Divan Şiiri Ve Arnavut Asıllı Şairler

Transkript

1 Divan Şiiri Ve Arnavut Asıllı Şairler Prof. Dr. Yaşar AYDEMİR Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Özet Osmanlı Devleti, aynı ideal etrafında bir araya gelmiş değişik etnik ve kültürel unsurların müştereken oluşturdukları bir medeniyettir. Birlikte yaşamayı beceren; devletin hemen her kademesinde gücü oranında temsil edilen birimlerin ürettikleri alanlardan birisi edebiyattır. Divan edebiyatının oluşum ve gelişim sürecinde imparatorluğu meydana getiren farklı etnik grupların her birinin ayrı ayrı katkıları vardır. Bu süreçte azımsanamayacak sayıda ve nitelikte Arnavut asıllı şair ve yazar da yer almıştır. Bildirimizde tek tek Arnavut kökenli şairlerin tanıtımı yapılmayacak, onların divan şiiri geleneği içerisindeki yeri konu edinilecektir. Her bir şair ya da yazarın nesne değil özne olarak katıldığı bu şiir geleneğindeki ortaklıklara dikkat çekilecek; şiire konu olan nesneden algı birlikteliğine, ifade biçimlerine kadar değişik hususlar örneklerle dikkatlere sunulacaktır. Page 230 Përmbajtje Poetët me origjinë shqiptare dhe poezia e divanit Perandoria Osmane është një qytetërim në të cilin elementet e ndryshme kulturore dhe etnike janë bashkuar në një ideal të vetëm. Suksesi i kësaj bashkëjetese në të gjitha nivelet e qeverisjes është shfaqur fuqishëm edhe në fushën e letërsisë. Në krijimin dhe zhvillimin e letërsisë së Divanit kanë kontribuar në mënyrë të veçantë grupet e ndryshme etnike të Perandorisë Osmane. Në këtë kontribut marrin pjesë edhe një numër i konsiderueshëm shkrimtarësh dhe poetësh me origjinë shqiptare. Në ligjëratën tonë nuk do të bëhet prezantimi një nga një i poetëve me origjinë shqiptare, por do të flitet për vendin e tyre në traditën e poezisë së Divanit. Çdo poet dhe shkrimtar i cili merr pjesë në këtë traditë, temat e ndryshme të poezisë dhe pikat e përbashkëta në tematikë, deri në format e shprehjeve do të trajtohen me anë të shembujve të ndryshëm dhe do të prezantohen me anë të kësaj ligjërate. Giriş Osmanlı devleti, kurucu iradesi Türk olan ancak bütün etnik kimliklerin rol aldığı, merkezde tevhidî anlayışın egemen olduğu bir medeniyettir. Medeniyet, Kafkaslardan Afrika kıtasına, Halep ten Macaristan içlerine kadar geniş bir coğrafyada etkili olmuştur. Osmanlı medeniyeti, iç tutarlılığı yüksek bir dünya görüşü etrafında ben-idraki oluşturmuş, yerel kimliklerin ve kültürlerin kendilerini yeniden üretebilmelerine imkân tanımıştır (Davutoğlu 1997: 18). Bu uygulama her bir kimliği imparatorluğun

2 nesnesi değil öznesi yapmıştır. Gerek bürokraside ve gerekse sanatta temayüz eden kişiler için ilgili kanallar her zaman açık tutulmuştur(kurnaz 2011: 8). Osmanlı Devleti'nde görev yapan her yedi sadrazamdan birisi Arnavuttur (Kurnaz 2009: 12). Arnavut Kökenli Koca Sinan Paşa, Ferhat Paşa, Hüseyin Paşa gibi sadrazamlar devletin Arnavut asıllı bürokratlarının öne çıkan isimlerinden birkaçıdır Belgrat kuşatmasında şehit düşen Rumeli Beylerbeyi Arnavut Mustafa Paşa(Uzunçarşılı 1988: 527) bu toprakların yetiştirdiği bir bürokrattır. Bugün Bosna-Hersek sınırları içerisinde bulunan Travnik, vezirler şehri olarak anılır. Napoléon Bonaparte'a karşı Akkâ Kalesi'ni savunan Cezzar Ahmet Paşa Bosnalıdır. Gençliğinde İstanbul'da bulunmuş, Cidde yöresinde ayaklanan Bedevilere karşı yapılan çete savaşlarına katılmış, Akkâ muhafızlığından sonra kendisine vezirlik verilerek Sayda, Şam ve Akka Beylerbeyi görevlerinde bulunmuştur. Çaker mahlası ile şiirler yazan Tokat Zileli Muhammed önce Rumeli valisi Mahmud Hamdi Paşa'nın maiyetinde bulunmuş, arkasından Rumeli valisi olan Ahmet Zekeriya Paşanın kethuda katipliğinde, İşkodra'da Yenişehirli Hasan Rıfat Paşanın divan katipliğinde, İşkodra valisi Osman Mazhar Paşanın kitabeti hizmetlerinde bulunmuş ve İşkodra'da hayata gözlerini yummuş bir isimdir (Karateke 1995: ). Yine; Arnavud aslı olupdur aslum Kılıc ile dirilür her faslum Page 231 N'ola ol tâ'ife-i şîr-efgen Kılsa şâhîn gibi Taşlukda vatan Arnavud aslı olanda bu hüner Aña beñzer ki ola taşda güher (Kılıç 2010: ) dizelerinin sahibi Taşlıcalı Yahya Bey, asker olarak Yavuz Selim ve Kanunî Sultan Süleyman dönemlerinde doğuda ve batıda birçok sefere katılmış hem asker hem sanatkâr bir isimdir (Kurnaz 2004: 229). Hemen her etnik kimlik için benzerlerini rahatlıkla sayabileceğimiz bu uygulamalar Osmanlı devleti için rutindir. Üç kıtada toprakları olan ve yönetimi elinde bulunduran imparatorluğun ana merkezi ile taşrayı birbirine bağlayacak kanalları hep açık kalmıştır. İmparatorluğun ana merkezi yanında büyük ölçüde onun işlevlerini yerine getiren, onun adına iş yapan idarî, siyasî ve kültürel tasarruflarda bulunan tali merkezleri vardır. Bu merkezler bir tarafıyla yerelliği yansıtırken diğer tarafıyla imparatorluğun ortak değerlerinin taşıyıcısı konumundadır. Her alanda temayüz eden şahsiyetlerin ve değerlerin merkeze akış noktası, merkezde oluşan değerler bütününün merkez dışına taşındığı kanalların tevzi merkezleri büyük oranda buralar olmuştur (Aydemir 2011: 47). Rumeli'de üretilen değerler Üsküp, Sarayevo, Priştina, Prizren, Ohri, Manastır, İşkodra, Dukakin gibi merkezler aracılığı ile İstanbul'a ulaşmıştır. Başka

3 merkezlerden İstanbul'a gelen değerlerle harmanlanarak yeniden tali merkezler aracılığı ile imparatorluğun en uç noktalarına kadar ulaştırılmıştır. Bu anlamda İstanbul devletin kalbi gibi bir fonksiyon üstlenirken eyalet veya sancak merkezleri de kalbin pompaladığı değerleri taşıyan ana damarlara benzer bir işlev görmüştür. Birlikte üretilen değerler Semerkant ve Buhara'dan Bosna'ya, Prizren'e, Üsküp'e; Halep, Bağdat, Mekke ve Medine'den, Niş'e, Belgrad'a, Tiran'a kadar geniş Page 232 yelpazedeki insan topluluklarının katkılarıyla gerçekleşmiştir. Her bir topluluk bu büyük yapının şekillenmesinde rol almış, bürokratından şairine, askerinden komutanına, mimarından işçisine kadar herkes o ortak üslubun oluşmasına emek vermiştir. Bu açıdan bakılınca Osmanlı medeniyeti bir bakıma Bosna, bir bakıma Buhara, bir bakıma Mekke, Medine, bir bakıma Prizren, Priştine'dir. Divan Şiiri ve Arnavut Asıllı Divan Şairleri Osmanlı devletinde siyaset ve bürokrasideki hareketlilik gibi sanat ve sanatçının da dolaşımında bir sınırlama yoktur. Hemen her alanda oluşan ortak zevkin dolaşımı ülkenin her köşesinde yankılanmıştır. Bir bölgede mimaride revaç bulan bir tarz ana hatlarıyla diğer bölgelerde de karşılık bulmuştur. Semâvi Eyice, Gazi Hüsrev Bey Camii ile ilgili bilgi verirken "Gazi Hüsrev Bey Camii, Halep'teki Hüsrev Paşa Camii ile birlikte Osmanlı mimarisindeki tabhâneli camiler tipinin son örneklerindendir. Bu biçimde ibadet yerleri XVI. yüzyılın ilk yarısından itibaren artık yapılmamıştır." (Eyice 1996: 455) der. Ali Emirî Tiranlı Halimî'yi anlatırken Tiran şehrinin banisinin Milet karyesi ahalisinden Süleyman Paşa olduğunu söyledikten sonra "Camileri latîf ve Arnavutluk'a mahsus tarz-ı mimariyi haizdirler. Denilebilir ki meşhûr-ı dünya olan Osmanlı tarz mimarisi alınarak Arnavutluk'a mahsus olan üslub-ı mimarî birleştirilmiş ve her ikisinden güzel bir tarz-ı mahsus zuhura getirilmiştir. Bu tarz-ı mimarinin en güzel numuneleri Tiran şehrinde vaki Molla Bey ve Süleyman Paşa cami-i şerifleridir" (Karateke 1995: 130) der yılında Sarayevo'da inşa edilen Gazi Hüsrev Bey Camii'nin mimarı Yavuz Selim'in Tebriz'i fethinde yanında getirdiği Mimar Acem Ali'dir. Acem Ali'nin inşa ettiği cami ve külliyesi İran mimarisindeki camilerin aksine son derece sadedir. Sanki XVI. Yüzyıl mimarlık şaheserlerine damgasını vurmuş Mimar Sinan'ın habercisidir (Kurnaz 2011: 8). Bu, medeniyetin kendine has oluşturduğu üslubun mimarideki görüntüsüdür. Aynı ortak üslup şairi, yazarı ve edebî eserleri için de geçerlidir. Bütün İslam sanatlarında olduğu gibi, edebî eserlerde de hep iyiye, güzele, özgüne, ideal olana bir yönelme vardır. Bu, İslam sanatlarında din ve dünya ayrımının olmaması, İslam estetiğinin mana ile suretin mükemmel bir uyumunu sergilemesi (Koç 2010: 15), gelenekte estetik zevk ile yararlı olanın iç içe olması ve sanatçının hep olması gerekene yönlendirilmesinden kaynaklanır. İmparatorluğun her köşesine nüfuz eden bu anlayış müslüman sanatçının geleneğini oluşturur. İmparatorluğun Rumeli coğrafyası şair, yazar ve eser açısından hayli zengindir. Öyle ki Âşık Çelebi Neharî maddesinde "Rivayet olunur ki Prizren'de oğlan doğsa adından mukaddem mahlas korlar.

4 Yenice'de doğan oğlan etmege papa diyecek vakt Fârisî söyler. Priştine'de oğlan doğsa dividi belinde doğar derler. Binâenalâzâlik Prizren şair menbaı ve Yenice Farisî ocağı, Priştine kâtip yatağıdır" (Kılıç 2010: 904; İsen 1997: ) der. Bugün Arnavutluk sınırları içerisinde bulunan Tiran, İşkodra, Elbasan, öbür taraftan Priştina, Prizren gibi Arnavut asıllı nüfusun yoğun olarak yaşadığı yerler çok sayıda bürokrat, şair ve yazar yetiştirmiştir. Sadece Ali Emirî'nin İşkodralı Şairler isimli kitabında 20 isme yer verilmiştir (Karateke 1995). Bu isimlerin çoğunluğu XIX. Yüzyıla aittir. Birkaçı da XVIII. Yüzyılda eser vermiş isimlerdir. Bu sayı bile bizde bu topraklardan yetişen divan tarzında yazan şairlerin kemiyeti hakkında yeterli kanaat oluşturacaktır: 1. Akçahisarlı Hâtemî (öl. 1224/ ) 2. Akçahisarlı Şaban Hulûsî (1189/ / ) 3. Bâlî (1320/1902-3'te yaşıyordu), 4. Çâker (1205/ / ) 5. Hasan Hakkı Paşa ( ) 6. Hikmetî İşkodra Akçahisarlı (öl. 1240/ ) 7. İşkodralı Ahmedî (öl. 1150/ ), 8. İşkodralı Âsaf Mehmet Paşa (1172/ /1807-8), 9. İşkodralı Halilî (öl. 1223/1808-9), 10. İşkodralı Hamdî (1210/ /1861) 11. İşkodralı Hulusî ( öl. 1307/ ) 12. İşkodralı Hüseynî (öl ), 13. İşkodralı Râcî (öl. 1130/ ) 14. Peklinli Cafer Sâdık Paşa (öl. 1250/ ), 15. Tevfik (öl. 1260/1844), 16. Tiranlı Hâdim (öl. 1220/1805-6) 17. Tiranlı Halîmî (1208/ /1854) 18. Tiranlı Rıza Bey (1248/ ) 19. Tiranlı Ziver (öl. 1294/1877), 20. Zihnî, İsmail Zihnî Efendi İşkodralı (1250/ / ) Bunların dışında Mahmut Kemal İnal'ın Tuhfe-i Nailî isimli eserinde ismi geçen; 1. Ahmed/Sultanzâde, Dukaginzâde/Sultanzâde Ahmed Bey B. Damad Mehmed Paşa (öl. 926/1552) 2. Şehîdî, Edhem Şehîd Bey, Tiranlı, (öl. 1265/1848) 3. Lütfî, Lütfî Paşa, Sadrazam, Damad-ı Padişahî, İşkodralı, (öl. 950/1542?) 4. Dukaginzâde, Mustafa Sun î Bey, Sancak Beyi (III. Murad devri şairi) Page 233

5 5. Dukaginzâde, Şeyh Ahmed Fasîh Dede (öl. 1111/1699) 6. Taşlıcalı Yahya Bey, (öl. 990/1582) 7. Elbasanlı Hızrî, Arnavut Şeyh (Beyani Tezkiresi öl.?) 8. Nihânî, Nacak Fâzıl (ö. 925/1519) 9. Dervîş, Elbasanlı (ö. 1055/1645) Şairler ile Priştineli Mesihî'yi (öl. 918/1512) de dâhil edebiliriz. Arnavut asıllı olup da bu tarafı öne çıkmayan, başka şehirlerde yetişmiş ama bura kökenli veya imparatorluğun başka şehirlerinden olmakla birlikte burada yerleşmiş, görev yapmış ve burada eser vermiş çok sayıda şair bulmak ve bu listeye dâhil etmek mümkündür. Osmanlı medeniyetinin kişilerin etnik kimliğini öne çıkaran bir yönü olmadığı için tarihî kaynaklar çok gerekli olmadıkça insanların bu yönlerini vurgulama gereği duymamışlardır. Detaylı bir araştırma ile şüphesiz bu sayının çok üzerinde şair tespiti yapılabilir. Birlikte inşa edilen divan şiirinin Anadolu'dan Rumeli'ye, Arap coğrafyasından Kafkaslara kadar büyük ölçüde ortak bir üslup özelliği gösterdiğini söylemiştik. Bu özellikleri birkaç başlık altında örneklendirmek mümkündür. Page 234 Osmanlı Şairinin/Arnavut Asıllı Şairin Esere Başlaması Bu gelenek içerisinde eser veren şairlerin hemen hepsi hamdele ve salvele ile eserine başlar. Bu eser divan olursa doğrudan besmele veya tevhit, naat, münacat gibi türlerle esere başlanır. Bu İslam kültürünün egemen olduğu bütün toplumların eserlerinde yaklaşık böyle başlar. Hayretî, divanına: Eger dilersen olasın saâdet iline şâh Hemîşe cünd-i hidâyet yanunca ola sipâh Dilünden olmasun eksük dilâ meded her gâh Makâl-i eşhedü en lâ-ilâhe illa llâh (Hayretî 1981: 3) Tevhidi ile başlar. Fuzulî: "Bismillahirrahmanirrahîm. Hamd-i bî-hadd ve senâ-yı bî-add ol mütekellim-i nutk-âferîne ki " (Fuzulî 1990: 11), Behiştî: Sübhâneke yâ men-ca alen nevme sübâtâ Bîdâr kon ez-hâb-ı hevâ dîde-i mâ-râ (Uykuyu bir dinlenme kılanı tesbih ederim. Bizim gözümüzü heva uykusundan uyanık tut.) Etrâf-ı dili perde-i gaflet bürümişdür Kıl kuhl-ı basîretle İlâhî anı bînâ Cân gözlerine kuhl-ı şühûd ile cilâ vir Tâ kim göre dîdâruŋı her şeyde hüveydâ (Aydemir 2000: 173)

6 Ravzî: Ehl-i îmâna oldı menzilgâh Cennet-i lâ ilâhe illallâh Cânı âzâd ider cihândan Rahmet-i lâ ilâhe illallâh Page 235 Ser-be-ser kâ'inâta toptoludur Heybet-i lâ ilâhe illallâh (Aydemir 2007: 119) Beyitleriyle başlar. Taşlıcalı Yahya da divanına başlarken geleneğe uyar: Ahmedu'llâhe ba de bi'smi'llâh Ve hüva'llâhu lâ ilahe sivâh Ulu ni'met degül mi şükr-i Şekûr Ulu rahmet degül mi zikr-i Gafûr beyitleriyle başlar. Besmele kim sözlerün a lâsıdur Söz başınun sünbül-i zîbâsıdur (Yahyâ 1977:3) Osmanlı Şairinin/Arnavut Asıllı Şairin Medhiyesi Divan edebiyatına ait herhangi bir metni, şekli, türü gelenekten ve geleneğe yön veren temel düşünceden ayrı düşünmek mümkün değildir. Bu, kasideler ve mehdiye türünde yazılmış şiirler için de geçerlidir. Mehdiye türünde şiir yazan herhangi bir şair her bir makam için benzer vasıfları öne çıkarır. Şairin Bâkî olması, Nefî olması Yahya olması fark etmez. Aynı şekilde övülen padişahın Kanunî Sultan Süleyman olması, Sultan Ahmed olması da fark etmez. Aşağıdaki örnekler övgü türünün kelime kadrolarının bile gelenek tarafından belirlendiğinin göstergesidir. Bâkî, Kanunî övgüsünde onu tarihî ve mitolojik isimlerin toplum hafızasında yer etmiş taraflarıyla mukayese ederek anlatır: Cemşîd-i ayş ü işret ü Dârâ-yı dâr u gîr Kisrî-i adl ü re fet ü İskender-i zamân Sultân-ı şark u garb şehenşâh-ı bahr u ber Dârâ-yı dehr Şâh Süleymân-ı kâm-rân

7 Ol şeh-süvâr-ı memleket-i adl ü dâd kim Atı öñince olsa revâ husrevân revân (Bakî K.1/14-16) Nefî de Sultan Ahmed'i benzer sıfatlar ve benzer tarihî ve mitolojik isimlerle karşılaştırarak metheder: Hân Ahmed ol şehenşeh-i devrân ki rûzgâr Adliyle dehre müjde-i emn ü emân verir Page 236 Cemşîd-i kâmrân ki süvâr olsa rahşına Dârâ tutar rikâbını Hüsrev inân verir Hurşîd-i zer-feşân ki kefi feyz-i cûd ile Dehre gınâ-yı mâ-hasal-ı bahr u kân verir Yektâ-süvâr-ı arsa-i devrân ki düşmene Havf-ı hucûmı tefrika-i hânümân verir (Nefî K.4/27-30) Taşlıcalı Yahya Beyin de övgüsünde kullandığı kelime kadrosu ve memduhu idealize edişi diğerlerinden farklı değildir: Sâhib-i seyf ü kalem serdâr-ı cündü'l-müminîn Pâdişâh-ı Cem-sehâ sultân-ı Cemşîd-iktidâr Âşinâ-yı evliyâ vü pîşvâ-yı Asfiyâ Reh-nümâ-yı gâziyân u muktedâ-yı rûzgâr Pâdişâh-ı bahr u ber Sultân Süleymân kim anun Bende-i efgendesidür nice şâh-ı tâcdâr (Yahya K. 11/11-13) Çerâğ-ı şaşaa-i nûr-ı Âl-i Osmânî Ziyâ-yı pertev-i dîn-i Resül-i bî-hemtâ Hızır-hısâl u Sikender-likâ vü Îsî-dem Alî-sebâ vü Ömer- adl ü Bû-Bekir-sîmâ Sipihr-kevkebe sâhib-kırân-ı rûy-ı zemîn Bülend-mertebe şems-i hüdâ vü zıll-ı Hudâ

8 Şeh-i cihân u memâlik-sitân Süleymân Hân Ki kulınun kulıdur Husrev ü Cem ü Dârâ (Yahya K. 12/14-17) Osmanlı Şairinin/Arnavut Asıllı Şairin Sevgili-Âşık İlişkileri Klasik edebiyatımızın merkezinde sevgili vardır. Sevgili, bir padişahın sahip olduğu bütün vasıflara sahiptir. Âşık üzerinde mutlak otorite sahibidir. Güç onda, kahramanlık, savaşçılık, güzellik her şeyin en sıfatı ondadır. Tasavvufî olarak yorumlandığında onun bir benzeri daha yoktur. O gönüller sultanıdır. Hüsn-i mutlaktır. Her bakımdan idealize edilir (Kurnaz 2011: 36). Âşık ise sevgilinin her isteğine boyun eğer. Canını istese tereddütsüz verir: Cânı cânan dilemiş vermemek olmaz ey dil Ne nizâ eyleyelim o ne senindir ne benim (Fuzulî G. 204/2) Hatta istemesine bile gerek yoktur. Âşıklığın kuralı budur: Âşık oldur kim kılur cânın fedâ cânânına Meyl-i cânân itmesin her kim ki kıymaz cânına (Fuzulî) Fuzulî bu konuda yalnız değildir. İşkodralı Ahmedî de aynı kurala tabidir. Aşk devletinde hisse sahibi olmak can vermeyi gerektirir: Âşık oldur ki cemâl ü ruh-ı cânânı görüp Ola cân terki ile behrever-i devlet-i aşk (Karateke 1995: 86) Hatta Bosnalı Alaaddin Sabit'in beytinde olduğu gibi âşık sevgilinin elinden ölmekten başka aşk derdine çare bilmez: Bir senüñ gibi tabîb-i dil ü cân destinden Hîç ölmek gibi yok âşık-ı nâ-çâra ilâc (Sabit G.45/2) Sevgilinin vefası yok, cefası çok demek âşıklık kitabına sığmaz. Bu ilkeyi Fuzulî: Dimen kim adli yoh yâ zulmi çoh her hâl ile olsa Gönül tahtına andan özge sultân olmasın yâ Râb (Fuzulî G. 30/6) beyti ile dile getirir. Yahyâ Bey de sevgilinin âşığını kendisine âşık etmesini büyük lütuf sayarak Fuzulî ile aynı dili konuşur: Sakın ey Yahyâ sakın yâra vefâsuzdur dime Âşık itdügi büyük ihsân degül midür sana (Yahya G. 3/7) Sevgili-âşık ilişkilerinde âşığın sevgiliye arz-ı hâl edecek ne cesareti ne de takati vardır: Arz-ı hâl etmeye cânâ seni tenhâ bulamam Seni tenhâ bulıcak kendimi aslâ bulamam (Selikî) Page 237

9 İşkodralı Râcî de kah gözyaşının kah utangaçlığının sevgiliye hâlini arz etmede mani olduğunu söyler: Arz-ı hâle gâh girye gâh mâni'dir hicâb Neyleyim bilmem meded kim hâl müşkildir bana (Karateke 1995: 170) Taşlıcalı Yahyâ güneş gibi olan sevgiliye bakmaya kendisinde takat bulamaz: Gökde encüm sağışınca dîde virse Hak bana Âfitâbum kudretüm olmaya bakmağa sana (Yahya G. 4/1) Gelenekte anlatılan sevgili idealize edilir. Sanî benzersiz sevgilisini nasıl isimlendireceğini bilemez: Nigârım ni firişteh ni perî ni nesl-i âdemdür Nazîri yok turur âlemde anı ni disem bolgay (Sânî G. 277/3) Dukaginzâde, Mustafa Sun î de tabiattaki varlıkları sevgiliye hasret eder: Gül ruhlaruña lâle eger olmasa hasret Bağrında anuñ neyler idi dâğ-ı muhabbet (Tuman 2001: 568) Âşıklığın ilerleyen aşamasında sevgili dışarıda değil içeride aranmaya başlar. Fuzulî XVI. yüzyılda: Hayâliyle tesellîdir gönül meyl-i visâl etmez Gönülden taşra bir yâr olduğun âşık hayâl etmez (Fuzulî) derken iki yüz yıl sonra İşkodralı Halilî ömrünün sonlarında bu idrake ulaşır: Serserî gezdim cihân iklîmini Mecnûn gibi Dilde buldum yârimi Leylâ'ya hâcet kalmadı (Karateke 1995: 83-84) Page 238 Osmanlı Şairinin/ Arnavut Asıllı Şairlerin Modelleri Klasik edebiyatımızda Fars şairi Hâfız'ın önemli etkisi ve saygınlığı vardır. Bu saygınlık kimi zaman onun ismini anmakla kimi zaman da onun şiirine değişik şekillerde göndermeler yapmakla gerçekleşir. Hâfız divanının ilk gazelinin ilk mısraını alıp ona nazire söylemek birçok Osmanlı şairinin gelenek haline getirdiği bir durumdur. "Ey sâkî, içki bardağını dolaştır ve onu içtir" anlamına gelen mısrayı Edincikli Ravzî ve Bosnalı Ziyâî geleneğin bir gereği olarak alıntılarken Yahya Bey de divanının ilk gazelinin ilk beytini bu geleneğe uygun olarak kurgular: Elâ yâ eyyühe's sâkî edir ka'sen ve nâvilhâ Mürüvvet menbaısın ol benüm sözümle âmil hâ (Ravzî G. 79/1) Kasâvetden helâk oldı Ziyâ'î bezm-i zilletde Elâ yâ eyyühe's sâkî edir ka'sen ve nâvilhâ (Ziyaî G. 1/7)

10 Hurüfü'n-nazmi akdâhun ve sahbâhâ ma ânîhâ Elâ yâ mahşere'l- uşşâk fassalnâhu tafsîlâ Yahya G. 1/1 Benzer bir durum Molla Câmî için de geçerlidir. Şairlerimiz Molla Câmî'yi ya doğrudan takdirle anarlar, ya kendilerini Rûm'un Molla Câmî'si sayarlar veya kendi şairliklerini ona onaylattırırlar. Hayâlî Bey aşağıdaki beyitlerinin ilkinde ondan feyz aldığını söylerken ikinci beytinde şiirlerini "Molla Câmî, Câm'da işitse kendisine söz mülkünün Hüsrev'i" diyeceğini belirterek şiirdeki üstünlüğünü ona onaylattırır: Hayâlî câm-ı Câmîden içelden cür'a-i feyzi Gözüne lsfahânî sürmedir hâki Horâsânın (Hayâlî G. 257/41-6) Page 239 Ey Hayâlî bana derdi Husrev-i mülk-i suhan Şeyh Câmî şi'r-i rengînüm işitse Câmda (Hayâlî G. 352/19-5) Üsküplü Âşık Çelebi, şiirlerindeki hâletin Câmî'den eriştiğini söyleyerek onu takdir eder: Âşıkâ mestâne olsa n'ola eş'ârum benüm Cür'a-ı Câmîden irdi neş'e vü hâlet baña (Âşık G. 6/5) Bosnalı Ziyâî de akıcı şiirlerini gören Câmî'nin "belagat meclisinin sâkîsidir" demesini bekler: Bu şi'r-i âb-dâruñ görse ger Câmî "sekâhu'llâh" Diyeydi kim Ziyâyî sâkî-i bezm-i belâgatdur (Ziyaî G. 64/5) Yahya Bey aşağıdaki beyitlerinde kendisine Câmî'den başkasını denk görmez. Gazelde Câmî tarzını sürdürür: Âlem içre bana Câmî'dür ayakdaş ancak Bezm-i nazm içre dilâ çünki benümdür meydân (Kıt'a 1) Kemâl-i nazm ile Yahyâ müsellem olsa n'ola Gazelde Hazret-i Câmî gibi fenâ gözler (Yahya G. 113/7) Osmanlı Şairinin/ Arnavut Asıllı Şairlerin Kurguları XVI. yüzyılın başından itibaren edebiyatımızda kendisine yer bulan Şehrengiz geleneği Bağdat'tan Mostar'a kadar birçok şehrin doğal güzelliklerini ve şehir esnafını konu alır. Hemen bütün şehrengizlerde ana çerçeve aynıdır. İlk şehrengiz yazarı olarak kaynaklar Priştineli Mesihî'yi gösterirler. Hâdî'nin; Ki sedd itmişdür ol bâbı Mesîhî

11 Ebed açmaz anı dehrüñ fasîhi O nazmuñ kimse mislin görmemişdür Kimesne pençesini burmamışdur (Aydemir 2001: 42) Dizeleri Meshî'nin bu tarzda öncü olduğunun ve takdir gördüğünün belgesi durumundadır. Bir başka göndermeyi kendisi de Edirne şehrengizi yazan Yahya Bey yapar. Yahya Bey Edirne şehrengizinin sonunda; Şınuk âyînedür bu kalb-i meyyâl Göründi anda nice dürlü eşkâl Page 240 Bu şehrengîzümün akrânı yokdur Mesîhî sözlerinin cânı yokdur Söz oldur kim ki ola hikmet-âmîz Ola erbâb-ı ışka hâlet-engîz (Yahya 1977: 242) Beyitleriyle hem Mesihî'yi dikkate alıp onu anar hem de gelenek içerisinde bu tarzı nasıl geliştirdiğinin altını çizer. Bağdat Şehrâşûbu yazan Esîrî ile Mostar Şehrengizi yazan Hacı Derviş'in eserlerindeki kurguları ve anlatış biçimleri yaklaşık aynı çerçevededir. Esîrî, Bağdat Şehrâşûbu'nun sebeb-i telifinde Bağdat'ın cenneti kıskandıracak güzellikte mahbuplarının olduğundan, bu güzellerin unutulmaması için isimlerini ebedileştirecek bir şehrâşûb yazmanın gerekliliğinden, bu işe arkadaşlarının ısrarına dayanamadığı için başladığından söz eder (Aydemir 1999: 454). Benzer bir gerekçe Hacı Derviş'in Mostar Şehrengizinin Sebeb-i Telif'inde de vardır. O da Mostar'ın güzellerinin çokluğundan bahis açıp "Selim" dışındaki güzellerin anlatımını Mostar âşıklarının isteği üzerine kaleme aldığını söyler (Kesik 2010: 372). Mesihî şehrengizine bir münacatla başlar. Yahya Bey de Edirne şehrengizine Allah'ı zikret demekle başlar. İstanbul şehrengizine de; Derûn-ı dilden ol kim diye Allah Açar i1m-i beyân esrarına râh (Yahya 1977: 244) diyerek başlar. Bütün şehrengizlerde olduğu gibi Yahya Bey de söz konusu ettiği isimleri gerek isimlerinin tarihî göndermeleriyle gerekse meslekleriyle ilgi kurarak anlatır. Bıçakcızade ismini anlatırken geleneğe uyarak "Veli, velâyet, velî (lakin anlamında), Bıçakcızâde, bıçak, cefa kılıcı" gibi ismi ve lakabının gerek farklı anlam ve gerekse ses unsurlarına dikkat ederek kullanır: Bıçakçı-zâde bir zîbâ sanemdür Cefâ kılıcı yâr-i pür-sitemdür

12 Velîdür adı ol şâh-ı cihânun Velâyetde nazîri yokdur anun Varup ağyâra rahm itdügi hakdur Bize gelse velî kılıç bıçakdur (Yahya 1977: 256) Page 241 Sonuç Osmanlı medeniyeti farklı etnik kimliklerin kendini bulduğu, değerlerini üretebildiği, yeni değerlerle harmanladığı, Buhara'dan Bosna'ya, Halep'ten Tiflis'e, Diyarbakır'dan İşkodra'ya, Dubrovnik'e kadar geniş bir coğrafyanın birlikte inşa ettikleri bir medeniyettir. Tutarlı bir dünya görüşü etrafında şekillenen medeniyet siyasî birliktelik kadar kültür ve sanatta, edebiyatta da ortak bir estetik anlayış geliştirmiştir. Bu anlayış mimaride Sinan'ı, musikide Itri'yi, şiirde Hille'li Fuzulî, Taşlıcalı Yahya, Priştineli Mesihî, Bağdatlı Rûhî, Bosnalı Alaaddin Sabit ve nice şair ve yazarı yetiştirmiş ve binlerce eser üretmiştir. Arnavutluk, Osmanlı medeniyetine bürokraside olduğu kadar şair ve yazar kadrosuyla da katkıda bulunmuştur. Buralı şair ve yazarlar imparatorluğun diğer bölgelerindeki meslektaşları gibi aynı kaderi paylaşmış, aynı tecrübeleri yaşamış, aynı kaynaklardan beslenmiş; aynı tarihî şahsiyet ve mitolojik unsurlar üzerinden şiirlerini kurgulamışlardır. Benzer mazmunlara rağbet etmişler, sınırları katı çizilmiş olan gelenek içerisinde ince işçilikleriyle kişisel üsluplarını oluşturmuşlardır. Mimaride Molla Bey ve Süleyman Paşa camileri, nasıl o büyük gelenek içerisinde "Arnavutluk'a mahsus olan üslûb-ı mimarî"yi oluşturmuşsa Taşlıcalı Yahyâ, Akçahisarlı Hikmetî, Tiranlı Hâdim, İşkodralı Halilî, Peklinli Cafer Arnavutluğa mahsus; Üsküplü İshak Çelebi, Vardar Yeniceli Hayâlî Bey, Bosnalı Sabit gibi şairlerle de bir Rumeli üslubu oluşturmuşlardır. Daha geniş ölçekte bunların bütünü Osmanlı şairinin üslubudur. Kaynakça Ahmet Paşa (1992). Divan, Haz. Ali Nihat Tarlan, Ankara. Akkuş, Metin (1993). Nef'î Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara. Aslan, Üzeyr (2009). Ubeydullah Han (ö. 1539) Şairi Sânî ve Türkçe Divanı, Konya. Âşık Çelebi (2010). Meşâiru'ş-Şuarâ, Haz. Filiz Kılıç, 3 Cilt, İstanbul. Aydemir, Yaşar (1999). "Esîrî'nin Bağdat Şehrâşûbu", Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Dr. Himmet Biray Özel Sayısı, Aydemir, Yaşar (2000). Behiştî Dîvânı, Ankara. Aydemir, Yaşar (2001). "Hâdî'nin Saray Şehrengizi", İlmî Araştırmalar Dergisi, 12, 31-56

13 Aydemir, Yaşar (2007). Ravzî Dîvânı, Ankara. Aydemir, Yaşar (2011). "Divan Şiirinde Bosnalı Şairler", Bosna'dan Divan Şiirine Bakış, Bosna Hersek, s Ankara. Küçük, Sabahattin (1994). Bâkî Divanı Tenkitli Basım, AKM Yay., Ankara. Davutoğlu, Ahmet (1997). "Medeniyetlerin Ben-İdraki", Divan, S. I, s Doğan, Muhammed Nur (2006). Fatih Divanı ve Şerhi, Yelkenli Yay., İstanbul. Ergin, Muharrem (1980). Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul. Eyice, Semavi (1999). "Gazi Hüsrev Bey Külliyesi", TDVİA. C.13, s ): Fuzulî (1990). Fuzulî Divanı, Haz. Kenan Akyüz vd., Akçağ Yayınları, Ankara. Gürgendereli, Müberra (2000). Hasan Ziyâ'î, Hayatı-Eserleri-Sanatı ve Divanı (İnceleme-Metin), Hayretî, Dîvan, Tenkidli Basım (1981). Hazırlayanlar: Mehmed Çavuşoğlu-M.Ali Tanyeri, İstanbul. İsen, Mustafa (1997). Ötelerden Bir Ses, Divan Edebiyatı ve Balkanlarda Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler, Ankara. İstanbul. Karacan, Turgut (1991). Bosnalı Alaeddin Sabit Divan, Sivas. Karateke, Hakan T. (1995). İşkodra Şairleri ve Ali Emirî'nin Diğer Eserleri, Enderun Kitabevi, Kesik, Beyhan (2010). "Yeni Bir Nüshadan Hareketle Hacı Derviş'in Mostar Şehrengizi", Turkish Studies, Volum 5/3, s Ankara. Kurnaz, Cemâl (2011). Divan Edebiyatı ve Türk Kimliği, Kurgan Edebiyat Yay., Ankara. Kurnaz, Cemâl (2004). Eski Türk Edebiyatı, Ankara. Kurnaz, Cemâl (2009). "Arnavutluk: Gördüm/Görmedim", Yunus Emre Bülteni, Ankara. Kurnaz, Cemâl-Mustafa Tatcı (2001). Ümmî Divan Şairleri ve Enverî Divanı, Ankara. Mengi, Mine (1995). Mesihî Divanı, AKM Yayınları, Ankara. Mermer, Ahmet (2004). Kütahyalı Rahîmî ve Divanı, İstanbul. Tarlan, Ali Nihat (1992). Hayâlî Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara. Tuman, Nâil (2001). Tuhfe-i Nâilî, Haz. Cemâl Kurnaz-Mustafa Tatcı, Ankara. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988). Osmanlı Tarihi, III. Cilt, I. Kısım, Türk Tarih Kurumu Yay., Ülgener, Sabri F (1981). Zihniyet ve Din İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı, İstanbul. Yahyâ Bey (1977). Dîvan Tenkidli Basım, Hazırlayan: Mehmet Çavuşoğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat fakültesi Yayınları, İstanbul. Page 242