Su Hizmetlerinde Dejavu: Osmanlı Su Şirketlerinden Antsu ya

Transkript

1 Su Hizmetlerinde Dejavu: Osmanlı Su Şirketlerinden Antsu ya Hüsniye Akıllı * Özet: Araştırmada, kamu hizmetinin özel kişilere gördürülmesinin klasik yöntemi olan kamu imtiyazının, kamu özel ortaklığı usulüyle benzerliği temelinde, Osmanlı dönemi-su şirketleri ve 1990 sonrası-antalya Su Đşletmeleri A.Ş. (A TSU) olmak üzere su hizmetleri alanındaki deneyimler irdelenmiştir. 19. yüzyıl sonundan 1937 yılına kadar Kadıköy-Üsküdar Su Şirketi'ni işleten imtiyazcı Fransız şirket, yaklaşık 60 yıl sonra aynı hizmet için imzaladığı sözleşmeyle A TSU A.Ş. nin hisselerinin sahibi durumuna gelmiştir. Su şirketlerinin hizmeti yerine getirmeleri konusundaki bazı durum ve sorunların örtüştüğü görülmüş, her iki dönemde de şirketlerin halkın hoşnutsuzluğu ve tepkisiyle karşılaştığı saptanmıştır. Bu durum araştırmanın başlığında, su hizmetlerinde yaşanan bir dejavu olarak Fransızca kökenli bir kavramla kinayelendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Kamu hizmeti, su hizmeti, kamu imtiyazı, kamu özel ortaklığı, yap işlet devret. Déjà Vu In Urban Water Services: From Ottoman Water Companies To Antsu Abstract: In this paper, the water companies that were established in late Ottoman period and post-1990 Antalya Water Company (A TSU) are studied on the basis of their similar public/private partnership models. The French concession company that ran Kadıköy-Üsküdar Water Company from the end of 19th century until 1937 has become the owner of A TSU s shares with a contract for the said water services nearly 60 years later. During the study, significant intersections and similarities about the problems and situations have been detected about the two companies ways of providing water services. It has been found that similar popular discontent and reaction have risen against them. This situation has been emphasized ironically with a French word déjà vu in the title of the paper. Key Words: Public service, water service, public service concession, public/private partnership, build operate transfer. GĐRĐŞ Osmanlı Devleti, 19. yüzyılın sonlarına doğru demiryolu, liman, rıhtım, su, elektrik ve benzeri kamu hizmet işletmelerinin kurulmasını ve işletilmesini, ya- * Yrd. Doç. Dr., Nevşehir Üniversitesi. ĐĐBF, Kamu Yönetimi Bölümü,50300, Nevşehir/Türkiye. Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 21 Sayı 4, Ekim 2012, s

2 16 Çağdaş Yerel Yönetimler, 21(4) Ekim, 2012 bancılara verdiği imtiyazlarla sağlamaya çalışmıştır. Osmanlı döneminde Tan a (1967: 285) göre bir taraftan kapitülasyonların, diğer taraftan Duyun-u Umumiye nin imtiyazları altında, imtiyazcıların yararına ve devletin zararına anlaşmalar yapılmıştır. Đmtiyazların belli bir düzene tabi olması amacıyla kamu hizmetlerinin özel kişiler tarafından işletilmesini sağlamak üzere ülkemizde çıkarılmış olan ilk yasa; 10 Haziran 1910 tarihli Menafii Umumiyeye Müteallik Đmtiyazat Hakkında Kanun dur. Geçmişi eski olmakla birlikte imtiyaz yönteminin kamu özel ortaklığı ve usulleriyle (Yap-Đşlet Devret, Yap Kirala vb.) tekrar kamu hizmetlerinin örgütlenmesinde önem kazanması kamu alanında sözleşmelerin yükselişe geçtiği dönem olarak nitelendirilen 1980 li yıllarda söz konusu olmuştur (Karasu, 2009: 79). Đlk yasal düzenleme enerji alanında gerçekleşmiş ve 1984 yılında 3096 sayılı Türkiye Elektrik Kurumu Dışındaki Kuruluşların Elektrik Üretimi, Đletimi, Dağıtımı ve Ticareti ile Görevlendirilmesi Hakkında Kanun yürürlüğe girmiştir. Daha sonra 3465, 3974, 3996, 4180, 4283 sayılı yasalar gündeme gelmiştir yılından 1999 yılına kadar geçen 15 yıl boyunca yap işlet devret (YĐD) usulünün yasal bir zemine oturtulması için uğraş verilmiş; yasalarda YĐD usulü ile yapılacak hizmetlerde imtiyaz sözleşmelerinin değil, özel hukuk hükümlerine bağlı sözleşmelerin esas olacağına ilişkin hükümler yer almıştır. Bu süreçte siyasi ve hukuki bir tartışma konusu haline gelen bu yasa hükümleri Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiş ve yapılan sözleşmelerin Danıştay ın incelemesinden geçmesi gereken idari sözleşmeler/imtiyaz sözleşmeleri olduğuna karar verilmiştir. Ancak 13 Ağustos 1999 tarihli 4446 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nın Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılmasına Đlişkin Kanun ile birlikte uluslararası tahkim yolu açılmış; Danıştay ın bu tür sözleşmeleri inceleme yetkisi de tahkimin öngörülmediği sözleşmelerle sınırlandırılmıştır. Anayasa değişikliği ve sonrasında çıkarılan yasalar sonucunda Türkiye de artık devlet ve diğer kamu tüzel kişileri sorumluluk alanlarına giren kamu hizmetlerini, özel kişilere gördürmek üzere isterlerse idari sözleşme ya da özel hukuk sözleşmesi yapabilir ve uyuşmazlıkların çözümü için tahkim şartı koyabilir duruma gelmişlerdir (Gözler, 2003: 409). Yap işlet devret usulünü yerli ve yabancı işbirliği olarak tanımlayan Kazgan a (2002: ) göre bu usul, Osmanlı nın imtiyazlı şirketler ve adli kapitülasyonlar modelinin tekrar ortaya çıkmış halidir. Bu modeller yakın gelecekte Türkiye ve benzer durumdaki pek çok ülkede alt yapı tesislerini yabancı sermayenin ele geçirmesinin esas modeli olarak gündemde bulunacak, uluslararası tahkim de adli kapitülasyonların yerini almış olacaktır. Araştırmada basın ve literatür taraması yöntemiyle, kamu imtiyazı usulüyle hizmet gören Osmanlı dönemi su şirketlerinin, 1990 lı yıllardan itibaren kamu özel ortaklığı usulüyle hizmet veren Antalya Su Đşletmeleri A.Ş. ile, hizmetlerin

3 Su Hizmetlerinde Dejavu: Osmanlı Su Şirketlerinden Antsu ya 17 yerine getirilmesindeki sorunlar temelinde benzeşen yönlerinin ortaya konulması ve betimlenmesi amaçlanmıştır. OSMA LI DÖ EMĐ SU ĐMTĐYAZLARI Osmanlı Đmparatorluğu nda, sermaye, teknoloji, teknik insan gücü eksikliğinin, devlet tarafından gerçekleştirilememesi gibi nedenlerle kimi hizmetlerin imtiyaz olarak özel kişilere gördürülmesi söz konusu olmuş, dönemin koşulları içinde yerli sermaye bulmak da pek mümkün olmamıştır. Duyun-u Umumiye garantörlüğündeki imtiyazlar şeklindeki yabancı sermaye yatırımları olarak Fransızlar, sermayelerinin %75 ini demiryolu ve limanlara yatırmışken; Almanlar da, yatırımlarının %86 sını demiryollarına, %5 ini limanlara ve %8 ini belediye hizmetlerine yaptırmışlardır (Çelik, 2009). Terkos, Üsküdar-Kadıköy, Đzmir, Beyrut ve Selanik imtiyazları Osmanlı Devleti döneminde verilen önemli su imtiyazları olmuştur. Terkos Su Đmtiyazı Paris, Londra ve Viyana yı içine alan seyahat sırasında, Sen Nehri nden doğal filtrasyon ile şehre su verildiğini gözlemleyen Sultan Abdülaziz bu gezinin de etkisiyle Đstanbul un Avrupa Yakası nın suyunu sağlamak amacıyla Hariciye Teşrifatçısı Kamil Bey ile mühendis Ternau ya, 1874 yılında, Terkos gölünden su getirtmek için 40 yıl süreyle imtiyaz vermiştir (Avcı, 2001: 27). Fakat gerek Türk-Rus savaşının ortaya çıkardığı engeller gerekse Kamil Bey in ölümü üzerine imtiyaz Ternau Bey e kalmıştır. Daha sonra Société Générale de l Empire Ottoman, Đstanbul Bankası, I. de Commando et Cie., Oppenheim - Alberti et Cie, La Banque de Paris et Pays - Bas, Ephrussi et Cie, La Société Général pour Favoriser le Développement du Commerce et de l Industrie en France, La Compagnie Générale des Eaux pour l Etranger, A.- J. Stern et Cie., Laurent - Dercours, C. Roth - A. Pestel in katılmaları ile sermayesi 500 franklık 40 bin hisse senedinden meydana gelen, hukuki idare merkezi Đstanbul, fiili idare merkezi ise Paris te olan (Tan, 1967: 320) "Dersaadet Anonim Su Şirketi" kurulmuştur yılında, 1882 den geçerli olmak üzere şirketin imtiyaz süresi 75 yıla çıkartılmıştır. Su hizmetini üstlenen şirket, Osmanlı ile imzaladığı sözleşme hükümlerine uymadığı konusunda eleştirilere maruz kalmıştır. Sözleşmenin ikinci maddesinde; suyun celbinde sarf edilecek tutarın faizi çıkıldıktan sonra %2,5 u belediyeye bırakılacaktır hükmü yer almış ancak, şirket tarafından elde edilen kȃr yeterli bulunmayarak bu tutar ödenmemiştir (Gül, 2009: 61). Sözleşmede şirketin yangınlara ücretsiz su vereceği hükme bağlanmış fakat bu hüküm de yerine getirilmemiştir. Hemen her büyük yangın sonrasında Terkos suyunun yetersizliği, yangın musluklarının eksik veya bozuk oluşu dikkatleri çekmiştir. Sözleşmenin

4 18 Çağdaş Yerel Yönetimler, 21(4) Ekim, maddesi gereğince kışla, askeri okul ve hastanelere ücretsiz su verilecek olmasına rağmen, şirket abone sayısını artırmakla birlikte bu taahhüdünü de yerine getirmemiştir. Bir yandan suyun azlığından yakınırken diğer yandan ise yeni müşteriler bulma peşinde olmuştur (Gül, 2009: 91). Đstanbul a su sağlayan Terkos su şirketi hakkında bütün gazetelerde olumsuz haberler yayımlandığını ifade eden Duru nun (2007: 290) çalışmasında dönemin Son Posta Gazetesi nden aktardığı bir haber içeriği şöyledir: Terkos kumpanyası koca şehri susuz bırakıyor. Đstanbul un yegâne imtiyazlı su şirketi olan Terkos Kumpanyası bu şehre senelerden beri susuzluk derdi çektirdi ve hala da çektirmektedir. Terkos Şirketi 1932 yılında devlet tarafından satın alınarak, Đstanbul Sular Đdaresi ne devredilmiştir. Şirketin Đstanbul şehrine vermekte olduğu kişi başına günlük 48 litre su miktarı, idare göreve başlar başlamaz 64 litreye çıkmış; yurtdışından, Terkos Gölü nden daha fazla su basmaya yarayacak, fabrikaya günde 24 bin metre mikâp (küp) su basabilecek güce sahip makineler getirilerek şehrin tümünü kapsayacak projeler başlatılmıştır (Gül, 2009: 94). Üsküdar-Kadıköy Su Đmtiyazı Üsküdar ve Kadıköy ün suyunu sağlamak için 17 Ekim 1888 yılında Karabet Sıvacıyan adına Üsküdar Kadıköy Su Şirketi adlı yabancı şirkete 65 yıl süreyle imtiyaz verilmiştir yılında imtiyaz süresi 1888 den başlamak üzere 99 yıla çıkarılmıştır (Avcı, 2001: 28). Osmanlı arşiv belgelerine dayandırılan çalışmada şirkete ilişkin sorunlar bağlamında; şirketin ruhsatsız işçi çalıştırdığı, suyollarını tahrip ettiği, altyapı çalışmaları sırasında hanelere zarar verdiği, kirli su dağıtımı yaptığı, su ücretlerinin sürekli zamlandığı örneklerle ortaya konmuştur. Su kirliliği konusunda şu ifadelere yer verilmiştir (Düzgün, 2006: 188): Suların kirli olması sebebiyle defalarca komisyon oluşturulmasına rağmen bu denetimin sağlanamadığı görülmektedir. Öyle ki Üsküdar- Kadıköy Su Şirketi nin; sözleşmenin 5. ve 6. maddelerinde belirtilen kamu yerlerinde bedava su dağıtımı ve şirket suyunun temiz ve berrak olması hükümlerini yerine getiremediğinden dolayı imtiyaz hakkının düşebileceği, Dahiliye Nezareti tarafından 4 Eylül 1912 tarihinde yazılan yazıda Nafıa Nezareti ne bildirilmiştir. Şirket, 19 Mart 1919 tarihli bir belge 1 ile verdikleri hizmetin karşılığında alınan ücretlerin yetersiz olduğunu ve bu nedenle de şirketin sıkıntı yaşadığını belirtmiş; bunun üzerine su ücretlerine yapılan %78,5 lik zam 25 Mart 1919 tarihinde kabul edilmiştir. Đstanbul un işgali sırasında Alman şirketi olduğu ge- 1 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Đrade Dosya Usulü Evrakı (Đ.DUĐT.), 34/16 lef 3.

5 Su Hizmetlerinde Dejavu: Osmanlı Su Şirketlerinden Antsu ya 19 rekçesiyle Đtilaf Devletleri Fevkalade Komiserliği nce şirkete el konmuş ve idaresi Dersaadet Anonim Su Şirketi ne verilmiştir. Dersaadet Su Şirketi, Üsküdar Su Şirketi tarafından son yapılan %78,5 lik zammı az bulmuş suyun metreküp fiyatı eski fiyatının üç katına çıkarılmıştır. Şirket tarafından yapılan zamlar daha sonraki yıllarda da devam etmiştir. O dönemde zamların yanı sıra şirketin Avrupa dan getirttiği su saatlerinin kullanılan suyu fazla gösterdiği Dahiliye Nezaretine bildirilen bir yazı neticesinde yapılan incelemeyle tespit edilmiştir (Düzgün, 2006: ). 30 Ocak 1914 tarihinde Đkdam Gazetesi nde yayınlanan Đstanbul un su ücretlerine yapılan zamların dünyanın hiçbir yerinde olmadığını, su şirketinin millileştirilmesi gerektiğini ifade eden yazı Dâhiliye Nezareti tarafından Şehremaneti ne gönderilmiştir (Düzgün, 2006: 192). Zengin (2007: 714) tarafından 1936 yılına ilişkin yapılan bir araştırmada, müfettiş raporları sonucunda Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi nin senelerden beri hükümet vergisi ile birlikte kanunen safi hâsılatından belediyeye vermeye mecbur olduğu hisseden para kaçırdığı ve yolsuzluk meblağının on sekiz - yirmi bin TL civarında olduğu, bu nedenle de Kadıköy Su Şirketinin satın alınmasına ilişkin bir raporun hazırlandığı tespit edilmiştir. Cumhuriyet hükümetleri, şirketle 1923 ve 1927 yıllarında uzlaşmaya varmış; şirketle son olarak 1932 yılında imtiyaz süresinin 1962 yılında biteceğini öngören bir sözleşme yapılmıştır. Başvekil Celal Bayar ın imzasının bulunduğu hükümet gerekçesinde, şirketin memleketin iktisadi şartları ile kabili telif görülmeyecek ölçüde yüksek tarifeler uygulandığından, bol ve temiz su tevzii gibi esaslı vecibelerini yerine getirmediğinden ve daima halkın şikâyetlerini ve hoşnutsuzluğunu celbeylediğinden söz edilerek şirketin satın alınmasına karar verilmiştir. Şirket, hükümetin tarifelerin düşürülmesi ve ivedi yatırımların gerçekleştirilmesi isteği karşısında hesaplarında saptanan yolsuzlukların da baskısı ile 29 yıl süre ile yılda TL ye şirketi satmayı önermiş, müzakereler sonucunda 10 yıl süreyle yılda TL taksitle şirketin hükümet tarafından satın alınması kararlaştırılmıştır. Sözleşme tarihli ve 3886 sayılı Kanunla onaylanmış ve tesisler Đstanbul Belediyesi Sular Đdaresi ne devredilmiştir (Sayın, 2007: 29). TBMM Dâhiliye Encümeni, söz konusu kanuna ilişkin tasarıyı şöyle değerlendirmiştir: Amme hizmetlerinin, sırf menfaat temini gayesiyle teşekkül etmiş şirketler tarafından icrasına peyderpey nihayet verilerek bunları halkın menfaatine uygun bir şekilde ifa edecek olan devlet müesseselerine gördürmek yolundaki esas prensibe tevfikan bu defa da Üsküdar Kadıköy su şirketi imtiyazının muvafık şeraitle satın alınması encümenimizce memnuniyetle karşılanmıştır (Sayın, 2007: 30).

6 20 Çağdaş Yerel Yönetimler, 21(4) Ekim, 2012 Đzmir-Beyrut ve Selanik Su Đmtiyazları Đzmir Valisi Mehmet Kamil Paşa nın öncülüğünde kurulan ve bir Belçika ortaklığı olan Đzmir Suları Osmanlı Şirketi ne (Compagnie Ottoman des Eaux de Smyrnell) 1893 tarihinde 47 yıllığına Đzmir içme suyu için imtiyaz verilmiştir yılında ise imtiyaz 87 yıla çıkarılmıştır (izsu.gov.tr, 2010). Beyrut su imtiyazını alan Fransız mühendis M. Thévenin 1875 yılında bir şirket kurarak çalışmalara başlamıştır. Daha sonra 1882 yılında Beyrut limanı inşaatına başlayan Thévenin su imtiyazını bir Đngiliz şirketine devretmiştir (Tan, 1967: 321) yılında imtiyaz süresi 40 yıl daha uzatılmıştır. Selanik su imtiyazı Nemli Hamdi Efendi ye verilmişse de onun tarafından imtiyaz Belçika ya devredilmiştir. Đmtiyazı gerçekleştirmek için 1891 yılında hukuki idare merkezi Selanik, fiili idare merkezi ise Brüksel olan Selanik Suları Osmanlı Şirketi kurulmuştur (Tan, 1967: 321). Đmtiyaz süresi 51 yıl olarak belirlenmiştir. Şirket düşük abone sayısı gereğince 1910 yılına kadar hiç gelir payı dağıtmamıştır (Özgül, 2011: 72). Yukarıda bahsedilen imtiyaz sözleşmelerinin ortak yanları incelendiğinde; öncelikle sözleşme süreleri konusunda yaptırım öngörülmesine karşın, şirketlerce ilk başta saptanan tarihe uyulmadığı, sözleşme sürelerinin uzatılması yoluna gidildiği görülmüştür. Şirketlerin belli bir süre sonra (sözleşmelerde belirlenen) teknik personel dışında Osmanlı halkından da işgücü sağlayacağı öngörülse de daha çok azınlıkların tercih edildiği saptanmıştır. Đmtiyazlar doğrudan yabancılara verildiği gibi, büyük çoğunluğu saraya yakın kişilerden ve paşalardan oluşan yerli sermayedarlara verilmiştir. Ancak, imtiyaz elde eden yerli sermayedarlar hizmetin görülmesi için şirket kurulması gerektiği zaman yabancı sermayeye başvurmuştur. Yapılan imtiyaz sözleşmelerinde kurulacak şirketlerin Osmanlı Anonim Şirketleri olacağı öngörülmesine karşın gerçek idare merkezleri yurt dışında konumlanmıştır. Şirketlerin böylece yurtdışına kaçırıldığını ifade eden Tan a göre (1967: ), Osmanlı Devleti nde kamu hizmetlerinin gördürülmesi için yabancılara imtiyaz dağıtmakta gösterilen acelecilik ve ciddi koşullar sonradan uzun ve faydasız yakınmalara neden olmuş, şirketlerin beklentileri karşılayamaması ve su ücretlerine yapılan zamlar halkta hoşnutsuzluk yaratmıştır. Bu süreçte halk, hükümet ve şirket arasında meydana gelen bazı anlaşmazlıklar basının gündemine ve yargıya taşınmıştır (Yurdakul, 2010). Cumhuriyet yönetimi, 1930 lu ve 40 lı yıllar boyunca süren millileştirme politikası ile Osmanlı döneminde yabancılara verilmiş imtiyazları geri almıştır. Đmtiyaz süresi bittiği için hizmeti devreden şirket sayısı oldukça az olmuş; çoğu şirket bu politikanın sona erdiği döneme kadar faaliyetini devam ettirmiş ya da beklenen kar oranlarını sağlayamadıkları gerekçesiyle kendi istekleri doğrultusunda imtiyazı bırakmışlardır (Özgül, 2011: 88).

7 Su Hizmetlerinde Dejavu: Osmanlı Su Şirketlerinden Antsu ya yılından itibaren KĐT lerin kurulması suretiyle, karma ekonominin uygulanmaya başlaması ve kamu hizmetlerinin görülmesinin kamu kurumlarına bırakılmasıyla sona erdirilen imtiyaz sisteminin geliştirilmiş yeni modeline 1980 li yıllarda geri dönülmüş, 1984 yılında ilk yasal düzenleme yapılarak yap işlet devret usulü ile özel sektöre enerji üretim tesislerinin yapımı ve işletilmesi hakkı öngörülmüştür. Kamu hizmeti alanında seksenli yıllarda özelleştirme politikalarıyla başlayan süreç, doksanlı yıllarda kamu özel ortaklıkları ile yeni bir boyuta evrilmiş, su hizmetlerinin belli bir süre özel sektöre devredildiği Antalya Su Đşletmeleri A.Ş. (ANTSU A.Ş.) örneği bu anlamda önemli bir deneyim olmuştur (Çelik, 2009) yılında kurulan ASAT- Antalya Su ve Atık Su Đdaresi Genel Müdürlüğü, 1996 yılında Dünya Bankası nın baskıları sonucunda suyla ilgili görev ve sorumluluklarını Fransız şirketi ANTSU A.Ş. ye devrederek imtiyazlar vermiş ve su fiyatları üzerinde baskılar yaşanmaya başlamıştır. A TALYA SU HĐZMETLERĐ DE KAMU ÖZEL ORTAKLIĞI: A TSU A.Ş. Antalya su hizmetleri 1995 yılında Antalya Büyükşehir Belediyesi ne bağlı özerk bütçeli tek kurum olan ASAT Genel Müdürlüğü tarafından görülmeye başlanmıştır. ASAT oluşturulurken izlenen genel çerçeve 2560 sayılı ĐSKĐ Kanunu dur. Antalya Su ve Atık Projesi Kesin Raporunda; ĐSKĐ benzeri kurumlar ile bir dereceye kadar mali ve idari özerklik sağlansa bile abonelere ekonomik bir şekilde hizmet vermek için gereken optimum çözümün sağlanamayacağına ilişkin saptamalarda bulunulmuştur. Bu çerçevede 1996 yılından sonra Antalya su hizmetleri yönetimi ĐSKĐ modelinden farklı olarak, Dünya Bankası ile yapılan Đkraz Anlaşması gereği dayatılan; ASAT (Antalya Su ve Atık Su Đdaresi Genel Müdürlüğü), ALDAŞ A.Ş. (Antalya Alt Yapı Yönetim ve Danışmanlık Hizmetleri Sanayi ve Ticaret A.Ş), ANTSU A.Ş. (Antalya Su Đşletmeleri A.Ş.) olmak üzere üç ortaklı bir yapıya dönüştürülmüş, su hizmetleri yönetimine özel sektörün katılımı gerçekleştirilmiştir. ALDAŞ A.Ş., ASAT ın danışmanlık ve müşavirlik hizmetlerini yürütmek üzere kurulmuş bir anonim şirkettir. ASAT, ALDAŞ A.Ş. ye kendi adına belli hizmetleri gerçekleştirmesini, özellikle yatırım programının uygulanmasının izlenmesini, özel operatörün takip ve denetimini devretmiştir. ANTSU A.Ş. 25 Kasım 1996 da ASAT ile 10 yıllık bir işletme dönemi için sözleşme imzalamıştır. ASAT kuruluşuyla birlikte kendi mal varlığı sayılan bütün taşınır ve taşınmaz malların ve tesislerin kullanım hakkını sözleşme ile ANTSU ya devretmiştir. ANTSU A.Ş. nin bütün hisselerinin sahibi durumuna gelen Suez Lyonnaise des Eaux uluslararası ekonomik alanda su konusunda uzmanlaşmış yabancı

8 22 Çağdaş Yerel Yönetimler, 21(4) Ekim, 2012 sermayeli bir Fransız şirketi olup, 19. yüzyıl sonundan 1937 yılına kadar Kadıköy-Üsküdar Su Şirketi'nin sahibi olan imtiyaz cı şirkettir. Ayman Güler in (2010) Türkiye ye, kovulduktan yarım yüzyıl sonra Antalya dan giren şirket diye ifade ettiği bu şirketle yapılan sözleşmenin özelliklerinden biri, Anayasa da uluslararası tahkim henüz yer almazken bu usulü benimsemiş olmasıdır. Antalya kenti su hizmetleri yılları arasında üç ortaklı yapı ile sürdürülmüş, su özelleştirmesi deneyimi ile tek bir hizmet için 1 kamu kuruluşu ve 2 özel şirketin çalışıyor olması halka mali açıdan büyük bir yük getirmiştir. Tablo 1 de yer verilen 2000 yılı ASAT Genel Müdürlüğü gider cetveli bu durumu yansıtır bir göstergedir. Đşletmeci firma su hizmet giderleri 3,5 trilyon TL, atık su hizmet giderleri ise 132 milyar 933 milyon TL olarak belirlenmiştir. Bu gider kalemleri ANTSU A.Ş. ye ödenecek miktarları göstermektedir. Denetim ve danışmanlık hizmetleri için 500 milyar TL gider öngörülmüştür. Bu da AL- DAŞ A.Ş. nin gelirlerine kaydedilmiş olacaktır (Öztunalı Kayır vd., 1999:130). Tablo Yılı ASAT Genel Müdürlüğü Gider Cetveli (TL) GĐDER KALEMLERĐ Genel Yönetim Giderleri Denetim ve Danışmanlık Giderleri Yatırım Giderleri Araştırma Geliştirme Finansman Giderleri (DB +AYB Kredi Faizleri) Genel Üretim Giderleri Đşletmeci Firma Su Hizmet Giderleri Risk Primi Giderleri Bakım ve Onarım Giderleri Sayaç Tamir Bakım Giderleri Đşletmeci Firma Atıksu Hizmet Giderleri Borç Ödemeleri TOPLAM Kaynak: Öztunalı Kayır vd., 1999: yılı sonu itibariyle ANTSU A.Ş., ASAT genel kurulunda mali durumunu 10 milyon dolar açık olarak ilan etmiş ve şu önerilerde bulunmuştur (Öztunalı Kayır ve Akıllı, 2006: 342): Hizmet bedelleri yıllık değerlendirilerek ANTSU ya % 15 kâr imkânının hedeflenmesi, Atık su hizmet bedelinin su hizmet bedelinin %75 i oranında olması ve Ocak 2002 de başlaması, Enflasyon faktörünün 3 ayda bir yerine, aylık olarak hizmet bedellerine uygulanması, ANTSU nun % 90 tahsilât oranını garanti etmesi.

9 Su Hizmetlerinde Dejavu: Osmanlı Su Şirketlerinden Antsu ya 23 Kaynak: ANTSU, Tablo 2. A TSU A.Ş. Gelir ve Giderleri Sonu TOPLAM Kar/Zarar (ABD Doları) GELĐRLER Su Gelirleri Atıksu Gelirleri 0 Diğer Gelirler TOPLAM GĐDERLER Đşletme Giderleri Genel Giderler Finansal Giderler yıllık süreçte Dünya Bankası ve Avrupa Yatırım Bankası (AYB) kredileriyle başlatılan Antalya Su ve Atık Su Projesi, Dünya Bankası nın belirlediği koşul ve zorluklar altında, Fransız Firması ANTSU A.Ş. nin kȃr ettirilmesine yönelik işlemiş, sürekli su fiyatı artışı talebiyle karşı karşıya kalınmıştır yılında TL olan içme suyu fiyatı 2004 yılı sonunda TL ye yükselerek yaklaşık % 357 oranında bir artış söz konusu olmuştur (Öztunalı Kayır - Akıllı, 2006: 356). Personel, mali ve yönetsel çeşitliliğe sahip model, görev ve yetki kargaşasını da doğurmuştur. Kanunen hizmetlerin yerine getirilmesinin yasal ve mali sorumluluğu ASAT Genel Müdürlüğü ne ait olmakla birlikte uygulamada oluşturulan üçlü yapı, sorumluluk alanının sınırlarını belirsizleştirmiş, bu belirsizlikler su hizmetlerinin yerine getirilmesinde sorun yaratmıştır yılları arasında ANTSU A.Ş. nin yaptığı, olağan, olağanüstü genel kurul ve yönetim kurulu toplantılarında; genel müdür, müdürler, hisse ve sermaye dağılımı konusunda sürekli değişiklikler yapılmıştır. ANTSU A.Ş. yeni kararlarla yeni hissedarlar, yeni şirket isimleri 2 ile yönetim zafiyeti içinde olmuştur. Yönetsel bu tür tutarsızlıklar Antalya su hizmetlerine de yansımıştır. Su fiyatlarının aşırı artışına neden olması dolayısıyla da halkın tepkisiyle karşılaşılmış, Osmanlı dönemi su şirketlerinde olduğu gibi tarihin tecellisiyle ANTSU A.Ş. ye yönelik hoşnutsuzluklar Tablo 3 te yer verilen haber başlıklarıyla basının gündemine taşınmıştır yılında Şirketin Kuruluş Adı: Lyonnaise des Eaux. Sözleşmenin 1. maddesinde şirketin 5 ortağının olduğu görülmektedir. Ortaklardan birisi Fransız uyruklu firması diğer 4 ortak ENKA Holding Şirketleri dir. 30 Nisan 1998 tarihinde ENKA şirketleri ANTSU ortaklığından ayrılmışlardır yılında: Lyonnaise des Eaux Suez şirketleri ile birleşerek Suez Lyonnaise des Eaux adını almıştır tarihinde: ANTSU A.Ş., şirket bünyesinde bir hisse devri gerçekleşmiş, ortaklardan, Lyonnaise des Eaux firmasının yerine Ondeo Services hissedar olmuştur yılında: Şirketin isminin Suez Environnement olması kararı alınmıştır.

10 24 Çağdaş Yerel Yönetimler, 21(4) Ekim, 2012 Tablo 3. A TSU A.Ş. ye Yönelik Basın Haberleri, Köşe Yazıları Su Ucuzlatılsın, Gazete 07, Devlet Vurgun Yaparsa, Đbrahim Akaya, Antalya Ekspres, ASAT Yargı Kıskacında, Antalya Ekspres, Depremden de Beter, Đbrahim Akaya, Antalya Ekspres, Kimse Đçine Sindiremiyor, Đbrahim Akaya, Antalya Ekspres, Su Zulmüne Son Verin, Yeni Đleri Gazetesi, Su Đsyanı, Yeni Đleri Gazetesi, Su da Kader Günü, Yeni Đleri Gazetesi, ASAT Hepimizin Hikâyesidir, Yeni Đleri Gazetesi, Keşke Fahrettin Köken i Seçseydik, Yeni Đleri Gazetesi, Suda Hedef Ucuzluk, Esin Çıldır, Yeni Đleri Gazetesi, Su da Çelişki, Esin Çıldır, Yeni Đleri Gazetesi, Sudaki Soygun Sürüyor, Ali Tongülüs, Yeni Đleri Gazetesi, Sayaçlar Değişiyor, Akşam Gazetesi, Kumbul dan Zam Đtirafı, Yeni Đleri Gazetesi, Suya Dünya Bankası Zammı, Akşam Gazetesi, Suya Tesis Zammı, Akşam Gazetesi, Su Zamlandı, Akşam Gazetesi, Eşekle Su Taşırız, Akşam Gazetesi, Zamma Karşı Dava, Akşam Gazetesi, ASAT-ANTSU sözleşmesi 10 yıllık süre için yapılmış olmasına karşın ANT- SU A.Ş. daha 6 yıl dolmadan 2002 yılında zarar ettiğini ilan ederek suyla ilgili ayrıcalıklarını, görev ve sorumluluklarını terk ederek tasfiye kararı almış ve tahkim davası açmıştır. ASAT-ANTSU arasında yapılan sözleşme gereği, ANTSU A.Ş. nin tüm işletme, bakım ve yönetim görevlerini, güvenilir bir şekilde, kesintisiz ve aktiflerin ömrünü ve performansını çoğaltacak şekilde yönetmesi yönündeki yükümlüğünü yerine getirmediği, işletmeci yükümlüklerinin başında gelen ifa standartlarına uymadığı raporlarla tespit edilmiştir. Fransız firmasının işleri bırakması sonucu yerel düzeyde kaynak israfı söz konusu olmuştur. SO UÇ 1910 tarihli Menafi-i Umumiye ye Müteallik Đmtiyazat Hakkında Kanun da yer verilen kamu hizmeti anlayışına temel olan ve 1980 li yıllara kadar uygulanmasına rastlanmayan imtiyaz sözleşmelerinin kamu özel ortaklığı model ve sözleşmeleriyle yeniden doğuşu, araştırmada su hizmetleri konusundaki deneyimlerle ve yabancı şirket örnekleriyle somutlaştırılmaya çalışılmıştır. Su hizmetlerinin yerine getirilmesinde içinde bulunulan ekonomik, siyasi, yönetsel ve hukuksal koşullar belirleyici olmaktadır li yıllarda başlayan küreselleşme süreciyle birlikte sular üzerindeki kamu tekeli uygunsuz ve israfçı görülmeye başlanmıştır. ĐSKĐ Kanunu ile birlikte Türkiye de su yönetiminin

11 Su Hizmetlerinde Dejavu: Osmanlı Su Şirketlerinden Antsu ya 25 kamu mülkiyeti ve kamu işletmeciliğine dayanan, gücünü merkeziyetçi örgütlenmeden alan, suyu toplumsal değer olarak gören, sistemi arz odaklı işleten yapısı kırılmaya başlamıştır (Baran vd., 1999: 5). Talep odaklı su işletme yönetimi ilkesi benimsenmiştir. Araştırmada irdelenen su hizmetlerine ilişkin deneyimler hizmetin sunumu açısından sorunlu süreçler olmuş ve hizmeti yerine getiren şirketler halkın tepkisiyle karşılaşmıştır. Osmanlı döneminde bu süreç hizmetlerin devletleştirilmesiyle son bulmuş; ASAT, ANTSU şirketinden 1 Haziran 2002 tarihinde kamusal esas görev ve yükümlülüklerini geri almış ve su tahsilâtını doğrudan kendi yapmaya başlamıştır. Tüm canlıların yaşamsallığıyla ilintili olan suyun mülkiyeti kamuya ait olup işletmeciliğinde kamu sisteminin esas olması gerekmekte; hazin öykülere dönüşen yabancı şirketlerle tecrübe edilen su yönetimi deneyimlerinden ders çıkarmamak faturanın yine vatandaşa çıkarılacağı anlamına gelmektedir. KAY AKÇA ANTSU (2001), ASAT Genel Kuruluna ANTSU Sunuş Metni, Antalya. Avcı, Đlhan (2001), Đstanbul un Tarihsel Gelişim Süreci içinde Öne Çıkan Bir Öge Su, Türkiye Mühendislik Haberleri Dergisi, Sayı: 413, TMMOB Đnşaat Mühendisleri Odası Yayını, Ankara, s Ayman Güler, Birgül (2003), Devlette Reform, /dosya/birgulaymanguler.pdf ( ). Baran, Argun - Boztaş, Nevzat - Karabıyık, Tekin - Kartal, Filiz - Mutlu, Güniz - Örge, Ayfer - Sayın, Deniz - Tulumtaş, Selim (1999), Su Hizmetleri Yönetimi Genel Yapı, Ayman Güler, Birgül (Ed.), Türkiye ve Orta Doğu Amme Đdaresi Enstitüsü Yayını, No: 298, Ankara. Duru, Bülent (2007), 1931 Tasarruf Yılı: Tek Partili Dönemin Başlangıcı, Ayman Güler, Birgül (Ed.), Açıklamalı Yönetim Zamandizini ,, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu Yönetimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Türkiye Cumhuriyeti Đdare Tarihi Araştırması (TĐDATA), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, s Düzgün, Mehmet Ali (2006), Arşiv Belgelerine Göre Üsküdar Kadıköy Su Şirketi, IV. Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, Üsküdar Belediyesi Yayını, Đstanbul, s Gül, Halil Đbrahim (2009), Terkos Su Şirketi, T.C. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Đktisat Anabilim Dalı Đktisat Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, Đstanbul. Gözler, Kemal (2003), Đdare Hukuku, Cilt: II, Ekin Kitabevi, Bursa. Karasu, Koray (2009), Kamu Özel Ortaklığı: Sözleşme Sisteminin Genelleşmesi, Övgün, Barış (Ed.), Kamu Yönetimi Yapı Đşleyiş Reform, Ankara Üniversitesi Siyasal

12 26 Çağdaş Yerel Yönetimler, 21(4) Ekim, 2012 Bilgiler Fakültesi Yayın No: 598, Kamu Yönetimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayın No: 5, Ankara, s Kazgan, Gülten (2002), Tanzimat tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Đstanbul. Özgül, Can Giray (2011), Türkiye de Kentsel Hizmetler Alanında Đmtiyazlı Şirketler ve Beledîleştirme ( ), T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi (Kent ve Çevre Bilimleri) Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Öztunalı Kayır, Gülser - Kendir, Hülya - Hayırsever, Ferhunde (1999), Su Hizmetleri Yönetimi Antalya Đncelemesi, Ayman Güler, Birgül (Proje Yöneticisi), Türkiye ve Orta Doğu Amme Đdaresi Enstitüsü Yayını, No: 299, Ankara. Öztunalı Kayır, Gülser - Akıllı, Hüsniye (2006), Antalya Su Hizmetlerinde Özelleştirme, Su Yönetimi ve Küresel Politika ve Uygulamalara Eleştiri, Kendir Özdinç, Hülya-Çınar, Tayfun (Ed.), Memleket Yayınları, Ankara, s Sayın, Deniz (2007), Bir Su Öyküsü, Birlik Dergisi, Sayı 7, Đç Anadolu Belediyeler Birliği Yayını, Ankara, s Tan, Turgut (1967), Osmanlı Đmparatorluğunda Yabancılara Verilmiş Kamu Hizmeti Đmtiyazları, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 22, Sayı 2, s Yurdakul, Đlhami (2010), Aziz Şehre Leziz Su Dersaadet (Đstanbul) Su Şirketi , Kitabevi Yayınları, Đstanbul. Zengin, Ozan (2007), 1936: Parti Đle Devletin Bütünleşmesi Yılı, Ayman Güler, Birgül (Ed.), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu Yönetimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Türkiye Cumhuriyeti Đdare Tarihi Araştırması (TĐDATA), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, s ( ). ( ) Tarihli Gazete ; ; ; Tarihli Antalya Ekspres Gazetesi ; ; ; ; ; Tarihli Yeni Đleri Gazetesi ; ; ; ; ; Tarihli Akşam Gazetesi.