KONYA ili SOT SIGIRCILIK i~letmelerinde KARLlLlK ve VERiMLiLiK ANALizLERi ile i~letmelerin ORETiM ve PAZARLAMA SORUNLARI'

Transkript

1 Vel. liil. Derg. (2001 ) : KONYA ili SOT SIGIRCILIK i~letmelerinde KARLlLlK ve VERiMLiLiK ANALizLERi ile i~letmelerin ORETiM ve PAZARLAMA SORUNLARI' Aytekin GOnIOl@ Engin Sakarya2 The Analysis of Profitability ~tnd Productivity of Dairy Cattle Enterprises in Konya Province ~tild Their Production and Marketing Problems Summary: This study was carried out to determine the profilability and productivity measures to be taken up order to increase the optimum level in resource use by construcling an econometric model using the production and financial data from randomly selected 135 dairy canle enterprises in Konya between 1995 and Data were analyzed by the Cobb Douglas production function, economic rantability and rantability factor ratios. Enterprises were evaluated on both scale and the province bases. The COS\ components estimated and their proportion in the lotal cost in this reo search were as follows: % in feed, % in labour, 7.18 % in depreciation cost, 4.69 % In veterinary ser vices, 1,41 % in maintenance cost and 3.93 % in other costs. The income sources and their proportions in the lotal in come in these enlerpnses in 1995 were as follows: % in milk sales % in calf revenues, % Inventory value increases, 1.71 % manure revenues. These values were estimated to be 51.52% %, %, and 0.82 %, in 1996 respectively. The average milk production was calculated to be 3530 I and 3260 I in 1995 and 1996 respectively. The ratio of economic rantability was estimated to be and in 1995 and 1996 res pectlvely. Rantability lactor ratio was eshmated to be and in this period. l arge scale enterprises had more profit in 1995, whereas the medium scale enterprises had higher profit in According to the results of mul tiple regreslon analysis, the Marginal Value Productivity of input factors at feed. labour, depraciation costs, vetennary services, maintanence costs and the other costs were 0.81; 0.91; 6.30; 1.84: 5.63 and 5.73 respectively. Returns to scale in Konya was It was concluded that the effectiveness of resource usage 01 input factors which are used throughout the production period in dairy cattle enterprises in the province was inefficient. In other words, the level of resource use was far from the optimum level for profit maximization Key words: Dairy cattle. Productivity, Profitability. Cobb Douglas, Marketing 6zet : Bu araljtlrmada, Konya iii sut slglrclilk ~Ietmelerinin karithk ve verimlilikleri ekonometrik model yardlmlyla anatiz edilerek, kaynak kullantmtnda etkinligin artlrtlmasi i"in altnmasl gerekli Onlemlerin belirlenmesi ama"lanmlljtlr. Aralj'!Irmada maliyeti oluljturan masraf unsurlarlndan yem % ite ilk slrayl almakta, bunu % ile j~ilik. % 7.18 ile amortisman giderleri, % 4.69 ile veteriner hekim itat;: giderleri. % 3.93 ile diger giderler, baklm onanm giderlen Ise % 1.4lolarak bulunmu~ l ur. 1~letme gelirlerinin oransal daglltml 1995 Ylltnda: yuzde olarak sut satl~ gelirlen 62.04, buzagl gelirleri 25.27, envanler klymet artl~ ve gctbre geliri ise olarak tesplt edllml~tir Ylhnda bu de gerter sl raslyla % 51.52, ve 0.82 olarak bulunmu~tur. Ortalama sot verimleri 1995 Ylhnda 3530, 1996 YIlinda 3260 htre olarak!espit edilmiljtir. Ekonomik rantabliite 1995 Yllinda rantabilite faktoro ofarak hesaplantrken 1996 Ylhnda bu deger1er slraslyla ve olarak bulunmuljtur Ylhnda buyctk olt;:ekli i~. lelmeler, 1996 Ylhnda ise orla Ot.;ekli iljletmeler daha karll bulunmu~tur. yoklu regresyon analizi sonut;:lanna da yanarak; girdi unsurlanntn MOP degerleri yemde 0.81 Tl, iljyilikte 0.91 Tl, amortismanlarda 6.30 Tl, veteriner hekim sagltk giderlennde 1.84 Tl, bakl[l1 onanm giderlerinde 5.63 Tlve diger giderlerde 5.73 Tl olarak bulunmu~tur. h'de o~e9in venml olarak tesplt edilmiljtir. il'de sut slglrclilk i~letmelerinde sot Oretiminde kuuantlan girdilerin optimum sevlyeden uzak kuliantldlqi, diger bir ifadeyle kaynaklartn kar maksimizasyonuna imkan saglayan denge noktaslndan uzak Oldugu anla$llml$tlr. Anahtar kelimeler: SOt 8191rC11l91, Kartlhk, Verimlilik, Cobb-Douglas. Pazarlama Giri~ Yeterli ve dengeli beslenmede insanhgm vaz geyemeyecegi 6nemli besin maddelerinin ba~mda sot gelmektedir. TOrkiye sol Oreliminde Yilian arasl 14 Yllilk donemde yakla~lk olarak %206 oranloda bir artr~ saglanml~llr. ilk bakl~ta olumlu gibi gordnen bu geli~me yeterli degildir. Birim hay- Gel!} Tanhl : Bu ara~urma aym isunil dollom lelmm blr h61iim(lnun filctidlr. J Scli\uk Univcr~ilesl Vclcriner Fakiilt c.~ i ZooIckm Anabilim Dalt. Konya. 2 Ankara Um\,erslicsi VClcnncr FalUltcsl llayvanclltk l~lctmc Ekooomisl Anabililll Dalt. Ankum.

2 GUNLU. SAKARYA van ba~.na verimlilik ay,slndan AB, TOrk.ye den yakla~.k liy kat, ABO 4 kat ve donya ortalamas. tse 1.6 oranlnda daha yuksek verimlilik deqerlerine sahiptir. Verimlilikteki bu do~ok deqerler ki~i ba~ma hayvansal prolein tukettminde de kendini 90Stermektedir. Geli~mi~ Olkeler TOrkiye'den yakla~tk 2.4 kat daha lazla hayvansal OrOn toketimine sahiplir (OPT, 1995 ). SOt stqt rctltk i~lelmelerinde yaptlan ara~ttrmalarda yem giderlerinin masraflar genel toplamt iyindeki paym t K a raka~ (1996) % 53.5: Kahya (1985) % 53: Ayytldlz (1978) % 43: Aras ve Izmirli (1976) % 51.11: Aksoyak (1995) % 67.24: Tanlk (1982) % 58;72; Deniz (1983) % 49.24: Esen ve Akin (1978) % olarak blldirilmi~tlr. i~yhik 91- derlerini ise Karaka~ (1996) % 16,1 1, Aras ve izmini (1976) % 33: Aksoyak (1995) % 11.20; Tanlk (1982) % 11.40; Deniz (1983) % olarak bit dirirken Esen ve Akin (1978) % olarak bildlrmi~lerdir. Amortisman giderlerinin payml ise Karaka~ (1996) % 1.8; Kahya (1985) % 11.0 ve Tanlk (1982) % 2.73 olarak tespit etml~lerdir. Yaptlan ara~tlrmalarda i~lelmelerdeki gelir kalemlerinin oransal daqllimma baklld'qmda ise sol gelirlerinin loplam i~lelme gelirleri iyindeki payml Karaka~ (1996), % 61.5: Ayylldlz (1978), % 69.01; Aras ve izmirli (1976), % 54.24: Tanlk 1982: % ve Deniz (1983). % 52.31olarak bildirmi~lerdlr. BuzaQI gelirlerinin payml Ayylldlz (1978), % 18.91; Aras ve Izmirli (1976) % 32.47, Tanlk (1982), % olarak tespit e t mi~lerdi r. Envanier klymel artl~mm yozde pay,m AYYlldiz (1978). Aras ve Izmirli (1976) Tanlk (1982) ve Deniz (1983) slraslyla: % 9.23; 7.27: ve olarak bildirmi~lerdir. GObre gelirinin payl en do~ok olarak % 2.5 ile Karaka~ (1996) ve en yoksek olarak % ile Deniz (1983) taraflndan belrrlenmj~ l ir. Karaka~ (1996) sot slqlrclhk i~relmelerinde fayda/gider oranlnt 1.13 olarak bulmu~lur. Kahya (1985) SOl slqlrclllk faaliyelinde % 4.5 oranmda nel kar elde edildiqini (espll etmi~tir. KOyOk 6lyekli i~letmelerde, i~letmelerin %5-8 araslnda zarar elliklerini buna Have olarak i~letme olyeqinin artmaslyla kar oranlnm %50'ler dozeyine ula~abilecegini bildirmektedir. inan (1986), Tekirdag Iii sol Slglrclllk i~letmelerinde, 1985 fiyallaflyla itdeki i~lelmelerin hayvan ba~ma TL. kar elde elliklerini lespit elmi~lir. Aras ve Izmirti (1976), inceledikleri 34 i~lelmenin ortalama rantabililesini negalif lespit etmi~le rdi r. Aksoyak (1995). ekonomik ranlabiliteyi % 2.54, mali rantabiliteyi ise % 2.22 olarak bildirirmi~tir. Deniz (1983), koyok Olyekli i~letmelerde rantabililenm % 20.42, orta 61yekli i~lelmelerde % boyok Olyekli i~lelmelerde ise % olarak, i~lelmeler genel ortalamaslnl ise % bulmu~ l ur. Esen ve Akm (1978), sol SlglfClh k i~letmelerinde 100 kuru~luk ilave kaynak kar~lhglnda ancak 60 kuru~luk bir brot gelir olu~lurulabildigini ortaya koymu~lardlr. Marjinal verimlilikler 100 kuru~luk emekdeger ka r~lligl 245 kuru~ l uk. I 00 kuru~luk yem dege r ka r~lligl 20.6 kuru~luk, 100 kuru~luk diger giderler kar~lligl kuru~luk ma~inal verim elde edildigini lespil etmi~lerdir. Wani ve arkada~ l afi (1992), melez Irklarda yem giderlerinin marjinal deger verimliliglnl 1,20; kan~lk Irklarda 1,12 olarak bildirmi~lerdir. i$yilik 91derlerinde ise bu degerler slr8slyla 1.89 ve 1,30 olarak tespll edilmi~tir. Tweddle (1990). iskoyya'da sut SlglfClllk i~letmelerinde, girdilerdeki % 1 'Iik degi~meye kar~llik ylktllarda % 6'lIk bir degi~me oldugunu ortaya koymu~iur. Kumbhakar (1993), Ulah sol SlglfClllk i~ lelmelerinde, olyegin verimloi ortalama olarak koyuk, orta ve boyok olyekli i~lelmelerde SlrasIY1a ,690 ve 0,486 olarak lespil elmi~lir. Bravo Urela (1986). aynl sot Oretlm hac mine sahip I~' letmelerde % 100 elkinlik dozeyme ula~llabilmesl durumunda kaynak kullanlmlnda % 18 oranmda bir azalmanm olabilecegini bildirmi~tir. Kumbhakar ve Heshmati (1995), Isvey sot slglrctllgmda ylll verilerine gore i~letmelerde 61yegin verimini koyok. orta ve boyok olyekli i~letmelerde slraslyla 0,79,0,78 ve 0.77 olarak bildirmi~lerdjr. Brovo-Urela ve Reiger (1991), sut sl~jlfclhk i~letmelerj Iyin ojyegin verimini, Yillannda siraslyla ve olarak bildirmi~lerdir. Binici ve Akdemir (1993), 1~letmelerde, dogrusal programlama teknlqi yardlmlyla hazlrlanml~ rasyonun kullanllmasl halinde, kl~ aylannda yem gi derjerinin % oranmda azaltllabilecegini ve bununda sol Orelim maliyetlerinde % 22.5 oraoinda tasarruf sagiayacaglill ortaya koymu~lardlr. Maleryal ve Metol Bu ara~tlrmanm materyahni Konya iii Merkez (Karatay, Meram, Selyuklu). Saraybnu, KadlOhanl, Eregli, Bozklr, Derbenl, yumra ve Karaptnar 11- celerinde 501 slglrclligl yapan 1~letmelerden anket yoluyla saglanan y,llarrna 811 veriler olu~turmu lur. Ara~llrma kapsamma sui slglrclhgmm yogun olarak yaplldlgt lespil edilen Konya Merkez ve bagll i~elerdeki i~letmeler almml~tlr. Belirtenen bu j~- 98

3 Kon)lil IIi Sil t S'g,n',hk i ~ l elmelerinde Karl,lIk U' lelmelerden yoz yuze ankel ve goro$me metodu (Azlz,1990) uygulanarak i$letme verueri elde editml$llr. 1$lelmeler. tabakalt raslgele Omekleme yonlemryle (Kendlr, 1968). Olyeklerine gore; k~ok 01 Qekli (aile i$lelmesi) 1-5 ba$. orta 61yekli 6-15 ba$ ve boyok 61Qekli 15 ba$ ve Ozed olarak gruplandmlmr$lrr. Ara$lrrma kapsamloa alloan i$' letmelerde maliyeli olu$iuran masra! unsurlan yem giderleri, i$vilik giderleri, amon,smanlar. baklm onanm giderleri. veleriner saglrk giderleri. sigona giderleri, envanter kryme\ degi$imi, genel idare giderleri ve diger giderler olarak gruplandlrrlml$trr. Ekonomik Rantabilite ve Ranlabilile Faktorleri i$lelmelerden elde edilen rnput-output venlerine Aksoz (1972), Aral (1977) ve Sakarya (1990)'nlO bildirdigl yonlem uygulanarak hesaplanm'$tlr, Girdl unsurlanntn ne derece etkin olarak kullamldlgtntn anahz edilmesl amaclyla 1995 ve 1996 YIII input-oulput verilennln geometrlk ortalamalanna Cobb-Douglas tlpi Oretlm!onksiyonu (Akkaya, 1990; Erta$, 1990) uygulanarak regresyon analizleri yapllml$tlf (SPSS. Inc, 1992). Girdllenn Oretime lahsisinde karar verma OtQOtO alarak kullamlan ma~inal masral-haslla ili$klsi Akkaya (1990) ve Heady ve Dillon (1961),un bildirdikleri yontemle yapllml$tlr. Analizlerde uygulanan lanksiyon a$agldakl gibidir. Y.. I(X, bl. X 2 b2,x3 b3. X 4 1)4. X5 tl5.xe be... Xn 00) V= Toplam sut ijretimi (output) (Tl) X,= Toplam yem, X2"'I$Vihk, X 3 =Amortlsmanlar, X 4,",Veleriner sagllk giderleri. X 5 =8aklm-onanm giderlen. X 6 =Diger giderler olarak be l1r1enml$lir. Diger giderlere. akaryakll glderlen. SIgona gtderleri, faiz giderleri ve envanter klymet azall$1 dahil edilmi$tir. Kltrllhk endeksleri; 80lgede sot slglrclllk i$lelmelen arasloda ~rllilk ka~lla$tlrmalafina olanak veren karllhk endeksleri; b6lgedeki 'sot Slglrclhk i$letmelerinin fiili Oretim degerlerinin (Y), tarazi (tahmin edilen, Vt) Oretim degerlerine bo- IOnmesi sureliyle hesaplanml$l1r (Aral, 1977; Sakarya,1990). Tahmini Oretim degerleri Konya iii sut slglrcll1k i$lelmelerinin kul1andlgl gird; duzeylen lie bu glrdilere ail ortalama MOP'lerin Qarptllp ayn ay" toplanmasl suretiyle (YI) hesaplanml$tlf. Yf'{t ortalamaslna gore endeks olu$lurulmu$lur. V X l.mp,+ ~. MP 2+ X 3 MP Xn MPn p= --= YI X,.Mpo l... X 2.MP0 2 X 3 Mp03... Xn MpOn MpOl degeri ildeki 10m i$lelmeler iyln Xi glrdisine ail ortalama marlinal deger verimliligini temsil etmektedir. Xl' X 2,X 3, X 4, X s, X 6, X 7 sembolleri ise kutlanllan girdi degerlerini goslermekledir. Bulgular Konya iii sot Slglrclhk 1$lelmelennde maltyeh te$kil eden masraf unsurlannln masraflar genel toplaml iqindeki yozde paylan i$letme Olltekleri ilibanyle Tabla 1 'de verilmi$lir. Tablo'dan gorolecegi Ozere sot SIQl rclltk i$' lelmelerinde maliyeti olu~luran masraf unsurlan arasmda yem giderleri almakla, bunu i$yilik ve amorlisman giderieri izlemektedir. l$lelme 61Qeginin buyumesi ite birlikte i$qllik giderlennln oransal payl azalmaktadlr. Ara$tlrma kapsamlna alman i~letmelerde gelir unsurlannln loplum geltr lqindeki yuzde paylafl Ylllar Itlbariyle Tablo 2'de verilmi$tir. Tablo 2'nm incelenmesinden anla$llacaqi Ozere sot slglrclhk 1~letmelerinde i$lelme gelirleri arasmda sot Sall$ geliri ilk Slrayl almakla bunu buzagl ve envanier klymet artl$1 izlemekledir. GObre geliri ise yak az bir orana sahiptir. Ara$tlrma kapsamma alman 1$lelmelerde sagllan hayvan ba$tna elde edilen yll1lk ortalama sui uretlmleri Tablo 3'te verilmi$tir. Tablo,. Konya III sui s'9,re,lik 1~lelmelerinde mahyel unsurlannln '~Ietme ~eklenne gore oransal dag,limlan n Yem I~ihk Amortlsman Baklm Onanm Vetenner Ilay Diger Konya Iii On ,99 32,78 7,18 1, ,93 Buyi.lk ,77 14,04 6, ,30 3,26 Orta , , Kuyuk ,08 46,33 7,46 ' ,18 99

4 GUNLU, SAKARYA Tablo 2. Konya II geneli ve i~letme ok;eklerine gore sut sl lrclhk i~letmelerinde i~letme gelirlerinin oransal dagillmi 1995 SOt Geliri Buzagl EKA' Konya BuyOk Ok; Orta Ol Ku uk Oly 'Envanter Klymet Artl~1 Gubre SOt Geliri Buzagl EKA' GObre Tablo 3. 1~letme ok;eklerine gore YIII ortalama sot Oretim degerleri (litre) Konya il geneli BOyOk ok;ekli i~letmeler Orta Ol ekh 1~lelmeler K~uk 6lyekti 1~letmeler Konya iii sal sl~l rclllk i~l elmelerinde hayvan ba~ma sal veriml 1995 yilt i<;:in 3530 lilre olurken 1996 Ylltnda 3260 litre olarak bulunmu~tur. Buyuk Ol<;:ekli i~le l melerde hayvan ba$tna 501 Oretimi diqer i~letmelerden yoksek bulunmu~tur. Ara~tlrmada ele alman i~l etmelerin Yillarl ekonomik rantabilite ve rantabilite laktoro degerleri Tablo 4'le verilmi$tir. Tabla 4. Konya Ilinde i~letme Olyeklenne gore ekonomlk rantabilite ve rantabilite laktoro oranlarl Ekonomik Rantabi'ite Ekonomik Ranlablhle Rantabilite FaktorO Rantabilite Fakt6ru Genel BOyOk 61yekli Orta 6h;:ekli KOyuk 61yekli Rantabilite degerlerine ait tablo'dan g61i.ilecegi Ozere 1995 ekonomik rantabilite Iken 1996 YI Itnda rantabilite laktoro ise den 34.75'e ydkselmi$tir. Olu~turulan baglnl1yla elde edilen elastikiyetler. Ortalama ve ma~inal deger prodoktivitelerinin ortalamalan I ve F degerleri lie determinasyon katsaylsllartna (R 2) ait bilgiler Tablo 5, 6, 7 ve 8'de verilmi$lir. Tablo 5. Konya IN sui sl~l r c"lk i~elmelerinde Cobb-Douglas Oretim fonkslyonu ile elde edllen ortalama ve ma~inal deger verimlillklen. Geometrik Ortalama Degi~kenle r ElaS!lkiyetier DOzeltllmi~ Log. Antilog (TL) O.D.P Y!X, M.D.P. IDegeri A' F Elastiklyetler (TL) Delerminasyon Degeri KalSallsr SUT GEliAI '" TQPLAM YEM ' i$qilik 0, , , ' AMORT , , ' VET SAGLIK 0, , AKIM ONARIM , , DioER , ' TOPLAM 1, (P<005).,- (p<o.oo I ) ~

5 Tabla 6. Konya im kol;ok ~ekn sot SlglrClhk i~lelmelerinde Cocb Douglas Oretim fonksiyonu ile elde edilen onalama ve marjinal cie~er ve nmlilikjeri. Geometrik OnaJama Oegi~kenler Elastiklyetler DOzeltilrri~ Log. Antilog (11.) O,D.P VfXl M.DP. t Degeri A' F Etastikiyetler (TL) Determinasyon Degeri Katsa~1S1 SOT GELiRI ', " 1.74 TOPLAM YEM $<;:ILlK 0, , AMORT 0, , , , " VET SA<'kIK BAKIM ONARIM , OIGER TOPLAM ,00 :(P<O.05) : (P<O.ool) ~38 Tablo 7. Konya iii ona OI~ek l i 501 SlglfClhk i~letmelgfinde Cobb-Douglas Oretim fonksiyonu iie Elde edilen ortalama ve marjinal de{1ef verlltlllhkjeri. Geomelrik Ortalama Degiv:enler Elaslikiyetler DOzeltilml$ Log. Antilog (Tl) O.OP YfXl M.O.P. I Oe{lefi A' F Elastikiyeller (TL) Oeterminasyon Degen KatsaYISI SOT GeLlRI (logy) 8.5\\ ' TOPlAM YEM (log X2) 0, $<;:ILlK (log X3) , AMORT{ log Xs) 0, ' VET -5AGu< (klg(x.) 0, , BAKIM ONARIM ' OIGER (log Xe) 0, , , , ' TOPLAM 1, ,00 :(P<0,05). _.: (P<O.ool) n_73 Tablo 8. Konya IIi boyuk ~ekli SOl SlglfClllk 1~le lmelerinln Cobb-Douglas Oretim fonkslyonu ile elde edilen ortalama ve marjinaj deger verimlihkleri. Geometrik Ortalama OegiiJkenier elastikiyetler OOzeltilrri~ Log. Antilog (TL) O.D,PYfXi M.O.P 1 Degeri A' F EJaSliklyetier (TL) Oeterminasyon Degeri KalSaYISI SOT GELIRI (logy) 9, ,82 TOPlAM YEM (klg lu) 0,5581 0, $<;:ILlK (log X3) 0, , , AMORT( log Xs) 0, VET -s.a.gu< 1b!iX') 0, BAKIM ONARIM , DiCiER (log Xe) TOPLAM ,00 (P<0.Q5) (P<0.001) n_24 101

6 GONLO. SAKARYA Tablo 9. Konya iii sui Slglrclhk i91elmelerinde fiili (Y) 'Ie Tahmini Orelim (YI) degerlerine gore hesaplanan en yuksek ve du~uk degerler II Geneli YNt En DU9Uk YNt En Yuksek Kuyuk 61gekh YlYt En Du~uk YNt En Yuksek Orta Olyekli YlYt En DU9Uk Y!Yt En Yuksek BuyOk Olyekli YlYt En DUIiUk YlYt En Yuksek Tablo'dan gorolece{ji Ozere ildeki i~lelmeler arasmda onemli oranda verimlilik larldaflnm 01- du{ju anla~llmaktadlr. Tartl~ma ve Sonu(: Konya il genelinde en yaygm yeli~tirilen kullur Irkl Hol~layn'dlr. Akman ve ark. (1990), TOrkiye'nin deoi~ik bolgelerinde yeli~lirilen bu Irkm ortalama laklasyon sut verimlerinin kg arasmda; Guney Anadolu Klrmlzlsl ile Hol~layn melezlerinin sut verimlerinin ise kg arasmda 01- duounu bitdirmi~lerdir. Iide lespi! editen kg'lik Yll1lk sal verimi bildirilen bu deoerlerle benzer bulunmu~tur. i~lelme gelirlerinin oransal da{jilimian IileratUrle (Aras ve Izmirli Deniz, 1983; Esen 'Ie Akm, 1978) uygunluk goslermekledir. Ancak i~letme gelirlerinin daqlliml bazl ara~tlncllar (Karaka~ 1996, Ayylldlz 1978, Doslo{llu 1981) laralmdan bildirilen de{lerlerden farkh bulunmu~tur. Farkhhk, ara~tlrmalarm yaplldloi yillar arasmdaki donem ile (AYYlldlz. 1978). ara~lmnada elde edilen sonu~lann de{lerlendirilmesindeki melol farkma (Karaka~, 1996) ba{llanabilir. Bu ara~llrmada i~letmelerde maliyeli olu~turan masraf unsurlan arasmda yem giderleri ilk SlraYI allrken bunu, i~~ilik, amortismanlar, veleriner sa{jllk giderleri, baklm onanm giderleri 'Ie diger giderler lakip etmi~ 'Ie bu durum literatorle de (Karaka~. 1996; Tanlk, 1982; Deniz, 1983; Kahya, 1985; Aksoyak, 1995; Ram ve ark. 1993) uygunluk g6slermektedir. i ~~ilik giderleri Aras ve Izmirli (1976) 'nin, sonu91arma yakln olarak tespil edilirken, diqer ara~llncllann (Deniz. 1983; Esen ve Akm, 1978) elde euikleri sonu91ardan farkitdlr. Bu sonuv sat slqlrclhqlna katllan tum aile fertlerinin fa aliyetlerinin erkek i~gocu birimine ~evrilerek asgari Ocrel uzerinden deqerlendirilmi~ olmasl ile a~lk lanabilir. Bunu sut slqlrclllk i~lelmele rinde, dolaylslyla ktrsal alanda gizli i~sizli{lin varit{ltna bag lamak mumkondur. Kredi ve faiz giderleri ara~llrma kapsamlna aitnan i~letmelerde genel olarak do~uktor. Bazt ara~tlrmalarda (Deniz, 1983; Tanlk, 1982; Karaka~, 1996), adl gayen gider unsurlannln oransal olarak yuksekliqi bu ara~tlrmalartn tamamen kredi ile Iinanse edildigi i~letmelerde yuruiglmo$ olmasl ile a~lklanabilir. Ara~tlrmada Konya ilindeki i~lelmelerin i~lelme 61veginin buyomesiyle birlikle sut satl~ gelinntn toplam i~lelme gelirleri i~erisindeki paylntn artmakla 01 duou gorglmekledir. Bu bulgu Conlin (1991)'in bildirdigi bulgularla benzertik g6stermektedir. Bu artl~, boyuk 61~ekli i$letmelerde birim hayvan ba$loa elde editen verim yctksekliginin yanl slra. sal satl~ Ii yattnda k09uk olgekli i~letmelere gore k,smi olarak saqlanan avantaja baqlanabilir. Gordjin ve Ortman (1988), sut slglrclitk i~ letmeleri meralardan daha lazla yararlanarak konsanlre yem toketiminin azallilmaslyia i$lelmede kar Ilglnln onemli oranda artabilecegini bildirmi~lerdir. Ara~tlrma bulgulanndan yola 91klldlgmda bu durumun Konya iii i~letmeleri 'vin de gayerli oldugu g6- rolmekledir. Rantabilite oranlannlo kesin bir Stnlfl bulunmamakla birlikte soz konusu oranlann degerlendirilmesinde 0 I~ kolunda faaliyet gosleren i~letme rantabilite oranlan ile kaf$lta~llrmak gerekmekledir (AksoZ,1972; Alpugan ve ark, 1990). Bu momkon olmadlqi durumlarda 0 Glkedeki cari faiz oranl ile rantabilite oranlanmn kar~lla~ltrllmasl suretiyle bir sonuca vanlabilecegi vurgulanmaktadlr. TOrkiye gibi enllasyonisl ortamlarda cari laiz oran lanntn slk slk degi~mesi ve ortalama faiz oranlartnln saplanmastndaki 9U9'Ctkler dikkate aitncilgloda ran labilile oranlannlo falz oranlan ile kar~lla~ltnlmasi da yelersiz ve anlamslz kalabilmektedir (<;akici. 1973). Ancak elde edilen rasyonlara dayanarak 1995 Y' itnda sot slglrclltgtnda dolaylslyla hayvansal Orelimde uygulanan ithalal potitikasl i~lelmeler uzerinde olumsuz elkl yaparak i~lelmelerin zararlna faaliyel g6slermelerine neden olmu~ Ylitnda ise it hala\tn durdurulmasi He i~letmeler daha iyi ekonomik perlormans yakalayabilmi~lerdlr. Ara~llrma kapsamlna alman i~letmelerin ran labilite oranlarrna baklldlqloda, i$lelmelerin, var IIklartnl ve sermayeterini piyasa ~artlannda optimum bit ~ekilde degerlendiremedikleri gorulmektedir. Bu durumun sebebi, i~letmelerde 6nemli oranda baklm besleme ve yonelim yetersizlikleri ile b,rim hayvan ba~lna verim du~uklugudor. Hepsinden belk; daha 6nemlisi yanll~ ekonomik po!ttikalar sonucu. hay- 102

7 Konya iii SUI Sl~ l rc lll k i ~ l c llll elt'rilldl' Karhhk vc... vansal urdn girdi fiyatlan arasmda urun fiyauan aleyhine olu~an dengesizliktir. Orelim sorecinde her inputun parasal olarak Clkllya marjinal katklsmm, 0 girdinin marjinal maliyetine e~il oldu{ju Orelim miktannda azami karllhk sa{jlanml~ olacaktlr. Kullanl lan herhangi bir uretim faktorunun ma~inal haslla degeri, marjinal maliyetinden boyok ise bu girdinin Oretimde daha cok kul1amlmasl toplam Oretimi ve dolaylslyla hasllatl artlracagl gibi i~letmede kann maksimize edilmesi de saglanml~ olacaktlr (AraI 1977, Sakarya 1990). Ara~tlrmada, diger girdi unsurlan sabil kalmak kaydlyla yem girdisinde marjinal 1 TL'lik artl~a kar ~lilk, outputta 0,81 TL'lik bir artl~ saglanacagl ortaya ClkmaktadlT. Benzer ~ekilde i~cilik giderlerinde marjinal 1 TL'lik artl~, outputla 0,91; amortismanlarda 1 TL'lik artl~ outpulla 6.30 TI; veteriner sagllk giderlerinde 1,84 TL; baklm onanm giderlerinde -5,63 TL ve diger giderlerde 5,73 TL'Uk bir artl~ saglanacagl anla~llmaktadlr. Bulunan yem girdisinin 0.81 TL'lik MOP degeri IiteratOrle (Ylldlnm, 1976;Yasankul, 1974) benzerlik g6slermekle birlikte Wani ve ari<. (1992)'nm sot 51- glfclhk i~letmelerinde elde etmi~ olduklan degerlerden daha do~oktor. Yem girdisinin bu di.i~uk marjinal deger verimhligine bakarak i~letmede kullanllan yemin azaltllmasl gerektigi sonucu CIkanlmamahdlr. Binici ve Akdemir (1993), rasyonun dogrusal programlama ile hazirlanmasl durumunda kl~ aylannda rasyon maliyetinin % 40,5, sut maliyetinin ise % 25,2 oranmda azalhlabilecegini bildirmektedirler. Ostelik Wersink ve Tauer (1991) de 501 ve yem fiyauan araslndaki dengesizligin, i~retmererde kullamlan yemin marjinal deger verimliliginin do~uk olmasma etki etligini g6stermi~lerdir, Su ara~tltmada i~letmelerdeki i~cilik girdisinin marjinal deger verimlili{jinin optimuma yakm bir dozeyde oldugu gorolmektedir. Bravo-Ureta ve Reiger (1991) sut slglrcliigmda ihtisasla~manm artmaslyla kalifiye i~gocu ihtiyacmm artaca{jml s6ylemi~lerdi r, Benzer olarak sui slglrclhgmda kullanllan i~goconun eg-itim durumu ile i~letme sonuclan arasmdaki olumlu i1i~kiler Toro-Ligero ve ark. (1990) taraflndan yapllan ara~tlrma ile de ortaya konulmu~tur. Sekt6rde karllilk ve verimliligin arttltriabilmesi icin baklm ve beslemenin 6nemi boyoktor. SOt verimi gibi kallhm derecesi orta dereceli ( ) olan Iralarda (Anlurk ve YalCln. 1966) verim, genolip oldugu kadar eevrenin yani baklm besleme ve sord y6netiminin de etkisi alljndadlr. Ara~tlrma kapsamlna allnan i~letmelerd~ki amortismanlan n MOP degerinin yuksekligi, I~letmede sagllan hayvan saylsl arttlkca, i~letme~!n elde etligi elktl miklanmn artmasl ile aclklanabllir. Oiger tarattan 501 sl{jltclhgmda sabil vartlklarda yapllacak modernizasyon ve iyile~lirme call~mala~i~i~, i~ le t me karllhk ve verimliligi Ozerine olumlu etk l sml~ olacagl soylenebilir. Aynca ara~tlrma kapsammdakl i~letme lerin kultor Itkl hayvan yeti~tirmeleri.dolaylslyla birim hayvanln degerlerinin yokseltilmesl de elkili olacaktlr. Ara~tlrma kapsammda hesaplanan marjinal deger ve rimliligi yuksek olan degi~kenlerden birisi de diger giderler adl atllnda toplanan inputlardlr ( I~ iz giderleri, sigorta giderleri, althk giderleri Vb). I~lelmeler 1 TL'lik di{ler gider kullamml kar~lligmda OUlputla 5.73 TL'lik bir art l ~ saglayabileceklerdir. Dolaylslyla i~letmeleri n gerek damlzllk hayvan Iemininde. gerekse uretim doneminde sa{jlam ve sag IIk!1 bir tinansman politikasl ile desleklenmeleri durumunda, daha etkin bir kaynak kullanlm dozeyine ula~abileceklerini soylemek mumktindor, Ara~l1rmada elde edilen veteriner ilac 9iderlerinin MOP degerleri, Miller ve McSweeny (1993)'nin bildirdikleri degerlerle benzer bulunmu~tur. Oltyek ekonomilerini, f'3 katsayllarmm toplaml vermektedir. Yapllan anatizlerde Konya il gene Ii icin katsaylla r toplaml 1,076 ola rak bulunmu~tur. Konya ilinde toplam girdiler %1 oranmda arttrlldlgmda sot Oretiminde %1.07 oranlnda bir artl~ saglanabilecektir. Bu i~letmele rde 61gege g6re hemen hemen sabit bir getirinin oldugunu g6stermektedir. Bravo-Ureta (1986), 61eegin sabit veriminin 01- dugunu tespit ederken, Kumbhakar (1993), yapml~ ojdugu ara~ t lrmada ile 61cegin azalan getirisini tespit etmi~tir. Olcegin verimi aclsmdan, sot sl{jlrclllginm daha yaygln olarak yaplldlgl ve geli~tig i kabul edilen ilcelerde (C;umra, Saray6nO, Eregli) 01- Cegin artan verimi soz konusu iken, sut SlglfcllI{jmm henoz geli~med i gi veya geli~meye ba~ladlgl ilcererde (Karapmar. Dement) 61c:egin sabit veya aza Ian verimi soz konusudur. Konya genelindeki 135 i~letmeye ait hesaplanan tahmini ve fiili uretim degerler; icin. Hesaplanan YfYt oranl ortalamasl olarak bulunmu~tur, Bulunan bu ortajama 100 kabul edilerek geli~tirilen endekse g6re en do~ok deger % 55.40: en ydksek deger ise % olarak hesaplanml~tlf. Su sonue ildeki i~re lmeler araslnda 6nemli oranda bir performans farkmm varllgml ortaya koymaktadll Iide mevcut i~lelmelerden yakla~lk olarak % 51'i II genelinin altmda bir Oretim do- 103

8 GUNLU, SAKARYA zeyinde laaliyetlerini ger~ekle~tirmektedirler. ildeki i~letmeler uretmi~ olduklan sut miktan ile toplam i~letme giderlerinin aneak % 71.48'ini kar~llayabilmektedirier. ilde meveut i~letmelerin % 47.40'1 faaliyetlerini zaranna surdormektedirter. Ara~tlrma kapsamlna alman Konya ilinde boyok Ol~ekli i~letmeler Orettikleri sut miktanna gore il genelindeki tahmini uretim de~erinin % 85'ini ger~ekle~tirebildikleri hesaplanml~tlr. YNt ortalamasl 100 kabul edilerek ger~ekle~tirilen endekse gore en do~ok sot de~er olurken, en yoksek performansa sahip i~letme, Oretim de~erine sahiplir, BOyOk Ol~ekli i~lelmeler Orettikleri sol ile i~letme giderlerinin aneak % 88,70'ini ka~llayabilmektedirler. Iideki tahmini verimlilik de~erine en fazla yakla~an i~letme grubu arta Ol~ekl i i~letmelerdir. arta 61~ekli i~letmelerde en do~ok performansa sahip i~letmenin Orelim de~eri iken en yoksek perfarmansa sahip i~lelmenin per- 10rmanSI olarak bulunmu~lur. arta 61~ekli i letmelerin Orelilen solie i~lelme giderlerini kar ~llayabilme oranl % 71,99 olarak hesaplanml~tlr. DolaYlslyla orta 61~ekli i~lelmelerin gerek baklm besleme gerekse soro idaresi ve ~iftlik ybnelimi konusunda daha liliz davranmalan gerekmektedir. KO~Ok 6lyekli i~lelmelerde yapllan anatiz sonu~lanna gore en do~ok performansa sahip i~lelmenin endeks de!')eri olurken en yoksek periormansa sahip i~letmede bu de!')er olarak bulunmu~lur. KO~Ok O l~ekri i~lelmele r sol Oretimi ile i~letme masrallarlnln ancak % 64,89'unu ka~llayabilmektedirier. Yapllan de!')erlendirmelerden IIde klrsal sosyo-ekonomik refahlo artlrllmasl i~in sol Sl!')lrclh!')101O Onemli bir palansiyel aldu{ju aneak, sektorde meveut saohk, zooleknik, teknik ve ekanomik problemlerin bu potansiyelin harekete ge.-;:irilmesini Onemli oranda engelledigi lesp;! edilmi~tir. SO! slqlrclhglo1o il ic;:erisindeki daollim ve geli~imi ii((eler araslnda bnemli oranda larkhhklar goslermekledir. SarayOnO, Eregli ve Cumra ilc;:elerinde sot slolrclllk i~letmeleri diqer il((elere gore leknik olarak daha avantajll bir durumdadlrlar. Ancak bu ilyeler ekonomik anlamda ayo! avanlaja sahip bulunmamakladlr. Bunun sebebini sot slqlrclliglo1o geli~mesjyle birlikte Orelim ve pazarlamada ortaya C;:lkan sorunlar olu~turmakladlr. Iide sol SIOIrCllIOlnda Olc;:egin vetimi 1,076 olarak tespi! edilmi~tir. Olu!urulan model yar- dlmlyla hesaplanan lahmini ve fi ili Orelim de Oerlerinde ildeki i~lelmele rin gerek il((eler arasloda gerekse i~le!me Ol.-;:ekleri arasloda Onemli lark IIl1klann oldugu anla~llml~tlr. Bu larkllilkiann bir klsml i~le!me i.-;:i laklmerden kaynaklanlrken, diqer ve daha 6nemli bir klsml ise i~letme dl~1 faklorlerden yani le~ekkoi eden liyal ve uygulanan yanh~ ekonomik polilikalardan kaynaklanmaktadlr_ Kaynaklar Akkaya, $. (1990). Ekonometri I. Anodolu Matbaaclhk, Izmir_ Akman, N.. Yener,M., E1iyin, A.. Mula!, 5., (1990). TOrkiye'de Buyukba~ Hayvan Yeli~tlriciligi ve Damlzllklarln Elkin Olarak KuliaOilmasl. TZM, 3. Teknik Kongresi, , Ankara. Aksoz, I. (1972). Zirai Ekonomiye Giri~. Alalurk Oni. Baslmevi, Erzurum. Aksoyak, $.. (1995). Konya irinde KOltur+Melez Sui Slgirelllgi 1~lelmeleri lie Yerli Irk SOl Slglrclligl f~lelmelenoin Ekonomik Yonden Kar~lla~llrIlmasl, YOksek lisans Tezl, Sel~uk Universitesi Fen Bilimleri EnslitOsO, Konya Alpugan, 0., Demir. H., Oklav, M., Uner, N., (1990). I~lelme EkollOmisi ve Y6nelimi Bela baslm YaYlm Dagilim. Istanbul. Aral, 5., (1977). Dogu Karadeniz Bolgesi Bahlo;lhk I~lelmelerinde Karhhk ve Verimlilik Analizlen ile (~Ietmelenn Uretim, Pazarlama ve OrgOtienme Sorunlan. D~entlik Tezi, Ankara. Aras. A.. Izmirii, A., (1976). Izmir $ehir Yoresinde Mlr SOlorOlugO Yapan Ihtjsasla~ml~ SOl 1*letmelerinden S& orilen Bir Grubun Ekonomik Yonden Incelenmesi ve Urelim Maliyeli. Ege Uni. Ziraal FakOllesi YaYln No: 279, Ege Uni. Matbaasl, Izmir. AntOrk., E., Yalorln, B.C.,( I966). Hayvan Yet~tirmede Seleksiyon. A.U.Veteriner FakOltesi Yaylnlan No: 194, Ankara Universitesi Baslmevi, Ankara. AYYlldlz, T_(1978). Erzurum Iii K6yh1 1~letmelerinde Inek SOlO Maliyetleri. AtatOrk Unlv. yayin No: 545, Erzurum. Aziz, A., (1990). Ara~tlrma Y6nlemleri-Teknikleri ve lie Ii~im. heti~im yaylnlari Dernegi, Yayln No: 3, A.U. Slyasal Bilgiler FakOltesi ve BaSin Yayln Yuksekokulu Baslmevi. Ankara. Blnici, T., Akdemlr, $., (1993)_ A~agl Seyhan Ovaslnda SuI SIQlrclliglna Yer Venlen 1~letmelerde Yem Giderlerinin Minimizasyonu. <;::.U.Z.F. Derg_ 1993, 8.1, , Adana. Bravo- Ureta, B. E. (1986)_ Technical Efficiency Measures lor Dairy Farms Based on a Probalislic Frontier Function Model. Cnd. J. 01 Agric. Economics, November, 34, Bravo-Urela, B. E., Reiger, l., (1991 ).Alternatl' Production Frontier Methodologies and Dairy Farm Efficiency. Journal 01 Agricultural Economics, , 2, 104

9 Kon};! ii i Si.it Slglrclhk i ~le tl1lel e rind l.' KloIrhhk, e Conlin, J.. (1991). The Cost of Producing Milk, Bovine Praclltoner, , 12'13. Yaklcl.l., (1973). Rantabilite ve Sanayi I~le lmelerinde Aantabihte l1e Ilgili Sorunlar. A.U. Siyasal Bilgiler FakuUosi Yaym No: 353, Ankara. DeniZ, D., (1983). Kastamonu Jllnde ProJeye Dayall Entansi' SuI Slglrclhgl I~letm elerinde Mahyet Arlalizleri ve Verimlihk uzerine Bir Ara~tlfma. Uzmanllk T ezi, Basllmaml~, Ankara. DPT.(1995). Yedinci Be~ Yllhk KaJklnma Planl. Rapor Ozetleri ve Uygulama ~emalan, Yaplsal Degi~lm Pro Jeleri Komite Raportan. OPT Muste~rhgl, Ankara. S.(1990). yozumlu Ekonometri Problemleri ve VakIl Yaymlan, No:40. Bursa. Erta~, Toorik Nollar. Uludag Universltesi G~ lend ir'yl e Esen, A.S., Akm, U., (1978). Sut Slglrcl'lk 1~letmelerinde Venmhhk ve Ekonomik Analizler MPM. Yaym No: 222. Ankara. Gordjm, R.J.. Ortmann, G.F. (1988). Optimum Resource AllOcation Estimates lor Fresh Milk In Natal. Agrekon 27, 1, 9 14 Heady,E.O., Ddl()(l, J.1.(1961). Agricullural Production Function. Iowa state UmverSify Press, Ames. Inan, H., (1986), Tekirdag III SOt Slglrclhgl i~ ~tmeleflnde Optimum 1~lelme Planlannm Saptanmasl Uzenne Bir Ara~tlrma. Trakya UniverslteSl. Tekirdag Ziraal Fakultesi Tanm Ekonomisi B610mu, YaYln No: 11. Tekirdag. Kahya, C., (1985). Entansll sut urellml Ofojelerinin Izmlf, Manlsa ve Aydin iuenndeki uygujamaslnln ekonomik tonden ~erlendirilmesl Ozenne btr af~tlrma. Ege Univ. Ziraat Fak. Derg. 22, 3, Karaka~, E, (1996). Bursa Yeni~ehir Jl<:esi SI{1If YelI~t~lcihg,"ln genel YaplSI ve Pazar I~in Uretim Yapan Degl~lk Kapasiteli SOt ve Besi f~lc l melefinde Teknik Ure:lm ~arametrele ri ve Ekonomlk Verimillik, Doktora Tezl, U.U. Saghk Bil. Ens!. Bursa. Kendlr. H. S. (1968). Ekonomi, 1~le t meclhk Egltlm ve BI' yolojlye Uygulanan Istatistik MetotJan. Ayylldlz Matbaasl, Ankara. Kumbhakar, S.C.. (1993). Short Run Returns to Scale Farm-Size and Economic ElliclOncy. ReView 01 Economics and Statistics , Kumbhakar, S,C.. HESHMATI. A.. (1995) Efficiency Measurement in Swedish Dairy Farms: An Application of Rotating Panel Data, Am. J. Agnc. Economics. 77, , MllIter. G.Y., Mcsweeny. W.T., (1993). Impact 01 Ex penditures for Veterinary Services and Meclical Supplies on Dairy Farm Productivity and Profitability. JAVMA, Ram. K., Sharma. AK. Aathore. A.A. ( 1993). Economic Analysts of Milk Production on Weaker SectJon Households in Sugarcane Tract of Western Uttah Pradesh. Indian Jorunal of Dairy SCI., 46, 11, Sakarya, E.( I 990). Ankara ih Kazan I~esi Broyler Tavuk~uluk j~letmelennde Karllilk ve Venmhlik AnalizJeri A.U. Vel. Fak. Derg., 37, SPSS Inc. ( 1992). SPSS For Windows Release Tamk. S. ( 1982). Ankara hinda ProJeye Dayall Sut SI' glrcllik f etmelerinde Karhhk ve Venmlilik Analizlen. yuk sek Usans Tezl. A.U. Sagllk Bilimlen Enstltusu. Ankara. Toro-Ligero, F, McGilhard. M.l. James. R.E. (1990). Produclion Changes Related to Employee Management in VlfJlnya Dairy Herds. J. Dairy Sci.. 73; Tweddle, J., (1990). Dairy Farm Productivity 1981 to Scottish AgriculluraJ EconomICs Review. 1991, 6, Wani, SA, Malhur, S.C" Singh. C.B, (1992). Aesourche ProductiVity and Allocation in Dairy Farming With Different Breeds 01 Cows tn Temparete Regions 01 Kashmir. J. Dairy. Food and Home Sci , 25 30, Wersink, A., Tauer. l.w. ( 1991). Causality Between Dairy Farm size and ProductiVity, Am. J. Agric. Economics , Yasankul. M" (1974). Ulkemiz Hayvansal Uretiminde B61- geler AraSI Verimlilik Kar~llalltlrmaJafl, Milli ProdOktivite Merkezi Yaymlan, No: 182, Ankara. Ylldlnm, C. (1976). Orta Anadolu B6lgesi Hayvanclhglntn Genel YaplSt ve Verimlillk Avlsmdan D~rlend jrilmesi. MPM, Yaym No: 210. Ankara. 105