ÇANAKKALE SAVA INDA TÜRK - ALMAN B RL KTEL TURKISH-GERMAN CO-OPERATION IN THE GALLIPOLI CAMPAIGN

Transkript

1 Çanakkale Ara t rmalar Türk Y ll (Bahar-Güz 2008, s.15-42) ÇANAKKALE SAVA INDA TÜRK - ALMAN B RL KTEL TURKISH-GERMAN CO-OPERATION IN THE GALLIPOLI CAMPAIGN Ahmet ESENKAYA Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, E itim Fakültesi ÖZET Osmanl Devleti, Almanya ile -a rl kl olarak- askeri ve ula m (telgraf, telefon, demiryolu) alanlar nda ortaya koydu u birlikteli i Abdülhamit II döneminde ba latt. ngiltere ve Fransaya kar Almanlar n tercih edilmesindeki nedenler çok net olarak anla lmamakla beraber; Enver Pa an n liderli ini yürüttü ü ttihat-terakki yönetimi, mevcut birlikteli e sava ortakl n da ilave etti y l ndan itibaren Alman askeri uzmanlar Osmanl Devleti taraf ndan davet edilerek; ordunun e itimi ve Çanakkale Bo az sahil tahkimat n n yap lmas nda büyük katk da bulundular. Pe inden baz üst düzey Alman komutanlar, ordu komutanl, mü avirlik gibi son derece stratejik konumlu askeri birimlerin yönetilmesi için davet edildi. Çanakkalede kara harekât ba lamadan bir ay önce orada kurulmak üzere olan 5 nci Ordunun ba na Liman von Sanders getirildi. Bunu baz kolordu ve tümen komutanl klar na getirilen Alman subaylar izledi. Çanakkale Sava sürecinde may n hatt dö eme, sahil savunma hizmetleri, lojistik ve sa l k hizmetleri gibi pek çok kritik noktada Alman görevli ve uzmanlar hizmet verdiler. Bu hizmet ve birliktelik sava sonuna kadar devam etti. Anahtar Kelimeler:Osmanl Devleti, Almanya, Çanakkale Sava 15

2 SUMMARY Cooperation between the Ottoman Empire and Germany, especially in the sphere of military and communication, began with during the rule of Abdulhamit II. Although it is not exactly clear why the Ottomans preferred Germans instead of the British or French, the Committee of Union and Progress (CUP) added another sphere of cooperation: partnership in the First World War against the British and French. The Ottomans invited the German military experts to modernize the military. The German officers were successful in training the Ottoman army and in organizing and strengthening the defenses of the Dardanelles. Then, in accordance with the treaty signed on August 1914 German military mission began to wield "effective influence" over the military operations of the Ottoman armies. German generals and staff officers served as advisers and military commanders for the Ottoman army. Just a month before the Battle of Gallipoli, the Ottomans appointed Otto Liman von Sanders as the commander of the 5th Army. German generals were also put in command of some army corps and divisions. During the Gallipoli campaign, German officers, advisers and experts oversaw placing naval mines in the Dardanelles, organizing coastal defenses, logistics and health care for the army. Their services continued until the end of the First World War. Key words: Ottoman Empire, Germany, Gallipoli Campaign Giri Sultan Abdülazizin son saltanat y l na kadar uzanan ve II. Abdülhamit ile s k ili kiler kurulan Almanya Devleti ile birliktelik ve yap lan ittifak, 20 nci yüzy l n ikinci yar s nda pek çok yazar taraf ndan incelendi. 1 in daha ilginç 1 Bu kitaplardan bir kaç bibliyografik kaynak olarak verilmi tir: BLA SDELL, C. Donald, (A. hsan Dalg ç), Osmanl mparatorlu unda Avrupa Mali Denetimi: Düyun-u Umumiye, stanbul Do u-bat Yay., KURMU, Orhan, Emperyalizmin Türkiyeye Giri i, Bilim Yay., stanbul MAD SON Mcgarity, James, Foreign Influence on the Otoman Turkish Army, , Ph. D. Submitted to American Univ., Washington, D. C. 1968, (Amer. Libr., Washington, D. C.) ORTAYLI, lber, Osmanl mparatorlu unda Alman Nüfuzu, leti im Yay nlar, stanbul 1998, 240s. ÖNSOY, R fat, Osmanl -Alman Ticari Münasebetleri ( ), Bas lmam Doçentlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara ÖKÇÜN, A. Gündüz, Osmanl Sanayi Y llar, AÜSBF Yay., No: 299, Ankara RATHMANN, Lothar, (Çev. Rag p Zaral ), Alman Emperyalizminin Türkiyeye Giri i, Gözlem Yay., stanbul WALLACH, Jehuda, (Çev: Fahri Çeliker), Bir Askeri Yard m Anatomisi (Türkiyede Prusya-Alman Askeri Heyetleri ), Genelkurmay Harp Tarihi Ba kanl, Genelkurmay Bas mevi, Ankara TÜRKGELD, Ali Fuat, Görüp ittiklerim, TTK Yay., Ankara TRUMPENER, Ulrich, Germany and the Ottoman Empire, Princeton Univ. Pres, New Jersey,

3 taraf, hem Birinci Dünya Sava na ramak kala, hem de sava esnas nda stanbulda Almanyay, askeri ve milli gücünü öven ve öne ç karan ilginç yerli ve yabanc kitaplar da yay nlad lar. 2 Buna ra men Birinci Dünya Sava nda ve özellikle Çanakkale cephesinde- Alman yard m, Alman silahlar, Alman komutanlar, askerleri ile onlar n sava taki etkinli i ve katk s konusunda neredeyse, ço u zaman, ne bilgi verildi ne de yorumland. te bu sebeple sadece yeni nesiller için bir öncü derleme olsun diyerek, bu a r yükün alt na girmeye cüret edildi. 20. yüzy l n en büyük iki sava ndan birisi, hiç üphesiz I. Dünya Sava d r. Yakla k dört y l sürüp dünyay ba tan sona kavuran sava ta, en çok kan ak t lan cephelerden biri olan Çanakkale cephesi de, -sonucu itibariylesava serüveninde ve sava n seyrinde kayda de er niteli e sahiptir. 3 Genel anlamda stanbulu devreden ç kar p Almanyay do udan yap lacak yo un bir ku atmayla sava d b rakarak May s 1915e kadar sonuçland rmay hedefleyen bu sald r, 3 Kas m 1914te ba lam, 9 Ocak 1916 tarihine kadar devam etmi tir. K aylar sebebiyle di er cephelerde dura anla m mücadelelerin içinde tilaf Devletleri deniz güçleriyle Çanakkale Bo az nda kolay bir zafer kazan p, önemli sonuçlar elde edece inden son derece emindi. Çanakkale 2 3 ANHEGGER, Robert, Almanlar n Türkiyeye Göçü, Tarih ve Toplum 1995/21, 57 s. LUXEMBURG, Rosa, Osmanl Devleti ve Alman Emperyalizmi, Ayd nl k Dergisi, S.2, Aral k 1968, s. PAMUK, evket, Osmanl mparatorlu unda Yabanc Sermaye: Sektörleri ve Sermayeyi hraç Eden Ülkelere göre Da l m ( ), ODTÜ Geli me Dergisi Türkiye ktisat Tarihi Özel Say s 1978, Özel Say, s. Bu kitaplardan bir kaç bibliyografik kaynak olarak verilmi tir: MEHMET EN S, Alman Ruhu, Nefaset Matbaas, stanbul Mütercim YÜZBA I MEHMET TAH R, Millet-i Müselleha, Matbaa-i Ebuzziya, Kostantiniyye La Prosperité Nationale de LAllemagne, Çev: Nesim Ruso, Alman Feyz-i Millisi , Matbaa-y Ahmet hsan ve ürekas, stanbul IEK, Jaeck E., Balkan Harbinden Sonra arkta Almanya, fham Matbaas PARVUS, Alexander Helhand Israel, Umumi Harp Neticesinde Almanya Galip Gelirse, Türk Yurdu Kütüphanesi, Kader Matbaas, stanbul PARVUS, Alexander Helhand Israel, Türkiyenin Can Damar : Devlet-i Osmaniyenin Borçlar ve Islah, Türk Yurdu Kütüphanesi, Kader Matbaas, stanbul VEYLET, Bunyar, arkta ngiliz-alman Rekabeti, Sancakc yan Matbaas, Dersaadet Anadoluda Türk unsuruna dayanan yepyeni bir Cumhuriyetin kurulmas na ön ayak olmas aç s ndan da Türk tarihinde ayr bir yeri vard r. 17

4 kolayca geçilecek, Rusyaya gerekli silah yard m yap lacak ve bu devletin Do u Avrupayla bütünle mesi kolayla acakt. Di er yandan Almanyan n do uya yay lmas önlenecek, Bo azlar ve stanbul teslim al n p devreden ç kart larak Osmanl Devleti sava d b rak lacakt. Sonuçta ngiltere, M s rdaki varl n güvenceye alacak, Ortado udaki zengin petrol yataklar na sonuna kadar sahip olacakt. Böylece emperyalist güçler öhretlerine öhret katacaklard. ngilizler ve Frans zlar bu ana dü ünceyi uygulamaya koymak için en ufak ayr nt lara kadar büyük haz rl klar yapt lar. lk hedef olarak Çanakkale Bo az ele elde edilecekti. ngiliz ve Frans z hükümetleri donanmalar n var güçleri ile h zland rd lar. Bu donanma, o zamana kadar e i benzeri görülmemi büyüklükte bir donanma idi. 11 A ustostan beri Çanakkale Bo az giri inde günden güne kalabal kla an tilaf Donanmas, ngiltereden gelen emirle, 19 ubat 1915ten itibaren bir aydan daha fazla Bo az n her iki yakas n a r bombard mana tabi tuttu. Art k Türk mevzilerinin tamamen sustu unu sanan tilaf devleti yetkilileri 18 Mart 1915 günü son bir hamle ile rahatça Çanakkale Bo az n ve stanbul yolunu geçebileceklerini dü ündüler. Kahraman Türk komutan ve askerinin inanc, may n hatlar n n direnci ve Alman yap m güçlü sahil toplar n n aman vermez ate i kar s nda zaman n n en modern üç büyük sava gemisini yitirip, pek ço u da a r hasara u ray nca geri çekilmek zorunda kald lar. Böylece tüm dünya Çanakkale Bo az n n sadece donanma gücüyle geçilmesinin imkans z oldu unu bir defa daha anlam oldu. Bunun üzerine ilk önce Gelibolu Yar madas n i gal edip orada iyice tutunduktan sonra Bo aza rahatça hakim olmay hedeflediler. 25 Nisan 1915te on binlerce modern donan ml askerle ngilizler Seddülbahir sahillerine, Anzaklar Ar burnu sahiline; Frans zlar da Kumkaleye k sa sürede i gali tamamlamak için ayak basm lard. Osmanl Ordusu 5 nci Ordu Komutan Mare al Liman von Sanders komutas nda, büyük oranda kendi imkanlar yla ve Alman teknik yard m yla Çanakkaleyi savunmaya ba lad. 25 Nisan 1915 ve süregelen günlerde oldu u gibi ngilizlerin 6/7 A ustosta ba latt klar büyük bir çevirme harekat da ba ta Kurmay Albay Mustafa Kemal Bey ve silah arkada lar n n- zaman nda müdahalesi ile önlendi. Çarp malar yine la m 18

5 ve siper çarp malar ekline dönü tü. Hiç seviye kaybetmeden iki güç büyük inat ve ak l almaz gayretle aylarca sava a devam ettiler. Büyük bir özveri ile elde edilen Çanakkale zaferinin kazan lmas nda Türk ehit kan hariç- Türk-Alman birlikteli inin ne düzeyde oldu u konusunda farkl görü ler ileri sürülmü tür. Bunlar n içerisinde Almanlar n Türkleri kendi emelleri do rultusunda kullan p, en az bir y l, her iki taraftan yakla k bir milyon askeri Geliboluda tutarak, Do udaki hareketini rahatlatt görü ünün 4 yan nda, dönemin Ba bakan da Almanlarla beraber olmak zorunlulu u 5 nu ortaya koymaktad r. Dönemin Ba bakan, Osmanl Devletinin sava a giri i ile ilgili olarak kaleme ald hat rat n n son bölümünde: tilaf Devletleri, bizimle bir ittifaka girmiyorlard. Çünkü böyle bir anla ma, onlar n gizli amaçlar na ayk r dü mekte idi. Bu devletler, harbin sonunda hasta adam n hayat na son vermek ve onun miras n payla mak istiyorlard. Bu sava ta tilaf Devletlerinin esas gayelerinden biri de bu idi. 6 tarafs zl k, yaln zl k demekti. Zira Üçlü tilaf n arzusu olan Türkiyenin tarafs zl, Türkiyeyi tam bir tembellik ve yaln zl k içerisine dü ürmekten ba ka bir eye yaramazd. Sava a girmeye mecburduk. 7 Güney Bölge Kurmay Ba kan Binba Mühlmann, Ku kusuz Alman deste i olmaks z n Türkiyenin direncinin bu kuvvette ortaya ç kabilece i dü ünülemezdi, ama bu deste in kapsam üzerine abart l varsay mlarda bulunulmamal d r. Almanya daha fazlas n nas l verebilirdi ki! Zaten Alman subay ve askeri Türklerin hizmetinde de il miydi? Ayr ca iki Alman sava gemisi Türk deniz filosuna tahsis edilmemi miydi? A a yukar vagon, Alman sava malzemesiyle yüklü olarak sava y llar n n cereyan esnas nda stanbula gönderilmi ti ve mali yard m n seviyesi üç milyar mark gibi muazzam bir yekuna varm t. Bu rakamlar zaten her iki devletin yazg s n n can ve mal fedakarl klar yla nas l birbirine s ms k ba l oldu unu aç a vurmaktad r. Ama her iki devletin toplu kurbanlar na oranla yine de cüzidir ve bu sebepten bu keyfiyet, yürütülen kahramanca smet Görgülü, Çanakkale Cephesinde Almanlar n Niyeti, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Atatürk ve Çanakkale Sava lar Ara t rma Merkezi, Çanakkale Ara t rmalar Türk Y ll, S. 1, Çanakkale, 2003, s Sait Halim Pa a, Buhranlar m z ve Son Eserleri, z Yay nc l k, stanbul 1991, s A.g.e., 296. A.g.e.,

6 Türk muharebelerinin ana yükünün Osmanl lar taraf ndan ta nmak zorunda kal nd n kan tlar. 8 görü ündedir. Amerikal Yüzba Granville Fortescue, Türk ve Alman subaylar aras nda ortaya ç kan anla mazl klar ile ilgili ngiliz gazetelerinde durmadan çe itli hikayeler yay nlanmaktayd. Bunlar sadece karalamadan ibaretti. Ben, her iki ulusun subaylar aras ndaki ili kileri görme f rsat buldum. Bu iki ulusun ngiltereyi ma lup etmek arzusu etraf nda oldukça ahenkli bir birlik içinde çal t klar n gördüm. Her iki ulusa mensup subaylar aras nda ki isel ili ki ve sosyal hayat o kadar s k de ildi. Fakat, bu ufak sorunu abartarak büyük bir sorun haline getirmenin bir anlam yoktur. Bunun yap lmas ngiliz kamuoyunu yan ltmaktan ba ka bir i e yaramaz. 9 görü ünü ortaya koyar. Bulgaristan n da kat l m yla Almanya ula m n n aç lmas yla beraber sava malzemesinin cepheye ula m yolu aç lm t. Bu durum kar s nda, mevsim artlar n n getirdi i büyük olumsuzluklar da dikkate alan tilaf Devletleri, büyük umut ba lad klar Çanakkale beklentisinden tamamen vazgeçmek zorunda kald lar. 20 Aral k 1915te kuzey, 9 Ocak 1916da güney cephesinden son birliklerini de gizlice gemilere bindirip, cepheyi bo altarak çekildiler. Çanakkale Sava lar yakla k 13 ayl k bir zaman kapsar. Deniz yoluyla Bo az zorlama, taarruz ve bombard manlar 3 Kas m 1914ten itibaren 125 gün; donanma, denizalt, uçak ve balon destekli kara i galleri de (25 Nisan Ocak 1916) 254 gün sürmü tür. Muharebelerin geçti i alan, Yar madan n güney ve orta-kuzey bölümüdür. tilaf kuvvetlerinin Güney (Seddülbahir) bölgesindeki mücadeleleri Alç tepeyi, kuzeyde ise Conkbay r -Kocaçimen Tepeyi ele geçirme hedefine yöneliktir. A ustos ay ndan sonra Anafartalar Ovas ve Suvla bölgesi de devreye girmi tir. Cephelerin gerisindeki lojistik destek alanlar ile donanman n taarruzu alt nda kalan sivil alanlar da yo un ekilde harbin etkisi alt nda kalm t r Carl Mühlmann, Çanakkale Sava Bir Alman Subay n n Notlar, Tima Yay., stanbul 1998, s.8. Granville Fortescue, (Ter: K demli Deniz Kurmay Yüzba Rahmi), Çanakkale, Matbaa-i Amire, stanbul 1916, s Ahmet Esenkaya, Çanakkale Muharebelerinde tilaf Devletlerinin Sava Hukukuna Ayk r Davran lar ÇOMÜ, Atatürk ve Çanakkale Sava lar Ara t rma Merkezi, Çanakkale Ara t rmalar Türk Y ll, S. 4, Çanakkale, 2006, s

7 Bu sava sadece kara ve deniz kuvvetlerinin de il, pek çok milletin ve rk n k yas ya mücadele verdi i modern teknolojinin de ilk sava d r. Bu sava n gerçek sebeplerinin en büyük dilimini de sanayile mi ülkeler aras nda iktisadi ve siyasi hakimiyeti kimseye kapt rmama mücadelesi olu turur y l na kadar Avrupada egemen güçler aras nda içten içe süren çat ma, küçük bir k v lc m n tutu turmas yla aç k bir hale gelince, milyonlarca ailenin kana ve ac ya bulanaca bir süreci ba latacakt r. O zamana kadar bu amaçla kullan lmam olan denizalt, uçak, zeplin, tank, büyük sava gemileri, pek çok korkunç modern aletlerden pek ço unun ilk kez denenece i, art k geri dönülmesi imkans z bir yola girilecektir. Avrupan n tamam na yak n n n, Rusya, Osmanl Devleti, Japonya, A.B.D.nin de kat ld bu sava ta kay p, esir ve yaral lar da say lacak olursa- insan kayb n n ki iyi buldu u görülür. 11 Dört y l a k n devam eden sava n maddi zarar çok büyük boyutlardad r. Osmanl Devleti ise bir çok cephede sava m, -gaziler bir tarafa- en iyimser tahminlerle e yak n evlad n ehit vermi tir. Türk- Alman Fikirsel Yak nl Osmanl hükümetinin milli hedefleriyle Alman politik askeri hedefleri aras nda -Osmanl Devletinin co rafi durumundan do an- bir paralellik dikkati çeker. ki as rd r devaml olarak toprak kaybeden Osmanl Devleti, bu toprak kayb na nihayet bir son vermek, Bo azlar ve Do u Anadoluyu elinde bulundurmak, Arap Yar madas ve Süvey Kanal ndaki kontrolünü kuvvetlendirmek, slam alemindeki liderli ini sürdürmek; ran, Azerbaycan ve Türkistandaki Türkleri kendi önderli inde birle tirmek suretiyle eski sayg nl n kazand rmak isterken; Alman mparatorlu u da Osmanl lardan yararlanarak halk n ço u Müslüman olan ngiliz sömürgelerini ayakland rmak, Süvey Kanal n n kapanmas n sa layarak ngilizlerin Bat cephesini sömürge askerleri ile takviye etmesine engel olmak istiyordu. Ayr ca; Osmanl lar, Almanlar n Avrupada kazanacaklar zaferden yararlanarak milli hedeflerini elde edeceklerini, Almanlar ise Osmanl lar n Do u Anadolu ve M s rda giri ecekleri askeri harekat n ba ar s ndan yararlanarak Avrupada zaferi daha kolay kazanacaklar n hesap ediyorlard. 11 Fahir Armao lu, 20. Yüzy l Siyasi Tarihi ( ), Türkiye 143. Bankas Kültür Yay., Ankara 1991, s

8 Asl nda Türk harekat plan, Osmanl ordular n n müttefiklerinin Alman ve Avusturya ordular n n Avrupa cephelerinde kar la t klar bask y azaltmak ve yükünü hafifletmek maksad yla Kafkasyada Rusyaya, Süvey Kanal nda ngiltereye taarruz etmesi esas na dayan yordu. Osmanl Devletinin Çanakkale Bo az ndaki Faaliyetleri lk iki kalenin Fatih Sultan Mehmetin emriyle bitirilmesinden sonra Osmanl Devletinin gücünün zay flamas yla do ru orant l olarak Çanakkale Bo az n n her iki yakas na dönemin artlar na göre k y savunmas içerikli askeri amaçl eserler (kale ve tahkimatlar) yap lm t r. Çünkü güneyden gelecek tehlikeye kar Ba kent ve Hilafet merkezi stanbulu koruman n en kolay yolu, 70 kmlik Bo az n en dar noktas ndaki Çanakkale kentinin bulundu u kesimin yak n civar n n tahkim edilmesi zorunlulu u, ilgili padi ahlar n tamam n yat r m yapmaya sevk etmi tir. 12 Özellikle de II. Abdülhamitle beraber çok daha bütüncül olarak Bo az n durumu 1880 sonras yeniden ele al nd. Olu turulan askeri komisyonlar bir çok defa Bo aza gelerek incelemelerde bulundu; taktik planlar geli tirildi. 13 Bu çal malar sonunda Topçu ve stihkam Komisyonu, Bo az savunmas n dört hat üzere düzenledi. 1890a gelindi inde buralardaki kale ve sahil bataryalar na Tophanede dökülenlerden ba ka, Avrupadan (özellikle Almanyadan) al nan Krupp, Armstrong v.s. cinsi toplar yerle tirilmeye devam edildi. Buna ilave olarak modern sava gemilerinin ate lerine dayan kl istihkam ve tabyalar n in as da sürdürüldü. 14 Tophane-i Amire ve Umum Askeri Okullar Naz r Zeki Pa an n, Sultan II. Abdülhamite sundu u, Çanakkale Bo az ndaki tahkimat ve uygun yerlere istihkamlar yap l p elektrikli fenerler ve toplar konularak asker yerle tirilmesi içerikli 13 Eylül 1896 tarihli a a daki raporu, o tarihteki genel savunma durumunu özetler niteliktedir Ali Karaca, anl Zafere Giden Yol çin As rlarca Süren Bir Emek Çanakkale Bo az n n Tahkimi ( ), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Sava lar Ara t rma Merkezi (AÇASAM), 85. Y l nda Atatürk ve Çanakkale Sava lar Sempozyum Bildirileri Mart 2000 Çanakkale, Çanakkale 2001, s.65. Karaca, a.g.m., s Çanakkale kenti, Kala-i Sultaniye; Kilitbahir Köyü de Kilitbahir Kalesi etraf nda geli meye ba lam t r. Ceridei Havadis, 22 C ve 27 C, 1260; BOA, MM., 390; BOA,.Hus lef 1; Ayniyat Defteri, 986, s.166; ATASE Ar ivi, No. 6/3171, Kls. 4857, Dos. H-2, F. 1-7; ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-1, F Askeri bak mdan büyük öneme sahip olan telgraf (daha sonra telefon) hatlar 1859 y l na gelindi inde Üsküdardan zmite, Kilitbahirden Kale-i Sultaniyeye, skenderiyeden Girite oradan Seddülbahire do ru uzan yordu. BOA, Y. PRK. ASK, 115/6. 22

9 1907de Petersburgda bas lan bir eserde Bo az n savunmas öyle tasvir edilmekteydi: Dünyan n en büyük istihkam olan Çanakkale ili Gelibolu Osmanl topçular, Deniz Kuvvetleri için önemli bir ordugah haline konulmu, Avrupa yakas nda Seddülbahir ile Kilitbahir ve Asya yakas nda Kumkale ile Kale-i Sultaniye aras nda demir atm sava gemileri güçlü bir set olu turmu, her iki sahili ku atan da lara, bay rlara ve tepelere ba tanba a in a edilen istihkamlar Gelibolu liman na kadar uzanm t. 16 Anadolu Hamidiye, Dardanos, Mesudiye, Rumeli Mecidiye, Çimenlik, söz konusu bu 35 istihkamdan sadece birkaç yd. Alman Kurmaylar, Ba komutanl k Vekaleti ve Genel Karargahta Güney Bölge Kurmay Ba kan Binba Mühlmann, Türk ordusunun yeniden örgütlendirilmesi için Sadrazam Mahmut evket Pa an n 1913 May s nda Almanyaya yöneltti i ricas Berlinde kabul gördü. Islahat i inin yürütülmesi için 22 nci Prusya Tümeninin o zamanki komutan General Liman von Sanders seçildi. Bu ö retici etkinlik için elveri li diye seçilen bir general Alman subaylar ile birlikte Alman ordusundan ayr ld ve Türk hizmetine geçti. Bu tarzda ilkin 41 subay kapsayan askeri heyet te ekkül etti Aral k ay nda ilk 10 subay General Liman n sevk ve idaresinde stanbula geldi. Bu heyetin geri kalanlar onu izleyen y l n ilk aylar nda geldiler. Etki alan n n sürekli olarak büyümesi dolay s yla askeri heyet üyelerinin say s Dünya Sava patlak verene kadarki dönemde 71e yükseldi 17 bilgisini verir. Pe inden de, Enver Pa an n etkin te vikiyle Genelkurmayda ve Harbiye Nezaretinde Alman modeline göre kesin bir slahat gerçekle tirme ba ar s sa land der Karaca, a.g.m.,s. 68den naklen Süleyman ükrü, Seyahatül Kübra, Petersburg 1907, s.66. Mühlmann, a.g.e., s. 10. A.g.e., s.18 23

10 Türk Alman birlikteli i ile ilgili olarak da: Tarihte, bir ulusun toparlanma süreci içinde bir s namaya tabi tutulmas ender olaylardan biridir. Ve e er, 1915 y l nda Çanakkale u runa yap lan muharebeler Türk tarihinin en anl ve en erefli sayfalar n olu turmu sa, bunda Türk-Alman ortak çal mas n n ba ar s görülmelidir. Ama biz Almanlar n, o günkü müttefikimizin silahl eylemlerinden gurur duymaya sadece bu sebepten dolay hakk m z yoktur. Biz, Çanakkale u runa verilen bu mücadeleyi kendi büyük sava geçmi imizin en erefli halkas na dahil ediyoruz. Çünkü ülkemizin evlatlar da orada sava t lar ve kanlar n döktüler. Ku kusuz Çanakkaledeki say lar azd, ama bu Almanlar n etkisi önemli olmu tur... Çanakkale Bo az nda bir kara sald r s na kar savunulmas için belirlenen Türk ordusu bir Alman Generalin emri alt nda bulunuyordu. Bo azlar n savunulmas nda birlikte etkinlik gösteren Türk filosunun ba nda bir Alman filo komutan vard. stanbul ve Çanakkale Bo azlar n n korunmas bir Alman amiralin emrine verilmi ti. Hiçbir Türk kurmay heyeti yok ki, içinde Alman subaylar, hiçbir sahil korumas yok ki içinde en az ndan birkaç Alman ekibi mevcut olmas n. Burada da Alman sevk ve idaresinin de eri, Alman te kilat, teknik ve e itimi kendisini kabul ettirmi tir.. Almanlar ve Türkler, sonuna kadar sad k bir arkada l k sürdürmü lerdi. Fedakarl a haz r olmada ve göreve sadakat göstermede, kahramanl kta ve özveride birbirleriyle yar an Türk subay ve askerleri, dünyan n en iyi ordular de erinde olduklar n belli ettiler Islahat heyeti için ça r lan ve k sa sürede Birinci Ordu Komutanl na atanan General Feld Mar al Freiherr von der Goltz, General Bronz(s)ard von Schellendorff Pa a 20, Bo azlar Bölgesi Harekat Planc s görevini tamamlad ktan sonra Genelkurmay Birinci Ba kanl na (Karargah- Umumi Erkan- Harbiye Reisi 21 ) getirilmi tir. Çanakkale ve stanbul A.g.e., s BOA, DH. EUM.SSM, 53/25; BOA, DH. EUM.VRK, 25/9; BOA, HR. SYS, 2098/10 BOA, DH. EUM.VRK, 25/41; Genelkurmay Ba kanl, Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi Çanakkale Cephesi Harekat, V.Cilt, I.Kitap, (Genelkurmay, 1nci Kitap olarak k salt lacakt r) Ankara 1993, s

11 Bo azlar Genel Komutan von Usedom Pa a, 22 Ba komutanl k delegesi general Merten Pa a idi. 23 Yarbay Von Kress, Harekat ube Müdürü; Binba Pötrich 24, Demiryolu ve Muvasale (Ula t rma) Müdürlü ü görevindedir. Doktor Mayer de Sa l k Hizmetlerinden sorumlu konumdad r. Alman Personelin Ö retmenli i Bo az savunmas nda, ate gücünün etkinli inin art r lmas büyük bir önem ta yordu. Müstahkem Mevki Komutanl toplarla, cephane ve gereçlerin h zla sava a haz rlanmas ve Türk erlerinin Alman subaylar n n yönetiminde topçuluk bak m ndan yeti tirilmeleri amac yla, Alman personelinden yararlanma yoluna gitmi tir. 30 A ustos 1914te General Weberin yerine atanan General Merten idaresinde subay, torpidocu, telefoncu ve top çavu u olarak toplam 160 Alman personeli bir Alman gemisiyle Çanakkaleye geldi. De i ik tabyalara da t lan Alman personel, Türk erlerin e itimine ba lad. 25 Türk - Alman Birlikteli i Almanlar, bat cephesinde s k p kalm lard. Do uda Ruslara kar ba ar gösteriyorlarsa da; bu onlara çok büyük kuvvetlerini orada tutmalar n zorunlu hale getiriyordu. Sava n bir an önce bitirilmesi için tilaf Devletlerinin güçlerini bölmeli ve cephelerini geni letmeliydi. Bunun için en güzel çare, Osmanl Devletinin yanlar nda sava a girip, sava alanlar n n geni letilmesiydi. Hatta Halife taraf ndan ilan edilecek kutsal cihat sonucu ngiliz ve Frans z sömürgelerindeki milyonlarca Müslüman n bu ça r ya uyup ayaklanacaklar n san yorlard. Almanya 1 A ustosta Rusyaya harp ilan etmi, Türk-Alman gizli anla mas 2 A ustos 1914te imzalanm oldu u için yap lan anla maya göre Türkiye antla may imzalad gün Almanyan n yan nda harbe girmeyi kabul etmi oluyordu. Bu anla ma ile Almanya ile beraber sava a Mehmet efik Aker, Çanakkale-Ar burnu Sava lar ve 27. Alay, Askeri Mecmua, S.40, stanbul 1935, s.232; Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Ba kanl, Türk Silahl Kuvvetler Tarihi Osmanl Devri Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi V. Cilt, 3 ncü Kitap, Çanakkale Cephesi Harekat (Haziran Ocak 1916), (Genelkurmay, II1. Kitap olarak k salt lacakt r), Ankara 1980, s.99. Genelkurmay, I nci Kitap, s. 38. Yarbay olarak 9 A ustostan itibaren 8 nci ve 9 ncu Tümen komutanl yapm t r. Daha sonra da 5 nci Ordu Karargah ndaki asli görevine döndü. Yarbay Hayri, Anafartalar Grubu Muharebeleri, Erkan- Harbiye Mektebi, stanbul 1921, s ATASE Ar ivi, No. 6/3171, Kls. 4857, Dos. H-2, F. 1-7; ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-1, F

12 kat lm say lan Osmanl Devleti, er veya geç girece i sava n giderlerini kar layabilmek için paraya ihtiyac vard. Bu sebeple Almanya'dan %6 faizle borç olarak lira almak zorunda kalm t. artl olarak al nan bu paran n 'i anla man n imzas ndan on gün sonra; 'i ngiltere ve Rusya'ya sava ilan ndan on gün sonra, kalan ise sava a girildikten bir ay sonras ndan ba layarak 'er lira olarak verilecekti. 26 Buna ra men Osmanl mparatorlu u, 3 A ustos 1914te bir yandan seferberlik ilan ederken 27 di er taraftan da silahl tarafs zl n ilan etti. Çanakkale Bo az n n en dar noktas na ayn gün (3 A ustos 1914) may n dö enmeye ba land ve 8 Mart 1915 gününe kadar ara ara yeni hatlar olu turmaya devam edildi. Osmanl Devleti silahl tarafs zl n ilan etmi se de, Alman Ba komutanl Türkiyenin bir an önce harbe girmesi üzerinde srar ediyordu. Fakat Türkiye, seferberli ini tamamlamadan, ordusunun noksanlar n ikmal etmeden ve politik bak mdan Bulgaristan n durumu ayd nl a kavu madan sava a girme yanl s de ildi. Bu arada Akdenizde bulunan iki Alman sava gemisine (Goeben ve Breslau) ngiliz donanmas n n takibinden kaçarak 10 A ustos 1914te Çanakkale Bo az ndan (k sa bir tereddütten sonra) içeri girmesine izin verildi. 28 Gemiler Alman Deniz Bakan Amiral Tirpitzten bu yolda bir emir alm t. Bu, Türkiye için de bir sürpriz de ildi. ngilterede yap m tamamlanm olan Sultan Osman ve yap lmakta olan Re adiye dretnotlar n n verilmemesi ihtimaline kar -ki sonradan ngilizler bu paras ödenmi gemileri vermediler- Karadenizde üstünlü ü sa lamak için Avusturya donanmas n n gönderilmesini, daha önce Türk Hükümeti teklif etmi ti. Avusturya donanmas kendi k y lar n korumak için Adriyatikten ay rmak istemedi inden Akdenizdeki iki Alman gemisinin Türk Donanmas na kat lmas yla Karadenizde üstünlü ün sa lanmas dü ünülmü tü. Almanya ile sava an devletler, bu iki geminin tarafs z Osmanl Devletinin karasular ndan ç kar lmas n ya da enterne edilmesini istediler. Nihayet Yusuf Hikmet Bayur, Türk nk lab Tarihi, C.III, K. II, TTK Yay., Ankara 1991, s Genelkurmay, 1nci Kitap, s. 69. BOA, DH. EUM.7. b, 2/31; BOA, DH. KMS, 27/2; Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S. 88, A ustos, stanbul 1989, Belge 1. 26

13 gemilerin Osmanl Devleti taraf ndan 80 milyon marka sat n al nd, personelinin Türk mürettebat yla de i tirilece i ilan edilerek mesele kapat ld. Goeben ve Breslau mürettebat n n tamam da Almanlardan olu maktad r. 29 Yavuz ve Midilli adlar verilerek Türk bayra çekilen ve mürettebat na Osmanl fesi ve üniformas giydirilen bu gemilerin Alman Komutan Amiral Souchon 30, ayn zamanda Türk Donanmas n n birinci Komutanl na atand. 31 Osmanl Devleti Eylül 1914 sonlar nda seferberli ini tamamlam bulunuyordu. Ama silah ve cephanesi noksand ; araç ve gereç yoklu undan geri hizmet te killerinin büyük bir k sm henüz kurulamam t. Türk-Alman Askeri ttifak ndan sonra Türk Genelkurmay nca haz rlanm olan çe itli sefer planlar nda genellikle Türk Ordusunun büyük k sm n n bat da ve Bo azlar bölgesinde toplanmas, Bo azlar n emniyeti sa land ktan ve Bulgaristan ile Romanyan n tutumu ayd nl a kavu tuktan sonra Rusyan n güney kesimine taarruz edilmesi öngörülüyordu. Türk Ordusu bir k sava na haz r olmad ndan, ayr ca büyük kuvvetlerin Do u Anadoluda toplanmas çok güç oldu undan as l kuvvetlerle Kafkasyaya taarruz fikri çürütülüyordu. M s ra taarruz esasl bir haz rl gerektirdi inden sonraya b rak l yor ve Süvey kanal n n öneminin bu bölgede sava göze almaya de er olup olmad n n dü ünülmesi gerekti i ileri sürülüyordu. Alman Genelkurmay Ba kanl ise Türk Ordusunun Kafkasya ve M s ra taarruz ederek Rus ve ngiliz kuvvetlerini buralara ba lamas n ve böylece Avrupadaki Do u ve Bat cephelerinin takviyesine engel olmas n istiyordu. Türk Genelkurmay 1915 bahar na kadar harbe girmemenin zorunlulu u üzerinde önemle dururken Alman Ba komutanl, Türkiyenin bir an önce harbe girmesinde srar ediyordu. 28 Temmuz 1914te Avusturya-Macaristan mparatorlu unun S rbistana sava ilan etmesiyle Avrupada ba layan sava, Rusyan n seferberlik ilan etmesi ve bunu Avusturya-S rp anla mazl na müdahale sayan Almanyan n 1 A ustosta Rusyaya, 3 A ustosta Fransaya harp ilan BOA, HR. MA, 1132/57 Selahattin Adil Pa a, (Yay na Haz rlayan: Enver Koray), Hayat Mücadeleleri Selahattin Adil Pa an n Hat ralar, stanbul 1982, s.118. BOA, DH. KMS, 27/2; BOA, DH. EUM.KLU, 2/38 27

14 ederek Belçika topraklar üzerinden taarruza geçmesi, Belçikan n tarafs zl n n ihlal edildi i gerekçesiyle 4 A ustosta ngilterenin Almanyaya harp ilan etmesiyle k sa sürede bir genel harbe dönü tü. Bat cephesindeki geli meler de k saca öyle idi: 3 A ustos 1914te s klet merkezi kuzeyde olmak üzere Belçika topraklar ndan geçerek Fransaya taarruz eden Alman Ordusu, 23 A ustosta Marn Nehrine kadar ilerlemi bulunuyordu. Almanlar burada durduran Frans z ordusu, 6-9 Eylül 1914te cereyan eden Marn Meydan Sava yla onlar Aisne ve Vesle nehirleri gerisine atmay da ba ard. Do uda Avusturyal lar n taarruzu kar s nda önceleri zor duruma dü en Ruslar, Do u Prusyadaki iki ordular yla Alman 8 inci Ordusunu s k t rd lar ve geri çekilme zorunda b rakt lar. Bunun üzerine Ordu Komutanl na Mare al Hindenburgu atayan ve Belçikadan çektikleri iki kolorduyu bu cepheye tahsis eden Almanlar, Rus Ordusunu da geri çekilmeye mecbur ettiler. (Tannenberg, 26 A ustos 1914) Fakat bu kez de Galiçyadaki Rus ordular ilerlemeye ba lad. Avusturyal lar Lwowu bo altarak Karpat Da lar na do ru çekildiler (3 Eylül 1914). S rbistanda devam eden sava larda da Avusturya ba ar sa layamad. Böylece daha harbin ilk ay nda Bat da ve Do udaki taarruzlar duran Almanya ve Avusturya-Macaristan, Türkiyenin bir an önce harbe girmesi için bask yapmaya ba lad lar. tilaf devletleri ise tarafs zl n sürdürmesi halinde Türkiyeye garanti vermeye haz r olduklar n bildiriyorlard. Bu arada Amiral Souchon da mürettebat n denize al k olmad n bahane ederek Türk donanmas n n tatbikat için Karadenize ç kmas na izin verilmesini srarla istiyordu. Alman Ba komutanl n n bask s na dayanamayan ve asl nda Türkiyenin gelece ini Alman ordular n n Avrupadaki ba ar s nda gören Osmanl Ordusu Ba komutan Vekili Enver Pa a, istenilen izni nihayet 26 Ekimde verdi. Yavuz (Goeben) ve Midilli (Breslau) ile birlikte on bir parçadan olu an Türk donanmas 27 Ekim sabah Karadenize aç ld. 29 Ekim sabah Odessa, Sivastopol, Novorossiisk limanlar n bombard man etti ve birkaç Rus gemisini bat rd. Böylece Türkiye fiilen harbe girmi oldu Genelkurmay, 1nci Kitap, s

15 Türkiye her ne kadar bu istenmeyen geli meye Rus donanmas n n neden oldu unu, ilk sald r n n Rus gemilerinden geldi ini iddia etmi ve Ruslar n bu hatalar n tamir etmelerini istemi se de bunun bir yarar olmam t r. Ruslar, 1 Kas m günü Türkiyenin do u s n rlar ndan sald r ya geçmekle kalmam, ngilizler de Akabeyi bombard man edip Urla iskelesindeki iki Türk gemisini bat rm t r. 3 Kas m 1914 günü de ngiliz-frans z karma filosu Çanakkale Bo az giri indeki tabyalar k sa bir süre bombard man etmi lerdir. Bunun üzerine Osmanl Devleti 11 Kas m 1914te tilaf Devletlerine resmen harp ilan ederek ttifak Devletlerinin yan nda sava a kat lm t r. Almanyan n Rusyaya sava açmas n n ertesi günü, 2 A ustos 1914te, stanbulda Osmanl Devleti ile Almanya aras nda gizli bir ittifak anla mas imzalanm t. Ayn gün ttihat-terakki Hükümeti genel seferberlik ilan etti i gibi tarafs z kalma niyetini de bas n arac l yla aç klad. A ustosun ilk haftas ndan itibaren olu an geli en sonucu, Almanlar n çabalar ve büyük plan n n bir parças olarak Osmanl Devleti, bir oldu-bitti sonucunda Almanya ve Avusturya-Macaristan n müttefiki olarak kendini sava n ortas nda buldu. (2 Kas m 1914) May nlar ve Torpidolar Bo az n may nlarla savunulmas ndan sorumlu ve do rudan Bahriye Nezaretine ba l bir may n bölü ü mevcut olup; komutan 1 Eylül 1914te K y Topçusu ve May n Birlikleri Genel Müfetti i olan Alman Amiral Schack idi. 33 Schack n önerisine dayan larak Bo azda sabit torpido istasyonlar n n kurulmas için stanbuldan gönderilen iki torpido kovan n n, Bo azdan geçebilecek yabanc sava gemilerine kar torpido atmak üzere Çanakkale-Kilitbahir aras nda kullan lmas kararla t r ld. Bu amaçla 27 A ustos 1914te bir torpido kovan Kilitbahir iskelesinde; öteki ikili kovan n da 28 A ustosta Çanakkale feneri yan na monte edilmesi tamamland. 34 Geli meler Bo az n etraf nda yo unla t kça, 5 Ekim 1914te verilen Ba komutanl k emri gere i, Müstahkem Mevki subay ve erlerinin bilgi ve becerilerini art rmak için, Anadolu Hamidiye Tabyas nda bir örnek batarya Genelkurmay, 1nci Kitap, s. 84. Ayn yer. 29

16 olu turuldu. Türk ve Alman personelinden olu turulan bu bataryadaki e itimin, Alman Korgeneral Merten taraf ndan verilecek yönergeye göre Alman üstsubaylar nca yönetilmesi emredildi. 35 Siyasilerin hesaplar devam ederken Ba komutanl k, 22 Ekim 1914te Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanl na gönderilen bir direktifle, Bo az n savunmas hususunda yeni bir plan yap lmas istendi. Bu direktifte ayr ca, Ba komutanl k Delegesi Alman Korgeneral Merten ba kanl nda, Alman Yarbay Wossidlo ve Mevki Kurmay Ba kan ndan olu turulacak bir komisyonca da, savunman n nas l yap laca n içeren bir yönergenin de haz rlanmas emredildi. 36 Bunu Karadeniz Olay diye bilinen ve Amiral Souchonun komutas nda Karadenize ç kan Türk donanmas n n, birkaç Rus gemisini bat r p Odessa, Sivastopol, Novorosiski limanlar n 29 Ekim 1914 tarihindeki bombard man izledi. 37 Esat Pa a, 3 üncü Kolordu Komutan Bombard manla beraber Tekirda daki 3 ncü Kolordu karargah, 4 Kas m 1914te Çanakkaleye intikal ettirilmi tir. Kolordu Komutan General Esat (Bülkat) Pa ad r. 3 ncü Kolordu Kurmay Ba kanl na atanan Alman Yarbay Tüvenay (Thowaney), Tekirda a gelip, 10 A ustos 1914te göreve ba lad. Yarbay Tüvenay, seferberlik ve y nla ilgili Ba komutanl k emrini de yan nda getirmi ti. 38 Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanl, emrinde 9 uncu Tümen oldu u halde Ba komutanl ka ba lanm t r. Ayr ca Türkiyede Alman yard m kurulunda görevli Alman Deniz Yarbay Schneider, Müstahkem Mevkideki topçunun durumu ve nitelikleri üzerinde engin bilgilere sahiptir. 39 Bunlardan ba ka Gelibolu Yar madas nda kuzeyden güneye do ru 9 uncu Tümen bölgesinde k y kesimleri ve derinlikte tahkimat i lerine a rl k verilmi tir. Keza topçuluk bak m ndan Çanakkale d ndaki di er ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-3, F ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-3, F. 1/67. Genelkurmay, I nci Kitap, s. 69. Ayn yer. ATASE Ar ivi, No. 5/2453, Kls. 3964, Dos. H-5, F. 1/18. 30

17 birliklerden tespit edilerek gelen toplar n da yerle tirilmesi suretiyle, Bo az savunmas bir ölçüde daha güçlendirilmi, ayr ca s zabilecek denizalt lara kar ek önlem olarak Bo azda baz gemiler görevlendirilmi tir. Sava tan önce ve stanbulu koruma amaçl olarak Çanakkale Bo az nda 32 ve Ba ms z A r Topçu Taburunda da 3 batarya vard. Bu 35 batarya için o dönemde- yeteri kadar subay ve er olmad ndan, sava gemilerine kar daha etkin olabilmek için, A r Topçu Genel Müfetti i Alman Posseldt 40 ve stihkam Genel Müfetti i Alman Weber 41 Pa alar batarya say s n 22ye indirip, personel say lar n n hiç olmazsa bar düzeyine ç kart lmas n önerdiler. Kabul edilen bu öneri de uyguland. 42 Ba komutanl k 4 ubat 1915 tarihli emriyle Su Üstü Ke if Gözetleme hizmetlerini Ba komutanl k Delegesi Alman General Merten Pa a'n n emrine verdi. Müstahkem Mevki Komutanl 'nda topçu subay ve astsubaylar n n e itimi için, k y topçulu u uzman Alman Yarbay Wossidlo, ba ö retmen olarak görevlendirilerek Anadolu Hamidiye Tabyas Komutanl 'na atand. 43 Türk Kaynaklar na Göre 18 Mart 1915 Bo az Savunmas 44 Bu gün hava aç k, deniz düzgün, harekata çok elveri lilik gösteriyordu. Birle ik Filonun Bo aza yönelik bir harekat bekleniyordu. Bu ihtimale kar Hava Dan man Alman Yüzba Serno Pilot, Deniz Yüzba Schneider de, gözetleme subay olarak uçu a haz r bir uçakla ke if için görevlendirildiler. Ke if uça, 18 Mart 1915te ortal k ayd nlanmaya ba lad nda, dü man sava gemilerinin Bo aza do ru ilerlediklerini gördü. Bo az savunmas ndan sorumlu ve Cevat Pa an n emri alt ndaki Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanl nda Ba komutanl k Delegesi olarak Korgeneral Merten Pa a, 2 nci A r Topçu Tugay Komutanl na ba l Hamidiye Tabyas Komutanl n ve Ba ö retmenli ini Alman Yarbay Genelkurmay, I nci Kitap, s. 81. Genelkurmay III Kitap, s. 4, 17, 60, 84, 119, 159, 209,321. ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-3, F. 1-1,1-3. Selahattin Adil Pa a, a.g.e., s ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-13, F. 1-8, 1-9; ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H- 13, F. 1-10, 1-11; ATASE Ar ivi, No. 6/1725, Kls. 5637, Dos. H-1, F. 1-94, 1-95; ATASE Ar ivi, No. 6/1726, Kls. 5283, Dos. H-14, F. 1-3,

18 Wossidlo 45, Erenköy A r Topçu Bölge Komutanl n da Alman Yarbay Wehrle görevinin ba ndayd. 46 Uzman Torpido Binba s A.D.G. Ehl 47 in emrine verilen Kilitbahir torpido bataryas, hem dü man denizatl lara kar görev yapacak hem de deniz may nlar n koruyacakt r. Bataryalardan ikisinin ad da de Tott ve Usedom idi Mart 1915 Bo az sava ndaki insan zayiat m z ehit ve yaral olarak toplam, 79dur. Almanlar n kay plar da, ölü ve yaral olarak 18dir. Böylece iki ba la k devletin toplam insan zayiat 97 kadard r Mart 1915 Çanakkale Bo az savunma zaferinden sonra, Müstahkem Mevki Komutanl n n 19 Mart 1915 gün ve 129 say l emirleriyle üstün hizmette bulunanlara madalyalar verilmi tir. Bunlardan ikisi de alman subay d r: kinci A r Topçu Bölü ünden Ö retmen Yarbay Wossidlo Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas ; Anadolu Hamidiye Tabyas nda Batarya Komutan Yüzba Her el Gümü Liyakat Muharebe Madalyas ile ödüllendirilmi tir. 50 Bo azdaki Di er Geli meler 27 Nisan 1915te AE-2 adl ngiliz denizatl s n bat ran Sultanhisar Torpidosu Filotilla Komodoru Korvet Kaptan rütbeli Pfeifer Bey, Alt n ve Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas ; Alman personelinden Torpidocu Onba Lampireihard, Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas ; Torpidocu Ba çavu Kopfstandt, Makine Onba Gude, Makine Onba Karlowins, Makine Onba Schmapring ve Makine Neferi Henren Gümü Liyakat Muharebe Madalyas alm lard r. 51 Muavenet-i Milliye Muhribi ve Sultanhisar Torpidosunda görev alan toplam 157 personel madalya ile ödüllendirilmi olup bunlar n (4ü subay ile 23 de i ik rütbede asker) Almand r: ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-3, F. 1/67; Genelkurmay, 1nci Kitap, s.39. Genelkurmay, I nci Kitap, s. 45; Mühlmann, a.g.e., s. 44; smet Görgülü, On Y ll k Harbin Kadrosu, TTK Yay., Ankara 1993, s.62, Genelkurmay 3 ncü kitap, s.194, 268. Mühlmann, a.g.e., s. 44. BOA, DH. EUM.VRK, 25/36. ATASE Ar ivi, No. 6/1666, Kls. 4669, Dos. H-1, F. 1-13, 1-14, 1-16; Mühlmann, a.g.e., s. 63te Toplam 114 kay p aras nda 22 Alman ölmü ya da yaralanm t, bilgisini verir. ATASE Ar ivi, No. 6/1670, Kls. 4669, Dos. H-1, F Ayhan Yüksel, Çanakkale Sava nda Sultanhisar Torpidosu-Muavenet-i Milliye Muhribi Mürettebat ve Faaliyetleri, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Sava lar Ara t rma Merkezi (AÇASAM), 85. Y l nda Atatürk ve Çanakkale Sava lar Sempozyum Bildirileri 2324 Mart 2000 Çanakkale, Çanakkale 2001, s

19 13 May s günü Goliath z rhl s n bat ran Muavenet-i Milliye Muhribi personelinden N sf Filotilla Komodoru K demli Yüzba Firle Bey, Alt n ve Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas ; Topçu Subay Yüzba Zeppelin Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas ve Topçu Subay Te men Andre, Gümü mtiyaz Muharebe Madalyas ; Makine Torpido Ba çavu u Benoburg, Makine Torpido Ba çavu u Matig, Makine Torpido Ba çavu u Beif, Makine Personel Stamm, Makine Personel Poskul, Makine Personel Hase, Vardaband ra Onba Schwatman, Torpidocu Onba Zims, Torpidocu Onba Weinberg, Torpidocu Onba Akerman, Torpidocu Onba Krebs, Torpidocu Onba Kreksa, Torpidocu Onba Kiranki, Ate çi Heiberg, Ate çi Firnis, Ate çi Dornfell, Telsiz Telgrafç Walter birer Gümü Liyakat Muharebe Madalyas ile ödüllendirilmi tir. 52 Kara Sava lar na Do ru: Alman Mare al Liman Von Sanders 53 5 inci Ordu 54 Komutan tilaf Devletlerinin böyle bir ba ar s zl n üzerine karadan yüklenerek amaçlar na inatla devam edece ini hesaplayan Osmanl Genelkurmay, Mare al Liman von Sandersi 55, 3 ncü, 15 nci Kolordularla, 5 nci Tümen ve Ba ms z Süvari Tugay ndan olu turulan 5 nci Ordu Komutanl na atam 56 ve Geliboludaki Frans z Konsolosluk binas n karargah ve makam olarak tahsis etmi tir. 57 Göreve ba lamak üzere 26 Mart 1915te Geliboluya gelen Mare al, ayn gün Bolay ra hareket etmi tir. 58 (23 Eylül 1915 tarihli Ba bakanl k Osmanl Ar ivi kayd na göre Liman von Sandersin yaveri Binba von Perike /Prigge 59 ile Te men Tolf 60 olup Sanders Pa an n Erkan- Harbiye Heyeti tamam yla Alman subaylardan olu maktad r. 61 ) Yüksel, a.g.m., s. 59. BOA, HR. MA, 1143/101; BOA, HR. MA, 1144/5; BOA, HR. MA, 1144/20; BOA, HR. MA, 1142/45; BOA, HR. MA, 1148/12; BOA, HR. MA, 1147/4 BOA,,. HB, Ca /36; BOA, HR. SYS, 2409/53; BOA, DH. KMS, 31/30. ATASE Ar ivi, No. 1/1, Kls. 180, Dos. 774, F ATASE Ar ivi, No. 1/1, Kls. 180, Dos. 774, F. 1-6; BOA, HR. SYS, 2109/11; BOA, DH. KMS, 31/30; ATASE Ar ivi, No. 5/2453, Kls. 3964, Dos. H-10, F BOA, HR. MA, 1144/20 Yarbay Hayri, a.g.e., s. 54. BOA, HR. MA, 1144/20 33

20 Böylece Liman von Sanders, Bolay r d nda Gelibolu yar madas nda büyük ç karma hareketleri beklemedi inden, Çanakkale savunmas n, sadece Saros ve Anadolu k y lar na yap lacak ç karma hesab na göre düzenlemi tir. 62 Gerek bu hareketi, gerekse geli inin ilk haftas ndan itibaren bölgede ald ve almay dü ündü ü düzenlemeler, Onun, ngiliz ç karmalar n n büyük ölçüde, Saros Körfeziyle Anadolu k y lar ndan bekledi ini kan tlamaktad r Nisan 1915 tarihli Padi ah n yay nlam oldu u rade-i Seniyye ile: 14 üncü Kolordu Komutanl na Trommer, 15 inci Kolordu Komutanl na Weber Pa a tayin edilmi tir nci Kolordu, Karargah yla Anadolu yakas nda Kalvert çiftli inde. 65 Komutan Alman General Weber Pa a 66 n n emrinde, 3 ncü Tümeni (32 nci, 46 nc Alay ve topçu taburlar ) Sar çal dolay nda, 31 nci Alay ve di erleri Halileli - ntepe ve Kumkale bölgesinde. Tümen komutan Alman Albay Nicolai Bey ncu Alay, Ç plak-yeni ehir - Yeniköy bölgesinde olup gerekti inde Troya Harabesi - Menderes çay do usunda savunma düzeni alacak ekilde konu lanm t r. Ba ta 3 ncü Kolordu Komutan Esat Pa a olmak üzere, Türk komutanlar, dü man n k y ya ç kmas na daha ba tan engel olmak amac yla savunmay k y da dü ünmü, geride yeterince ihtiyat b rak p k y n n kuvvetli tutulmas n öngörmü lerdir. Liman von Sanders ise, k y n n zay f gözetleme birlikleriyle tutulup, kuvvetli ihtiyatlar ay rarak dü man karaya ç kt ktan sonra kar taarruzlarla denize dökmeyi hedeflemi tir Bkz: Sanders, a.g.e. s.24, 43, 47; Ordu komutan n n bu görü ve bu dü ünce etraf nda olu turdu u planlamay de erlendirirken, Türk Genelkurmay harekat n geli iminden de anla laca üzere (Sanders) büyük bir yan lg ya dü mü tür, dü üncesindedir. Genelkurmay Ba kanl, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi V. Cilt Çanakkale Cephesi Harekat 1 nci, 2 nci, ve 3 ncü Kitaplar n Özetlenmi Tarihi, (Genelkurmay, Özet Kitap olarak k salt lacakt r,)genelkurmay Bas mevi, Ankara 1997, s.52 Liman Von Sanders, (Çev.M. evki Yazman) Türkiyede Be Y l, stanbul 1968, s.21. BOA,,. HB, Ca /36; rade-i Seniyye: Padi ah buyru u; Yüzba Celalettin, Kumkale Muha-rebeleri, Erkan- Harbiye Mektebi, stanbul 1921, 142; Binba Mehmet Nihat, Seddülbahir Muha-rebeleri, Erkan- Harbiye Mektebi, stanbul 1921, s. 198, 199, 203. ATASE Ar ivi, No. 4/8749, Kls. 3474, Dos. H-1, F Selahattin Adil Pa a, a.g.e., s. 152, 153. BOA, HR. MA, 1132/57; Binba Mehmet Nihat, a.g.e., s Bkz: Sanders, a.g.e.,; Bu yeni düzenleme konusunda Türk Genelkurmay yeni savunma plan konusunda Sanderse kar muhalif görü ortaya koyar: 5 nci Ordunun yukar da aç klanan savunma düzenlerinin incelenmesinden anla laca üzere, 9 ncu Tümenin ilk düzenlemeleriyle, bu ordu komutan n n görü lerine göre 34