler 7 SUre<; i<;inde, bu tersaneler hem say I olarak <;ogaldl hem de tersanelerin her biri nitelik olarak daha buyi.ik boyutlu gemiler yapan duzeye ula~ti8. Osmanltlann kurdugu ilk Tersane, Gelibolu Tersanesi 'ydi 9 Bu tersane, Y Ildmm Beyazlt zamanll1da, Saruca Pa~a tarafllldan, 1390 ytllllda yaptldt. YIldmm Beyazlt doneminde Osmanlt'nll1 hatm saytllr bir deniz gucune uja~tlgl, 1402 Ankara Sava~I'ndan sonra, Osmanll topraklannl istila eden Timur'un komutanlannll1, Osman It deniz gucu hakklllda belli bir du~unce edindikleri biliniyor. Fetret doneminde Osmanli topraklan buyuk bir karma~aya ugraml~tj. Bundan gemicilik de payll1a du~eni aldt. Ancak Sultan <;elebi Mehmet'in, Anadolu'da birligi saglamasll1dan sonra denizcilikte, ozellikle de gemi yaplmlllda bir attillu donemine girildigi biliniyor. En onemli atilimlardan birisi Kadlrga'da ve Hali<;'te, Bizans'tan geriye kalan tersanelerde Fatih Donemi'nde <;ok saylda gemi Uretilmesiydi lo Osmanll klyllan denizden gelen korsanlann saldlnlanna ugruyordu. Osmanll Fatih doneminde Malta Ku~atmasl, Otranto'dan, italya toprakjanna bile asker <;lkarmaya kadar giden atillml, denizcilik alanll1da gelinen duzeyi gosterir. O'nun zamanll1da pek

6 c,;okege adasl al1l1dl ll. Bunu izleyen donemde, Yavuz Sultan Selim zaman1l1da istanbul Tersanesi yapiidl. Yavuz zaman1l1da Osman" artlk Kuzey Afrika'yla ve Arap eyaletleriyle de ilgilenmek durumundaydl. Buralarda egemenlik kurmak ic,;in,deniz listi.inlliglinlinlllutiak anlamda Osman" Devleti'ne gec,;mesi kac,;1i1i1mazdl. by Ie de oldu. Yavuz Sultan Selim'den soma tahta gegen Kanuni Sultan Slileyman zalllan1l1da, ozellikle Sokullu Mehmet Pa~a'n1l1 c,;abalanyla bliylik bir deniz glicli olu~turuldu. XVI. ylizyjl'da, 27 EylUI 1538 tarihli Preveze Deniz Zaferi ile 600 parc,;a"k Hac,;" Donanmasl 'na aglr bir darbe indirildi 12 Otranto'ya kadar uzanan geni~ ve uzak alanlara yeni seferler dlizenlendi 13. Kuzey Afrika denetim altma alil1lni~tl. Vine Klzildeniz'de Habe~ sulanna, Yemen'e, Hindistan'a kadar uzanan geni~ bir cografyada Osmanli donanmasl varhgml gosteriyordu. Osman" Habe~'ten Hicaz'a, KlzIideniz'den Endi.illis'e kadar uzanan c,;okbliylik bir cografyada Akdeniz Dlinyasl'nl ve bu dlinyamn can daman olan alanlan denetim altma alini~; buralara donanmaslyla, barutuyla, ate~li silahlanyla ve kendine ozgli yonetim bic,;imleriyle gitmi~ti. MIslr'1I1 fethinden soma, POltekizlilerie bu sularda mlicadele etme geregi dogdu. Portekizliler, KlZlldeniz agzl da diihil oldugu halde, Hint denizi klyiiannda egemenlik kurmaya c,;a"~lyoriardl. Bu olu- ~um, Mlislliman tliccarlar ve haciiar iyin bliylik tehlike yaratlyordu. Bunun lizerine, Kanuni Sultan Slileyman zamanmda, Slivey~ merkez olmak lizere "Mlslr Kaptan/lgl" kuruldu. Artlk Osman" 'ya ait tersanelerde, Slivey~'te gellliler yapi"yordu 14. YapIian gemilerin kerestesi Anadolu'dan getiriliyor; yine barut, top ve gerekli diger mlihilllmat Anadolu'dan buralara gonderiliyordu 15. Slivey~'te kuru Ian donanmal1ln Portekizlilere kar~l ba~anll 0lamal11aSl lizerine, Akdeniz Donanl11asl'm buraya geyirmek lizere Akdeniz'i KlzIideniz'e baglayacak bir kanal ayiimasl bile glindeme geldi; ancak hayata geyirilel11edi. Tuna nehri etraf1l1da egemenlik kurulunca, Tuna Kaptan"gl olu~turuldu. Rusyuk'ta bir tersane yapjldl. Bunun dl~mda, izmit ve Birecik'te de tersaneler vardl Tersanelerde, tersane ve bahriye hizmetinde bulunan azab reisi, dlimenci, yelkenci, kalafatyl, neccar, topyu ve vardiyanlar vardl. Bunlara "Tersane Ha/kl" deniyordu. Tersane halkl, liy ayda bir hazineden ll1aa~ a"yorlardl. Belgrat Ku~atmasl slrasmda, Tuna'dan gelen donanmanll1 ku~atmaya katiidlgl biliniyor 16. ince yaplh, kivrak hareketli Osman" kalyonlan, kendisine ait tersanelerde in~a ediliyordu. Osman" Devleti yall11zca Tuna'da degil; Firat, Dicle, Klir gibi nehirler ile Hazar Denizi'nde de zaman zaman ince donanmayl kulla11111l~tl.buralar slg sulann oldugu yerlerdi. ince donanma da Slg sularda hareket yetenegi fazla olan klirekli ve yelkenli gemilerden olu~an bir donanmaydl. Osman" faydaci bir yak la- ~Imla, slg sulann ozelliklerine gore gemi ve kaylklar yaplyor ve ylizdlirliyordu. Kullal1lml son derece uygun kimi yerlerde ince donanma ya da filolar olu~turulmu~; bu gemileri yapmak iyin de tersane ve tezgiihlar kurulmu~tu. brnegin Budape~te, Mohay; Osyek, $abay, Karlofya, Belgrat, Vidin, Adakale; Silistre, Bagdat ve Basra bu tlir kaylk ve gemilerin yapildlgl tezgiihlann ve tersanelerin bulundugu yerlerdi. Bu gemileri kullanarak, Tuna havzasmda, Asya bollimlinde ise Safevi yonetimine kar~, Dicle, Firat; Klir, Fa~ ve Hazar hatlannda askeri ve politik bir gliy olu~turabilmi~ti 17 Osman" tersanelerinde liretilen gemilerde asii atiillll, XVI. yi.izyiida yapildl. Gemilerin bliylik klsml istanbul ve Gelibolu Tersaneleri'nde yapl"yor; bunun yam slra Karadeniz, Marmara ve Akdeniz klyiianndaki tersanelerden de yararlamhyordu lnebahtl yenilgisinden soma, Varna, Burgaz, igneada, Vize, Abyolu, Slizebolu, Midye, Kefken, Silistre, Semendre, Samsun, Sinop, Biga, izlllit, Gemlik, Yalova, Rodas ve Antalya'da da gemi yap'''yordu. Bu tersaneler yapildlgl11a ve buralarda deniz araylan liretildigine gore, ku~kusuz, Osman" lilkesinde yaygll1 gemi i~yiligi de vardl. Bu gemiler iyin gerekli olan malzeme ve ustalar Anadolu'dan ve yakll1 adalardan saglamyordu. Gemi yap1l11l iyin gerekli malzemeler, olanaklar iyerisinde, neredeyse blitiinliyle Osman" topraklanndan ediniliyordu. Her yorenin kendine 11 Yasemin Demircan, "Ege Adalannda Osmanll Hakimiyeti. Wrkler Ansiklopedisi, IX. Ankara s, : surecin devamr i~in ayrrca bkz. Ersin Gulsoy, XVI-XVII YUzylliarda Akdeniz"de Osmanlr Hakim~eti", s Aynntl i~in bkz, Miguel A. O. 8unes Ibarra. "Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan SUleyman Devirlerinde Ispanya ve Dsmanlr Imparatorluklan Arasrnda Deniz Sava,lan", ~ev. Ramazan Gozen, Wrkler Ansiklopedisi, IX, s : ayrrca bkz, Riccardo Musso, "XVI Yurjllda Ceneviz ve Osmanll Imparatorlugu", ag.e, s ; Ayhan Al,in Unal, "XVI ve XVII. YUzylliarda Cezayir i Bahr-i Sefid [Akdeniz. Ege Adalan ya da Kapudan Pa,a Eyaleti". a,g.e.ix, s IJ Konstantrnos Giakoumrs, "Osmanlrlann Otranto ve Apulia Seferleri [ ~ev KUr,at Akprnar. Wrkler Ansiklopedisi, IX, Ankara 1001, s " sehabetlin Tekindag, "SUveyite Turklerve Salman Reis'in Arizasl", Belgelerle Wrk Tarihi Dergisi, s "fufassal. s Age, s.1515, 17 Rasim UnlU, "OsmanllTarihinde Ince Donanma ve I,levi". Donanma komulanilgr J. Deniz Harp Tarilli Semineri 1J9-21 Nrsan 2006/, Ankara 1006, s

7 18 Mufassal. s Age. s Ag.e.. s.15n 11ismail Hakkl Uzunpr,lll. Merkel. s OsmanllOevletimn ozgti ozelligi ve tiretimi yard!. Yelken, ktirek, halat, lenger (gemi demiri, yapa), zift, katran gemi yaplmmda kullalllian en onemli malzemelerdi. Marmara ve Akdeniz klyllanndaki tezgahlarda gemi yapillrken, kereste ve diger malzemeler, usta ve ameleler, 0 iskeleye yakm yerlerden, ozellikle de klyl ve adalar "ahalisinden" yararlamhyordu. Bunlann iyinden, gemi yaplttilndan anlayanlar ozenle seyiliyor ve tersanelerde istihdam ediliyorlard!. istanbul ve Gelibolu Tersanesi'ne de usta ve ameleler yqitli yerlerden gelirdi_ Gerekli olan malzemeler ise 0 malzemeyi tireten yorelerden getiriliyordu. brnegin kendir bezi aglrhkh olarak Kastamonu ve Samsun yoresinden saglamyordu. Yine izmir, Menemen, Mihaliy, Selanik, inebolu, Misivri, Sartm, Aydm ve Tire'den de kendir getirilirdi. Katran ve zift Biga, Bayramiy, Tuzla, Kazdagl, Agriboz, Kastamonu, Avlonya, ve Midilli' den gelirdi. Tente bezini C;:anakkale, Manisa, Aydm, Agriboz, Atina, istifa, izmir ve MIslr gonderirdi. Kalyonlar iyin yelken bezi gerektiginde bunlar Seddtilbahir ve Kumkale' den saglanlrd!. Gemi halatl ve tistlibti Gtimtilcine, Tire ve MlSlf'dan getiriliyordu. Aynea Serkofya, Ihea, Ni~, Selanik, iktrumea, Florin, Kratova, Manastlr, Kostendil, Filibe, Demirhisar, Dsktip ve Ezine bolgelerinden de UstlibU ve halatlar getirilirdi. Gemilerin ktirekleri oeaklik olarak Koeaeli, Bursa, Golos'da, Edirne'de II. Murad'm vaklf koylerinde, gemi lengerleri de Bulgaristan'da Samako imalathanelerinde yap1l1rd!. Yine her yll aym yerden tersane iyin 790 ton ham demir gelirdi 18. Osmanll gemileri Venedik ve Ceneviz gemilerine gore daha ufak ve dard!. XVII. yuzyildan soma gemieilikte bir gerileme ba~lad!. Su tarihlerde, genellikle Avrupahlar yelkenli gemi tiplerine onem verirlerken, Osmanlt gemileri eskisi gibi daha yok kurekliydi. Yelkenli gemilere geyi~ iyin bir yaba gosterilmi~, bir iki deneme yapllml~; aneak yelkenli gemilerin UstlinlUgU tam olarak algllanamadlgmdan, eski yontemle gemi Uretimi surdtirtilmti~tti. Boyleee ylllar geymi~; aneak XVII. yuzyilm sonralma dogru, yelkenli gemilerin daha kullam~li ve etkili oldugu anla~liarak, bu gemilere geymek yabasi gorulmu~tlir. Yelkenli gemiler olan kalyonlann donanmanm esasml olu~turmasl, 1682 ylllllda ba~laitil~ti19 Osmanh Donanmasl'nda irili ufakh degi~ik gemi tipleri yard!. Bunlann genel adl, "r;ektiri" idi. Gemiler, ktirek yeken kurekyilerin oturdugu banklann saylsma gore smiflandlfllml~ti. Bunlann en kuyligli "Karamiirsel", en buyugu "Ba~tarde" idi. KtiyUkler daha yok nehir filolannda yah~lyorlardl. En onemlileri Tuna'daydl. Ur;urma, aktarma, iistiiar;lk, r;amlzca, ~ayka, i~kampavye gibi ttirleri vardl. imparatorlugun diger nehirlerinde celivye, r;etekayzgz, kiitiik, ~ahtur isimleriyle allllaniar da yard!. Gemilerin en ktiyukleri olan Karamtirseller, istanbul ile Marmara sahilleri araslllda i~lerler; ktirekle yekildikleri gibi, yelkenle de hareket edebilirlerdi. Esas onemli gemiler firkateynlerdi. Bu gemilerde oturak bulunur, her kuregi iki~er, Uyer adam yekerdi. Bunlar ortalama 80'er Ievent ahr, subay, gedikli ve hizmetli olmak Uzere aynca yetmi~ ki~i bulunurdu. Bu gemi tiiruniin biiytigu "Pergende" adllli ahrd!. Pergendeler oturakhydilar. Bundan da daha buyugu, "Kalite" adlyla a11l1an(kalyota, galyot) oturaktan olu~urdu. Sava~ zamalllnda bunlarda 220 kadar cenkyi otururdu. Pergende ve kaliteler, ozellikle takip i~inde kullamldlklan iyin, ba~ tarafmda top Ian yard!. Bu gemi ti.irtintin en btiytigti "Kadzrga" idi. Kadlrgalar ortalama 25 oturaktan olu~uyorlard! oturakh olana "Ba~tarda", 26 oturakh olan geminin geni~ olan ti.irune de "mavna" denirdi. Mavnalann her ktiregini yedi ki~i yekerdi. Boylan 65 metreye kadar ula~lrdl20 XVIII. yiizyilill ba~lanna kadar Osmanh donanmaslt1m ana klsmml ktirekli gemiler olu~turuyordu. Kiirekli gemilerin yanlllda yelkenliler de yard!. Yelkenliler ise, iki ve tiy direkli olarak ikiye aynhrdl. iki direkliler Salope, Erik, Uskuna; Uy direkliler de Kalyon, Firkateyn ve Korvet olarak adlandlfllirdl. XV, XVI ve XVII. ytizyillarda gaze yarpan yelkenliler arasmda Ate~ gemisi, Agripar, Barr;a ve Ka/yon kullalll~l yaygm olan gemilerdi. Sunlann dl~mda XVIII. ve XIX. ytizyilda da ba~ka ye~itler donanmada yer alml~ti21. Kalyonlar, teknik ozellikleri ve hareket yetenekleri nedeniyle, Osmanh donanmasmm en

8 gozde gemileriydi. Bunlardan ate~ gemisi, du~man donanmasini ate~lemek iyin kullandlrd\. Ate~ gemisinin iyine kolayca yamp tutu~acak malzemeler doldurulur, bu malzemeyi yuklenmi~ olan gemi du~man donanmasl araslna sokulurdu. Bu slzma i~i geryekle~ince, gemi iyindeki yanici maddelerle birlikte ate~lenirdi. Amay, du~man gemilerini yakmak, bu olmazsa bir karga~a yaratarak, tertip ve duzenlerini alt Ustetmekti. Gemi ate~e verilince, gemideki birkay ki~i kendilerini denize atarak, arkaya iple bagll kaylga geyerlerdi. Korvet ve Kalyon ise Uy direkli gemiler arasma giriyordu. Korvetler 174 ki~ilik murettebat alabilirdi. Kalyonlann ise iki ambarlliarda 60-80, Uy ambarliiarda top bulunurdu 22. Osman II gemilerinin belli ba~iilan ve teknik ozellikleri kabaca boyleydi. Osman II bu tip gemilerden olu~an donanmaslyla, sahip oldugu klyllar boyunca gemilerin yana~acagl korunaklar, limanlar, koylar olu~turmu~; tersaneler yapml~, buralarda kendine ozgu bir duzenek kurmu~tu. Bu donanmaya dayanarak, XVII. ytizylla kadar Akdeniz'de diger deniz guylerine kar~1 bir Ustiinli.ik kurabildi. Bu UstLinli.ik, eskisi kadar olmasa da, XVI!. yuzyil boyunca da surdu. Akdeniz'de Osman II UstLinli.igUnUn saglanmasl, bu cografyada gorulen ekonomik etkinligin denetimini Osmanliiara veriyordu. <;::i.inktiuzak dogudan deve kervanlanyla ve mekkare kollanyla aylar suren yolculuktan sonra getirilen maliai', Akdeniz limanlannda yelkenli gemilere bindirilir ve buradan Kuzey Afrika klyilannl izleyerek, Marsilya'ya kadar uzanan bir yolculuga Ylkarlard\. Marsilya, Avrupa kentlerine Akdeniz Uzerinden gemilerle getirilen mallann en onemli dagltim merkezlerinden biriydi. Tunus, Marsilya'ya giden deniz yolunun en onemli ko~e noktalanndand\. Bu nedenle guvenliginin saglanmasl son derece onemliydi. KorsancIllk hareketleri ticari degeri olan gemilerin bolca "seyr'ii-seferi" nedeniyle Akdeniz'de oldukya yogundu 23 i~te bu yollann denetimi, buytik olyude Osman II donanrnasllldayd\. Korsanllk her zamanki gibi gene vardl; ancak bunlara kar~1sava~li11da ister istemez suruyordu 24. XVIII. yuzyilda bu gene! gorunu~, belli olyulerde degi~ime ugrad\. Hollanda, Fransa, ingiltere; belli yerlerde de Portekiz, Hollanda gibi gi.iyll.'laktorler, XVIII. ytizyllda ekonomik nufuz alanlan elde etmek iyin bir yan~ iyindeydiler. Osman II donanmasl ise, Akdeniz'de Venedik donanmasllla kar~l mucadele ediyordu. SUrey iyinde, bu guylerin bir klsml geri planda kallrken ba~ka aktorler ve giiyler de ortaya Ylkt\. Buna kar~lil, yeni cografik ke~iflerin sundugu yeni yollann devreye sokulmaslyla, Akdeniz ticari hareketlilik olarak yava~ yava~ yerini yitirmeye ba~lad\. Avrupa Ulkeleri dogunun zenginliklerini Avrupa'ya ta~lyacak ba~ka suyollan buldular. Gemiler buyumu~, teknik ozellikleri nedeniyle dalgalara direnecek duruma getirilmi~lerdi. Artlk, cografik ke~fi daha once yapdml~ olan Dmit Burnu gemilerle a~i1abiliyordu. Boylece Avrupa'da denizcilikle ugra~an Ulkelerin denizcilik deneyimleri daha da artt!. Denizcilik okullan ayild\. Yeni teknolojilerle donatilml~, bilgili denizciler yeti~tirme yollanna gidildi. Yeni yollann bulunu~u, Akdeniz'deki deniz ticaretini azalttl 25 Bu kez de buharll motorlann bulunu~u ve buharll gemilerin yapdmaslyla birlikte, dunya denizciligi yeni bir karakter aid\. Hem deniz sava~lan aylsllldan, hem de deniz ta~lmacliigl ve ticari etkinlikleri aylsll1dan yeni bir donem ayilml~t\. Yeni AnlaYI ;Yeni Zihniyet: "Islahat Giri imleri" Oysa XVIII. yuzyilda Osman II denizciliginde bir geriye gidi~ yard!. Bu nedenle, bu yuzyilill ikinci yansll1da, tersanelerde yeni duzenlemeler/zslahat yapilmasl yoluna gidildi 26. i~te, sonu kanll bir oltimle biten Sultan 111.Selim, bu yenile~me hareketini ilk ba~latan sultand\. Onun doneminde Osman II Devleti'nde yagda~la~ma arayi~lan hlz kaza11l11l~t\.arka arkaya gelen yenilgilerin nedenleri sorgulamyor, bu sorgulama bir Islahat/diizen/eme yapma zorunlulugunu ortaya koyuyordu yillllda, Ill. Selim 11 Aynntl i,in bkz. Mufassal. s Konu i,in bkz. $enay Ozdemir. Akdeniz HJkimiyelmde Osmanli Oevleti ve Korsanlik' IAnkara Universitesi Sosyal Bilimler [nstitfisu. Basllmamls Ooktora Tezi!. Ankara 1004; vine bkz. aynr yam. "Osman II Sulannda Yabanci Oevletlerin Korsanllgl Karslsrnda Osmanll Oevleti'nin Tarafslzllk Konumu". Ankara Oniversitesi Tarih Ara,llfmalafi Oergisi, XVIII!36 [1004!. s Mucteba ilgurel, "Adalar Denizinde Rum Korsanlan", 8elgeler/e TUrk Tar/hi Oergisi, 16 [1969!. s, Bulun bu sure, i,in bkz.ali ihsan Gencer, "Osman II Tuklerinde Oenizcilik". Tiirkler Ansiklopedisi. VI. Ankara 1999, S MufassalOsmanl! Tar/hi. s

9 doneminde, Haliy Tersanesi'nde Franslz gemi mtihendisi Le Bron tarafmdan, btiytik bir kalyon yaptldl. Aynca Mesudiye Kalyonu yapttrlldl ve denize indirildi. FranSlZ gemi mtihendislerinden Bron ve Benois, Isveyli mtihendislerden Klenberg ile iki TUrk gemi mimannll1 kattllllllyia olu~an bir gurup, sultal1ln izniyle 15 tersaneyi kapsayacak bir "Is/ahat" hareketine giri~tiler. Tersane-i Amire'de buyi.ik bir havuz yapjlmasl ve burada yagll1 ko~ullanna uygun ozellikleri olan gemiler yapjlmasl dti~tincesi egemendi 27. Hummalt bir yalt~ma ba~ladl. Ancak mali durumun yetersizligi, mevcut yapll1m son derece ba~lbozuk olmasl nedeniyle istenilen sonuy elde edilmedi, Boylece silah ve gemi yaplml iyin getirilen uzmanlar pek verimli bir yalt~ma oltaya koyamadtlar 28 Bu durum, Osmanll Devleti'nde yonetici sll1lfl yeni ara- Yl~lara itti. Kalyon saylsi arttrlldl 'te, Osman It donanmasll1a personel yeti~tirmek Uzere "Miihendishane-i Bahri Hiimayun" adlt okul padi~ahln bir fermal1lyla aytldl. Amay, denizciligin temel konulanna sahip bir denizci ku~ak yeti~tirmek, donanmada arzulanan yeniligi geryekle~tirebilecek bir altyapl olu~turmaktl. Bu okulda yerli ve yabancl ogretim Uyeleri del's veriyorlardl. OkulmUhendislik egitimi verecekti. Egitimi aglrllklt olmak tizere matematik ve geometriye dayanlyordu. 0 donemlerde Osman It Ulkesinde okullarda pozitif dersler pek verilemiyor; bu yon de atjlacak olumlu adllulara ulema sll1lfl bin bir turlti gerekyelerle kar~l Ylklyordu 29. "Molla" zihniyetinin ktrllmasl kolay olmadl. Bu okul battll yontemlerle egitim verecek okullardan birisiydi. Zamanla geli~en okul, Haliy'teki bina yeterli olmadlgll1dan 1805 ylltnda yeniden Heybeli Ada 'ya ta~mdl. Pek yok ogrenci yeti~tirerek, denizciligin gereksinim duydugu elemanlar bu kaynaktan saglandl. Sonradan "Bahriye Mektebi" adml alan bu okuldan pek yok degerli mezunlar yeti~ti30. III. Selim zamanll1da, bihtin tersanelerde gemi in~asma ba~landl. isveyli ustalar araclltglyla yeni havuzlar yaptldl. Bu havuzlarda yeni gemilerin yaplml iyin kollar slvandl; eskimi~, onanml gereken gemilerin de onanml geryekle~tirildi Bu surecin ayrlntlsl i~in bkz. Idris Bostan, "Osmanll Bahriyesinde Modernle?me Hareketieri: I. Tersanede Buyuk Havuzun In?asl [ Yllmda Tanzimal. Ankara 1991, s ; ayrlca kr? Enver Ziya Karal. "Selim III. Oevrinde Osmanll Bahriyesi Hakklnda Vesikalar", Tanh Veslka/an, S. 3 [1941l. s Birol Cetin, "Osman II imparatorlugu'nda Askeri Teknolojilerin Takibi [ ", Tilrkler Ansik/opedisi, VI. 814; ~Yrlca bkz. idris Bostan, "Osman II Bahriyesinin Modernle?mesinde Yabanci Uzmanlann Rolu", Tarih Dergisi, s l idris Bostan, "Tersane'de Buyuk Havuz in?asl, ", Beyliklen fmparalorluga Dsmanli Denizeiligi. istanbull006, s U Ahmet Oursun Alkan, Ugur Bugra Celebi, Serkan Ekinci, "Ulkemizde Gemi in?aatl Muhendisligi Egitimi ve Ylldlz Teknik Universitesi'nin Yeri", Gemi MUhendisligi Ve Sanayimiz Sempozyumu, Arallk 1004, s. 41; Fahri Coker, Bahriye Meklebimiz Deniz Harb Dku/u ve Usesi, Ankara Birol Cetin, "Askeri Teknolojilerin Takibi", VI. 815 Osmanli Sulannda ilk Buharll Gemi; Flrtlna i<;inde Bir Sultan Osman It imparatorlugu'na gelen ilk buharlt gemi Ingiliz yaplml "Swift" adlt gemidir, Tarih 1827'ydi, Yandan yarkll, komtirle yalt~an gemi istanbul sulannda halkm ~a~km bakl~lan arasll1da buharlar savurarak yol aldl. Donem II, Mahmut donemiydi. Yeniyeri Ocagl kaldtrllml~tt; sultan orduda kokli.i bir reforma hazlrlal1lyordu. Osmanlt'nm bu ilk buharlt gemisi, bir grup Ermeni Wccar tarafll1dan alll1arak, Sultan II. Mahmud'a hediye edilmi~ti. Gemiye yeni bir isim verildi ve "Siirat" denildi. Bu Ingilizce admll1 TUrkyedeki kar~lltglydl Swift! (gevik, hlzll, siiratli). Geminin buharlar ve dumanlar arasll1da ilerledigini goren halk, gemiyi verilen adlyla anmadl ve onu bugular arasll1da gordugli iyin, kendi ortak belleginde ona "Bugu" ad1l11 verdi, Padi~ah yeniliklere son derece du~kundti. Dtinyanll1 0 donemde son teknolojik harikasl olan bu gemiyi yok sevmi~ti. Siirat ile slk slk Marmara Denizi'ne gezintiye ylklyor, saatlerce yol altyor; sonra sarayll1a doni.iyordu. Boyle anlarda halk klytlara dolar, sultanll1 bu gemi ile gezintiye ylkl~ll1l bir "hu~u" iyinde seyre dalardl. Bu gezilerden birinde Siirat flrtll1aya yakalandl. iyinde sultan da vardl. BUytik tela~ ve heyecan ya~andl; flltll1alar ortasll1da dalgalara direnen gemi, motorlanl1ll1 saglamltgl nedeniyle azgm dalgalardan kolayca slynldl. Motor gticunun ne oldugunu sultan g6zleriyle gormi.i~tti. Bu gtictin ontinde durulamayacagml derhal anladl. Altlk 0, Osmanlt tilkesinde, buharll gemi edinme ve yapma yolunda adlmlar atjlmasl gerektigini dii~iinuyordu. Boylece buhar gucti, Osmal1lt Devleti'nde en buyuk destekyisini bulmu~ oldu, Bu onemli destekle, Osmanll Devleti'nde erken denilecek bir zamanda buharll gemi yaptml denemeleri ba~ladl.

10 Yondon r;orkli bir gemi, Ressom; Abdurrahmon Efendi (Deni~ Mii~esi, Dem. N,: J /79). Bu arada Osman II tarihinin en btiytik vurgunlanndan birini yedi. 20 Ekim 1827 tarihinde Navarin'de, Osmanh donanmasl Franslz, ingiliz, Rus ortak donanmasl tarafmdan bir baskmla yakildl. Bu olay Osmanh deniz gtictine btiytik bir darbe indirmi~ti. Moraller bozuktu... Neredeyse, btittin donanma imha edilmi~, tilke donanmaslz kahlll~tl. Bir ~eyler yapilmasl, bozulan morallerin dtizeltilmesi i<;in yeni bir atillm yapilmasl ka<;milmazdl. Ancak, bu tarihte buharll gemiler hentiz sava~ gemisi olarak kullaniiacak dtizeye getirilmi~ degillerdi. Genellikle Slg sularda yolcu gemileri olarak kullamliyorlar ya da batl tilkelerinde donanmada kiiyiik hizmetler i<;in gorev allyorlardl. Donanmanm buharll gemilere donti~ttirulmesi bu a~amada olanakh degildi. Ancak yine de, yakm zamanda ~imdilik kti<;tik hizmetler sunabilen bu gemi tipinin donanma iyinde de btiytik bir rol oynayacagl a91ktl. Bu gemileri tiretme teknolojisini elinde bulunduran iilkelerin btiytik kazammlar elde edecegine ku~ku yoktu. Bu lledenle, bu teknolojiyi elde etmeye <;ah~mak kadar akillica bir i~ olamazdl... Osmanll tersaneleri hlzla <;all~maya ba~ladl. YakIlall donanman III yerine yellisini yaratmak i<;in, arahkslz <;ali~lliyordu. Ancak bunlar ktirekli ve yelkenli gemilerdi. Gelecekte buharh gemilerin aglrllkli bir rol oynayacagl dti~untildugtinde, bu teknoloj iyi edinmek, en akilhca i~ olarak gortiltiyordu. 1827'de gelen ilk buharll gemiyi, 1829'da gelell ikincisi izledi 32. ilk buharli geminin OsmanlI tilkesine geli~inden bir yil soma, Amerikali mtihelldislerin ollctiltigullde, ilk buharll gemi olan Eser-i Hayr adh gemi istanbul'da yapi1dl. Buharh gemilerin bu ~ekilde Ttirk sulannda yer almasl, Ttirk 31 Ali Ihsan Gencer. "AbdUlaziz Oonanmasl ve Ozellikleri. Ttirkler Ansiklopedisi. s. 6.

11 denizcilik tarihi aylsmdan, adma "Buharh Gemi 9agl" denilen yeni bir yaglt1 ba~lamasll1a neden oldu, Ancak gemilerin gelmesi, her ~eyi bir anda yozmiiyordu. BuharlI gemi 0 donemde son teknolojinin eseri olduguna gore; 0 gemiden anlayan miihendislere, i~letecek dtimencilere, yarkyllara, kazanctlara gereksinim yard!. Bu da batlya baglmltltgll1 artmasl demekti 33. Hatta bu bile yetmezdi; iilkede buna dontik bir sanayi canlanl~lnll1 olmasl bile gerekiyordu. Tek tek iilkeye gelmeye ba~layan buharlt gemilerle birlikte ingiltere'den on Ian i~letecek, baklmml yapacak yarkytlar ve diger teknik elemanlar da getirilmi~ti34. Ancak bu yetmezdi. Bu hizmetleri gorecek, bu bilgi, deneyim ve donamma sahip ki- ~ilerin, alt yapl hizmetlerinin Osman It Devleti'nde olu~masl ve canlanmasl gerekiyordu. Bu amayla, Osman It Devleti hiy beklenmedik bir yola gitti. Bu altyaplyl hazlrlamasl iyin, ta Atlantik otesinden, Amerika Birle~ik Devletleri'nden teknik destek istedi. 33 Gencer, "Osmanl, Turklerinde Oenizcilik", TUrk/er Ansik/opedisi, VI, Ankara 1999, s Gencer, "Abdulaziz Oonanmas, ve Ozellikleri", s,6 7, 35 Yavuz Guier, "Osman I, Oevleti Odnemi Turk Amerikan ili.kileri r. Gazi Oniversitesi Klr~ehir Egitim FakUltesi Dergisi, VIII s.131: Aynca Bkz. Orhan Kologlu, "Turk'ie Amerikal,'nrn Tanr.mas,", Tarih ve Toplum, s GUier, a.g.m" s. 131: Aynca bkz. Orhan Kdprulu,'Tarihte Turk Amerikan Munasebetleri, Belle/en, L1/ s, 917: Cagn Erhan, "1830 Osmanl,-Amerikan Antla.mas,'nm Gizli Maddesi Ve Sonu~lan", Belle/en, LXIII BI. ~.t syf.: Ihsan llgar, "ilk TUrk-Amerikan Ticaret Antla.mas,", Hayat Tarih Mecmuasl,II IEkim s. 5: Akdes Nimet Kurat. TUrk-Amerikan Munasebetlerine Kisa Bir Bakl~ /lboo-/959i, Ankara GUier, a.g.m" s. 133: Akdes Nimet Kurat. "TUrkiye ile ABO Aras,ndaki Munasebetlere Oair Ar.iv Vesikalan", Tarih Ara~tlrma/alJ Dergisi, V s 334: Aynca Bkz Erhan, a.g.m" s, Nurdan $afak, Dsman/I-Amerikan IIi~kileri, Istanbul 1003, s. 13: Ayrrca bkz. GUlel, s $afak, s, 13: Aynca bkz. GUier, S Erhan, a.g.m" S. 465: Aynca akt: Guier, ag.m, S. 233, dn. 36 " KUlat. a.g.m" S. 338: GUier, a.g.m" s.133. Amerika Birle~ik Devletleri'yle Buharh Gemi Yapmayl Amac;layan Gizli Anla~ma Amerika Birle~ik Devletleri bu siireyte hiy beklenmeyen, umulmayan; ancak gtiyli.l bir akt6r olarak beliriverdi. Amerika ilk buharll gemiyi iiretmi~ Ulkeydi. Bu tarihlerde artlk buhar gticuyle i~leyen zlrhlt gemiler yaplyor, deniz kuvvetlerinde kullanmak iizere ilk denizaltl denemelerini geryekle~tiriyordu. Ustelik bu tariblerde alilk Amerika, Monroe Doktrini ile (1823) Avrupa'l1ln i~lerine kan~mamayi garanti etmi~ti. Bu nedenle Amerika Birle~ik Devletleri 'yle bir tarafllk ili~kisi oimayacagll1a gore, onunla ticari bir ili~kiye girmekte sakll1ca yoktu. HaSlm iilkelerle boyle bir ili~ki iyine girmektense, Amerika bir tercih nedeni olabilirdi, Bu ili$kinin tek zorlugu vardl; 0 da uzakllglyd!. Ancak, Amerika Birle~ik Devletleri de Osmanll iilkesi ile ticari bir ili~ki iyine girmek istiyordu. Bu nedenle Amerikan ticaret gemileri, Osmanlt tilkesine gidip gelmeye ba~laml~lard!. I 786'da istanbul, 1797 ytlll1da izmir, 1800 ytlll1da da iskenderiye'ye gelerek, rom ve pamuklu LirUnier satnll~lardi35. Bu LUkeile Osman It Hiikiimeti arasll1da 7 Mayls 1830 tarihinde bir "ticaret ve seyri sefain" antla~masl imzalandl. Bu anla~ma ile Amerika Birle~ik Devletleri "En ziyade miisaadeye mazhar devlet" /(the mostfavored nation) olarak niteleniyordu 36 Anla~ma metni, iki iilke arasll1da ticaret olanaklanl1l ve buna ili~kin kurallan belirleyen bir iyerik ta~lyordu, Ancak bu anla~mamn gizli bir maddesi de yard!. Bu maddeye gore Amerika Birle~ik Devletleri Osmanlt Donanmasl iyin maliyeti fiyatll1a buharll gemiler yapacak, istanbul Tersanesi'nde Tiirklere Amerikalt miihendisler tarafllldan gemi yapabilmek iyin teknik yardlmda bulunulacaktl 37 Bu gizli madde, Amerika Birle~ik Devletleri'nin Monroe Doktrini ile izledigi genel siyasaya aykm bulundugu ve genet bir anla~mazliga neden olacagl du~iincesiyle, Amerikan Senatosu tarafll1dan reddedildi 38 Bu haberi aldlgmda, donemin padi~ahl II. Mahmut'un buna tepkisi ~u sozlerle oldu: "... Frenk/erin adet/eri; kendiilerininmukaddema soy/edikleri sozden niiklil etmege (vazge(:me) asia utanmazlar; hemen kendiilerine menafi'i o/acak mas/ahat ne ise tervice bakar/ole,,39 Sultan klzml~tl. Gizli maddenin senato tarafll1dan reddedilmesine biiyiik bir ofke duyuyordu, Bu gizli maddenin reddedilmesine kar~ll1, Washington yonetimi degi~ik yontemlerle Osmanlt Devleti'ne yine de soguk bakmlyordu. ABD ba~kanll1l11 istegi Uzerine, istanbul'daki Amerikan konsolosu, Bablali'ye ba~vurarak, gemi satll1 alll1masi konusunda Osmanlt hiikiimetine her ttirlii yardlltida bulunulacagllli aylkladl 4o. Aynca ABD ba~kal1l, II. Mahmut'a bir mektup yollayarak, anayasa uyannca bu karara uymak 20- runda olduklannl, bunu anlayi~la kar~t1amasll1l rica etti 41. Amerika Birle~ik Devletleri siyasi konulardan uzak durmak iyin btiylik bir ozen gosteriyordu; ancak Osmanlt Devleti ayaglyla, Ortadogu'da onemli bir adllti atmak arzusundaydl. Bununla kallllmadl;

12 geryekten de bu Ulke tarafll1dan Osman II Devleti'ne gemi yapll11l ile ilgili teknik destek verilmeye yali- ~IldJ.Amerika Birle~ik Devletleri'nin en iinlu gemi miihendislerinden Henry Eckford, 1831 yilmda kendi yaptlgl bir sava~ gemisi ile istanbul'a geldi. Bunu olumlu bir geli~me olarak algilayan II. Mahmut, gizli maddenin geymemi~ olmasma kar~m, antla~ma metnini onayladl 42. "United States" adml ta~lyan bu gemi, Osmanli hiikiirneti tarafmdan do lara satm almd!. Aynca Henry Eckford ile "Tersane-i Amire" de yali~masl iyin bir sozle~ll1e yapild!. 0, gerekli malzeme ve personel saglamak iyin ABD'ye geri dondu yill yazmda gemi mlihendisi Foster Rhodes ve pek yok gemi i~yisi ile istanbul'a gelerek, yah~malara ba~ladilar. Aynahkavak'ta, Amerikan usulu gemi yapmaya uygun bir tersane alam olu~turdu. Geli~tirilen Osmanli tersanelerinden istanbul Tersanesi'nde 1835 yillllda bir gemi kizaga konuldu. Bu Amerikah muhendisin onculiigunde gell1inin yaplml tamamlandl ve 1838 yillllda denize indirildi. Bu ki~i 1840 yilllla kadar istanbul'da kalarak, gell1i yaplml iyin ya1l~malannl slirdurdii. Bu sure iyinde "Nev Eser", "Nusretiye", "Mesir-i Ferah" gibi Osman1l donanmasll1l1l en etkili firkateyninin de aralannda bululldugu IO'un iizerinde buharli gemi yapt!. I840'ta iilkesine geri dondii. Verine Richs adlllda bir Amerikali gemi muhendisi geldi. Ancak bir slire sonra 0 da ulkesine dondu. Bu SUrey iyinde, Amerikali lar Osmanh Devleti'nde buharli gemi yapll11l konusunda onemli yali~malar yapml~ oldular. Osman Ii gemi muhendisleri, onlann yanll1da gorev yaptilar. <;:a1l~malan yakmdan goriip, yeni teknik bilgiler ve beceriler edindiler. Bu a~arnadan sonra, Osmanli gemi mlihendisleri kendi yabalanyla, olu~turulan bu tersanede, yelli saya~gucuyi.iksek, saglam gemiler yapmayl slirdiirdliler. Boylece surey devam etti. 1849'da tersanedell bir TUrk gemi rnuhendisi Amerika 'ya gonderildi. Orada bulundugu slire iyinde ve dondukten sonra Bablali'ye surekli Amerika'daki gemicilik sanayi hakkmda bilgi verdi; onerilerde bulundu anla~masllldan bu etkileriyle Osman1l gemicilik sanayinde onemli bir donemey noktasl olu~turuyordu43. II. Mahmut, deniz yaplll1 teknigindeki buton bu geli~melerle yakllldan ilgilenir, donanma ile ilgili konularda saatlerce konu~maktan yekinmezdi. Devlet hizmetinde bulunan Amerikah ll1uhendisleri yakll1dankorurdu. Onlann istedikleri an yanma gelmesini ho~ kar~11iyordu. II. Mahll1ut doneminde buharli gemilerill donanmaya girmesiyle yeni bir doneme giden TUrk Denizciligi, aynl zamanda dl~a baglmli bir hale gelmeye ba~ladl. <;:iinku Amerikan mimarlannm yaptlgl ilk buharh gemilerin makineleri Avrupa'dall getiriliyordu 44 Takip eden yillarda iilke iyindeki tersanelerde gemilerin makinelerindeki dl~lildaki tom aksamllll yapilabilecek duzeye ula~ild! yilmdan sonra ticari gemi yaplltillla aglrllk verilmi~ ve 1848 yillllda illgiltere'den Hayrettin Vapuru satlll alinll1l~ti45. Bu tarihlerde buharh makineleri geli~tirll1e ve daha giiyliilerini yapma ya1l~malan siiriiyordu. Bunlar makilleler donanmanm dl~lllda, ba~ka alanlarda da kulla11l1abilirdi. Buna doniik denemeler diinyada aglrhk kazailltil~tj.osmanlj Baruthanesi'nin bir sure ba~lilda bulunan Ohannes Dadyan Avrupa seyahatine YlktJ.0 saygldeger, hatin sayillr bir Osmanh bireyiydi. Yabancl ulkelerle, ozellikle ingiltere ile yogun miillasebetleri yard!. ingiltere'ye yerle~mesi yolunda davet bile alml~; ancak Osmanh Devleti'ne sadakatilli dile getirerek, bu daveti geri yevirmi~ti. Gezip gordugu yerlerde bu yonde yah~malar olduguna talllkhk etmi~ti. 1836'da istanbul'a dondiigunde, izlenimlerini anlatt!. Bu geli~melere ayak liydurll1ak kayillilmazd!. Oysa 1832 yilmda, Tiifenghane-i Amire 'de Erll1eni taifesinden Bagdasar isimli lista bllhar giiciiyle yah~an bir "r;arh" yapt!. Bundan dolayl kendisine buhar makinelerinin Uretimi inhisan da verildi 46 Bu tarihten sonraki 30 yll iyinde, pek yok buharh gemi dl~andan almdl ya da Osman1l'ya ait tersanelerde, motom dl~andan ithal edilerek, Uretildi. Genellikle ingiltere'den getirilen bu buhar1l motor ye diger teknik klslm, Haliy Tersanesi'nde govdesi yapilan gemilere yerle~tiriliyordll. ilk ba~ta Osman II 61 Cagrl [,han. "Osmanl,-ABO Iliskilerf. Yeni Turkiye Dergisi. DsmanlJ Dlel SaYlsl.lI. s.137: GUler.a.g.m.. s ] IB64 ve IB81"de de Osmanlr Oevleli Ame,ika Birlesik Devletieri'nden buharlr gemi almaya ~allst': [rhan, a.g.m... s. 464: GUier.a.g.m.. s.134 " Gencer. a.g.m, s Birol Cetin. a.g.m.. s. B15. 6' A.g.m., s. 816: Ayrlca bkz: YavuzCezar. "19 Yuzy'lda Osman II Devleli'nde Yeni Teknoloji Uygulama ve Smai Tesis Kurma Cabalarlndan Ornekler" DunO ve Bugunuyle Toplum ve Ekonomi. [ s. 170.

13 donanmastna katjlan bu buharlt gemilerin hiybirisi geryek anlamda sava~ gemisi degildi. Daha yok irtibat ve romorkor gorevini yerine getiriyorlardl. Geryek anlamda buharlt gemilere geyi~, yok daha sonraki tarihlere, 1864 yillanna kadar sonraki donemlere kadar uzai111~tlr. Bu tarihte, sava~ gemilerine buharh motor yerle~tirilebilmi~tir 11. Mahmut'un geny ya~ta olumunden soma yerine Sultan AbdUlmecit geyti Taozimat FermaIll'1ll ilan eden ilerici bir sultan olarak a111ian yeni sultantn en dikkate deger yanlanndan biri de donanmaya verdigi onemdi. 0 padi~ah oldugunda, Osmanh dooanmasl Mlslr'a kaytrllml~tl. Sultan AbdUlmecit 1839'da tahta ylktigtnda henuz 17 ya~tndaydl. Mlslr soruml devam ediyordu. Koca HUsrev Pa~a, kendisini zorla sadrazamhga atandlrdlktan soma M ISlr Valisi Mehmet Ali Pa~a sorununu yozmek iyin gorevlendirildi. Nizip'te Osman It ordusunun Mlslr ordusuna yenilmesinden soma Kaptal11derya Ahmet Fevzi Pa~a, Osmanh donanmastnl <;anakkale'den geyirerek Mlslr'da Mehmet Ali Pa~a'ya teslim etti Londra Bogazlar Sozle~mesi'nden soma gemiler, Osman It temsilcilerine teslim edildi. Ancak istanbul'a gelen donanma bir hurda ylgtnl halindeydi. Tamiri iyin Sultan AbdUlmecit emir verdi. Neredeyse yeoi gemi yaptlracak olyude paralar harcanarak, gemiler onanldl. Bu onanm surecinin sonunda, kimi gemiler adeta yeniden yapildlklan iyin, adlan bile degi~tirilmi~ti. Bunlann bir klsmtna buhar makinesi kondu 47. AbdUlmecit zamantnda ingiltere, Fransa ve Amerika'dan gemiler altndl. Hlzla eldeki gemiler de modern ayglt ve silahlarla donatiidi. Sultao AbdUlmecit, gellli yaplllll ve onaru11l i~leriyle yaktndan ilgileniyordu. Onanllli yapiian ya da yaplllli biten bir gellli denize indirilecegi zaman, torende hazll' bulunuyor, gemilerin isimlerini bizzat kendisi koyuyor ya da uygun isimler oneriyordu 48. Ornegin; 1848 yili Temmuz'unda bir filika ile "Neyyir-i $evket" Kalyonu'na gelen Sultan AbdUlmecit, butun devlet ileri gelenlerinin de hazlr bulundugu gece muharebe atl~ talimlerini ve manevralan Uy buyuk saat boyuoca izledi. Bu olay, diger dooemlerde pek gorulmeyen bir ozellikti 49 On un doneminde tamir edileo gemiler Uyambarlt kalyonlar ~unlardl: Mesudiye/Fetiye, Tepikiye, Burc-J Zafer, Keyvan-J Bahri... Onanlan korvetler de ~unlardl: Servi-i ZafeJ; Ferah-niima, Feyz-i Mabud.. Uskunalardan ise Nev-eser onanldl.. Yeni yapilan gemiler ise ~unlardl: Nevid-i Fiituh, Eser-i Cedid, Cenk, Mecidiye, Taif, Eser-i HayJ; Feyz-i Bah/; Saiki $aydi, Ziver-i Derya, Peyk-i ZafeJ; $adiye yjltnda kalyon, firkateyn, korvet, brik, kotra, istika vapur ve nakliye gemileri turunden 74 paryaltk bir Osmaoh gucu meydana gelmi~ti. Donanmada bulunan gemiler makinelerin gucu ve gemilerio buyuklugi.ine gore be~ klsma aynldl. Boylece herhangi bir yere gemi gonderill11esi gerektiginde, mesafe ve ta~lyacagl yuke gore gemi belirlenmesi yoluna gidildi. Ozellikle asker, l11uhil11l11atya da bir yi.'ikta- ~tnl11asi iyin mevsim ko~ullanna gore gemi tahsis edilmesine dikkat edildi. Bu uygulama, Sultan AbdUI- '7 Gencer.. AbdulaZlZ Donanmasl ve Dzellikleri". s7. "A.g.m.. s.8. II A.g.m.. s Ag.m.. s A.g.m.. s. 9. l11ecit donel11inde gemilerin belirli bir plan dahilinde kullanild@nl gosterir 51. Denizlere dayanlkltltgl, yuksek vurucu gucu olan silahlan konumlandlrmaya ve ta~lmaya elveri~li teknik ozellikleri ve yelik govdeleriyle, artlk bu donemde buharlt gemiler tercih nedeni olmu~tu. ingiltere, ba~ta Ruslar ve Osmanhlar olmak Uzere, buyuk devletlere tersaoelerinde Urettigi buharlt gemileri satmaya ba~ladl. Kimi zaman da, Osmanh Devleti'nin Haliy'te govdesioi Urettigi gemilere, ingiltere'den getirtileo buharlt makineler, ingiliz uzmanlar taraftndan burada ekleniyordu. Osmanll i.i1kesiode, kendine ozgu bir denizcilik sektoru olu~mu~tu. Buharlt gemilerin yogalmasl ve bunlar iyin bilinmesi gereken tekoik bilgilerin bilinmemesi Uzerine Saklz Adasl'ndan Mehmet Efendi adtnda bir ki~i, TUrkye ve Rumca olmak Uzere ada halkl olan Osmanh tebaastna gemicilikle ilgili bazl teknik bilgileri ogretebilecegini istanbul'a bildirdi. Bunun Uzerine Aliyelebizade Mehmet Efendi'oin bu haylrh hizmeti 1850 Hazirao 'tnda Akdeoiz ve Ege adalanl11 ziyaret eden AbdUlmecit'e Saklz'a geldiginde konu dogrudan soylendi. Konuyla

14 ilgilenen devlet ricali, Mehmet Efendi'nin istanbul'a gelerek, bu konuda bir slllava ahnmasml uygun buldular. Ali<;elebizade Mehmet Efendi'nin bilgisi yapiian smav sonunda yeterli gorilldil ve Saklz'da Mecidiye Camii avlusundaki mekanda denizcilik fenniyle ilgili bilgilerini Tilrk<;e ve Rumca olarak yeni ki~i1ere ogretmesine izin verildi s2. SivilGemicilikte Buharli Gemiler: Fevaid-i Osmaniye'den ~irket-i Hayriye Vapurlan'na Buharli gemiler, Osmanli Devleti'nde ilk ba~ta askeri ama<;tan <;ok, sivil ama<;1i kullamldl. istanbul'da kent i<;iyolcu ve ytik ta~lma ama<;h seferler buharh gemilerle yaplliyordu. Bu ama<;la bir kurum kuruldu. Bunun adl Fevaid-i Osmaniye idi. Bu ~irketin kurulu~ tarihi 1843 'w. Bu tarihe gelinceye kadar asllllda bazl onemli adll11lar atillm~tl. Tanzimat Fermal1l'nlll ilan edildigi 1839 yiilllda Mekteb-i Fiinun-l Bahriye adlyla bir okul kurulmu~tu. Temel ama<; bu okulda deniz bilimlerini ogretmek ve illkenin gereksinim duydugu denizcilerin yeti~mesini saglamaktl. Olkede yava~ yava~ deniz ta~1i11aclhgmm onemi anla~iiiyordu. Bunda OsmanlI Devleti'nden ta~lll1a yapan yabanci kumpanyalann da etkisi vardl. Bu yabanci kumpanyalar kabotaj hakkl nedeniyle Osmanh klyl kentlerine yilklerini bo~altlp, rahat rahat ticaretlerini yapabiliyorlardl. Tilrkiye'de etkinliklerinin bir uzantisl olarak varllk gosteren yan ~irketlerin ya da kurulu~lartn denizcilikten anlayan eleman eksiklikleri vardl. Tilrkiye'nin kendisine ait liman kentleri arasllldaki ticari nitelikli denizcilik faaliyetlerinde yabanci kumpanyalar son derece etkindi. Soz konusu bu i~lemelere ait gemiler, Tilrkiye'nin limanlan ve iskeleleri arasmda herhangi bir engelle kar~iia~madan, <;ogukez de gilmrilk vergisi ayncahklanyla, rahat bir ticaret ortamlllda etkinlik gosteriyorlardl. Bir tekel yarattldlgl gorillilyordu. Bunu kirmak amaclyla, belli bi<;imde bilin<; uyanmasllla da tamkhk edilmekteydi. Bu ama<;la Peyk-i $evket adllli ta~lyan bir gemi satm ahndl. Bu gemiye, istanbul ve izmir Iimanlan araslllda yilk ve yolcu ta~1i11agorevi verilmi~ti. Alman bir kararla, bu gemiye yeterli miktarda yolcu ve yiik verilmeden, yabancl gemilere yilk ve yolcu bindirme ve yilklemesi yaptlmamasl saglandl. Denizcilik alalllnda i~lenmemi~, adl konulmaml~ bir milli duru~ ve tavlr sergileniyor gibiydi. Bu basit ama ilk onemli adlm, yeni bir bilincin ba~ladlgml gosteriyordu. Osmanll Devleti'nin kendi sahillerinde artlk, Osman Ii bayraglt1l ta~lyan, himaye altll1da da olsa yabancl gemilere kar~l rekabet yapmaya <;ah~an bir yuk ve insan ta~!yan gemisi vardl. Gemi Osmanh bayragll1l ta~lyordu. HUkilmetin sagladlg! ayncahkla, yabancl kumpanyalara ait gemilerin yanll1da boy gosteriyordu. Bu tarihlerde her illkeden kumpanya ozgurce Osmanll illkesinin kendi klyiiarllla inen mallan ve yolculan yine kendi kiyilanndaki nhtlmlara ve ba~ka Ulke limanlanna ta~lyorlardl. KapiWlasyonlar biltilnilyle ta~lll1aciilk konusunda da bir yabancl egemenligi kurmu~tu. Boylece, devlet kendine bagh bir gemiyle, yabanci kumpanyalara kar~1 bayrag1l11 himaye etmi~ oluyordu. Gemi adl ge<;en izmir-istanbul hattll1da, dilzenli seferlerine ba~laml~tl. Bu hizmetin aksamadan, eksiksiz; niteliginde bozulma olmadan ve hatta rekabet ~anslm artlracak bi<;imde silrdurebilmesi i<;in, bir ~irket kurulmasl dil~ilncesi geli~ti. Peyk-i $evket bu ~irketin yonetimine verilecek, her turiuidare yetkisi bu ~irketin olacaktl. Zamanla bu ~irketin yeni gemilere sahip olmasl ve hat sayls1l11, etkinligini ve yilk ve insan ta~lma kapasitesini artlr111asi da beklenebilirdi s3 Bu ama<;la, saraya bagli Hazine-i Hassa'nlll da destegiyle $irket-i Osmaniye kuruldu. Hazine-i Hassa, bir sure sonra adl ge<;en ~irketten aynldl; <;ilnkil yeni gemiler alll1arak, gemi saylsl <;ogaltilml~tl. Bu gemilerin bir klslmyla Hazine-i Hassa Kumpanyasl adlyla $irket-i Osmaniye'nin yanmda ikinci bir kumpanya etkinlige ge<;mi~ ve kendi gemileriyle seferlere ba~laml~tl. Daha soma Mecidiye $irketi ad 111 alan bu ~irket, 1843 ytlmda da Fevaid-i Osmaniye $irketi adll1! alml~tlrs4. 51 A.g.m.. s Nejat Gillen. $anli Bahriye: Turk Bahriyesinin Iki YOl Yillik Tarih,esi: istanbul ~ A.g.e.. ~stsyf.

15 55 Eser lutel, $irkel-i Hayriye, istanbul100b; Murat Koralturk, $irkel-i Hayriye, istanbul tv; Ahmet Guleryuz, Hande Yuce, $irket-i Hayriye'nin Bagaziei Vapur/an, Istanbul 1001, 56 Sirkel-i Hayriye, gemilerini yurt dlslnda insa ettiriyordu, Yurl dlslna olan bu baglmllilk 1919 yilina kadar surdu, Bu sllalarda allnlp getirilen Oskudar, Anadolu Kavagl ve Altlnkum adll vapuriar, sirketin aldlgl son vapurlardl Bu tarihten soma Kaslmpasa'da kendi tersanesini kurarak, gereksinimi olan gemilerini kendisi yapmaya basladl Fevaid-i Osmaniye $irketi, tartl~l11astz biyil11de bu donemde OsmanlJ 'ntn en onemli milli kurumlanndan biri haline geldi. istanbul-izmir hattmdan ayn olarak, kuruma baglj gemiler ba~ka hatlarda da etkinlik gosteriyorlardt. istanbul'da da etkinlik gosteren i~letl11eye ait gel11iler iyin Bogaziyi'nde, OskUdar hattl aytldt. Bu arada, yabanci kumpanyalann etkinlikleri de silriiyordu. Bogaziyi'nde ingiliz ve Rus bandlrah iki yabanct gemi iskeleler arasmda yolcu ta~tmaktaydt ytlmda ba~layan bu etkinlikler ilzerine, Fevaid-i Osmaniye idaresi derhal harekete geyti. 'Hiimapervaz' adlyla bir gemiyi devreye sokuldu. Bu gemiyle Bogaziyi 'nde yolcu ta~ml11aya ba~landt. Boylece, ingiliz ve Rus gemileri ile Osmanh bandlrasl ta~lyan Hiimapervaz arasmda bir rekabet ba~laml~tt. Bu rekabet, 1851 ytlllla dek surdii. Bu tarihte, Osmanll yonetimi yeni bir aytljl11 yapmayi gerekli gordil. <:;:ilriikbir kay gemi ile i~e ba~layan ve onemli ba~an gosterel11eyen, ozellikle yabanci rekabetine dayanamayan bu yonetim, elindeki gemileri ve diger varljgml kimi ayncallklann da verildigi bir Franslz ~irketine devretti. Ancak Franslz ~irketi de bu i~in ilstesinden gelememi~ ve i~letme yine Tilrk yonetil11ine geri verilmi~ti Bu hayal klnkljgl, yeni bir attllmt zorunlu ktldt. Devlet eliyle yeni bir i~letme ve yonetim kuruldu, Bu i~letmenin ad! '$irket-i Hayriye' idi 55 $irket-i Hayriye, OsmanlJ'dan cumhuriyete, hatta cumhuriyetin yeyrek astrljk donemini de iyine alacak yakla~lk yilz ytlljk bir silreyte etkinlik gostermi~ onel111i bir denizcilik i~letmesidir. Sultan AbdUll11ecit'in el11riyle, 1851 ytlmda kurulmu~tu. $irketin kurulmasmda Sadrazal11 Re~it Pa~a, Keyecizade Fuat Pa~a ve tarihyi Ahmet Cevdet Pa~a 'nm bilyilk etkisi vardt. i~letme etkinligini 1944 ytlll1a dek surdilrmii~tiir. $irket-i Hayriye 'nin i~lettigi gemiler pek yok romana, oykiiye, ~iire konu olmu~; saylslz ani kitabmda bu i~letmeye ait gemilerden soz edilmi~tir, i~letl11e ilk kuruldugunda, yandan yarklj buharlj gemileriyle seferlere ba~ladt. $irket halka aylk, ulusal, anonim bir i~letl11e ozelligine sahipti. Denizlerde yolcu ta~lmaclljgmm en koklii donii~ill11 noktasmt bu ~irketin kurulmasl olu~turrnu~tu, $irket-i Hayriye tam 93 yll boyunca hizmet verdi, $irkete ait vapurlar, Bogaziyi'nde ve istanbul'un belli noktalannda tarifeli seferjer yaplyorlardt yillan araslllda Oskildar-Kabata~ arasmda "Suhulet" ve "Sahilbent" adll arabah vapurlar sefere konuldu. Bunlar dilnyada ilk kez ornegi gorillen uygulamalardt. Soz konusu ~irketin kurull11aslyla ve yalj~l11aslyla, istanbul'da kentin alt yaplsmda, mimarisinde ve ekonomisinde onemli bir canlant~ gozlel11lenl11i~tir. bzellikle Bogaziyi'nin geli~mesinde $irket-i Hayriye'nin etkinliklerinin ve bu etkinlik nedeniyle olu~an canltllgm bilyilk bir rolii bulunl11aktadlr, $irkete ait gemiler yolcu ta~ldtkya, gemilerin ugrak yeri olan iskelelerin etrafmda ekonomik canlanl~ gorilldii. byle ki kentin buyiidugu alanlar, gemilerin ugrak yonil olan iskelelerin etrafmda yogunla~111l~tl. iskeleye yakm yerlerde var alan koyler bilyildil, ticari etkinlikleri arttl. Buralar zamanla, istanbullulann ugrak yerleri olan sayfiye merkezlerine donil~tuler. Zamanla kentin ana merkeziyle olan araljkta yeni yerle~im ve yaptla~malar oldu; boylece kent yaytltp bilyiidil. Bu bilyilmede, $irket-i Hayriye'nin bilyiik bir etkisi bulunuyordu. $irket-i Hayriye, gemilerin onanmmda kullantlmak iizere kil11i fabrikalann yaptlmasma da on ayak oldu. Bu fabrikalarda ve dogrudan gemilerde kullandlgt malzemelerin yogunu Avrupa piyasalanndan, ozellikle de ingiltere'den aljyordu, Buna kar~m, yine de belli oranda istanbul'da gemicilik alanmda sanayinin geli~l11esine katkjda bulundu, Denizcilik alanlllda etkinlik gosteren yeni ~irketlerin kurulmasmda etkili oldu. Halkl deniz ticaretine ozendirdi. $irketin iki araba vapurunun dl~lt1da on dort yandan yarklj ve ily istimbotu bulunuyordu 56 Bu tarihlerde, henilz modern limanlar yaptlmal11l~tl. istanbul ve izmir, Selanik limanlan imparatorlugun en onemli limanlanydt. Bu limanlardan kalkan kil11i kilyilk buharll gemiler ve ~ilepler, ktyi

16 ta~lmaclllgl yaplyorlardi. KIYIta~llnaclhgl i~inde de Turkler'den yok yabanctlar i~in iyindeydiler. Franslz, ingiliz, Rus hatta Yunan astlli firmalar ve acenteleri byl ta~1i11aclliglyaplyorlardi. Buyuk kumpanyalann buyuk gemileri, Avrupa baglantill seferler diizenliyorlardi ytlll1da kurulan Messageries Maritimes, klsa surede Akdeniz yiik ve posta ta~lmaclliglllda onemli bir yere geldi. Bu kumpanya kendisine bagli gemilerle iskenderiye, Beyrut, istanbul, Yafa, Pire, Odesa, Port Sait, Selanik, izmir, Rodos Samsun, Trabzon ve Trablus'daki burolan araclhglyla Osmanll postalan da dahil olmak uzere Posta ta~lmaclllk hizmeti veriyordu. ~irketin aym tarihteki sermayesi franktl ytlll1da Tersane-i Amire'nin, "Mesir-i Bahri" adh gemisi seferlere ba~ladj. Bu gemi ile Marmara klylsllldaki limanlardan istanbul'a duzenli seferler yaplliyordu. Bu gemiyle birlikte, Bogaziyi'nde ta~lmaclhk yapmak uzere "Eser-i HaYlr" gemisi sefere konulmu~tu. 1860'lt ytllann ba~lannda Tersane-i Amire vapurlannlll istanbul'dan, Herekeizmit, Mudanya Gemlik, Silivri-Tekirdag, Gelibolu- Midilli-izmir, Kavala-Golos-Selanik, izmir-saklz- Rodos, Rodos-iskenderiye, Anadolu Limanlan-Beyrut, izmir-girit- Sisam'a duzenli seferler yaplyordu 58. Bilgilerden gemilerin en biiyiiklerinin "Mecidiye" ve "Tail" adli vapurlar oldugu anla~tlmaktadlr. Akdeniz'e gidecek vapurlar, istanbul'dan ak~amustil kalklp, ertesi sabah Gelibolu'ya varmaktaydtlar. Bu uzun yolculugun nedeni, <;::anakkalebogazl'ndan gece geyi~in yasak olmaslydi. Yabancilar, XIX. yiizytlda Osmanll sulanndaki deniz ta~lmaclltglllda giderek daha fazla rol oynamaga ba~laml~lard159 Ba~ta istanbul ve izmir olmak iizere, klyl kentlerinde ticari etkinlik bu yuzytlda eskiye oranla arttl. Bu siireyte, ozellikle Fransa ve ingiltere etkili konuma geytiler. Turkiye'de kendilerine bagli temsilcilikler kurdular... Gemicilik alanlllda da etkili olacak biyimde, kendilerine araci yerli giri~imciler bulma yoluna gittiler. Bunda Ermeniler ve Rumlar en etkili row oynadtlar... DonUm Noktasl: Klnm Sava 1 Kmm Sava~l'nda Osmanli ulkesine gelen ingiliz ve Franslz buharh gemileri, Osmanli donanmasllllll eksikliklerini canli olarak ortaya koydu. Osmanll deniz guciiniin Ruslar kar~lslnda pek bir varlik gosteremeyi~ive Franslz ingiliz ortak donamnasllllll Osmanll Devleti'ne yardlma ko~masl, bu aclkli durumu ortaya koymu~tu. Osmanli ordusunun da aym biyimde yagda~la~tmlmasl, modern silahlara kavu~masl ve egitimlerinin buna gore yaptlmasl gerekiyordu. Sultan Abdiilmecit'in onca olumlu du~uncesine kar~m, istenilen duzeye ula~tlamadi. Bu surey iyinde yok sayldakiavrupall subaylar ve askeri ogretmenler ordu iyine girdiler. AyncaAvrupa silah sanayi Osmanli pazanna yoneldi. Boylece Osmanh siyasi ve askeri yevrelerinde, Avrupa askeri teknolojilerine ayak uydurabilmek iyin, bir yandan Avrupall subaylann teknik bilgi ve becerilerinden yararlanmak, diger yandan buna baglj oiarak modem top, tiifek ve askeri tec;hizatla orduyu donatmak zorunlu hale gelmi~ti60 Boylece, XiX. yuzyillll ortalanndan soma, Osmanll kara ordusunda Franslz, donanmada da ingiliz subaylann dam~man ve ogretmen oldugu donem ba~ladj. Aym donemde ordunun ve donanmanm silahlan da Franslz, ingiliz ve ABD firmalan tarafllldan kar~llamyordu61. Ancak bunlar yeterli olmaml~tl. Yeterli olmadlgl Kmm Sava~l 'nda net olarak ortaya ylkml~, Osmanli Devleti Ruslar kar~lslllda ancak, ingiltere'nin ve Fransa'nlll destegini alarak bir ba~an gosterebilmi~ti. ingiliz ve Franslz gemileri, artlk bu tarihlerde aglrltklt olarak buharh ve zlrhli gemilerdi. Hareket yetenekleri fazla, guyleri buyiiktii. Uzun mesafelere seferler yapabiliyorlardl. Gereksinim duyduklan en onemli ~ey,kazanlanm lsltmada kullandlklan komiir madeniydi. Osmanh yurtta~lan, kendisine yardlma gelen bu donanmanlll Karadeniz'de seyrine tamk oluyor; bacalanndan dumanlar savurarak ilerleyen filolan hayranllkla izliyorlardl ytllllda Rusya ile ba~layan Kmm Sava~l slraslllda, Osmanli Devleti'nin muttefiki olan devletlerin gemilerinin gereksinimini kar~tlamak uzere bir anla~ma yaplldi. Kozlu, 57 Tanju Demir, "Osmanll imparatorlugu'nda Deniz Posta Ta,lmaclllgl ve Vapur Kumpanyalarl, OTAM, 17 [ "I syf; vine bkz. Paquebots-Poste Fran,ais Compagme Oes Messageries Maritrines, Paris 1904, s. J 58 ErcOment Kuran; "XIX. Yuzyllda Dsmanll Oevletinde Deniz Ulaslml idare-i Mahsusa'nln Kurulusu ve Faaliyeti" CafJlm Yakalayan Osmanli, Istanbul 1995, S Bkz. TanJu Demir, ag.m.. c,1 syt. 60 Mehmet Be,irli, "Birinci DOnya Savasl Dncesinde TOrk Drdusunun Top MOhimmatl Allmrnda Pazar MOcadelesi: Alman Friedrich Krupp Firmasl Ve Rakipleri", TUrkiyat Ara$tlrmalan Oe/glsi (Sel,uk UniversitesJi, 15 [ s. 17J; Vine bkz. Zekeriya TOrkmen, "XIX. YOzylldaki Silahlanma Yarrslnda Osmanlr Devleti", Pax Oltomana. Studies In Memoriam Prol. Or Nejat GayUn" Ankara 2001, s Be,irli, agm,s.171

17 Zonguldak, UzUlmez derelerindeki bazl kaliteli ve verimli ocaklar, ingiliz HUktimeti temsilcileri ile Hazine-i Hassa ve Kumpanya temsilcileri aras1l1da van Ian uzla~ma sonucu, anla~ma ile geyici olarak ingiliz yonetimine blrakildl (26 Temmuz 1854). Anla~ma geregi, mtittefik gemileri aldlklan her bir ton komlir iyin I0 ~ilin oduyoriardl. Sava~ bitiminde bu ocaklar kullal1llmayan komtirle birlikte yeniden kumpanyaya devredildi 62 Ttirk deniz filosu Ktrlm Harbi slras1l1da ( ) etkin bir rol oynadl. Bu sava~, yall1lz buharli gemilerin ve topyulugun geli~mesi baklm1l1dan degil, ayi1lzamanda zlrhlt gemilerin ortaya ylkmasl bakimllldan da onemlidir, Bu sava~ta Uy ambarli kalyonlann 'halt-l harp' olarak kullal1llmalan yanll1da, zlrhlt gemiler de kullanilml~tlr. Ziro aglrllklan yan1l1da, buhar makinelerinin kuvveti slflra inmi~tir, Bundan soma Osmanlt deniz gucune zlrhlt gemiler daha yogun biyimde girmeye ba~laml~lardlr, Bu sava~ SlraSlllda Kafkas kuvvetlerine yardlm amaclyla Batum Uzerinden yapllacak askeri nakliyatl himaye etmek Uzere hareket eden 13 gemiden olu~an bir TUrk filosunun hava muhalefeti nedeniyle Sinop Limal1l'na slglllmasl ve burada ani bir basklllia Rus filosu taraf1l1dan yakilmasl, Ttirk denizciliginde Navarin'den soma vurulan ikinci bir darbe oldu, Baskll1dan yallllzca TaifVapuru kayarak kurtuldu, Limanda bullll1an btittin gemiler batml~tlr (1853)63 Bunun Uzerine, ingiltere ve Fransa harbe katl1dl1ar, Ortak filolanl1l Sivastopol onlerine gondererek, tiylll1cubir cephede Ruslar'l tazyik etmeye ba~ladl1ar. OsmanlI Devleti Sivastopol cephesinde, PatronaAhmet Pa~a Kumandasl 'nda 12 paryalik bir filo ile mucadele etti. Ingiliz filosunda 15 gemi, Franslz filosunda 16 gemi bulunuyordu, ingiliz ve Franslz gemilerinin kimileri zlrhltydl. Sava~ somasll1da toplann bu gemilere pek etki etmedigi gorulmu~tti. Fakat agay aksaml fazla olan Ttirk filosunun epeyce zarar gordugu anla~ildl. Bu tarihten soma, TUrk filosunun da hem buharlt hem de zlrhlt filo haline getirilmesi iyin yaba harcandl 64 Ktrlm Sava~1 slrasll1da; Osmanh donanmasl Uyambarll 6 kapak, II firkateyn, 8 korvet, 13 brik ve 5 ISkunadan olu~uyordu. Er mevcudu ise 'di. Bu arada Tuna Nehri'nde kullalllimak Uzere 60 duba in~a edilmi~ti65. Bu sava~ siraslllda Ye~ilkoy Fabrikasl 'nda ingiliz ve TUrk gemilerinin onanml yaplltyordu. Ingilizler burada, gemi Onanm1l11saglayacak duzenek kurmu~lardl66 Sava~lIl bitiminde, bu fabrikayl TUrklere blraktilar. Bu fabrikada Ttirkler kendi ustalannlll da katklslyla, Uy korvete buhar makinesi takttlar Ahme! Ogrelen, 'Eregli Kbmlir Havzasmda Bahriye Nezareti Dbneminde Madenlerve Madenciler ", ZKO Sosyal8ilimler Dergisi, 111/511007], s. 141; ayrlca bkz. Ahmet Ali Dzeken, Ereijli KomUr Havzas/ Tarihi Ozerine 81i Deneme, Islanbul Gencer, a.g.m, s A.g.m,s.lo. 65 Musa Cadlrcl, 'Yenile?me Slirecinde Osmanll Ordusu', luckier Ans/klopedisi, XXIII [Ankara s. B09. 6b Ali ihsan Gencer, a.g.m, s A.g.m., s. B. 6B Cemal Kulay, Sultan AbdUlaz/l'/IJ Avrupa Seyahati, Istanbul 1001, s Sultan AbdUlaziz: "Ben Gemi T ec;hizatlyla Me~gul Olmak isterim!" Sultan AbdUlmecit, son derece yenilikyi bir padi~ahtl. Avrupa terbiyesini, FranslzcaYl bilir, oradaki geli~meleri izler; yenilik hareketlerinin Avrupa ile aradaki farkl kapatmak iyin gerekliligine inal1lrdl. Ancak sultan yok geny ya~ta verem illetinden oldu. Verine karde~i AbdUlaziz Osmanlt tahtll1a oturdu ( ). Agabeyine gore, biraz daha dogulu alt~kanltk ve tavlrlara sahipti. Agabeyi Abdtilmecit gibi ince zevkleri olan biri degildi. GUre~ir, horoz dovu~ti.irur, agabeyinin batllt konserler dinledigi saray salonlannda, Karagoz-Hacivat oyunlan dinlemeyi yeglerdi 68. AbdUlmecit'in batlya yonelik dti~tince taw, ayill incelikte yeni sultanda yoktu. Ancak, denizlere ve gemilere dti~ktindii. Yenilikyi Fuat Pa~a'nll1 bile, devlet hazinesine yok yuklil oranda paraya mal oldugu, maliyenin dengesinin bozuldugu itirazll1a kar~ll1, Osmanlt donanmasll1ln hem buharll hem de zlrhlt bir donanmaya donu~ti.irulmesinde en buyuk atagll1 yapl1dlgl y111aro'nun donemi oldu. AbdUlaziz'in tanlk oldugu olaylar, sultan Uzerinde derin etkiler yap- Im~tl. Daha ~ehzadeligi doneminde, Klrtm Sava~l slraslllda, istanbul'a gelip demirleyen ingiliz ve FranSIZ donanmas1l11l1 ihti~amlt gortinttisunti hayranhkla izlemi~ ve boyle bir donanmaya Osmanlt lilkesinin neden sahip oimadlgllli sorgulaml~tl. Bu gemiler, Rusya'ya kar~1 sava~makta olan Osmanlt Devleti'ne

18 destek vermek iyin getirilip, istanbul'a demirlemi~lerdi. Celik govdeleriyle, biiyiik buharll kazanlanyla, uzun menzilli toplanyla buyiik bir vurucu guce sahiptiler. Bu guy, Rusya'YI da en yok UrkUten ~eydi. Osman It Devleti'ne kar~l sava~an Rusya da buharh motorlarla donatilml~ ingiliz donanmasmdan korkuyordu. ingiltere Osmanh Devleti'ni koruma politikasml -Kmm Sava~l'nda kimi giiyltikler olmasma kar~in- bu donemde hala siirdiiruyor gorunuyordu. Bu sava~ slrasmda, ingiliz FranSlZ ortak donanmasl, Osmanh Devleti'ne destek vermek amaclyla istanbul'da bulunuyordu. Bu ihti~amh goruntii, ~ehzadeabdlilaziz gibi, Osmanlt ricalinden ileri gelen pek yok ki~iyi biiyuledi. Sultan Abdiilaziz, "devlet-i ali Osman 'zn" ayakta kalabilmesi iyin, bu teknolojik guce sahip olmak gerektigini biliyordu. OsmanlI Devleti de olanaklan olyusunde, Avrupa'daki geli~meleri yakmdan izlemeye yah~lyordu yilmda padi~ah olmu~tu. Padi~ah olur olmaz, donanmaya el au!. 0 padi~ah oldugunda i~e yarayacak durumda bulunan gemiler ~unlardl: En onemlileri Hudavendigar Firkateyni'ydi. 1850' de iskenderiye'de yapilml~t!. Muhbir-iSurur Firkateyni ise okul gemisi olarak kullamliyordu. Bunlann dl~mda adl anilmaya deger gemiler ise Edirne Korveti, Peyk-i Zafer, Fethiye, $adiye, Koso va, Merih, Beyrut, Seddulbahir, Necm-i Fersan, Akka, $evket 'nijma'yd!... Bunlar korvet, kalyon ve gambot toru gemilerdi ve yaplm tarihleri de oldukya eskiydi 70 Sultan AbdUlaziz, OsmanlI donanmasllll yagda~la~tirma yolunda onemli adlmlar au!. 0 tarihlerde Osmanlt donanmasmda, irili ufakh, kuyuk hizmetler goren buharh gemiler yogunluktayd!. Ancak bundan daha yok 0, astl sava~ gemilerinin buharh yapilmasl, buharlt yaptlktan soma da zlrhh gemiler haline getirilmesi gerektigini du~iinuyordu. Bunun iyin iki a~ama soz konusu olabilirdi. Birincisi, ingiltere'nin yardlmlyla, yelkenli firkateynleri, buharh hale getirmekti. ikincisi de yeni buharh gemiler yapmakt!. Bu dli~linceyle padi~ahhglllm UyUncii yillllda 1864'te Ertugrul ve HUdavendigar Firkateynleri ile Kosova Kalyonu, buharlt makinelerle donatilmak Uzere ingiltere'ye yollandilar ytlmda AbdUlaziz Bahriye Mektebi'nde, gemi in~aatmdaki geli~meleri dikkate alarak guverte ve gemi yapll11 smlf1armm yanlllda, gemi makineleri slmfml kurdurmu~tu. Bu yeni sllllfm ilgi alam dogrudan buharll makinelerdi. Bu yabalar havada kalmad!. Klsa siirede sonuylanm verdi. BUWn olumsuzluklara kar~m, denizcilik alanmda onemli adlmlar attldl; yeni teknolojiler takip edildi. ingiltere ve Fransa gibi Ulkelere zlrhh gemi sipari~leri verilirken; diger yandan tersanelerin, yaglll gereklerine uygun bir ~ekilde yapllmasl yoluna gidildi. Mali giiyliikler had safhadayd!. Padi~ah denizcilik konusunda atlhm yapmak istiyordu. Serasker Rlza Pa~a'ya; "...Ben birader gibi zevk ve safa ile ilgilenmem. Beni i~e alz~ttrln. Ben miihimmat ile ve gemi ter;hizatzyla ve asker tertibiyle me~gul olmak isterim... " dedigi soylenir 71. Geny padi~ah heyecanh ve istek doluydu. Onun istegi dogrultusunda 1862' de istanbul Tersanesi'nde bliylik bir havuz yapildl. Aym yll, Rusyuk Tersanesi'ndeki demirhanenin harap olmasl Uzerine yanllla bir oda in~a edildi. Aynca Tersane-i Amire'de zlrhh gemi yapilmasl iyin, Aynahkavak tezgahl 50 kadem bliylitlildu 72. Bu arada gemi yaplmma hlzla devam edildi. Ba~ta Tersane-i Amire olmak Uzere, diger tersanelerde de gemiler yaptldl 73. Sinop, Edirne, Bursa, iskenderun, Zuhaj,' Keyvan-l Bahri isimlerini alan uskurlu ah~ap korvetler ve Ertugrul Firkateyni Tersane-i Amire tezgahlannda, Mansure ve Muzaffer isimli uskurlu korvetler de ah~ap olarak izmit Tersanesi'nde yaptld!. 1864'te Tersane-i Amire'de iistii Mlilti ta~ tezgahlll yaplmma karar verildi. Tersane-i Amire ve diger tezgahlarda yapllan 5 adet korvet 69 Ibrahim Sirin, OsmanllSeyahatnamelerinde Avrupa [Ankara Universitesi Sasyal Bilimler EnstitUsu, Yaylnlanmamrs Daktora Tezil. Ankara 2D04, 70 Gencer, a,gm" s, Ahmet Cevdet Pasa, Tezakir 13-20, hal. Cavil Baysun, Ankara 1991, s, 143; ayrrca aktaran Faruk Ayln, Erkan Goksu, "Ana Hatlarryla Abdulaziz Oonemi Osmanl, Bahriyesi ve Ceride-i Askeriyelere Gore 1864 YII, Oenizcilik Faallyetleri, TUrkler Ansiklapedisi, s, Gencer, a,g,m" s, Ayln, Goksu a,g,m, s, 822

19 i<;:ingerekli makine ve kazanlann 3'U ingiltere'ye sipari~ verildi. 2'sinin de istanbul'da yapiimasl kararla~t1flldt. Aynca Tersane-i Amire'de zlrhll dubalann yapiimaslyla I korvet ve 2 uskurlu ah~ap korvetin yaplltllna ba~landt. Bu tersanede yapiian zlrhlj korvete ic/aliye adl verildi. Gemlik sahasll1da yapiian 2 uskurlu korvete ise, Utarid ve Merih adl verildi. Bu arada gerek in~aat ve gerekse denizcilik bilgilerini artll111ak amaci ile Londra'ya 25 ki~i gonderildi. Bunlardan be~i mulazlm rutbesinde olan subay, digerleri neferdi 'te de Selimiye Firkateyni Tersane-i Amire'de tezgiiha konuldu 75. AbdUlaziz'e kendinden once kalan gemilerin neredeyse tumli ah~aptt. Bu nedenle 0, zlrhlj gemi yapllmaslt1a da biiylik bir istek duyuyordu. ilk i~ olarak, kadar kli<;:ukve bliylikzlrhljyl satll1 alarak ve ya da yerli tersanelerde yaptlrarak OsmanlJ Devleti'ni Avrupa'nll1 sayiii denizci devletleri arasll1a soktu 76. Zaman i<;:indez1rhlj gemilerden biiylik bir filo olu~turuldu. C;:agll1 gerektirdigi teknik personelin yeti~tirilmesine, deniz fabrikalan ve tezgiihlannlt1 geli~tirilmesine bliylikonel11 verildi yilll1a dogru, OSl11anlJ donanmasl 30 zlrhlj ve 76 ah~ap gemi olmak Lizere, 106 gemiyi bulmu~tu. ZlrhlIiann erat toplaml , top saylsl 73 'tii. Ah~ap gemilerde ise er ve 486 top vardt. Avrupa Lilkelerinden allt1an bor<;:para ile olu~turulan bu filo, devrinin U<;:iincLien buylik filosu olarak ~ohret kazat1l11l~tl77 Gemiler bu donemde, "sefain-i sajiyye" "sefain-i muhafaza" ve "sefain-i nakliye" olarak U<;:gruba aynldt. Sefain-i sajiye olarak adiandirilanlar, firkateyn, kapaklj ve ii<;:ambarii gibi yuksek bordaii gemilerdi. Ancak, "yeni iead zlrhll sefineler" de bu gruba giriyordu. 0 donemde yayll1lanan, ceride-i bahriyelerde, bu yeni tip gemilerin icadll1dan sonra, bu tip gemilerin <;:ogalmasl gerektigine vurgu yapilarak, bundan boyle ah~ap gemilerin in~aatll1dan "SQ/j~l nazar" edilmesinin gerekliligine vurgu yapliiyordu. Sefain-i muhafaza ise, sahillerin korunmasl i<;:inolu~turulan gemilerdi. Bunlar daha hafif gemilerdi. ak- Jiye gemileri de bunlar gibi yelkenji gemilerden olu~uyordu. Ancak hareketleri blitlinuyleruzgiinn giicline ve yon Line bagii oldugu i<;:in,istenildigi zaman istenildigi ol<;:lidebunlardan yararlanma imkiinl yoktu. Bu nedenle, makine ve diger te<;:hizatll1lt1 saglanarak, bunlann da buharlj gemilere donii~ttirlilmesinin onemine deginiliyordu: "... nezd-i hiimayun-l hasret-i padi:;ahide tensib buyurulup eger<;izll'hlt sefayin in:;asl i<;inliizumu olan makine ve edevattn tedarik ve istihzartna dahi baktlmakta ise de.,,78 YaZldan anla~iidlgll1a gore; teknolojik olarak geri kalml~ gemilerin Liretiminin azaltiiarak, yerlerine yeni icat edilen zlrhlj gemilerin in~asll1a giri~ildiginden soz edilmekte, bunun yanl slra gemi in~aslt1l diger devletlerdeki teknige uygun hale getirecek olan Listiioltlili.i ta~ tezgiihll1 Tersane-i Amire 'de in~asll1a ba~landlgl belirtilmekteydi. Ancak ~imdilik var olan tezgiihlar yetersiz oldugu, makine ve edevatll1 eskiligi nedeniyle, <;:alj~malar istenen seviyeye <;:Ikamadlgl soyleniyordu. Bunedenle de gereken gel11ilerin Avrupa'dan sipari~i yoluna gidilmi~ti tarihinden itibaren, ingiltere'ye sipari~ edilen gemilerin yapll11l devam ederken, bunlann OsmanlJ i.ilkesinde de in~a ve Liretimini ger<;:ekle~tillnek i<;:ingereken "Gencer.a.g.m., s A.g.m.. s A.g.m.. s Musa Cadlrcl, a.g.m.. s. 809; Enver Ziya Karal, Osman" Tarihi. VII, Ankara 1983, s. 191 ; aynca bkz. fahri Coker. Tanzimat ve Osmanllda Yenilikler". Tanzimat'tan Cumhuriyete TUrkiye Ansiklopedisi, V, s 1161; Aynca bkz. Birol Cetin, a.g.m.. s AYln. Gdksu. a.g.m.. s A.g.m., s. 815, 80 Agm, s A,gm, s A.g.m.. s. 818, usta ve i~<;:ilerinyeti~tirilmesi i<;:ingiri~imde bulunuldu. Bu ama<;:la ingiltere'de yaplml devam eden zlrhlj gemilerin yaplmll1l11 bitimine kadar imalatll1l gormek ve bir Wr staj yapmak Lizere oraya ogrenci gonderilmesi kararla~tlrtlml~tl. Onlar edindikleri bilgileri dondukten sonra Tersane-i Amire'de gerekli ki~ilere ogretecek ve Tersane-i Amire fabrikalanna yerle~tirilecek on altt ki~i ile ingiltere mekteplerinde hocaljga dair bilim ve malumatl tahsil ederek daha sonra Mekteb-i Bahriye-i $ahane de istihdam olunacak iki nefer, ingiltere'ye gonderildi 80. Bu donemde ba~ka refonnlar da yapiidt. Bahriye ve Tersane MListe~arlJgl 1861 yiill1da kaidirildt. Yerine 1867 yiill1da, Bahriye Nezareti kuruldu 'da patlak veren Girit ihtilali'ni bastlrmak Lizere be~ zlrhlj, altl uskurlu ah~ap firkateyn ve 14 uskurlu ah~ap olmak Lizere toplam 25 gemi katiidt. Ancak egitimin hala eksik olmasl yiizlinden birka<;: par<;:adan olu~an Yunan donanmasl kar~lsll1da zor durumda kaldl 82.

20 Sultan Abdlilaziz tuttu; 21 Haziran 1867 ~~~«ID~ Avrupa'ya bir geziye ylktl. Onu davet eden 1~ Fransa imparatoru Ill. Napo!yon'du. Sul (" ~,;' -r;,-:~..!..;" <.'. ~" :lj--,.,r:;:r...ni.l.:"i"e:i9:j tam gotliren Turk filosunu <;anakkale Bo- ~ ~. _';1";;:<::' )-;k::j~~:.:;~s:.:::,2r.'::j;:-.::y-&::i", ~ x..,".'.=,. _~ ~ r~',-",---:::':r::-..'''=.j:. g-azi'nm rlkl~mda Franslz filosu kar~i1adl..f:: > ",'.p-<:r: \"'-'6;>~;)..i.-L- - 4,.J.J.1>~:'~--:J.J:.; Y 'f 'f:' '-',/.,-:...;:.i"l ---"\'/ J\::-. 'k~- :. (~.,..,~~TL;..;~_~:';":";;.~.. ~ 1~~-"._.~ Sultan, Marsilya lizerinden Paris'e gitti. I, : ~J:r-c:d-rW"" \ r?: )"~ Daha soma ingiltere'ye, oradan da Prusya ~i:, ;/~I.l:~...D- : -~i. '~!~I)':""~l A topraklanna kadar gitti 83. Gidi~i bir parya.,".;, (HI :):.~~:5":' ) r: 1 gonlilslizdli, Merasimden, resmi ortamlar-, ; ':S:2J:~';~~ "Jf...' dan pek ho~lanmayan sultan, gliy bela bu :t=2~ -;~-~ jl"_~'" geziye razl edilmi~ti. Yol boyunca Fuat / Pa~a, Osman II tarihinin denizcilik alanm- / 'f f?: daki ~anii geymi~ini sultana engin tarih bilgisine dayanarak anlattl. Flrtll1alar ylktl; zaten gonlilsi.iz yoluna devam eden sultan geri donmek karanm vermek lizereyken, gliy bela bu isteginden vazgeyirildi. Tlirlli zorluklara kar~li1 sultan once Fransa'ya, Fransa lizerinden ingiltere'ye, ardmdan Belyika'ya ve Prusya'ya kadar gitti. Avrupa uygarligll11 yakll1dan / gorlip tal11dl. Kendisine ~ehzadelerden Abdlilhamit (II); naif, ince, Avrupa kliltlirliyle ve nezaketiyle yeti~mi~, FranslzcaYI son derece aklcl konu~an, Avrupa'da ylkan dergileri inceleyen son derece yagda~ bir kimlik ve ki~ilik olan ~ehzade Murat (V) da e~lik ediyordu. Avrupa kliltlirlinli yok iyi tal11yan ~ehzade Murat, sultan amcas1l1111kaba gorlinlli ve tavlrlann1l1, OsmanlI Devleti 'ni bati11 aristokratlar kar~lsll1da kliylik dli~lireceginden bile korkmu~tu84. Bu korkuyu ya~ayan pek yok ki~i vardl. Ancak, tlirlli yabalarla ortaya yikacak bu terslikler ve goruntliler onlenebildi. Gezi hem Osmanii sultal1l, hem de devlet ricali ayls1l1dan son derece yararii oldu. Neredeyse blitlinliyle buharll ve zlrhii hale getirilmi~ olan Franslz ve ozeljikle ingiltere donanmasll1ll1 manevralan yak1l1dan izlendi; yetenekleri konusunda bir dli~unce olu~tu. Franslz ve ingiliz donanmalanl1ln manevralan slrasll1da ati1an toplar, hayranlikla izlendi. Her iki lilkenin yelik Z1fhlIve buharii gemileri slk slk OsmanlI sultamnll1 geli~ine bliylik bir gosteri ve ~enlik dlizenlediler. Sultan ve yanll1dakiler, teknolojinin geldigi boyutu bu gezi slrasll1da go rille olanagl buldular. Ozellikle sultan gordliklerinden yok etkilendi; lilkesi adma haylflandl. Bu guyle ba~ edebilmenin yolu, ancak yeni bir zihniyete ve donan1lna sahip olmaktl. Bu duygu padi~ahta, siyasal yapl ve gorli~lerde ne kadar geri bir noktada ise de, ozellikle yagda~ bir donanllla yaratmada klrbay etkisi yarattl. Geri dondligiinde 0, gordliklerinin etkisindeydi. Avrupa'da gordliklerine benzer bir Osman II i.ilkesi ve donanmasl yaratlllak istiyordu 85. Gordliklerinden etkilenmi~ olan sultan, donli~ yolunda Ba~lllabeyincisi HafIz Mehmet Bey'e ~unlan demi~ti: "Ke~ke bizden evvelkiler de gidip gorse illli~. Biz dahi gey kalml~lz,,86... Bu slireyte, gemicilik etkinligi yall1lzca istanbul'da s1lmii degildi. Sultan Abdlilaziz zall1anll1da, 1870 yi1mda Fevaid-i Osmaniye Maresi, jdare-i Aziziye adli yeni bir kurull1a donu~tlirlildli. Bu kurumun yonetim kuru lunda Bahriye ezareti'ndenuyeler de bulunuyordu yilmda idarenin adl idare-i Mahsusa-i Aziziye'ye yevrildi. 1878'de, yani Sultan tkinci Abdlilhamit'in saltanatl doneminde, Sultan Aziz'in ad! idarenin admdan kaldirlldl. Boylece idare, idare-i Mahsusa adml aldl. Slirey iyinde AsUl~ Canik, Kemal, Marmara, Musul ve $ems yojcu gemileri filoya katjldl 87 Ancak bu tarihlerde zlrhii gell1iler yapilmaya ba~laml~tl. Ah~ap govdeli firkateynleri buharli motorlarla donatman1l1 kazandlracagl pek bir ~ey yoktu. Onemli olan, 0 gi.inkli son teknoloji ile bu gemileri yapll1aktl. Osmanll Devleti'nin boyle bir teknolojiye dayanarak, gellli yapacak yeterli altyaplsl yoktu. 8J Nihat Karaer. Sultan Abdilfazizin Avrupa Seyahati ife Osman" ve Batl Kamuoyundaki Yankilarl, [AU, Sosyal 8ilimler Enstitusu Yakmcag Anabilim Dati Yaymlanmamls Doktola Tezil Ankala cst syf.: Cemal Kutay, a.g.e, Cst. syf: vine ayllca: Nihat Karaer, Paris. Londra. Viyana Abdil/aziz"in Avrupa Seyahati. Ankara fotografi.i Hallet i $ehriyari Abdullah 8ey"e sozleri:..zannediyorum ki bu seyahatte ben,ok ilzil/eceglin, hatta utanacagtm. Cilnkil amcam resmi ziyaretlerde muaseret kaide/erine riayet etmezse istihza mevzuu o/urul. He/e serbest o/dugumuz giln/erde kollarlnl slgaylp yemege bas/arsa arkamlzdan ne/er soy/erlei": Kutay. a.g.e.. s Nihat Karaer. Suttan Abdilfaziiin Avrupa Seyahati. Paris, Londra cstsyf.: bu gezi ile ilgili Omer faiz Efendrnin ruznamesinde oldukca itginc gozlemler yer almaktadll. Mans Denizi'nden gecerken. panikleyen padisahl yatlstllmak i,in sallanlp duran faiz Efendi'nin, kendisinin ayaktakalmaylpoturmaslnl isteyen padisaha cevabl:..kullarl. Mev/evi tarikatmdan ve bende-i A/-j Aba ofarak. daima sallantl hafindeyimdir Etendimii: Kulay, age, s A.ge.. s Konu ile ilgili ayllnl1 i,in bkz. Ali ihsan Gencer, Bahriyede Yapllan Is/ahat Harekelleri ve Bahriye Nezaretinin Kuru/usu 0789 /867!, Istanbul s : Aym. Goksu, a.g.m.. 811: Ahmel DUisun Alkan ve d.. "Ulkemizde Gemi Insaalr.. s. 43.