YEZİDİLİK ve OSMANLI YÖNETİMİNDE YEZİDİLER

Transkript

1 YEZİDİLİK ve OSMANLI YÖNETİMİNDE YEZİDİLER Yurdaer ABCA Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı YÜKSEK LİSANS TEZİ Eskişehir Ağustos, 2006

2 i İÇİNDEKİLER Özet...vii Abstract...viii Ekler Listesi...x Kısaltmalar...xi Önsöz...xii Giriş...1 I. BÖLÜM: YEZİDİLİK İN KÖKENLERİ VE YEZİDİLİK I.1.YEZİDİLİK İN KÖKENLERİ...5 I.1.1.Yezidi Adı...5 I.1.2. Emevi İslam Anlayışı - Yezidilik İlişkisi...7 I.1.3. İslam Harici Dinlerle olan İlişkisi...12 I.2.YEZİDİLİK...13 I.2.1.Şeyh Adi bin Musafir ve Yezidilik...13 I.2.2. Melek Tavus ve Yezidilikte Meleklere İman...17 I.2.3. Kutsal Kitapları...19 I Kitab-ı Cilve...19 I Mushaf-ı Reş...20 I.2.4.Yezidiler in İbadetleri...20 I Oruç...21 I Namaz...23 I Zekat...24

3 ii I Hac...24 I Kurban...25 I Tenasüh (Reenkarnasyon)...26 I.3.YEZİDİLER DE SOSYAL YAPI, ÖRF, GELENEK VE GÖRENEKLER...28 I.3.1. Sosyal Yapıyı Oluşturan Yezidi Kast Sistemi...28 I.3.2.Yezidi Örf, Gelenek ve Görenekleri...31 I Ahiret Kardeşliği...31 I Doğum, Sünnet, Vaftiz, Kirvelik...32 I Evlenme...32 I Cenaze Töreni...34 I Bayramlar...35 I Yezidiliğe Göre Yasaklanan Hal, Durum ve Hareketler...37 I.4. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE YEZİDİ COĞRAFYASI, NÜFUSU VE DİLİ...38 I.4.1.Yezidi Coğrafyası...38 I.4.2.Yezidi Nüfusu...39 I.4.3.Yezidiler in Konuştukları Diller...40 I.5. İSLAM ÖNCESİ TÜRKLER DE GÖRÜLEN İNANÇLAR, KÜLTLER VE YEZİDİLİK...42 I.5.1. İslam Öncesi Türklerin sahip oldukları inançlar...42 I.5.2. Kült...43 I Su Kültü...43 I Ateş Kültü...44 I Atalar ve Ocak Kültü...44 I.5.3. İslam Öncesi Türk İnançları, Kültler ve Yezidilik...45

4 iii II. BÖLÜM: OSMANLI YÖNETİMİNDE YEZİDİLER II.1. YEZİDİLER İN OSMANLI YÖNETİMİNE GİRİŞİ ve BAŞLICA YEZİDİ AŞİRETLERİ (XV. yy - XVI. yy)...48 II Osmanlı - Safevi Çekişmesinde Yezidiler...48 II Yezidi Aşiretleri nin Osmanlı Yönetimine Girişi II Dunbeliler...50 II Mahmudiler...51 II Dasniler...51 II Haltiler...53 II.2.YEZİDİ EYLEMLERİNE KARŞI OSMANLI YÖNETİMİ (XVI. yy XIX.yy)...54 II.2.1. On Dokuzuncu Yüzyıla Kadar Olan Dönem ( )...54 II.2.2. II Mahmut Dönemi,Ceza Müfrezesi ve Yezidiler ( )...60 II.2.3. Tanzimat Dönemi ve Yezidiler ( )...72 II.3. İKİNCİ ABDÜLHAMİT DÖNEMİ VE YEZİDİLER( )...84 II.3.1. II.Abdülhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğu nun Durumu...84 II.3.2. Sultan ın Hamidiye Alayları ve Yezidiler...89 II.3.3. Ömer Vehbi Paşa ve Yezidiler...94 II.4. OSMANLI DEVLETİ NİN SON DÖNEMLERİNDE YEZİDİLER II.4.1. Abdülhamit e karşı tepkiler ve Abdülhamit Döneminin Sonu II.4.2. İkinci Meşrutiyet ten I.Dünya Savaşına Kadar Olan Dönemde Yezidiler ( ) II.4.3 Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Yezidiler in Dini Merkezi Irak ta Durum ( )...106

5 iv III.BÖLÜM: OSMANLI TOPRAKLARI ÜZERİNDE EMPERYALİST FAALİYETLER VE YEZİDİLER III.1.OSMANLI TOPRAKLARINAYÖNELİK EMPERYALİST TEHDİTLER III.1.1. Emperyalizm III.1.2. Emperyalizm ve Osmanlı Devleti III.1.3.Yezidiler in Osmanlı İdaresinde Yaşadıkları Bölgelere Yönelik Emperyalist Faaliyetler ( ) III.2. EMPERYALİZMİN İKİ ARACI: ORYANTALİZM VE MİSYONERLİK III.2.1 Oryantalizm(Şarkiyatçılık) III.2.2 Misyonerlik III.2.3. Misyonerlik Faaliyetleri ve Yezidiler III Fransızlar ın Misyonerlik Faaliyetleri ( ) III İngiliz ve Amerikalıların Faaliyetleri ( ) SONUÇ KAYNAKÇA EKLER LİSTESİ Ek 1 : Kapıcıbaşı Osman Bey in Musul Valisi Abdülbaki Paşa yı Katleden Yezidiler in Cezalandırılması Hususundaki Emri Ek 2 : Sincar Dağı ndaki Yezidilerle el-ubeyt Eşkıyası Üzerine Asker Gönderilmesi Ek 3 : Sincar Dağı ndaki Yezidi Eşkıyasının Bağdat Valisi Süleyman Paşa nın Askerleri Tarafından Tenkil Edilmesi Ek 4 : Mardin ile Musul Arasında Katl-i Nüfus Eden Yezidiler in Tedip Edilmesi...176

6 v Ek 5 : Sincar Dağı ndaki Yezidiler e Karşı Yapılan Harekat Hakkında Bağdat Valisi Ali Paşa dan Tahrirat Ek 6 : Reşid Paşa nın Diyarbakır ın İlerisindeki Kürtlere ve Yezidiler e Gidip Kimini Te dib Kimini de Taltif ile Harput a Geldiği Ek 7 : Diyarbakır ve Bağdat Arasındaki Sincar Dağı nda Bulunan Yezidiler Vurulduğu Taktirde Bağdat a Güvenlik İçinde Asker Sevk Edileceği Hakkında Ek 8:Halep ve Musul daki Yezidiler in Askere Alınması Ek 9 : Yezidiler in Askerlikten Muaf Tutulamayacakları Ek 10 : Seyhan ahalisinden 20 kadar Yezidi nin Ömer Paşa nın Oğlu İle Seyhan Eski Müdürü Tarafından Öldürülen 7 Kişinin Kafasını Getirerek Musul Heyet-i Tahkikiyesine Başvurdukları Ek 11 : Musul Vilayetinin Belli Köylerinde Sakin Yezidiler ile Çeşitli Din Fırkalarına Mensub Olanların İbadet Etmeleri İçin Mescid ve Okullar İnşa Edilerek Gerekli Kolaylığın Gösterilmesi Ek 12 : Yezidi Taifesi Reislerinden Ali Paşa nın Musul dan Sürülmesi Ek 13 : Ali Paşa nın Hükümete Aleyhtar Tutumu Görüldüğünden Kastamonu da İkamet Ettirilmesi Ek 14 : Irak Islahatıyla Görevli Ömer Vehbi Paşa nın Bölge Aşarının Emaneten Taşir Edilmesi Yolunda Başlattığı Uygulamanın Ahalinin Hoşnutsuzluğuna Yol Açtığı Ek 15 : Sincar daki Yezidiler den Köçek Mirza nın Yezidiler in Ruhani ve Dünyevi Reisliğini Almak Maksadıyla Giriştiği Fesat Hareketlerinin Haber Alınması Üzerine 4. Ordu Müşirliği ile Musul Valiline İcab Eden Tebligatın Yapılması Ek 16 : Yezidiler in Islahı İçin Bekir Paşa Komutasında 3 Tabur Asker ile Lüzumu Kadar Süvarinin Sincar a Gittiği Ek 17 : Hakkari Sancağı Dahilindeki 14 Köyde Sakin ve Şimdiye Kadar Askerlik Yapmamış Yezidiler in Hamidiye Alaylarına Dair Olmak İstediklerine Dair Yaver-i Ekrem Paşa nın Arizası...216

7 vi Ek 18 : Hamidiye Alayları na Yazılmalarını İstida Eden Hakkari ve Musul Civarındaki Bu Yezidiler in Arzuları o An İçin Uygun Bulunmamakla Birlikte Bunlar Kısmen Nüfusa Kaydettirilmek Suretiyle Askerlik Hizmetine Azar Azar da Olsa Alıştırılması Ek 19: Musul Vilayetinde Bulunan Yezidiler in Reislerine Mir-i Seyhan Manıyla Şehri Bin Kuruş Tahsisi ve Müslim olarak Ceride-i Nüfuza Kayıtları Ek 20: İngiltere ve Sair Ecnebi Devletler Tebaasından Birkaç Kişinin Tebdil Suretinde Seyhan Nahiyesindeki Yezidi Köylerinde Dolaştıkları Haberi Üzerine Gizlice Tahkikat Yapmak İçin Yola Çıkarılan Zabtiye Tabur Ağasıyla Zabtiyelerin Geri Çevrildiği...226

8 vii ÖZET YEZİDİLİK VE OSMANLI YÖNETİMİNDE YEZİDİLER ABCA, YURDAER Yüksek Lisans 2006 Yakınçağ Tarihi Danışman: Prof. Dr. Ali SARIKOYUNCU Bu çalışmanın amacı Yezidilik i açıklamak ve Yezidiler in Osmanlı İmparatorluğu yönetimi altındaki sosyal, hukuki ve politik durumlarını incelemektir. Bununla beraber Tanzimat Fermanının ilan edilmesinden I.Dünya Savaşının sonuna kadar geçen süreçte Yezidiler in Osmanlı yönetimi ve Batılılarla olan ilişkileri de bu çalışmada ele alınmıştır. Çalışmada yöntem olarak, önce tezde kullanılacak olan Arşiv Belgeleri, çeşitli yayınlar (kitaplar, makaleler) taranmış, elde edilen kaynaklar sistematik bir şekilde tasnif edildikten sonra okunup yorumlanmıştır. Sonuç olarak, Yezidilik ve Yezidiler tarih boyunca Müslüman ve Hıristiyan komşularınca dinsiz olarak görülmüşler bu durum Yezidiler in içine kapalı bir toplum olarak gelişmesine neden olmuştur. Tanzimat ve Islahat Fermanları öncesindeki dönemde Osmanlı İslam Hukuk sistemi içinde kendilerine yer bulamayan Yezidiler in hukuksal statüsü, bu fermanların ilanından sonraki dönemde de pek bir değişikliğe uğramamıştır. Ancak Tanzimat dönemiyle Osmanlı da gayrimüslimler ile yoğun olarak ilgilenmeye başlayan Batılılar Yezidilerle ilişkiler kurmuşlar ve siyasi nedenlerle bu inanç sahiplerini himaye etmeye çalışmışlardır. Batılılar ın devreye girmesiyle Yezidiler dönem dönem Tanzimat ın getirdiği haklardan istifade etmişlerse de bu kalıcı olmamış siyasi şartlara göre değişkenlik göstermiştir.

9 viii ABSTRACT YEZIDISM AND YEZIDIS IN OTTOMAN ADMINISTRATION ABCA, YURDAER Master Thesis 2006 History Of Modern Times. Advisor: Ali SARIKOYUNCU, Professor The aim of this study is to explain the Yezidism and evaluate the Yezidis with respect to social, law and politics in Ottoman administration. In addition to this, examined the relationships of Yezidis with Ottomans and Occidentals between the period of Tanzimat and the end of first world war. As the method of this study; archive documents, variable publications such as books, articles were scanned and after the acquired sources were classified systemically,they were read and interpreted. As a result we can say that the Yezidism and Yezidis always have been seemed as non-religious by the christian and muslim residents in the course of history and this caused Yezidis to live isolated from the society. The legal statute of Yezidis which could not find place in the Ottoman Islamic Law System before the declaration of Tanzimat and Islahat rescripts, did not have any improvements after the declaration of this rescripts as well. However, Occidentals who paid

10 ix attention to non-moslems in the Ottoman Empire by the Tanzimat era, built relationships with Yezidis and due to political reasons they tried to protect them. With the act of Occidentals, Yezidis acquired some rights that Tanzimat brought, however it hadn t been permanent, changed due to political conditions.

11 x EKLER LİSTESİ Ek 1 : BOA., HAT., 27/1294 Ek 2 : BOA., HAT., 83/3430A Ek 3 : BOA., HAT., 83/3430 Ek 4 : BOA, HAT., 240/13441 Ek 5 : BOA., HAT., 41/2088 Ek 6 : BOA, HAT., 376/20475 Ek 7 : BOA., HAT., 373/20404 Ek 8 : BOA., MKT. MHM., 499/2 Ek 9 : BOA., Y. PRK. BŞK., 22/57 Ek 10 : BOA., Y. MTV., 74/33 Ek 11 : BOA., İ. DH., 1297/1310S-53 Ek 12 : BOA., İ. DH., 1298/1310.Ra.-56 Ek 13: BOA., Y. A. HUS., 267/24 Ek 14 : BOA., Y. MTV., 65/115 Ek 15 : BOA., Y. A. HUS., 277/16 Ek 16 : BOA., Y. A. HUS., 277/123 Ek 17 : BOA., YEE., 139/13 Ek 18 : BOA., YEE., 139/15 Ek 19 : BOA., MV., 184/68 Ek 20: BOA., Y. A. HUS., 269/45

12 xi KISALTMALAR A. B. C. F. M. : American Board of Commissioners for Foreign Missions A. MKT. MHM. : Bab-ı Ali Sadaret Mektubi Kalemi Mühimme Evrakı. bkz. BOA : Bakınız. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi. c. : Cilt. Çev. DH. MKT. HAT. Haz. HR. MKT. HR. SYS. Hz. : Çeviren. : Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı. : Hatt-ı Hümayun Evrakı. : Hazırlayan. : Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı. : Hariciye Siyasi. : Hazreti. İ. DH. : İrade-i Dahiliye. MV. : Meclis-i Vükela Mazbataları. s. : Sayfa. S. : Sayı. vd. : Ve devamı. Y. A. HUS. : Yıldız Tasnifi Sadaret Hususi Evrakı. Y.EE. Y.MTV. : Yıldız Tasnifi Esas Evrakı. : Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı. Y. PRK. BŞK. : Yıldız Tasnifi Perakende Başkitabet Dairesi. ZB. : Zaptiye Nezareti Maruzatı.

13 xii ÖNSÖZ Yezidilik bünyesinde ihtiva ettiği inanç esasları ile bir çok dinle benzerlik göstermektedir. Ancak Yezidiler inançlarının bütün dinlerden eski olduğunu ve bütün dinlerden önce ilk olarak kendi dinlerinin var olduğuna ve zaman içerisinde kutsal kitaplarının kaybolduğuna inanırlar. Yezidiler e göre dinlerinin yenileyicisi Halife Yezid ve soyu Emeviler e dayanan Şeyh Adi bin Musafirdir. Yezidilikte çok önemli bir yer arz eden bu kimseler bu inanç şeklinde yarı tanrı yarı insan veya peygamber motifleri şeklinde ortaya çıkmaktadırlar. Ancak her ikisinde de ortak olan nokta Müslüman ve Arap olmalarıdır. Bu da Yezidiliğin İslamla bağlantılı bir yanı olduğunu gözler önüne sermektedir. Yezidiler in günümüzde Mushaf-ı Reş ile birlikte iki kutsal kitaplarından biri olarak kabul ettikleri Kitab-ı Cilve de bu zatlardan Şeyh Adi bin Musafire isnat edilir. Ancak tüm eserlerinde imzası bulunan Şeyhin izine bu kitapta rastlanamaz. Şeyh Adi Lübnan da doğmuş daha sonra Suriye ye ve bugünkü Irak sınırları içinde bulunan o zamanlar Hakkari adıyla anılan Laleş e gelmiştir. Burada yerleşmiş ve bölgedeki yerel halk tarafından saygıyla karşılanmıştır. Kısa zaman içinde yayılan Şeyh in öğretileri çok gecikmeden bütün bölgede tutmuştur. Ölümünden sonra ise Şeyhin öğretilerine isnat edilen Adaviler adında bir tarikat oldukça güçlenmiştir. Adavi tarikatının şekillendirdiği ve bu tarikatın ortadan kalkmasından yüzyıllar sonra Yezidilik adını almış olan bu inanç 16. yüzyıla gelindiğinde Suriye, Irak, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde bir kısım topluluklar tarafından benimsenmiştir. Osmanlılar ile Yezidiler in tanışması da bu tarihte olmuştur. 16. yüzyılda Safevi - Osmanlı çekişmesinin tam ortasında kalan Yezidiler Osmanlılar ın Safeviler e üstün gelmesiyle birlikte Osmanlı hakimiyeti altına girmişlerdir. 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı yönetimine giren Yezidiler in sahip oldukları dini inançları ve kuşkulu İslami kimlikleri Osmanlılar ın bu topluluğa şüpheyle yaklaşmasına neden olmuştur. Osmanlılar ın Yezidiler in inançları hakkında bilgi sahibi olmalarıyla da anlaşmazlıklar ortaya çıkmış özellikle 17. ve 18. yüzyıllarda

14 xiii Osmanlı din adamlarınca kafir olarak ilan edilmişlerdir. Kitaplarının ve peygamberlerinin farklı olması ve Osmanlı hukuk sisteminin tanıdığı ehli kitap dinlerden birine dahil olmamaları nedeniyle Yezidiler Osmanlı hukuk sistemi içinde kendilerine yer bulamayarak dışlanmışlar çoğu zaman ise İslam a döndürülmeye çalışılmışlardır. Tanzimat Fermanı nın ilanıyla da hukuksal durumlarında değişme olmayan Yezidiler in bu hali Batılılar ın dikkatini çekmiş ve Yezidiler i siyasi amaçları doğrultusunda himaye etme çabalarına girmişlerdi. Bu durum Birinci Dünya Savaşı na kadar Batılı misyonerlerin de devreye girmesiyle hız kazanarak devam emiştir. Çalışmanın birinci bölümünde Yezidilik inancı ve bu inancın kökenleri, hakkında bilgi verilmiş, Yezidiler in örf adet gelenek ve görenekleri, yaşadıkları coğrafya, dil ve nüfusları ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bununla beraber Yezidilik inancının İslam dan önce Türkler in dahil olduğu dinlerle mukayesesi yapılarak benzer yanlar ortaya konulmuştur. İkinci bölümde ise ilk olarak Yezidiler in Osmanlı yönetimine girişleri ve Osmanlıların temasa geçtikleri başlıca Yezidi aşiretleri hakkında bilgiler verilmiş, on dokuzuncu yüzyıla kadar geçen dönemde Osmanlı-Yezidi ilişkileri üzerinde durulmuştur. On dokuzuncu yüzyıl ise Tanzimat öncesi II. Mahmut dönemi baz alınarak Osmanlı yönetimine karşı Yezidiler in tutumları incelenmiştir. Bu bölümde ayrıca Tanzimat ve sonrasında Yezidiler in durumu, Batılı devlet konsoloslarıyla ilişkileri ve Abdülhamit Döneminin Yezidi politikaları ele alınmıştır. II. Meşrutiyet ten Birinci Dünya Savaşına kadar geçen dönem ve Osmanlı nın son yıllarında Yezidiler in siyasi tavırları da yine bu bölümde incelenmiştir.üçüncü bölümde ise Osmanlı Devleti nin karşılaştığı emperyalist faaliyetler ve Yezidiler in bu faaliyetler karşısında takındıkları tavır irdelenmiş, bununla beraber Osmanlı Devletindeki gayrimüslimlere yönelik misyonerlik faaliyetlerinde Yezidiler in durumu hakkında bilgi verilmiştir.bu çalışmayı yaparken bilgi ve birikimlerini esirgemeyen, yöntem ve metod konusunda yol gösteren, fikirlerini paylaşan Sayın Hocam Prof. Dr. Ali Sarıkoyuncu ya teşekkürlerimi bir borç bilirim.

15 1 GİRİŞ Yezidilik in, eskiden yaşayan birçok dinlerin etkisi altında kaldığı söylenmekte ve hatta onların karışımı karma bir din olduğu yaşantılarından da ortaya çıkmaktadır. (Turan, 1986a, 137) Bu nedenle Yezidilik i gerek içerdiği inanç esasları bakımından gerekse alışıla gelmiş ve sıklıkla kullanılan Yezidi adı bakımından farklı kökenlere dayandırmak mümkündür. Bu hususta birçok farklı görüş bulunmakla birlikte kesin bir kanıya varmak mümkün olmamıştır. Hindular a benzer kast sistemleri, Museviler gibi yeme-içme yasakları, vaftiz, kurban, oruç gibi ibadetlerin yanı sıra güneşi ve ateşi kutsayarak reenkarnasyona inanmaları bu dinin kökenine dair farklı görüşlerin oluşmasına olanak sağlamaktadır. (Tamur, 2004, 52) Yezidilik in kökenlerine dair Haricilik ten tutup eski putperestlik, Hıristiyanlık, Yahudilik, Zerdüştlük, Sabiilik, Şamanizm ve Mecuslik e kadar uzanan bir çok görüş ileri sürülmektedir. (Beysanoğlu, 1988, 9) Yezidiler ile ilgili görüş bildiren batılı yazar ve düşünürlerden Spiro Yezidilik in Asurlu, İranlı Hıristiyan ve Müslüman unsurlar ile karışmış bir Maniheizm 1 den doğan bir din olduğunu söylemektedir. (Türkdoğan, 2003, 310) Bu görüşten farklı olarak Guidi ye göre ise Yezidilik tamamen İslam dan kopma pro Emevi bir gulüvv 2 hareketidir. Bu glüvv hareketi, Abbasi hanedanının ilk asırları boyunca devam eden bir pro Emevi gulüvvüdür. Bu hareket kısa zaman sonra, Doğu Anadolu nun güney kısmında, Musul a kadar olan bölgede tutmuştur. (Aydın, 1998, 33-34) 1 Maniheizm: Maniheizm 216 yılında Güney Mezepotamya da Dicle kıyısındaki Seleukia-Ktesifon kentinde doğan Mani adında bir kişinin öğretisidir. Mani nin soyu anne tarafından İran krallarına kadar uzanmaktadır. Mani nin doğduğu topraklarda 2. yüzyıldan itibaren hızla yayılan Hıristiyanlık ve kilise tarafından dışlanan Gnostik inanançlar etkindi. Bunlardan etkilenen Mani eski çağın bilim ve felsefesini bütün insanlara seslenen evrensel ve tek bir dinde birleştirnek istemiş ve Maniheizm ortaya çıkmıştır. (Sever, 1996, 23-24) 2 Gulüvv: Haddini aşma, ileri gitme, aşkınlık, taşkınlık manalarına gelmektedir. (Devellioğlu, 2004, 294)

16 2 Diğer taraftan Yezidiler ise dinlerinin kökenleri hakkında isnat edilen bu görüşlere karşılık dinlerinin birçok dinden önce var olduğuna ve bu eski dinin kuruluşu üzerine tarihi bilgilerin zaman içinde unutulduğuna, kaynaklarının da kaybolduğuna inanmaktadırlar. (Sever, 1997, 18) Yezidiler in dinlerine dair ileri sürdükleri bu görüşü Midyat ın Çayırlı köyünde yaşayan Yezidi Bino Ağa şöyle dile getirmektedir: Peygamberlerden önce gökyüzüne tapan bir millet vardı. Öyle yıldıza, aya değil; gökyüzüne... Yani aslında Allah a. Biz onlardanız işte. Allah bir, güneş Allah ın enerjisi. O enerjinin varlığıyla her şey hayat buluyor... (Yalnız, 2006, 80) Yezidiler on dördüncü ve on beşinci yüzyıllarda, dinlerinin çıkış yeri olarak kabul ettikleri Suriye den Basra, aşağı Fırat, Sincar ve Doğu Anadolu ya kadar uzanan bölgede yayılmışlardı. (Menzel, 1997, 416) Ancak Yezidilik in güç kazanmasına elverişli bu ortam Irak ve Doğu Anadolu da kendilerine meydan okuyan yeni güçlerin ortaya çıkmasıyla sona erecekti. On beşinci yüzyıl kapanırken bu bölgede yeni büyük bir askeri güç doğuyordu. Şah İsmail önderliğindeki bu güç Safevi Devletiydi. Şah İsmail 1501 yılında tahta çıkmasından sadece birkaç sene sonra İran, Irak ve Fırat ın doğusundaki bütün Anadolu yu fethetti. Diyarbakır 1507 de; Bağdat ve Musul ise ertesi yıl alındı. Bunun üzerine önde gelen Yezidi aşiretleri Mahmudi ve Dunbeliler de güçlü Safevi Devleti nin boyunduruğu altına girmişlerdi. (Guest, 2001, 88) Ancak Şii - Safevi Devleti nin doğudaki yükselişinden rahatsız olan Osmanlı Devleti bu devlete savaş açmış ve Çaldıran Savaşı (23 Ağustos 1514) olarak bilinen bu savaşın neticesinde yenilen Safeviler fethettikleri bölgelerden çekilmişler ve buralar Osmanlı hakimiyetine girmişti. Bu zaferin Osmanlılar açısından meydana getirdiği bir diğer önemli kazanç ise I.Selim in İran sınırındaki bölgelerde ve aynı zamanda Fırat - Dicle dağlık bölgelerindeki Kürt beyliklerini gönül rızasıyla ikna ederek İmparatorluğa bağlamasıydı. Böylelikle Fırat Nehri nin batı kıvrımı ile Zab nehirlerinin kaynaklarının arasında kalan bütün bir bölge farklı sıklıktaki bağlarla İmparatorluğa bağlanmış oldu. (Pitcher, 2001, ) Böylece o dönemde Büyük Zab ile Küçük Zab arasındaki bölgede yaşayan başta Daseni

17 3 aşireti (Guest, 2001, 87) olmak üzere bir çok Yezidi aşireti de Osmanlı yönetimi altına girmiştir. XVI. yüzyıldan itibaren Yezidiler in Osmanlı yönetimi altına girmeleri Osmanlılar ın her halleriyle Müslümanlar dan ve ehl-i kitap dinleri mensubu Hıristiyan ve Yahudiler den farklı olan bu dini topluluğu daha iyi tanımasına sebep olmuştu. Bu süreç esnasında Osmanlılarla temasa geçmiş bazı Yezidi aşiretleri İslam a girmişlerdir. Yezidilik te ısrar edenler ise Osmanlı din adamlarınca hiçbir kutsal kitaba bağlı olmamaları nedeniyle kafir ilan edilmişlerdir.( Turan, 1989, 64-66) Bu nedenle Yezidiler e ehl-i kitap dinlerinin mensubu olmaları nedeniyle Zımmi 3 statüsünde adlandırılan diğer gayrimüslimlerden farklı muamele edilmekteydi. Başka bir deyişle Yezidiler kitap sahibi Yahudi ve Hıristiyan halkların din ve can güvenliğinin Osmanlı Devleti tarafından korunduğu Millet sistemi içerisinde yer alamamışlardır. (Yalkut, 2002, 95) Dolayısıyla Osmanlı hukuk düzeninde tanınmayan Yezidiler Tanzimat (1839) fermanının getirdiği haklardan da istifade edememişlerdir. Yezidiler in bu durumu Batılılar ın dikkatini çekmiş, özellikle İngiltere 1846 yılından itibaren aktif bir şekildeyezidiler i himaye etme politikasına girişmiştir. İngilizler e göre buna neden olan Yezidiler in mutsuzluğudur. (Turan, 1989, 71) Ancak Yezidiler in yoğun olarak yaşadıkları ve dinlerinin merkezi olması nedeniyle güçlü oldukları bölgenin Irak 4 olması ve bu bölgenin sahip olduğu yer altı zenginlikleri ile jeo-politik konumunun İngiltere nin en önemli sömürgesi 3 Ehl-i Kitaplara aynı zamanda Kitabi, eğer Müslüman bir ülkenin teb ası ise Ehl-i Zimmet veya Zımmi adı verilirdi. İslam Hukuku hükümlerine göre Ehl-i Kitap olanlar bir Müslüman ülkede yaşarlarsa varlıkları ve güvenlikleri İslam devletinin sorumluluğu altında olacağından bunlara Ehl-i Zimmet veya kısaca Zımmi denir. (Ercan, 2001, 51) 4 Yezidiler in kutsal yerleri Irak ın kuzeyinde Musul a bağlı Seyhan ve Sincardır. Baadri köyü merkezleridir. Bu bölgeler aynı zamanda Yezidiler in en yoğun oldukları yerlerdir.

18 4 Hindistan ın güvenliği açısından hayati önem arzetmesi 5 İngilizler in Irak ve dolayısıyla Yezidiler üzerine eğilmelerinin asıl nedenini belirginleştirmektedir. Özellikle İngiliz araştırmacı, arkeolog, ve diplomat Auesten Henry Layard ( ) Yezidiler ile güçlü ilişkiler kurarak onların İngilizler e olan yakınlıklarının temellerini atmıştır yılında Yezidi lideri Şeyh Nasır ın kendisine yaptığı daveti, onların dini festivallerine katılan ilk Avrupalı seyyah olma arzusuyla hemen kabul etmişti. Yezidiler in Layard a olan saygısı Layard ın da oryantel adetlerine olan aşkı İngilizler ile Yezidiler i birbirlerine yaklaştırmıştı. (Collins, 2001, ) Bu yakınlık Yezidiler açısından olumlu sonuçlar doğurmuştur. Nitekim 1849 yılında Yezidilerin hükümet tarafından diğer Müslüman Osmanlı vatandaşları gibi askerlik yapmaları istendiğinde Yezidi Emirler İngiliz büyükelçisi Stratford un müdahalesi sayesinde İstanbul dan Yezidiler in bu görevden muaf tutulmaları için bir ferman çıkartabilmişti yılında Bab-ı ali, Yezidiler e tanıdığı bu ayrıcalığı kaldırmasına rağmen Yezidiler yine İngilizler in arabuluculuğu neticesinde özel bir vergiyle bu görevden muaf olma hakkını elde etmişlerdir. (Lescot, 2001, 116) İngilizler Osmanlılar ile Yezidiler arasında meydana gelen anlaşmazlıklarda arabuluculuk yapmak suretiyle Yezidiler in güvenlerini kazanmaya çalışıyorlardı. Ancak asıl önemli husus İngiliz ve Amerikan misyonerleri tarafından Kürt adı altında sınıflandırılan Yezidi, Ehl-i Hak ve Alevi inancından olan topluluklara yönelik yürütülen Protestan Hıristiyanlık öğretisinin aşılanması faaliyetleriydi. (Çay, 1996, 392) 19.yüzyılın başlarında Yezidiler e yönelik küçük adımlarla başlayan bu faaliyetler 20. yüzyılın ilk yıllarından I.Dünya Savaşı na kadar olan süreçte şiddetini arttırarak kendini gösterecektir. 5 Ayrıntılı bilgi için bkz. Marufoğlu, 1998, 216.

19 5 1.BÖLÜM YEZİDİLİK İN KÖKENLERİ VE YEZİDİLİK I. 1. YEZİDİLİK İN KÖKENLERİ I Yezidi Adı Yezidiler e verilen bu Yezidi ismi hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Yezidi adına kaynak olarak ileri sürülen görüşlerden en önemlilerinin başında Yezidiler in köken olarak İran ın Yezd şehrinden çıkmış olmaları dolayısıyla aslında kendilerine başlangıçta Yezd şehrinden gelenler manasında Yezdi dendiği ancak bu sözcüğün giderek Yezidi halini aldığı yargısıdır. (Öztemir, 1988, 4) Bu isim muhtemelen, fonetik kanunlarına uygun olarak gelişen şekli gösteren yeni Farsça daki İzed (melek, Tanrı), Avesta dilinde yazata (saygıya tapınmaya layık olmak), Pehlevi dilinde yazdan, modern Farsça da Yazdan (Tanrı) Avesta da yazatanam, Pehlevi de yaztan, yazdan, İzed den gelmektedir ve Avesta da geçen Yazdan ayin ve merasimle ilgili olarak Yeni Farsça ya girmiştir. Buna göre, bu kelime bizzat kendileri tarafından kullanıldığı gibi, Ezidi, İzidi veya İzdi (Tanrı ya tapanlar), Yezidiler tarafından da bilinen bir iştikak olmalıdır. (Menzel, 1997, 415) Öyle ki bu iddia Yezidilerin en ulu kişilerinden olan Şeyh Nasırın ünlü araştırmacı Badger e söylemiş olduğu şu sözlerle daha da anlam kazanmaktadır: We are Yazeedees that is, we are worshipper of God (Biz yezidiyiz, yani Tanrı ya tapanlarız). (Akpınar, 1995, 43) Buna yakın bir başka görüşe göre ise Yezidiler in Adem peygamberden sonraki ikinci ataları Ez-da (Tanrı verdi) dir. Ona nispet edilerek bunlara da Ezdai

20 6 (Ezidi = Yezidi) denmiştir. (Fığlalı, 1984, 441) Buradan da anlaşılacağı üzere Yezidilikte de Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet gibi semavi dinlerde inanıldığı gibi Hz.Adem in ilk yaratılan insan olduğuna dair inanç olduğu görülmekteyse de bu üç semavi dinde anlatılanlardan farklı olarak Yezidiler kökenlerini Adem ile Havva dan ziyade tek başına Adem e dayandırırlar. (Guest, 2001, 67) Hatta bu husus hakkında çok daha ileri bir görüş olarak Yezidiler Cebbar bin Şehid adlı başka bir yüce varlıktan türediklerine inanırlar ve Adem ile Havva dan türediklerine inandıkları kendileri dışındaki insanlık soyuyla birlikte olmazlar. (Eyüboğlu, 1987, 438) Yezidi adının kökenine ait bir başka görüşe göre ise, bu adın Zerdüştlük ile alakalı bir yanının olduğudur. Buna göre Araplar İslamiyet i yaymak için seferler düzenledikleri M.S yıllarında Ahura Mazda yı kutsayan Zerdüşt Kürtler ile karşılaşmışlar ve Araplar Tanrı ya Yezdan dedikleri için bu inanç sahiplerine Yezdani ismini vermişlerdir. Ancak zamanla bu isim Yezidi adını almıştır. (Tori, 2000, 49) Bundan başka Yezidi isminin Yezidiler in Yezd ya da Yezdan adındaki bir Tanrının varlığına inanmalarından dolayı (Seferoğlu, 1982, 57) ortaya çıktığı da düşünülebilir. Yezidi isminin kökenleriyle alakalı olarak diğer iddialardan oldukça farklı bir görüş ise, Yezid kelimesinin eski Türkler deki Ayzıt (Hezid) ile benzerliğinin düşünülmesidir. Kaşgarlı Mahmut da Divan-ı Lügat-it Türk de izi kelimesini; ilah, efendi anlamında kullanmıştır. (Başbuğ, 1984, 68) Ayrıca eski ve yeni Farsça da olduğu gibi eski Türklerde de Ay-zıd tanrıdır. (Paşa, 1982, 52) Öte yandan Yezidi isminin kökeni hakkındaki en yaygın ve bilinen inanış da bu ismin Emevi halifesi Yezid b. Muaviye den geldiği hususudur. Nitekim ünlü Rus yazar Puşkin de Yezidiler Ali ailesinin amansız düşmanı Emevi halifelerinden Yezid in adını almışlardır demektedir. (Puşkin, 83) Yezidi geleneğinde Halife 1.Yezit ( ) dinin yenileyicisi sayılmaktadır. (Yalkut, 2002, 85) Dahası Yezidi inançlarında Halife Yezid in doğuşunda, bedenine göç eden bir ruha

21 7 inanılarak Yezid in doğum gününü bütün Yezidiler tarafından bayram olarak kutlanılmaktadır. (Sever, 1996, 58) Tüm bu göstergeler Halife Yezid kültünü bu dinin isim kökenine dair çeşitli görüşler arasında farklı bir yere koymaktadır. Yezidi isminin bu dindeki kökenine dair on dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında ortaya atılan en cesur teorilerden bir tanesi de Yezidiler ile Şah Keyhüsrev in kasadarı ve inananların prensi olarak da adlandırılan Nasturi Yazdin arasında bir bağlantı kurulmasıdır. Buna gerekçe olarak da Yunan kronolojisinde Heraclius un 672 Noelini kutladığı yer olarak bilinen Yazdin in Kerkük dışındaki evinin Yezidiler in on altıncı ve on yedinci yüzyıllarda yaşadıkları yere oldukça yakın bir yer olduğu görüşüdür. (Guest, 2001, 68) I Emevi İslam Anlayışı - Yezidilik İlişkisi İslam dininin büyük peygamberi Hz.Muhammed (s.a.v) in 632 yılında vefat etmesinden kısa süre sonra İslam orduları Afganistan dan Musul, Halep ve Nil e kadar bütün Orta Doğu yu ele geçirdiler. Ne ver ki bu parlak başarıların gerçekleştiği Hz. Ebubekir ve Hz.Ömer dönemlerinden sonra Müslümanlar arasında iç anlaşmazlıklar baş gösterdi. Bunların neticesinde Müslümanlığı ilk kabul edenlerden olmasına rağmen üçüncü halife Hz.Osman, Hz.Muhammed (s.a.v) in kuzeni ve damadı Hz.Ali nin tahta geçmesini isteyen asilerce tahttan indirilerek katledildi. Bu durum Hz Ali yanlıları ve Hz.Osman ın mensup olduğu Emevi aşireti arasında bir iç savaş başlattı. (Guest, 2001, 33-34) Hz. Ali, Hz.Osman ın şehit edilmesinden sonra İslam ileri gelenleri tarafından Halife ilan edildi ancak başta Peygamber in eşi Hz. Ayşe olmak üzere, bazı Emevi ailesi ileri gelenlerinin buna karşı çıkması yüzünden taraflar arasında mücadele başlamıştır. (Saray,1999,5) Hz. Ayşe, Talha, Zübeyr ve Ümeyye oğulları, Hz. Ali ye karşı Hz. Osman ın kanını talep iddiasıyla Mekke de toplandılar. Hz. Ayşe nin önderliğindeki ordu ile Hz. Ali nin ordusu arasında Basra yakınlarında Hureybe de Cemel Savaşı meydana geldi. Hz.Ali nin ordusunun galip geldiği

22 8 savaşta iki taraf da pek çok kayıp verdi. Talha ve Zübeyr öldürüldü. (Sarıcan, 2003, 267) Bu ara Hz. Ali ile Muaviye arasında bir takım mektuplaşmalar olmuşsa da herhangi bir şekilde olumlu sonuç alınamamıştı. Hz. Ali, herhangi bir şekilde anlaşma ümidi kalmayınca, Kufe yakınlarında Nahile mevkiinde ordugah kurarak, askeri ve halkı muharebeye davet etti. Sahabeden ve tabiinden pek çok meşhur kişilerle, isim yapmış kabile büyükleri Hz. Ali nin daveti üzerine onun bayrağı altında toplandılar. M/665 de Sıffin savaşı başladı. Muaviye nin bozguna uğradığı bu savaşın sonlarına doğru Muaviye nin ordusundan Suriyeli askerler mızraklarının ucuna Kur an yaprakları takarak Sizi Kitabullah a davet ediyoruz diye bağırdılar bunun üzerine Hz. Ali nin ordusunda görüş ayrılıkları meydana geldi, bu durumu gören Hz. Ali fitneyi büyütmek istemiyordu. Bu yüzden harbi durdurdu ve Muaviye ye haber göndererek niyetinin ne olduğunu sordu Muaviye de : Aramızda Kitabullah a göre birer hakem seçelim ihtilafı onlar halletsin diye cevap gönderdi. Bu fikrin kabul edilip edilmemesi konusunda tartışmalar çıkmasına rağmen, sonraları Hz. Ali hakem fikrini kabule mecbur oldu. (Savaş, 1993, ) Ancak hakem fikri karmaşadan başka bir netice getirmemişti. Müslümanlar arasındaki ayrılıklar devam etmekteydi. Tam bu sırada hariciler gizli bir çalışma içine girmişlerdi. Bunlar İslam alemini kan ve ateş içinde bırakan çekişmeye bir son vermek ve Nehrevan hezimetinin intikamını almak düşüncesiyle aralarından üç fedai tespit etmişlerdi. Bu üç fedai bu çekişmelere neden olarak gördükleri üç Emiri yani Hz. Ali, Muaviye ve Amr ı öldürmek maksadıyla harekete geçecekler ve başarılı oldukları taktirde Müslümanları bölen ihtilafa son vereceklerdi. (Savaş,1993,191) Fakat Harici fedailer ancak Hz.Ali yi öldürebilmiş ve diğer iki şahıs bu komplodan kurtulmuşlardı. Bu arada, Muaviye nin halifeliğini kabul etmeyen İran, Irak, Horasan ve Hicaz daki Müslümanlar, Hz. Ali nin büyük oğlu Hz. Hasan ı halife tanıdıklarını ilan etmişlerdi. Bunun üzerine Muaviye, Hz. Hasan a karşı bir