Elazığ Emniyet Teşkilatı Personelinin Sigara İçme Davranışları, Bağımlılık Düzeyleri ve Sigara-Sağlık İlişkisine Yaklaşımları #

Transkript

1 Elazığ Emniyet Teşkilatı Personelinin Sigara İçme Davranışları, Bağımlılık Düzeyleri ve Sigara-Sağlık İlişkisine Yaklaşımları # S. Erhan DEVECİ*, Haydar GÜLER**, Figen DEVECİ***, Yasemin AÇIK*, M. Hamdi MUZ*** * Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, ** Emniyet Müdürlüğü, Kurum Hekimi, *** Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi, Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı, ELAZIĞ # Bu çalışma, Toraks Derneği 7. Yıllık Kongresi (28 Nisan-1 Mayıs 2004, Antalya) nde bildiri olarak sunulmuştur. ÖZET Bu çalışma özgün bir grupta sigara içme davranışları, bağımlılık düzeyleri ve sigara sağlık ilişkisine yaklaşımların incelenmesi amacıyla yapılmıştır. Tanımlayıcı tipte olan bu çalışmada; Elazığ İl Merkezi Emniyet Teşkilatı nda görev yapan 1500 personelin 1395 (%93) ine ulaşılarak anket uygulanmıştır. Araştırma kapsamına alınanların % 85.3 ü polis memuru, %2.7 si genel idare hizmeti memuru, %6.1 i bekçi, %5.9 u işçidir. Olguların %87.5 i sigara içmeyi denemiş, %62.3 ü halen içmektedir. %22.7 si günde 20 adet sigara içmektedir. Günde 20 adet sigara içenlerin bağımlılık düzeyi, < 20 adet/gün içenlerden daha yüksektir (p< 0.05). Sigara içme durumu ile cinsiyet, medeni durum, meslek ve eğitim durumu arasında anlamlı ilişki saptanmamıştır (p> 0.05). Sigara içenlerin %78 i sigarayı bırakmayı düşünmektedir. Sigarayı bırakmayı düşünenlerin nikotin bağımlılık puanları, bırakmayı düşünmeyenlere göre oldukça düşüktür (p< 0.05). Elazığ Emniyet Teşkilatı personelinde sigara kullanımı oldukça yüksek orandadır. Buna karşın sigara kullananların çoğunluğunun nikotin bağımlılık puanları düşük olup, sigarayı bırakmak isteyenlerin oranı da yüksektir. Bu potansiyelin değerlendirilerek bırakma kampanyalarının düzenlenmesi ve konu ile ilgili eğitimlerle desteklenmesi yararlı olacaktır. ANAHTAR KELİMELER: Emniyet Teşkilatı, sigara, bağımlılık SUMMARY BEHAVIORS OF SMOKING, ADDICTION LEVELS, AND APPROACH TO THE HEALTH-CIGARETTES RELA- TIONSHIP OF THE ELAZIĞ POLICE DEPARTMENT S STUFF The aim of this study was to investigate the status of smoking policies, addiction levels and approach to the smoking-health relationship in a specific group for the control of smoking epidemic. In this descriptive type study, a questionnaire was applied to the 1395 (93%) of the 1500 stuff of the Elazığ Police Department. The stuff that included in the study; 85.3% of them were police constable, 2.7% were general employees, 6.1% were night watchman, and 5.9% were workers. 87.5% of the stuff that included in the study had attempted to smoke and 62.3% of them is still smoking. 22.7% of the stuff smokes 20 cigarettes/day. Addiction levels of the group who smokes 20 cigarettes/day were higher than who smokes < 20 cigarettes/day (p< 0.05). There were no significant relationships between sex, marital status, occupation and education status (p> 0.05). 78% of the smokers thought 12

2 Elazığ Emniyet Teşkilatı Personelinin Sigara İçme Davranışları, Bağımlılık Düzeyleri ve Sigara-Sağlık İlişkisine Yaklaşımları quit smoking. The nicotine addiction points who think quit smoking were quite lower than who did not think quit smoking (p< 0.05). Smoking ratio is very high at Elazığ Police Department Stuff. On the other hand, many of the person s nicotine addiction points are low and the ratio of the person who wants to quit smoking is very high. It has to be preparing the quit smoking campaigns and supporting it with educational programs according the evaluating of this potential. KEY WORDS: Police Department, cigarette, addiction GİRİŞ Sigara alışkanlığı dünyada ve Türkiye de en önemli, en yaygın, en acil çözüm bekleyen bir halk sağlığı sorunudur. Günümüzde insan yaşamını tehdit eden ve erken ölümlere neden olan sigara bağımlılığı ve bu bağımlılığın sonuçlarının boyutları giderek artmaktadır (1). Dünyada 1.1 milyar insan sigara içmekte ve her yıl 4.5 milyon dolayında insan sigaranın yol açtığı sağlık sorunları nedeniyle ölmektedir. Sigara içme davranışı bu şekilde sürdüğü takdirde bu sayının yıllarında 10 milyona ulaşacağı ve bu ölümlerin 7 milyon kadarının gelişmekte olan ülkelerde meydana geleceği hesaplanmaktadır. Türkiye de ise 17 milyon kişi sigara içmekte ve her yıl 100 bin kişi sigaraya bağlı bir nedenle ölmektedir (2,3). Amerika Birleşik Devletleri (ABD) nde 1965 yılında %42.4 olan sigara içme sıklığı, 1995 yılında %24.7 ye düşmüş olmasına rağmen sigara kullanımı halen büyük bir halk sağlığı problemi olarak önemini sürdürmektedir (4). Ülkemizde 1988 yılında yapılan ve tüm ülkeyi temsil eden araştırmaya göre; 15 yaş üstü erkeklerin %62.8 i, kadınların %24.3 ü, tüm nüfusun ise %43.6 sı sigara içmektedir (5). Sigara kullanımı özellikle solunum sistemi ve kardiyovasküler sistem başta olmak üzere, vücudun hemen bütün sistemlerini ve organlarını etkilemekte; akciğer ve birçok organ kanseri, kronik bronşit, koroner kalp hastalığı ve serebrovasküler hastalıklar gibi sonuçlara yol açmaktadır (6,7). Tütün ve sigaranın öldürücü hastalıklara neden olmasının yanı sıra, içerdiği nikotinden dolayı güçlü bir bağımlılık yapma özelliği vardır. Bu özelliğine bağlı olarak, tütün yoksunluğu adıyla ruhsal hastalıklar içerisinde değerlendirilmiştir (6,8). Sigara salgınının kontrolüne yönelik etkinliklerden biri de toplumda ve bazı özgün gruplarda sigara içme oranlarının izlenmesidir (9). Emniyet Teşkilatı çalışanları stres yükü fazla olduğu tahmin edilen bir çalışma ortamı içerisindedirler. Bu özgün grup ile ilgili olarak Elazığ ilinde ve ülkemiz genelinde sigara konulu araştırmalar ile karşılaşılmamış olması araştırmacıları bu grup üzerinde araştırma yapmaya yönlendirmiştir. Bu çalışma; sigara salgınının kontrolüne yönelik bir etkinlik olarak, Elazığ İl Merkezi Emniyet Teşkilatı personelinin sigara içme davranışları, bağımlılık düzeyleri ve sigara sağlık ilişkisine yaklaşımlarının incelenmesi amacıyla yapılmıştır. GEREÇ ve YÖNTEM Tanımlayıcı tipte olan bu çalışmada; Elazığ İl Merkezi Emniyet Teşkilatı nda görev yapan 1500 personelin (polis memuru, genel idare hizmeti memuru, bekçi ve işçi) tümü araştırma kapsamına alınmıştır. Personelin 1395 ine ulaşılarak (cevaplılık oranı= %93) yüz yüze görüşme ile araştırmacılar tarafından anket uygulanmıştır. Ulaşılamayanlar, anket uygulandığı gün izinde olan veya başka bir görevlendirme nedeniyle kurumunda bulunmayan kişilerdir. Anket; demografik özellikler, sigara içme davranışları, bağımlılık düzeylerinin ölçümü ve sigara sağlık ilişkisine yaklaşımların incelendiği çoktan seçmeli soruların bulunduğu dört bölümden oluşmuştur. Nikotin bağımlılık düzeylerini belirleyebilmek amacıyla Fagerström Ölçeği kullanılmıştır (10). İstatistiksel Analiz Elde edilen veriler SPSS 10.0 for Windows programına kaydedilerek, hata kontrolleri, tablolar ve istatistiksel analizler bu program aracılığıyla yapılmıştır. Ortalamalar standart sapma (SD) ile birlikte verilmiş, istatistiksel analiz yöntemi olarak χ 2 ve Independent Sample T testleri kullanılmıştır. SONUÇLAR Araştırma kapsamına alınanların %94.8 i erkek, %5.2 si kadın olup, yaş ortalamaları sırasıyla 32.7 ± 5.5 ve 28.2 ± 2.8 dir. %85.3 ü polis memuru, %2.7 si genel idare hizmeti memuru, %6.1 i bekçi, 13

3 Deveci SE, Güler H, Deveci F, Açık Y, Muz MH. %5.9 u işçi olarak görev yapmaktadır. %7.3 ü ortaokul, %74 ü lise, %18.7 si üniversite mezunudur. %92.6 sı evli, %7.4 ü ise bekardır. Çalışmaya alınan kişilerin %87.5 i sigara içmeyi bir kez dahi olsa denemiş, %62.3 ü ise halen sigara içmektedir. Sigara içme durumu ile cinsiyet, medeni durum, meslek ve eğitim durumu arasında anlamlı ilişki saptanmamıştır (Tablo 1). Halen sigara içenlerin %14.4 ü sigaraya 15 yaş ya da daha önce, %26.1 i yaş arası, %51.6 sı yaş arası, %7.9 u ise 25 yaşından sonra başladığını ifade etmiştir. Sigara içenlerin %22.7 si günde 20 adet, %77.3 ü ise < 20 adet/gün sigara içmektedir. Fagerström Nikotin Bağımlılık Testi ne göre sigara içenlerin %68.8 inin bağımlılık düzeyi düşük (çok az ve az) olarak saptanmıştır. Ortalama bağımlılık puanları 3.28 ± 2.58 dir. Çalışmaya alınan kişilerden sigara içenlerin Fagerström Nikotin Bağımlılık Testi ne göre hesaplanan bağımlılık düzeylerinin dağılımı Tablo 2 de gösterilmiştir. Halen sigara içenlerin %78 i sigarayı bırakmayı düşündüğünü ifade etmiştir. Sigarayı bırakmayı düşünenlerin, bırakmayı düşünmeyenlere göre; < 20 adet/gün sigara içenlerin, 20 adet/gün sigara içenlere göre bağımlılık düzeyleri düşük bulunmuştur (Tablo 3). Araştırmaya katılanların %94.8 i sigaranın sağlığa zararlı olduğu fikrine tamamen, %4.3 ü bir ölçüde katılırken, %0.9 u bu fikre hiç katılmadığını belirtmiştir. Çalışma grubunun %79.8 i sigarayı bırakma kampanyalarının faydalı olacağına inanmaktadır. Sigara içenlerin %79.8 i; sigara içmelerinin sağlıkları üzerine olan olumsuz etkilerinin kendilerini endişelendirdiğini, %96.5 i ise; sigara içtiği ortamda içmeyenlere zarar verdiğini düşündüğünü belirtmişlerdir. TARTIŞMA Çalışmaya alınan kişilerin %62.3 ü halen sigara içmektedir. Bu oran erkeklerde %62.8, kadınlarda ise %52.8 dir (Tablo 2). Ülkemizde PİAR ın yaptığı çalışmada sigara içme oranı erkeklerde %62.8, kadın- Tablo 1. Elazığ Emniyet Teşkilatı personelinin bazı demografik özellikleri ile sigara içme durumları arasındaki ilişki. Halen sigara Halen sigara Demografik içen içmeyen Toplam özellikler Sayı %* Sayı %* Sayı %** p Cinsiyet Erkek Kadın Eğitim durumu Ortaokul Lise Üniversite Mesleği Polis memuru GİH memuru Bekçi İşçi Medeni durumu Evli Bekar * Satır yüzdesi. ** Sütun yüzdesi. GİH: Genel idare hizmeti. 14

4 Elazığ Emniyet Teşkilatı Personelinin Sigara İçme Davranışları, Bağımlılık Düzeyleri ve Sigara-Sağlık İlişkisine Yaklaşımları Tablo 2. Elazığ Emniyet Teşkilatı personelinden sigara içenlerin Fagerström Nikotin Bağımlılık Testi ne göre hesaplanan bağımlılık düzeylerinin dağılımı. Bağımlılık düzeyi Puan Sayı % Çok az 0-2 puan Az 3-4 puan Orta 5 puan Yüksek 6-7 puan Çok yüksek 8-10 puan Toplam Tablo 3. Elazığ Emniyet Teşkilatı personelinden sigara içenlerin sigara içme miktarı ve sigara içmeyi bırakma durumlarına göre ortalama bağımlılık puanlarının dağılımı. Ortalama bağımlılık puanı (mean ± SD) p Sigara içme miktarı (adet/gün) < 20 adet/gün 2.62 ± adet/gün 6.04 ± 2.16 Sigara içmeyi bırakma durumu Düşünüyor 3.13 ± Düşünmüyor 4.15 ± 2.46 larda %24.3, tüm nüfusta %43.6 olarak saptanmıştır (5). Yine çeşitli meslek gruplarında yapılan çalışmalarda; Sezer ve arkadaşları Elazığ da hekim ve diş hekimleri popülasyonunda erkeklerde %54.9, kadınlarda %39.5 oranlarında, Öztürk ve arkadaşları, Kayseri de memurlar üzerinde yaptıkları bir çalışmada, %59.1 oranında, Horasan, İzmir Menderes te öğretmenler üzerinde yaptığı bir çalışmada erkeklerde %62.4, kadınlarda %40.5 oranlarında, sigara içme oranları saptamışlardır (11-13). Açık ve arkadaşları Elazığ da Polis Okulu öğrencilerinde yaptıkları bir çalışmada, öğrencilerin %66.6 sının (sadece erkek öğrenciler) halen sigara içtiğini bildirmişlerdir (9). Çalışmamızda, Emniyet Teşkilatı çalışanlarında sigara içme oranları toplum geneline göre yüksek bulunmuştur. Meslek grupları ile karşılaştırıldığında erkeklerde oranlar benzer, kadınlarda ise diğer meslek gruplarına göre oldukça yüksektir. Sigara içme durumu ile cinsiyet, medeni durum, meslek ve eğitim durumu arasında da anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Bu durumun Emniyet Teşkilatı çalışanlarında; günlük çalışma sürelerinin fazlalığı, nöbetli bir sistemde çalışmaları, yapılanma ve çalışma disiplini gibi nedenlerle daha stresli bir çalışma süreci içerisinde olmaları ile açıklanabileceği düşünülmüştür. Özellikle de çalışma grubundaki mesleksel farklılığın ve cinsiyetin sigara kullanımı açısından anlamlı bir farka neden olmaması yukarıdaki öngörümüzü desteklemektedir. Çalışmamızda halen sigara içenlerin %40.5 i sigaraya 20 yaş veya altında başladığını belirtmiştir. Erişkinlerin çoğunluğunun sigaraya genç yaşlarda başladığı bilinmektedir. Son yıllarda kabul gören görüş, bu alışkanlığın %40 oranında yaşlarında başlamış olduğudur (14). Yine yapılan bir çalışmada; yaşları arasındaki sigara içicilerin %71 inin sigaraya 18 yaş veya altında başladığı gösterilmiştir (15). Başlama yaşının gittikçe küçülmesi sorunun ne denli önemli olduğunun bir göstergesidir. Bu çalışmada, sigara içenlerin %22.7 si günde 20 adet sigara içtiklerini bildirmişlerdir. Açık ve arkadaşları Elazığ da şehirlerarası otobüs yolcularında günde 20 adet sigara içme oranını %18.4 olarak saptamışlardır (16). Horasan, İzmir Menderes te erkek öğretmenlerin %30.8 inin, Dedeoğlu ve arkadaşları, Antalya da sağlık personelinin %34 ünün günde 20 adet sigara içtiklerini bildirmişlerdir (13,17). Çalışmamızda günde 20 adet içilen sigara miktarı genelde diğer çalışmalara göre düşüktür. Sigara içen Emniyet Teşkilatı personelinin %68.8 inin Fagerström nikotin bağımlılık puanı düşük (çok az ve az), ortalama bağımlılık puanları ise 3.28 ± 2.58 dir. Güneş ve arkadaşları, Malatya Sümerbank ve Tekel fabrikalarında çalışan işçilerin bağımlılık puanının %59.0 ının düşük (çok az ve az) olduğunu saptamışlardır (18). Açık ve arkadaşları Elazığ da din adamlarının ancak %9.3 ünün nikotin bağımlılık puanını yüksek olarak saptamışlardır. Din adamlarının ortalama bağımlılık puanı ise 2.75 ± 2.31 dir (19). Çalışmamızda, diğer meslek gruplarındaki bu çalışma sonuçlarına benzer olarak sigara içme oranlarının yüksek olmasına rağmen 15

5 Deveci SE, Güler H, Deveci F, Açık Y, Muz MH. bağımlılık puanlarının düşüklüğü günde 20 adet sigara içenlerin oranının düşük olmasından kaynaklanmış olabilir. Çalışmamızda sigara içenlerin %94.8 i sigaranın zararlı olduğu fikrine tamamen katılmakta, %79.8 i de sağlıkları üzerine olumsuz etkilerinden endişe duymaktadır. Japonya da yapılan bir çalışmada katılımcıların %89 u, Suudi Arabistan da diğer bir çalışmada; 12 yaş üzerinde bir birinci basamak sağlık kuruluşuna başvuran erkeklerin %97.2 si sigaranın sağlığa zararlı olduğu fikrine katılmaktadır (20,21). Dünyanın değişik bölgelerinde sigaranın sağlığa zararlı olduğu fikrine katılanların yüksek oranlarda olmasına rağmen sigara içme oranlarının da yüksekliği düşündürücüdür. Araştırmamızda tüm kurum çalışanlarının %79.8 i kurumda yapılacak bir sigarayı bırakma kampanyasının faydalı olacağına inandığını belirtmiştir. Sigarayı bırak-kazan kampanyalarının ilki 1969 yılında Amerika nın Iowa eyaletinde düzenlenmiş ve katılımcıların %11 inin başarısı ile sonuçlanmıştır (22). Elazığ polis okulunda 2001 yılında yapılan sigarayı bırak-kazan kampanyasının başarı oranı %14.3 olmuştur (23). Sigara ile mücadelede bırak-kazan kampanyalarının önemi büyüktür. Çalışma grubunda da böyle bir kampanya düzenlenmesinin sigara içme oranını azaltacağı tahmin edilmektedir. Bu çalışmada, araştırma grubu içerisindeki meslek farklılığı sigara içme oranlarını etkilemediği için değerlendirmeler tüm kurum çalışanları üzerinden yapılmıştır. Konu ile ilgili benzer çalışmalara göre, sigarayı içip bırakanlar ve sigaraya başlama şekilleri ile ilgili bilgilere yer verilmemiş olması araştırmamızın kısıtlılıklarındandır. Sonuç olarak; Elazığ Emniyet Teşkilatı personelinde sigara kullanımı oldukça yüksek orandadır. Buna karşın sigara kullananların çoğunluğunun nikotin bağımlılık puanları düşük olup, sigarayı bırakmak isteyenlerin oranı da yüksektir. Bu potansiyelin değerlendirilerek bırakma kampanyalarının düzenlenmesi ve konu ile ilgili eğitimlerle desteklenmesi yararlı olacaktır. Sigara salgınının kontrolüne yönelik olarak, özgün gruplarda yapılan bu tür çalışmalar genele yayılan toplum bilincinin oluşmasını sağlayacaktır. KAYNAKLAR 1. Sungur MZ. Sigarayı bırakmada bilişsel-davranışçı yaklaşımlar ve sigarayı bırakma merkezi. Sağlık İçin Sigara Alarmı ;4: Nakajima H. Message from the Director-General of the World Health Organization for World No-Tobacco Day WHO Tobacco Alert, Number 4, 1996-Internet Edition-Advisory kit. 3. Bilir N. Sigara salgınının kontrolü stratejileri. Sağlık İçin Sigara Alarmı ;4: Smith SS, Fiore MC. The epidemiology of tobacco use, dependence and cessation in the United States. Prim Care 1991;26: Sigara alışkanlıkları ve sigara ile mücadele kampanyası kamuoyu araştırması raporu, PİAR, Ocak Aşut Ö. Hekim ve Sigara. Ankara: Türk Tabipler Birliği Yayını, 1993: Ankara da çeşitli kurumlarda çalışanların sigara içme durumlarına göre kan nikotin seviyeleri ve akciğer fonksiyon testleri. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Enstitüsü (İSGÜM) Yayınları. No: 2. Ankara, Köroğlu E (çeviren). Amerikan Psikiyatri Birliği: Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı, Gözden Geçirilmiş Üçüncü Baskı (DSM-III-R). Ankara: Hekimler Yayın Birliği, 1989: Açık Y, Polat SA, Deveci SE. Bir polis okulu öğrencilerinin sigara kullanım sıklığı araştırması. Atatürk Üniversitesi Tıp Dergisi 2001;33: Fagerstrom KO, Schneider NG. Measuring nicotine dependence: a review of the Fagerstrom Tolerance Questionnairre. J Behav Med 1989;12: Sezer RE, Öztürk ŞZ, Bilgin N ve ark. Elazığ da görev yapan hekimlerin ve diş hekimlerinin sigara konusundaki davranışları, tutumları. Doğa Turkish Journal of Medical Sciences 1990;1: Öztürk M, Eğri M, Eker HH. Kayseri ili Hacılar ilçesindeki memurların sigara içme durumu ve bu durumun çalışma ortamı açısından değerlendirilmesi. Halk Sağlığı Günleri (Erişkin Sağlığı) Bildiri Kitabı, Samsun, 1995: Horasan E. Öğretmenlerde sigara içme durumu ve sigarayı bırakma sürecine ilişkin bazı özellikler (Menderes-İzmir, 1994). Sağlık İçin Sigara Alarmı 1994;1: Coogan PF, Adams M, Geller AC, et al. Factors associated with smoking among children and adolescents in Connecticut. Am J Prev Med 1998;15: Burt RD, Peterson AV. Smoking cessation among high school seniors. Prev Med 1998;27: Açık Y, Sezer RE, Bostancı M ve ark. Elazığ da şehirlerarası otobüs firmalarıyla yolculuk yapan kişilerin sigara içme durumları ve şehirlerarası otobüslerde sigara içiminin yasaklanması konusundaki görüşleri. Sağlık İçin Sigara Alarmı ;3:

6 Elazığ Emniyet Teşkilatı Personelinin Sigara İçme Davranışları, Bağımlılık Düzeyleri ve Sigara-Sağlık İlişkisine Yaklaşımları 17. Dedeoğlu N, Dönmez L, Aktekin M. Antalya da sağlık personelinde tütün kullanımı. Sağlık İçin Sigara Alarmı 1994;1: Güneş G, Genç M, Pehlivan E ve ark. Malatya Sümerbank ve Tekel fabrikalarında çalışan işçilerin sigara içme davranışları, bağımlılık düzeyleri ve bırakmaya ilişkin tutumları. Sağlık İçin Sigara Alarmı ; 4: Açık Y, Karaman F, Sezer H ve ark. Elazığ ili Diyanet Çalışanlarının sigara konusundaki tutum ve davranışları. VI. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı, Adana, 1998: Takano Y, Kohrogi H, Matsumoto M, et al. Lack of knowledge about smoking related risks for diseases in the general public in Japan. Nihon Kokyuki Gakkai Zasshi 2001;39: Siddigui S, Ogbeide DO, Al Khalifa I. Smoking in a Saudi community: prevalance, influencing factors, and risk perception. Fam Med 2001;33: Pechacek TF, Lando HA, Nothwehr F, Lichtenstein E. Quit and win: a community-wide approach to smoking cessation. Tob Control 1994;3: Açık Y, Gülbayrak C, Deveci SE, Ozan AT. Elazığ Polis Okulu nda düzenlenen sigarayı bırak-kazan kampanyasına katılan öğrencilerin başarı durumları. Fırat Tıp Dergisi 2002;7: Yazışma Adresi S. Erhan DEVECİ Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı 23119, ELAZIĞ edeveci@firat.edu.tr 17