TARİHÎ ŞİVELERDE VE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE

Transkript

1 İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s TARİHÎ ŞİVELERDE VE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE YAŞLILIK İFADE EDEN KELİMELER Dr. Arzu ÇİFTOĞLU ÇABUK 67* ÖZET Yaşlanmak, yaşam dönemlerinden biridir ve bu süreci anlatmak için Türkçede birçok kelime ve kavramdan yararlanılmıştır. Bu çalışmada, tarih boyunca Türkçede yaşlılık kavramı karşılığında kullanılan avıçka, acuze, ihtiyar, karı, kart, kırgıl, koca, kurtga, pir, ulu ve yaşlı kelimeleri ile bu kelimelerin türevleri üzerinde durulmuş ve bunların günümüzdeki kullanım durumları gözden geçirilmiştir. Ayrıca söz konusu kelimelerin hangi dönemlerde dile girdiği, dilde ne kadar yaşadığı ve hangi dönemlerden sonra kullanımdan düştüğü bilgisine de ulaşılmıştır. Çalışmanın malzemesi, tarihî şiveler üzerine oluşturulmuş metin ve sözlükler taranarak elde edilmiştir. Orhun Abideleri nden başlamak üzere Karahanlı, Harezm, Çağatay, Kıpçak, Eski Anadolu sahalarına ait belli başlı metinler ile sözlükler taranmış ve bu metinlerde bulunan yaşlı, yaşlılık, yaşlanmak kavramlarını karşılayan sözcükler tespit edilerek örnekleriyle sunulmuştur. Anahtar kelimeler: yaşlı, yaşlanmak, ihtiyar, ihtiyarlamak THE WORDS REPRESENTING AGEING IN TURKISH AND ITS HISTORICAL DIALECTS ABSTRACT Ageing process is one of the life periods and to describe it, many words has been used in the standard language and Turkish dialects. In this study, avıçka, acuze, ihtiyar, karı, kart, kırgıl, koca, kurtga, pir, ulu and yaşlı words and their derivations have been emphasized in the historical process of Turkish. Also, the information of the entry time of these words into the language, how long they have lived and in which period they went out of usage has been reached. Study material is built on main texts and dictionaries belong to the periods of the Köktürk, Karahanli, Khwarezm, Chagatai, Kipchak, and Old Anatolian Turkish. Key words: aged, ageing, old age, getting older 67 * İstanbul Ticaret Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi/ İSTANBUL aciftoglu@iticu.edu.tr 539

2 Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk 1. GİRİŞ İnsanların düşündüklerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşma (Türkçe Sözlük, 1995: 526) olarak tanımlanan dil, sözvarlığıyla konuşulduğu toplumun kültürünün, dünya görüşünün, tarih boyunca geçirdiği çeşitli evrelerin yansıtıcısı durumundadır. Bu sözvarlığının incelenmesiyle her dilin kendine özgü olan dünyayı anlayış ve anlatış biçimi hakkında bilgi sahibi olunur. Türkçenin zengin anlatım gücünü ortaya koyabilmek için de ulaşılabilen en eski yazılı kaynaklardan başlayarak günümüze gelinceye kadarki süreçte anlatım açısından dilin gösterdiği gelişmeleri, kazanımlarını ve yitirdiklerini incelemek gerekir (Aksan, 1990: 14). Bu makalede, yaşam dönemlerinden biri olan yaşlılık sürecini anlatmak için tarih boyunca Türkçede kullanılmış kelimeler ve bu kelimelerin türevleri ele alınacaktır. Söz konusu kelimelerin Türkçenin hangi dönemlerinde ne şekilde ortaya çıktıkları ve süreç içinde nasıl bir seyir izledikleri ortaya konulacaktır. Böylece çalışma, Türkçenin zengin kelime hazinesinin yansıtılmasına katkı sağlayacaktır. 2. AVIÇKA Taradığımız metin ve sözlükler içinde ilk defa Eski Türkçe döneminde rastladığımız yaşlı anlamında kullanılan avıçka kelimesinin, tarihî şivelerde çeşitli ses değişimlerine uğramış olarak yer aldığını tespit ettik 68. Eski Türkçe: Gabain, bu dönemde kelimenin, avıçga awıçka, awıçga, awınçka şekillerinde yazılışları olduğunu belirtmiş ve kelimeyi Almanca yaşlı adam, ihtiyar anlamına gelen greis kelimesi ile açıklamıştır (Gabain, 1974: 355). Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası nda da ihtiyar anlamına gelen avıçga, avıçka maddeleri yer almaktadır (Orkun, 1940: 76): tegin yerçi avıçga birle ikikü kaltılar prens rehber ihtiyar ile ikisi kaldılar (Orkun, 1940: XXXV/ 40-41). avıçga inçe tep tedi. Ol altun tag-ka tegser-siz, kök linhua körgey-siz ihtiyar şöyle deyip dedi: Ol altın dağa değerseniz, mavi lotus göreceksiniz (Orkun, 1940: 41, XXXVII/1). Kelime Altun Yaruk ta bir yerde geçmektedir: azu kiçig oglank(a)ya körkin azu karı avınçga körkin (Kaya, 1994: 252/ 446-5). Karahanlı Türkçesi: Divanü lugati t-türk te kelime bir yerde geçer: Awıçka: kocamış kişi (Atalay, 2006 I: 143/14). Kutadgu Bilig de kelime, avıçga, avuçga: ihtiyar, yaşlı (Arat, 2006: 1104) biçimlerinde verilmiştir: ogul kız kemişti ata hürmeti/ söküş boldı erke avuçga atı oğul kız babaya hürmetini bıraktı; ihtiyar kelimesi insana hakaret sözü oldu (Arat, 2006: /6491). Kelimenin, aynı eserde ata şeklinde anlamlandırıldığı örnekler de vardır: negü tir eşitgil avıçga sözi/ avıçga sözin tut unutma kozı Atalar sözü ne der, dinle/ atalar 68 Clauson, kelimenin tam anlamının yaşlı adam olduğuna; fakat anlamda bazı genişlemeler içerdiğine değinmektedir (Clauson, 1872: 6). 540

3 İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s sözünü tut, ey kuzum, bunu unutma (Arat, 2006: 350,351/ 1638). Rylands Nüshası nda kelimenin Arapçası şeyh, Farsçası ise pîr olarak verilmiştir: awıçka: yaşlı, ihtiyar (Ata, 2004: 236). atamız ulug awıçka turur (Ata, 2004: 75/23). Harezm Türkçesi: Kısasü l-enbiya da kelime abuşka, abuşga yaşlı, ihtiyar adam (Ata, 1997 II: 1) şeklinde yer almaktadır: ey ulug inçim manga rahm kılmadıng erse ol abuşga atamga rahm kılıng (Ata, 1997 I: 97/ 69v, 20). Nûhnung ewlügi kâfir erdi, bir kün bir karı abuşka bir oglannı başlap Nûhga keldi (Ata, 1997 I: 33/ 23v,7). Mukaddimetü l-edeb te abuşha yaşlı, koca (Yüce, 1993: 83) olarak tanımlanır: karıdı, abuşha boldı küçlendürdi anga Tangrı yüksek kıldı, aja birle kopardı tamnı (Yüce, 1993: 51/ 102,3). Nehcü l-feradis te de kelime yine aynı anlama sahiptir: âdam oglı karıyur, abuşka bolur (Zülfikar ve Tezcan, [ty]: 301/ 433,7). Kıpçak Türkçesi: Bu dönemde taradığımız eserlerde kelimeye sadece Ettuhfet-üzzekiyye fil-lugat-it-türkiyye de rastladık: Abışka: kart, ihtiyar (Atalay, 1945: 136). Kuman Türkçesi: Kuman Lehçesi Sözlüğü nde de kelime yine aynı anlamdadır: Abışka, abuşka: yaşlı, ihtiyar (Grǿnbech, 1992: 1). Çağatay Türkçesi: Abuşka Lugati nde yer alan abuşka ve avuşga maddelerinin açıklamaları göstermektedir ki, kelimenin anlamında bir genişleme olmuş; bu dönemde kelime koca, zevç anlamı kazanmıştır: Abuşka: Avrat erine derler şoy manasına ki Mecnun ve Leyli de Mecnun un atası vefat edicek anası halinde kelür. Beyit: bir yandın oğul yam u şikenci, bir yandın abuşka der u renci bir yandan oğul uşak tasası ve üzüntüsü, bir yandan kocanın derdi Şoy: Kadının kocası demektir (Atalay, 1970: 1). Avuşga: Bu dahi abuşka manasına avrat erine derler ki şoy manasınadır. Mahbubul- Kulub da otuz yedinci fasılda hatunlar zikrinde kelür ki: yaman tillik bolsa avuşka köngli andın yaralıg/ yaman işlik bolsa irke andın yüz karalıg kadın kötü dilli olursa kocasının gönlü yaralı olur/ kötü işli olursa erkek yüzü karalı olur (Atalay, 1970: 30). Mahbubü l-kulub da abuşka; yaşlı, koca, zevç (Ölmez 1993: 385) olarak tanımlanmıştır: şehzade-i perî sûret abuşkaga işleri gadr u bî-dâd, zengî-i dîv-sîret oynaşga resmleri mahabbet ü ittihad (Ölmez, 1993: 158/33b,1). 2.1 Avuçgalık: İhtiyarlık, yaşlılık anlamında kullanılan avuçgalık kelimesine, sadece Kutadgu Bilig de rastladık: 11. bâb kitab atı yörügin yime avuçgalıkın ayur 11. bab kitabın adını, anlamını ve yazarın yaşlılığını anlatır (Arat, 2006: 84-85/11). 541

4 Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk 3. ACUZE İlk defa Harezm Türkçesi döneminde acûz şeklinde karşımıza çıkan ve sadece kadın yaşlılığını ifade etmek için kullanılan kelime, zaman içinde müenneslik eki ilave edilmiş olarak kullanımına devam etmiştir. Harezm Türkçesi: Nehcü l-feradis te acûz kelimesi karşılığında yaşlı kadın (Ata 1998: 4) açıklaması vardır: Îsâ peygambar as barurda bir karı avret karşu keldi. Özini bezemiş, türlüg türlüg bezekler birle âraste kılmış. Îsâ peygambar as aydı: Ey acûz, sen kim turur-sen?... (Zülfikar ve Tezcan, [ty]: 277/ 398,11). Çağatay Türkçesi: Mahbubul-Kulub da kelimenin anlamı kocakarı (Ölmez, 1993: 385) olarak verilmiştir: acûzlar çarh üni meddi bile anıñ duâsıga nagme-sâz ve kenîzler mamûk sabamak kûsı üni bile anıng alkışı-ga nagme-perdâz (Ölmez, 1993: 85/7a,1). Eski Anadolu Türkçesi: Bu dönemde kelimenin, müenneslik eki almış şekilde kullanıldığını görüyoruz. Ayrıca kelimenin anlamında bir kötüleşme vardır. Şerifi Şehname Çevirisi nde kelime ihtiyar, fitneci kadın (Kültüral vd., 1999: 2015) olarak anlamlandırılmıştır: var-ıdı bir acûze ehl-i telbîs / ki mekri andan ögrenürdi İblîs (Kültüral vd., 1999: 206/ 5829). 4. İHTİYAR Arapçada seçmek, tercih etmek anlamlarında kullanılan ihtiyar kelimesinin (Kanar, 2009: 97), Türkçenin tarihî dönemlerine ait incelenen metin ve sözlüklerde de yine aynı anlamlarda kullanıldığı 69 ; ancak ilk defa Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait bazı eserlerde yaşlılık kavramını yansıttığı görülmüştür: Eski Anadolu Türkçesi: Ahmed-i Dai i Divanı nda ihtiyar ın yukarıda bahsedilen anlamlarının yanı sıra; ihtiyar, yaşlı, kocamış anlamlarında kullanıldığını görüyoruz: İhtiyâr: 1. ihtiyar, yaşlı kimse 2. seçme, katlanma (Özmen, 2001 II: 711) müneccim sordı kim tâli un kangı burcdadur ve yaşuñ ne kadardur? İhtiyâr togdugı günden bilümez (Özmen, 2001: 161/154,6). Sadred-din Şeyhoğlu Marzuban-name Tercümesi nde ise kelimenin; seçme, seçilme, yeğleme ; kendi isteği ile davranma, iş görme ; yaşlı, kocamış (Korkmaz, 1973: 371) olarak verilmiş anlamlarının bir arada kullanıldığı görülmektedir: ihtiyâruñ elde iken fursatı fevt itmegil / ihtiyar elden gidicek ihtiyar olmaz kişi (Korkmaz, 1973: 253/45b, 4). 69 Kıpçak Türkçesi: ihtiyâr: seçme, tercih etme, seçilme, ihtiyar, irade (Karamanlıoğlu 1989: 274). Harezm Türkçesi: ihtiyâr: seçim, tercih (Ata, 1998: 183). Çağatay Türkçesi: ihtiyâr: seçme (Ölmez 1993: 458). Eski Anadolu Türkçesi: ihtiyâr: seçmek, yeğlemek, kendi isteğiyle iş görme (Canpolat, 1982: 308). ihtiyâr: seçme, tercih etme, tercih (Özkan, 1993: 345). ihtiyâr: 1. seçme hakkı, irade 2. Tercih edilen şey (Kültüral vd., 1999: 2211). 542

5 İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s KARI Karı ve bu kelimeden yapılan türetmeler, Türkçenin bütün tarihî dönemlerinde yaşlı ve yaşlılık kavramlarının ifadesinde en yaygın kullanıma sahip yapılar olmuştur 70. Eski Türkçe: Bu dönem eserlerinde karı ~ harı biçimlerinde gördüğümüz kelimenin anlamı ihtiyar, yaşlı, kocamış şekillerinde verilmiştir: Alttürkische Grammatik te kelime şöyle geçer: karı: alt // ihtiyar (Gabain, 1974: 355). Türkischen Turfan-Texte de kelime yine yaşlı olarak tanımlanmıştır: karı: alt (Bang ve Gabain, 1934: 89). it karı bolsar yatıp ürür (Bang ve Gabain, 1931: 42/6, 645). Maytrısimit te karı, ihtiyar, büyük (Tekin, 1976: 402) anlamlarında verilmiştir: /çte irinç yarlıgda yarlıg men karı kul boltum sefilin sefiliyim ben ihtiyar bir kul oldum... (Tekin, 1976: 63/ 16, 6). Eski Türk Yazıtları nda karı kelimesi, yaşlı, ihtiyar, kocamış (Orkun, 1987: 838) olarak tanımlanmıştır: Bir karı öküzüg bilinbiçe komursga yimiş Bir yaşlı öküzü karıncalar kemirerek yemiş (Orkun, 1987: 274, Ir. 56). Uygurca Altun Yaruk ta kelime şöyle geçer: karılarıg yigit kılmak ulugug kiçigig üstemek (Kaya, 1994: 314/ ). Hüseyin Namık Orkun, Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası isimli eserde, kelimenin ilk harfini k yerine h harfi ile göstermiştir: harı: ihtiyar, kocamış (Orkun, 1940: 85). asan tükel kelmiş erti, inçip sekiz on yaşayur harı erti sağ salim gelmiş idi, böylece seksen yaşında ihtiyar idi (Orkun 1940: 33; XXIV-5). Karahanlı Türkçesi: Bu dönemde karı, karıg biçimlerinde gördüğümüz kelime yine yaşlı, ihtiyar anlamında kullanılmıştır. Karı, Divanü lugati t-türk te yaşlı, ihtiyar; yaşlı olan herhangi bir şey (Atalay 2006: IV, 269) olarak tanımlanmıştır: bu karı ol oglansıg bu ihtiyarın huyu çocuk gibidir (Atalay, III 2006: 128/121). karı öküz balduka korkmas: Yaşlı öküz baltadan korkmaz (Atalay, III 2006: 422). Kutadgu Bilig de karı, karıg şeklinde yazılışlarını gördüğümüz kelime yaşlı anlamında kullanılmıştır (Arat, 2006: 1168): negü tir eşitgil sınamış karı dinle tecrübeli ihtiyar ne der (Arat, 2006: /723). Rylands Nüshası nda kelime, ata kelimesini nitelemektedir: hakikat üze anga karı ata bar, ulug (Ata, 2004: 130/78). Harezm Türkçesi: Bu dönemde karı kelimesi, Kısasü l-enbiya (Ata, 1997 II: 298), Nehcü l-feradis (Ata, 1998: 202), Harezm Türkçesi Satır Arası Kur an Tercümesi (Sağol, 1995: 73), Mukaddimetü l-edeb (Yüce, 1993: 135) ve Muinü l-mürid de (Karamanlıoğlu 2006: 90) ihtiyar, yaşlı anlamlarıyla verilmiştir: biz ekegüdin neteg [ogul] bolur, yanî başdın yigit mü bolur-miz, yâ hod mundaguk karı erken ogul tugar mu?... (Ata, 1997 I: 238/ 167v, 18). Mûsâ peygâmbâr as aydı kim: Bu inek hem yigit takı kerekmez hem karı takı kerekmez orta yaşlıg kerek tedi (Zülfikar ve Tezcan, [ty]: 237, 340/8). egildi karı, bükri boldı karı (Yüce, 1993: 50/99,2). ol kim yigit turur mening kibi karı bilen ni kadar dostluk sûretin bagla- 70 Clauson karı kelimesinin genellikle sadece insan ve hayvan türünün yaşlı üyelerini ifade ettiğini, pek çok modern ağızda aynı anlamda yaşadığını, Osmanlıcada özelikle yaşlı kadın için kullanıldığını ve kelimenin bundan ötürü bazen de eş anlamına geldiğini belirtmektedir (Clauson, 1872: ). 543

6 Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk gay (Karamanlıoğlu, 2006:137/275,3). Kıpçak Türkçesi: Karı kelimesi, dönem eserlerinden Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lugat-it- Türkiyye de (Atalay, 1945: 185) ve Seyf-i Sarâyî nin Gülistan Tercümesi nde ihtiyar, yaşlı (Karamanlıoğlu, 1989: 52) anlamını muhafaza etmektedir: yaşı yitmişke yitken bir karı ir (Karamanlıoğlu, 1989: 137/5). İrşadü l-müluk ve s-selatin de kelimenin hem yaşlı, ihtiyar (Toparlı, 1992, 547) anlamında kullanıldığı karı kişi kaçan kim bolsa iki közinde ağrıg bolsa (Toparlı, 1992: 202/ 95b,5) hem de ikinci bir anlam kazanarak; eş, hanım kavramını yansıttığı görülmektedir: takı yigitler başlagay il yumak birle aşdan burun. Takı karılar başlagay aşdan songra (Toparlı, 1992: 439/ 449b,8). Kitâb al-idrâk li-lisân al-atrâk ta kelimenin açıklanmıştır: Karı: 1) ihtiyar, 2) Arşın (Caferoğlu, 1931: 70). Kuman Türkçesi: Kuman Lehçesi Sözlüğü nde karı kelimesi, karı, yaşlı (Grønbech, 1992: 90) şeklinde yer almaktadır. Çağatay Türkçesi: Abuşka Lugati nde kelime şöyle tanımlanır: Karı: kocaya dirler ki Nazmü l Cevahir de kelür: Rübaiyye: kaygucı bagırga hüzün dagı karılık/ Salgucı gam u belâ seragı karılık Koygucı fena tola ayagı karılık/ ölmek haberin birgüci dagı karılık ihtiyarlık gönle kaygı verir, derd ü bela haberini getirir, yok olma kadehini dolu olarak sunar, ölüm haberini de o verir (Atalay, 1970: 309). Mahbubü l-kulub da karı kelimesi yaşlı (Ölmez, 1993: 469) anlamında verilmiştir: saadet-mend yigitdür ki şehvet meyli kılmas ki bî-saadet/ karınıng hod iligidin hiç iş kilmes (Ölmez, 1993: 254/ 74b,2). Mevlana Sekkaki Divanı nda ise kelimenin, yaşlı anlamının dışında mecazi olarak felek yerine kullanıldığı da görülmektedir: Karı: ihtiyar, yaşlı; mecazi felek (Eraslan, 1999: 491). Bu dönemde, Uygur harfli Rızvan Şah ile Ruh-Afza Hikayesi nde karı kelimesi arşın anlamının yanında, ihtiyar, yaşlı (Kaya, 2008: 188) anlamında da kullanılmıştır: ol yıgaçlarnıñ altında bir karı katun olturup (Kaya, 2008: 89/433). Eski Anadolu Türkçesi: Bu dönemde karı kelimesi, daha çok kadın yaşlılığını anlatmak için kullanılmakla birlikte yeni anlamlar da ifade etmektedir. Ahmed-i Dai i Divanı nda (Özmen, 2001 II: 748) ve Mecmûatü n-nezâir de (Canpolat 1982: 312) kelime ihtiyar, yaşlı anlamında verilmiştir ve iki eserde de bu kelimenin geçtiği tek örnek aynıdır: bugün adlüñ bile dünyâ karıyken nec-cevân oldı (Özmen, 2001 I: 601/21, 18). bugün adlüñ bile dünyî karıyken nev-cevân oldı (Canpolat, 1982: 39/18, 18). Danişmendname de kelimenin sadece kadın anlamı vardır: Karı: kadın. Karı papas: Rahibe (Demir, 2002 III: 171). Mahmûd b. Kadı-i Manyâs ın Gülistan Tercümesi nde kelime sadece kadın yaşlılığını ifade eder şekilde verilmiştir: karı: ihtiyar (kadın), kocakarı (Özkan, 1993: 362). avratuñ bir karı anası var-ıdı (Özkan, 1993: 362/54a, 5). 544

7 İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s Şerifi Şehname Çevirisi nde kelimenin, yaşlı, ihtiyar anlamının yanı sıra eski, köhne (Kültüral vd., 1999: 2239) anlamlarının olduğu da görülmektedir: 1) yigit aslansın sen ol karı kurt (Kültüral vd., 1999: 581/16425). 2) karı dünyâdan ummagıl karârı (Kültüral vd., 1999: 1452/ 41099). Tarama Sözlüğü nde de karı kelimesinin ihtiyar, yaşlı ve eski, köhne (Tarama Sözlüğü, 1969: ) anlamları vardır: 1) Bir karı anası var idi, gözü görmez ve eli ayağı süst idi (Tarama Sözlüğü, 1969: 2295/ Tez. Ba. XV. 18). 2): karı ağaçları kesip yerlerine yiğit ağaçlar dikmek gerek... (Tarama Sözlüğü, 1969: 2295/ Ta. Sel. XV. 383). Süheyl ü Nev-bahar da karı, yaşlı kadın ; yaşlı, ihtiyar ; eski, köhne (Dilçin 1991: 619) olmak üzere üç anlam içermektedir: 1) hemân dem girüp geldi bir hoş karı/ karısa ne var yüzi aydan arı (Dilçin, 1991: 308/1680). 2) ki başumda otururdı işbu perî/ ki gördüñ yigitdür degüldür karı (Dilçin, 1991: 432/3494). 3) yigit kim azacuk anuñ aklı var/ karı dünyayı nite öküş kovar (Dilçin, 1991: 215/308). Dede Korkut Kitabı nda karı kelimesinin karşılığında ihtiyar, yaşlı ; eski ; karı, kadın, ihtiyar kadın (Ergin, 2009: 171) anlamları verilmiştir: 1)... babañ koca, anañ karı senden yigrek Kâdir bize ogul virmez... (Ergin, 1989: 172/ D147,5). 2) eski panbuk biz olmaz, karı düşmen dost olmaz (Ergin, 1989: 74, D3/9). 3) ulu kiçi kalmaya söz idine karı koca kalmaya kov idine (Ergin, 1989: 191/ D187,3). 4) Dede Korkut dilinde ozan aydur: karılar dört dürlüdür: Birisi solduran sopdur. Birisi tolduran topdur. Birisi ivüñ tayağıdur. Birisi niçe söyler ise bayağıdur (Ergin, 1989: 76/ D7,5). 5.1 karı bol-: Yaşlanmak, ihtiyarlamak anlamında kullanılan karı bol- yapısıyla ilgili olarak Eski Türk Yazıtları nda şöyle bir cümle vardır: il yime il boldı budun yeme budun boldı özüm karı boldım ulug boldım ülke yine ülke oldu millet yine millet oldu özüm karı oldum kocadım (Orkun, 1987: 118/T.56). Karı bol- yapısına Mukaddimetü l-edeb (Yüce, 1993: 135), Gülistan Tercümesi (Karamanlıoğlu, 1989: 135/271, 2) ve İrşadü l-müluk ve s-selatin (Yüce, 1993: 399/391a/4) isimli eserlerde de rastladık: aciz kıldı anı, karı boldı tişi, yan-başı ulu boldı (Yüce, 1993: 45/76,8). karı boldung yigitlikden iling yu (Karamanlıoğlu, 1989: 135/271, 2) eger ant içse bu yigitke sözlemegey men tip sözleşse angar karı bolgandan songra antda tutulur (Toparlı, 1992: 399, 391a/4) karı-: Eski Türkçe döneminde yaşlanmak kavramı karı- şeklinde kullanım bulmuştur Sadece iki eserde tesadüf ettiğimiz ve yaşlılık anlamının verildiği karıg maddesinde kanımızca bir maddi hata söz konusudur; çünkü alıntı cümle incelendiğinde bu kelimenin karı- olması gerektiği görülmektedir. karıg: das Alter// ihtiyarlık (Gabain, 1974: 355). Karıg: das Alter (Bang ve Gabain, 1934: 314). karıgınça kavışıglı az erür yok çıgay bolup ösüz kolusuz/ ardılıp barıglı az erür yok çıgay bolup, ödsüz kolusuz Bis ins alter zusammenleben, nur selten; diejenigen aber, die arm geworden, sich vorzeiting 545

8 Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk Karı- ~ hâri-: altern // ihtiyarlamak (Gabain, 1974: 355). karı-: altern: hari- (Bang ve Gabain, 1954: 95). Dönem eserlerinde geçen karı- kelimesi, Maytrısimit (Tekin, 1976: 403), Eski Türk Yazıtları (Orkun, 1987: 838). Orhon Türkçesi Grameri (Tekin, 2000: 246) ve Altun Yaruk ta ihtiyarlamak, kocamak anlamındadır: erler karıyurlar ölürler tayarlar (Tekin, 1976: 96/ 43-14). [Elteriş] Kagan elinte karıp edgü ebini körti ulug Küli Çur sekiz on yaşap yok bol[tı] Elteriş Kağan ülkesinde kocayıp iyi gün gördü. Ulug küli Çur seksen [yaş] yaşayıp yok oldu (Orkun, 1987: 136/Ih.,3). [kap]gan kagan elinte karıp edgü beñi körti. Ulug Küli Çor (Tekin, 2000: 225/3). az tutyaklıg bolmakdın togmaklı karımak ölmek b(e)lgürer (Kaya, 1994: 218/ ). Karahanlı Türkçesi dönemi eserlerinden Divanü lugati t-türk, Atebetü l-hakayık ve Kutadgu Bilig de yaşlanmak kavramı ile ilgili olarak karı- ın kullanıldığını görüyoruz: karı-: kocalmak, yaşlanmak, kocamak (Atalay, 2006 III: 223). arslan karısa sıçgan ötin ködhezür arslan kocalırsa yakalamak için fare deliğini bekler (Atalay, 2006 III: 263/3). karı-: ihtiyarlamak (Arat, 1992: XXXIII). harislık karımaz idisi karıp...sahibi ihtiyarladığı halde, harislik ihtiyarlamaz (Arat, 1992: 65/ 306). karı-: kocamak, yaşlanmak (Arat, 2006: 1168). kiçiglikte yandım, karıdım bu kün gençlikten ayrıldım bugün, artık yaşlandım (Arat, 2006: ). Harezm Türkçesi döneminde yaşlanmak, kocalmak anlamı verilmiş olan karı- kelimesi, Nehcü l-feradis (Ata, 1998: 202)., Kısasü l-enbiya (Ata, 1997 II: 298) ve Mukaddimetü l-edeb de (Yüce, 1993: 135) yer almaktadır: hak tvt ol mu minni tamug otıdın andag yırak kılgay kim, bir karga bir yerdin kiçig bala erken uçsa, karıgınça ne mikdar ol yerdin keçse, yırak barsa, bu kimerse takı tamugdın andag yırak bolgay (Zülfikar ve Tezcan, [ty]: 179/ 26,1). kurtka niçe karısun taat kılup ulısun (Ata, 1997 I: 111/ 80v, 13). tün songında karıdı kız evde, kız erken orta yaşlıg boldı (Yüce, 1993: 45/77, 3). İncelediğimiz Kıpçak Türkçesi dönemi eserlerinde de karı- kelimesi yaşlanmak, ihtiyarlamak (Karamanlıoğlu, 1989: 288), (Karamanlıoğlu, 2006: 90), (Kültüral vd., 1999: 2239) anlamındadır: melikler resmidür dilşad kılmak karısa kulların azad kılmak (Karamanlıoğlu, 1989: 80/5). tirig irken ölseng yigitken karıp (Karamanlıoğlu, 2006: 54/1436). anı dirler karıyıp İsfahanda/ iki şehr eyledi bünyâd anda (Kültüral vd. 1999: 208/5868). Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lugat-it-türkiyye!de karı:- kocalmak, yaşlanmak (Atalay 1945: 185), Kuman Lehçesi Sözlüğü nde de karı-: yaşlanmak (Grønbech, 1992: 90) maddeleri yer almıştır. Yaşlanmak kavramının, Çağatay Türkçesi döneminde sadece karı- kelimesiyle verildiği görülmektedir: karı-: kocalmak, ihtiyarlamak (Işıtman, 1941: 192). Eski Anadolu Türkçesi döneminde yaşlanmak kavramı karı- fiiliyle karşılanmıştır. Kelimenin sözlük anlamı Dede Korkut Kitabı nda ihtiyarlamak, yaşlanmak (Ergin, 2009: 171); Kısasü l-enbiya da (Ata, 1997 II: 299); Sadred-din Şeyhoğlu Marzubanname Tercümesi nde (Korkmaz, 1973: 380); Mukaddimetü l-edeb (Yüce, 1993: 135), Süheyl ü Nev-bahar (Dilçin, 1991: 619), Tarama Sözlüğü (Tarama Sözlüğü, 1969: trenned, fortgehen oder sterben, sind zahlreich (Bang ve Gabain,1934: 40, 41/ 314). 546

9 İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s ) ve Şerifi Şehname Çevirisi nde kocamak, ihtiyarlamak, yaşlanmak olarak geçmektedir (Kültüral vd., 1999: 2239)....er yiğitler karısa oğlı toğmaz, kaytabanlar karısa kulun virmez... (Ergin, 1989: 172, D147/3). Lokmân bir kergek balasın alıp iktüledi, karıp ölginçe yana birni andaguk yetini iktüledi (Ata, 1997 I: 42/30r, 18). karıdı işden kaldı (Korkmaz, 1973: 382/ 38b,5). karıdı, karı boldı ol karı Bismil kıldı kurbân yılkısın bogazladı (Yüce, 1993: 51/105, 8). karıyan göñül olmaya müşterî (Dilçin, 1991: 230/550)....yılan karıyacak ejdeha olur... (Tarama Sözlüğü, 1969: 2302/ Ta. Sel. XV. 146). 5.3 karıla-: Yaşlı saymak, ihtiyarlığa nispet etmek anlamlarının verildiği karıla- (Atalay III 2006: 324) kelimesine sadece Divanü lugati t-türk te rastladık: ol erig karıladı o adamı kocaladı, yaşlı saydı (Atalay, 2006 III, 324/7) karıt-: Clauson un, birisini yaşlı yapmak, yaşlandırmak anlamlarını verdiği karıt- (Clauson,1972: 649) kelimesine, Divanü lugati t-türk (Atalay, 2006 IV:, 271) ve Kutadgu Bilig de (Arat, 2006: 1168) de kocatmak anlamında rastladık: ödhlek anı karıttı zaman onu kocattı (Atalay, 2006 II, 304/19). kişig ig karıtur, tükemez yaşın...hastalık insanı yaşlandırır ve o ömrünü tamamlayamaz... (Arat, 2006: /4674). Eski Anadolu Türkçesi döneminde kocatmak (Yüce, 1993: 135) anlamında karıtkelimesi kullanılmıştır: karıttı anı, ürüng saçlı kıldı anı (Yüce, 1993: 51/ 101,8). 5.5 karılık: Yaşlılık anlamında kullanılan karılık kelimesine, İlk defa Karahanlı Türkçesi dönemi eserlerinden Kutadgu Bilig (Arat, 2006: 1168) ve Rylands Nüshası nda (Ata, 2004: 424) rastladık: yigitlikte kılgıl karılık işi yaşlılıkta yapılacak işleri gençken yapmaya çalış (Arat, 2006: / 4692). aydı: İdim, kayda bolur manga ogul, erür uragutum kısır, bütünlükin tegdim uluglukdın karılıkka (Ata, 2004: 60/6a,3). İncelediğimiz Harezm Türkçesi dönemi eserleri arasında karılık kelimesine, sadece Harezm Türkçesi Satır Arası Kur an Tercümesi nde rastladık: Karılık: yaşlılık, ihtiyarlık (Sağol, 1995: 73). Kıpçak Türkçesi döneminde ihtiyarlık anlamı verilmiş olan karılık kelimesine, Seyf-i Sarayi nin Gülistan Tercümesi nde (Karamanlıoğlu, 1989: 288) rastladık: karılık dagı zaif-lık sıfatı içinde turur (Karamanlıoğlu, 1989: 7/ 16,4). Çağatay Türkçesi dönemine ait eserlerde yaşlılık dönemini ifade etmek için kullanılan karılık kelimesine sadece Mahbubü l-kulub da (Ölmez, 1993: 469) tesadüf ettik: cürm ü masiyet barı çagda nâ-pesenddür ve karılıkda nâ-pesendrak (Ölmez, 1993: 300/ 92b, 6). 547

10 Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk İhtiyarlık, yaşlılık anlamı verilen karılık kelimesinin kullanımına Eski Anadolu Türkçesi dönemi eserlerinden Tarama Sözlüğü nde (Tarama Sözlüğü, 1969: 2300) ve Kısasü l-enbiya da (Ata, 1997 II: 299) rastladık: Tanrı nın tut buyrugun, kudreti var gidere karılığın (Tarama Sözlüğü, 1969 /Yuz. Şeyd. XIII. 61). Ey Sâre ol Tengri kim kurug yıgaçnı seniñ elginde yaşardı, saña karılıkda ogul berse ne aceb bolgay (Ata, 1997 I: 82-83/ 60r, 3). 5.6 karıca: Kelimenin ca, -cik, küçültme hali eki almış şekillerinin, Eski Anadolu Türkçesi döneminde daha çok kadınlar için kullanıldığı görülmektedir: Karıca: ihtiyar kadın, yaşlı kadıncağız (Tarama Sözlüğü, 1969: 2297). tebessüm ederek dedi peygamber/ karı uçmağa girmez ey cuvan-ser/ karıca ağlayıp gitti özünden/ ol iki âlemin fahri sözünden (Tarama Sözlüğü, 1969: 2297 / Ruşeni. XV. 39). 5.7 karıcık, karuçuk: Dede Korkut Kitabı nda karıçuk kelimesinin karşılığında ihtiyarcık, yaşlı kadıncağız (Ergin, 2009: 171), Tarama Sözlüğü nde ihtiyar, yaşlı kadın (Tarama Sözlüğü, 1969: 2297) açıklaması vardır: karıçuk anañ kan yaş dökdi ağ sakallı babañ buñlu oldı... (Ergin, 1989: 171, D146,6). karıcuklar var idi saçları ak... (Tarama Sözlüğü, 1969: 2295/ Muham. XV. 450). Şerifi Şehname Çevirisi nde karıcuk kelimesi; cinsiyet bildirmeksizin yaşlı kimse, ihtiyar (Kültüral vd., 1999: 2239) anlamındayken, Süheyl ü Nev-bahar da yaşlı kadıncağız (Dilçin, 1991: 619) şeklinde açıklanmıştır: namâz ehli karucağam gezerem kapudan kapuya... (Kültüral vd., 1999: 208/5868). ol arada bir karıcuk var idi (Dilçin, 1991: 491/463) Karıcık, karıçuk ol-: Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait olan eserlerden Dede Korkut Kitabı nda yaşlanmak anlamında karıçuk ol- (Ergin, 2009: 171) maddesi yer almaktadır: Kazan Bigüñ karıçuk olmış anası kara deve boynında asılu gitdi (Ergin, 1989: 96/ D38,9). Tarama Sözlüğü nde ihtiyar kadın kılığına girmek anlamının verildiği karıcuk ol- fiiline rastladık (Tarama Sözlüğü, 1969: 2297): Delle bir gün karıcık oldu, eline asâ aldı dayanu dayanu yürürdü (Tarama Sözlüğü, 1969: 2298/ Ferec XV. 493). 5.8 karızan: Karızan kelimesine, incelediğimiz eserlerden sadece Divanü lugati t- Türk te tesadüf ettik: Karızan: çok kocamış kişi (Atalay, I 2006: 448/18). 6. KART Kart kelimesine, taradığımız metin ve sözlükler içinde ilk defa Eski Türkçe döneminde rastladık Kart kelimesinin anlamını, Clauson yaşlı adam olarak vermiştir (Clauson, 1972: 646). 548

11 İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s Eski Türkçe: Dönem eserlerinden Alttürkische Grammatik te rastladığımız kart kelimesi Almanca geschwür, schwärend yani yara, çıban, çıbanlı (Gabain, 1988: 356) olarak tanımlanmıştır. Bu dönemde kelimenin anlamında yaşlılık kavramı yoktur. Karahanlı Türkçesi: Dönem eserlerinden sadece Divanü lugati t-türk te rastladığımız kart kelimesi şu şekilde açıklanmıştır: Kart: yara. Bundan alınarak huysuz kişiye kart er denir (Atalay, 2006: I, 342/15). Harezm Türkçesi: Bu dönemden itibaren kart kelimesinin çıban anlamı hiç kullanılmamış, kelime sadece yaşlı ve yaşlılık kavramlarını ifade eder olmuştur: Kısasü l-enbiya da kart kelimesi yaşlı, ihtiyar (Ata, 1997 II: 301) anlamındadır: Yûsuf yigit erdi yigitlerninig köngli ken bolur, terk keçürdi ammâ atası kart erdi kartlarnıng köngli tar bolur. Anıng üçün keyin saldı, yigit birle karı arasında bu çaglık fark var (Ata, 1997 I: 148/ 106r, 15). Kıpçak Türkçesi: Yaşlı, ihtiyar anlamında kullanılan kart kelimesine bu dönemde sadece Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lugat-it-türkiyye de rastladık: kart: ihtiyar, yaşlı, kart (Atalay, 1945: 186). Kuman Türkçesi: Kart maddesi Kuman Lehçesi Sözlüğü nde de yer almaktadır: kart: kart, yaşlı (Grønbech, 1992: 91). Çağatay Türkçesi: Bu döneme ait taradığımız eserlerde kelimeye bir yerde, Ali Şîr Nevâî Muhakemet-ül-lûgateyn/Büyük Şairin Beşyüzüncü Doğum Yıldönümü Dolayısıyle isimli eserde rastladık: kart: yaşlı (Nevâî, 1941: 192). Eski Anadolu Türkçesi: Tarama Sözlüğü nde kart ın yaşlı, ihtiyar (Tarama Sözlüğü, 1969: 2323) anlamında geçtiği bir örnek vardır: cümle Tatar kartları hayrette kaldılar (Tarama Sözlüğü, 1969: 2323/ Ev. XVII. 3, 143). 6.1 karta-: Harezm Türkçesi döneminde yaşlanmak kavramını yansıtmak üzere kullanılan karta- kelimesine Kısasü l-enbiya da (Ata, 1997 II: 301) rastladık: İncilni Arap tilinçe bitimiş erdi, kartayıp erdi (Ata, 1997 I: 276/ 194r, 4-5). 6.2 kartay-: kartay- fiilini sadece Kıpçak Türkçesi dönemi eserlerinden Ettuhfet-üz-Zekiyye fil- Lugat-it-Türkiyye de gördük: kartay-: yaşlanmak (Atalay, 1945: 186). 6.3 kartlık: Harezm Türkçesi döneminde; yaşlılık, ihtiyarlık dönemi ni anlatmak üzere kartlık kelimesine Kısasü l-enbiya da (Ata, 1997 II: 302) rastladık: kartlıknı kamug dinlerde agırlayurlar (Ata, 1997 I: 137/ 98r, 5-6). 549

12 Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk 6.4 kartın: Yaşlı anlamında kullanılan kartın kelimesine, Sadece Kıpçak Türkçesi dönemi eserlerinden Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lugat-it-türkiyye de (Atalay, 1945: 186) tesadüf ettik. 7. KIRGIL Saçın ve sakalın ağarması, yaşın ilerlemesine bir gösterge olduğu için tarihî şivelerde yaşlılığı anlatmak için kırgıl kelimesinin de kullanıldığı görülmüştür. Karahanlı Türkçesi: Dönemde Divanü lugati t-türk (Atalay, 2006 IV: 318) ve Kutadgu Bilig de (Arat, 2006: 1178) kırgıl kelimesinin anlamı kırçıl olarak verilmiştir: Kırgıl er: kırçıl adam (Atalay, 2006 I: 483/8). yagıçı örüng kırgıl ersiglerig, yagıka alın kıl kötürsü çerig düşmanın karşısına yaşlı başlı yiğitler koy; askeri onlar götürsünler (Arat, 2006: 458,459/ 2371). Eski Anadolu Türkçesi: Kelime Tarama Sözlüğü nde şöyle geçer: kırgıl [kırkıl]: 1) Saçına sakalına ak düşmüş, kıranta (Tarama Sözlüğü, 1969: 2504). pes ol yiğit eyitti: Ey kırgıllar siz hoş söylediniz ve hem söylemeye benden haklısız yaşınız ululuğundan ötürü (Tarama Sözlüğü 1969: 2504/ Enb. XIV. 322). 7.1 kırgıl ol-: kırgıl ol-, sadece eski Anadolu Türkçesi döneminde rastladığımız saç ve sakala ak düşmek (Tarama Sözlüğü, 1969: 2506) anlamında kullanılmış bir fiildir. kırgıl olmuştu, bu ayda vefat etti... (Tarama Sözlüğü 1969: 2504/ Jesir. XV. 200). 7.2 kırgıllık: kırgıllık kelimesi, Tarama Sözlüğü nde sakalına ak düşme zamanı ve durumu olarak açıklanmıştır (Tarama Sözlüğü, 1969: 2506)....çünkim yiğitlik çağı geçe. Cehdeylemek gerek güç yettikçe her türlü fi linde hareketi az itmeğe, kim beden rahat ola. Zira ol kırgıllık mertebesi kuvvetleri eğser, hususâ kim tabiat kuvvetlerin (Tarama Sözlüğü 1969: 2506/Hazain. XV. 18,2). 8. KOCA Taradığımız eserlerde, Eski Türkçe döneminde görmediğimiz koca kelimesine, ilk kez Karahanlı Türkçesi döneminde rastladık. Karahanlı Türkçesi: Bu dönemde ihtiyar anlamında koca kelimesinin kullanımı sadece Atebetü l-hakayık ta (Arat, 1992: XXXIV) vardır: yigit koca bolur yangı eskirür (Arat, 1992: 56/195). genç ihtiyarlar ve yeni eskir (Arat 1992: 89/195). Kuman Türkçesi: Kuman Lehçesi Sözlüğü nde koca maddesi, koca, bey anlamlarıyla verilmiştir (Grønbech, 1992: 113). Eski Anadolu Türkçesi: Bu dönemde koca kelimesinin, kullanımda daha çok erkek yaşlılığını anlattığı görülmektedir: 550

13 İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s Dönem eserlerinden Danişmendname (Demir, 2002 III: 174), Hurşidname (Ayan, 1979: 482), Gülistan Tercümesi (Özkan, 1993: 372), Marzuban-name Tercümesi (Korkmaz 1973: 389), Şerifi Şehname Çevirisi (Kültüral vd., 1999: 2259), Tarama Sözlüğü (Tarama Sözlüğü, 1969: 2588) ve Tuhfe-i Muradi de (Argunşah, 1999: 441) kelime ihtiyar, yaşlı anlamlarıyla verilmiştir: kabîlem uluların cem itdüm, halümi bunlara diyü virdüm. Pes bunlarıñ arasında bir koca var idi (Demir, 2002 I: 13/15b,13). hemân kim diñledi bunları hâce/ bilesinde girü ol bekçi koca (Ayan, 1979: 218/2406). yigit kişinüñ yanında uyanuk durmak yigrekdür, bir koca kişi yanında yatmakdan (Özkan, 1993: 206/58b,12). koca karı atam... (Korkmaz, 1973: 389). ecel irse yigit dimez ya koca (Kültüral vd., 1999: 2259). başsız gövdeler, gövdesiz başlar kana bulaşup yaturlar; kimi koca, kimi yiğit (Tarama Sözlüğü, 1969: 2588 /Ferec XV. 383). kocalara ve mertûb mizâclulara ve sovuk mizâclulara be-gâyet nâfi ve muvâfık durur (Argunşah, 1999: 226/9). Süheyl ü Nev-bahar da koca kelimesinin karşılığında yaşlı, ihtiyar, tecrübeli, Ey yaşlı kişi anlamında ünlem (Dilçin, 1991: 623) açıklamaları vardır: yigit kişi nite ki zîrek ola, kocayile tanışsa yigrek ola (Dilçin, 1991: 367/2542). baş açup uruşmak hünerdür koca/ ne er ola ol kim urışdan kaça (Dilçin, 1991: 380/2730). Dede Korkut Kitabı nda kelime, koca: ihtiyar, erkek, yaşlı erkek (Ergin, 2009: 186) anlamlarıyla sadece erkekler için kullanılmıştır: mere sakalçuğı ağça koca/ gözçügezi çönge koca (Ergin, 1989: 178/ D158, 1). men niçe can bulayım, meger bir koca babam bir karı anam var (Ergin, 1989: 180/ D162, 5). 8.1 Birleşik sözcükler: Tarama Sözlüğü nde rastladığımız koca kelimesi ile oluşturulmuş bazı birleşik sözcükler, yaşlılığın derecesini bildirmektedir: çokdankı koca: çok yaşlı ihtiyar (Tarama Sözlüğü, 1965: 935). geçkin koca: çok ihtiyar adam (Tarama Sözlüğü, 1969: 2589). kara koca: sakalı ağarmamış adam (Tarama Sözlüğü, 1969: 2294). 8.2 kocacuk: Süheyl ü Nev-bahar da geçen kocacuk kelimesi, yaşlı, ihtiyarcık (Dilçin, 1991: 623) anlamında kullanılmıştır: nolaydı eger ol kocacuk atam/ ki cânum anuñ içün oda atam (Dilçin, 1991: 332/2040). Eski Anadolu Türkçesi Döneminde yaşlanmak kavramı koca-, kocal- ve koca eylebiçimlerinde verilmiştir: 8.3 kocal-: Şerifi Şehname Çevirisi (Kültüral vd., 1999: 2259) ve Tarama Sözlüğü nde (Tarama Sözlüğü, 1969: 2591) yaşlanmak, ihtiyarlamak kavramı için kocal- kelimesi kullanılmıştır: kılıcdan geçdi çokdan ol kocaldı (Kültüral vd., 1999: 1239/ 35038). kocaldım gitti kuvvet, kalmadı reng (Tarama Sözlüğü, 1969: 2590/ Ravza XV. 85). 551

14 Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk 8.4 kocalt-: Yaşlandırmak kavramının Tarama Sözlüğü nde kocalt- (Tarama Sözlüğü, 1969: 2592) fiiliyle verildiği görülmektedir: ekşi çok yimek tiz kocaltır, bedeni kurutur (Tarama Sözlüğü 1969: 2592 / Hazain XV. 31-2). 8.5 kocat-: Süheyl ü Nev-bahar da rastladığımız kocat- kelimesi ihtiyar etmek anlamında kullanılmıştır: senüñ sözlerüñ yigidi kocadur (Dilçin, 1991: 525/4867). 8.6 koca eyle-: Marzuban-name Tercümesi nde geçen koca eyle-, yaşlandırmak kavramını belirtir:...yohsullık yigitleri koca eyler... (Korkmaz, 1973: 250/43a-5). 8.7 kocalık: Dedem Korkudun Kitabı (Ergin, 2009: 187), Tarama Sözlüğü (Tarama Sözlüğü, 1969: 2590), Süheyl ü Nev-bahar (Dilçin, 1991: 623) ve Şerifi Şehname Çevirisi nde (Kültüral vd., 1999: 2259) yaşlılık sürecini anlatmak için kocalık ve kocalık vakti kullanımları vardır: kocaluğum vaktı aldurduğum yaluñuz oğul didi buzladı (Ergin, 1989: 167/ D141, 11). kocalıkda olur her iş düşvâr (Kültüral vd., 1999: 1438/40689). şeytan Âdem oglanını iki halde dahi azdırır, biri yiğitliğinde, biri kocalıgında (Tarama Sözlüğü, 1969: 2591/ Cennet XV. 28). kocalık benüm iki bükdi bilüm/key añlarvanın yavuz oldı hâlüm (Dilçin, 1991: 355/5357). 9. KURTGA Eski Anadolu Türkçesi döneminde görmediğimiz kurtga kelimesi, diğer tarihî dönemlerde sadece kadın yaşlılığını anlatmak için kullanılmıştır 73. Eski Türkçe: Kelimenin, Alttürkische Grammatik te kurta, kurtga: alte Frau // ihtiyar kadın (Gabain, 1974: 360) açıklaması bulunmaktadır. Eski Türk Yazıtları nda kelimenin ihtiyar anlamına gelen kurtga şekli mevcuttur: tenrilig kurtga yurt(d)a kalmış bir yaglıg kamıç bulunın yalgayu tirilmiş ölümden ozmış tir dindar bir ihtiyar yurtta kalmış yağlı bir kaşık kenarının yalayarak dirilmiş ölümden kurtulmuş. (Orkun, 1987: 268/Ir.,18). Karahanlı Türkçesi: Kurtga kelimesine bu dönemde, Divanü lugati t-türk (Atalay, 2006: IV, 383), Kutadgu Bilig (Arat, 2006: 1193) ve Rylands Nüshası nda (Ata, 2004: 501) acûze, kocakarı, yaşlı anlamlarında rastladık: kurtga büdhik bilmes, yerim tar ter kocakarı oyun bilmez, yerim dar, der (Atalay, 2006: III, 259/18). bu irsel yayıg kılkı kurtga ajun bu kocakarı dünya vefasız ve dönek huyludur (Arat, 2006: /399). kurtga kalmışlar içinde (Ata, 2004: 96/105). 73 Bu kelime An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish de yaşlı kadın, avıçga nın kadın karşılığı, onun gibi-ga ekiyle biten eski bir sözcük olarak tanımlanmıştır (Clauson, 1872: 648). 552

15 İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s Harezm Türkçesi: Bu dönemde de kelime ihtiyar kadın anlamındadır: kurtga: ihtiyar kadın (Sağol, 1995: 199). Kısasü l-enbiya da kurtka, kurtga şekillerine rastladığımız kelimeye kocakarı, yaşlı kimse (Ata, 1997 II: 401) anlamı verilmiştir: yat kurtkanı evge kirgüzmek kerekmez (Ata, 1997 I: 111/ 80v, 7). ilk bir kurtga kördi Yünd atlıg (Ata, 1997 I: 42/ 30v, 3). 10. PİR Yaşlı, koca ; ihtiyar kimse (Türkçe Sözlük, 2005: 1608) anlamlarında Farsçadan Türkçeye giren pîr kelimesine ilk defa, Karahanlı Türkçesi döneminde rastladık. Karahanlı Türkçesi: Kısasü l-enbiya da kelime yaşlı, ihtiyar anlamında kullanılmıştır (Ata, 1997 II: 518). bir pîr kelip meni füsus tutar (Ata, 1997 I: 70/ 51r, 5). Kelimenin, ulu kelimesi ile kullanımı da yine yaşlı, ihtiyar anlamındadır: ulug pîr: yaşlı, ihtiyar. ol tangrı törütti toprakdın yana arka suwındın yana bir kesek kandın yana çıkarur sizni kiçiglik birle yana teger sizler yigitlikka yana bolur siz ulug pîrle sizlerde ol kim öldürülgey (Ata, 2004: 113/ 62b,1). Kıpçak Türkçesi: Bu dönemde kelimeye, Seyf-i Sarâyî nin Gülistan Tercümesi nde (Karamanlıoğlu, 1989: 347) rastladık: atanga eygülüg ni kıldıng ise anı tutkıl tama oglından iy pîr (Karamanlıoğlu, 1989: 134/270,4). Çağatay Türkçesi: Mahbubü l-kulub da kelimeye yaşlı, bir tarikatın kurucusu (Ölmez, 1993: 523) anlamları verilmiştir: kim ki ata emriga koymas boyun, pîr ile mahdûm işindir oyun (Ölmez, 1993: 257, 75b-10). Eski Anadolu Türkçesi: Bu dönemde Danişmendname (Demir, 2002 III: 189), Mecmûatü n-nezâir (Canpolat, 1982: 332) ve Şerifi Şehname Çevirisi nde (Kültüral vd., 1999: 2344) pîr kelimesinin anlamı yaşlı, ihtiyar olarak verilmiştir: salavât Mustafâ nuñ ruhına vir/ murada iresiz cüvân eger pîr (Demir, 2002 I: 137/170a,6). dükeli pîr ü bürnâya (Canpolat, 1982: 40/18, 38). degül turmak demi söylegil iy pîr (Kültüral vd., 1999: 42/1145). Kelimeye, Dedem Korkudun Kitabı nda ihtiyar, yaşlı ; çok yaşlı anlamları verilmiştir (Ergin, 2009: 250): ağ sakallu pîr kocalar yanına bırakdı (Ergin, 1989: 68/172, 8). Ahmed-i Dai i Divanı (Özmen, 2001 II: 872) ve Gülistan Tercümesi nde kelime (Özkan, 1993: 416), yaşlı, ihtiyar ; bir tarikatın kurucusu, şeyh olarak açıklanmıştır: sözüñ hatmi du â yigdür ola ihlâs ile cândan /kim ol vâcib durur her dem dükeli pîr ü bürnâya (Özmen, 2001 I: 61, 21b/38). pîrüñ köşe ihtiyar itdügine itibar yokdur ki köşeden durmaga mecâli yokdur (Özkan, 1993: 238/ 78b-11) pir ol-: Eski Anadolu Türkçesi döneminde yaşlanmak kavramının pîr ol- ve pirel- fiilleriyle verildiği görülmektedir: Mecmûatü n-nezâir de yaşlanmak kavramı karşılığında pîr ol- (Canpolat, 1982: 332) kullanılmıştır: kanmadı kand-ı visâlüñe rakîbüñ pîr olup (Canpolat, 1982: 180,264/4). 553

16 Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk 10.2 pirel-: Tarama Sözlüğü nde ihtiyarlamak karşılığında pirel- kelimesine rastlanmıştır (Tarama Sözlüğü, 1971: 3197): aslan pirelse dişleri kalmaz (Tarama Sözlüğü, 3197/ Hay. XV. 5) pirlik: Pîrlik kelimesi bu dönemde, Marzuban-name Çevirisi (Korkmaz, 1973: 417) ve Şerifi Şehname Çevirisi nde (Kültüral vd., 1999: 2345) yaşlılık, ihtiyarlık anlamında kullanılmıştır: mümkindür ki pîrlik irüp anun dişi yimekden üşene girü (Korkmaz, 1973: 262/53a-14). ölümden pîrlik ulu nişândur (Kültüral vd., 1999: 1438/40697). 11. ULU Eski Türkçe döneminden beri var olan ulu kelimesi; büyük, pek çok, ileri gelenler anlamlarıyla Türkçenin tarihî dönemlerinde varlığını korumuştur 74. Eski Türkçe: Maytrısimit te büyük, ulu, pek, çok anlamları verilen ulug kelimesi (Tekin, 1976: 491), bir örnekte karı kelimesi ile kullanılarak yaşlılık kavramını güçlendirmiştir: Ulug karı: oglum ulug karı yüz yigirmi yaşlag (Tekin, 1976: 57/11-10). Harezm Türkçesi: Nehcü l-feradis (Ata, 1998: 446) ve Harezm Türkçesi Satır Arası Kur an Tercümesi nde kelimenin, var olan anlamlarının dışında, yaşlılık ifade eden karı, yaşlıg kelimeleriyle birlikte çok yaşlı manasında kullanıldığını görüyoruz: tayif elinde bir abuşka bar erdi, Düreyd atlıg, ulug yaşlıg yüz yigirmi yaşayur erdi, közi körmez erdi (Zülfikar ve Tezcan, [ty]: 41, 56/7). karı ata bar, ulug (Sağol, 1995: 130/78). Eski Anadolu Türkçesi: Şerifi Şehname Çevirisi nde kelimenin, ileri gelen, reis ; büyük, iri ; (yaşça) büyük ; uzun ; yüksek, yüce ; sonsuz, sınırsız ; yüce, azametli ; ağır, çetin, zor ; kalabalık anlamlarının yanı sıra, yaşlı, ihtiyar anlamı da vardır (Kültüral vd., 1999: 2451): öc almak uludan erlik degüldür/güc itmek baña ser-verlük degüldür (Kültüral vd., 1999: 1252/35413) ulal-: ulal- fiili, büyümek, gelişmek, yetişmek anlamlarının yanı sıra Tarama Sözlüğü nde yaş- 74 Eski Türkçe: ulug: gross, grosser, vorgesetzter// ulu (Gabain, 1974: 377). Karahanlı Türkçesi: ulug: ulu, yüce; büyüklük, ululuk (Atalay, 2006: IV, 691). ulug: ulu, büyük (Arat 1992: LXVII). Harezm Türkçesi: ulug: büyük, ulu, yaşça büyük olan; aziz, eşraftan kimse, önde (Ata, 1998: 446). ulug: 1) büyük 2) üstün, büyük, yüce 3) ağır, güç, zor 4) yaşlı ihtiyar 5) reis, büyük şef 6) efendi, sahip 7) efendi, koca, zevç 8) büyüklük taslayan, kibirli 9) büyük kabahat, büyük günah 10) yüksek, büyük, yüce (Sağol, 1995: 165, 130/78). Kıpçak Türkçesi: ulug: büyük (Karamanlıoğlu, 1989: 129). Çağatay Türkçesi: ulug: büyük, ulu (Ölme,z 1993: 560). Eski Anadolu Türkçesi: ulu: 1) Büyük, ulu 2) İleri gelen söz dinlenen zat 3) Talihli, şerefli (Özkan, 1993: 455). ulu: ulu, büyük (Ergin, 1989: 301). ulu: ulu, büyük (Canpolat, 1982: 351). ulu: büyük, ileri gelen, yüce, saygıdeğer kişi (Dilçin,1991: 642). ulu: ulu, büyük, ileri gelenler (Argunşah, 1999: 548). 554

17 İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s lanmak kavramı için de kullanılmıştır (Tarama Sözlüğü, 1972: 3935).: ol kişi kim atası ve anası anın katında ulala, yani kocala (Tarama Sözlüğü, 1963: 3937/ Rahat. XVI. 73) ulgay-: Yaşlanmak kavramı karşılığında kullanılan ulgay- kelimesine, Kısasü l-enbiya da (Ata, 1997 II: 667) rastladık: ey Muhammed men ulgaydım sanga vahy kelgünçe ömrüm vefa kılgay mu?... (Ata, 1997 I: 269/ 189r, 17) ulugluk: Sözlük anlamı olarak kelimeye yaşlılık kavramının verilmesine, Divanü lugati t- Türk (Atalay, 2006: I, 150/17-19) ve Rylands Nüshası nda (Ata, 2004: 709) da rastladık: İdim kayda bolur manga ogul, erür uragutum kısır, bütünlükin tegdim uluglıkdın karılıkka (Ata, 2004: 60/6a,8). Muinü l-mürid de kelimenin anlamı büyüklük, yaşlılık olarak verilmiştir (Karamanlıoğlu, 2006: 125): zarûret bile bolsa bolgay revâ ulugluk ya igdin eğilse biling (Karamanlıoğlu, 2006: 20/516). 12. YAŞLI Yaşlı kelimesinin; tarihî dönemlerde önce yaşı olan anlamına geldiğini, daha sonra önünde bir sıfatla kullanıldığını, sonra da tek başına ihtiyarlık kavramını yansıttığını görüyoruz: Karahanlı Türkçesi: Kelime Divanü lugati t-türk te yaşlığ ve yaşlığ er şeklinde verilmiştir: yaşlığ: yaşlı, genç olmayan (Atalay, 2006: IV, 756). Yaşlıg er: Yaşlı adam. Herhangi bir hayvandan genç olmayan için de böyle denir (Atalay, 2006: III, 42715). Kutadgu Bilig de kelimenin, uzun kelimesi ile kullanıldığını görüyoruz: uzun yaşlıg edgü ökünçsüz yorır uzun ömrü olan iyi kişiyse pişman olmadan yaşar (Arat, 2006: /348). ajunka keçürmiş uzun yaşlıg er yaş yaşamış insan ne der, dinle (Arat, 2006: /5074). Rylands Nüshası nda kelime yaşında anlamındadır: kırk yaşlıg bol-: (Ata, 2004: 32/ 14). Harezm Türkçesi: Kısasü l-enbiya da kelimenin yaşlı, ömürlü (Ata, 1997 II: 715) manasında olduğunu görüyoruz: ol kün Yusuf 12 yaşlıg erdi (Ata, 1997 I: 98, 70v 15). Nehcü l-feradis te yaşlıg kelimesinin, ulug kelimesi ile kullanımını vardır: ulug yaşlıg turur, karındaşı, oglı bar Varka İbnü Nevfel teyürler. Ulug yaşlıg turur, eki közi körmes bolup turur (Zülfikar ve Tezcan, [t.y.] 6/8-14). Böyle bir kullanım Harezm Türkçesi Satır Arası Kur an Tercümesi nde de vardır: takı atamız ulug yaşlıg (Sağol, 1995: 214/20). takı Îsâ peygambar as yaşlıg bolgaylar (Zülfikar ve Tezcan, [t.y.] 48/ 65-12). Kıpçak Türkçesi: Seyf-i Sarâyî: Gülistan Tercümesi nde yaşlı nın, yine uzun sıfatıyla kullanıldığını görüyoruz: iy uzun yaşlı ana (Karamanlıoğlu, 1989: /10). Çağatay Türkçesi: Mahbubü l-kulub da kelime yaşlı, yaşı olan (Ölmez, 1993: 569). şeklinde geçmektedir: edeb kiçik yaşlıglarnı uluglar duasıga sezâvâr iter (Ölmez, 555

18 Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk 1993: 195, 48a-8). Eski Anadolu Türkçesi: Şerifi Şehname Çevirisi nde yaşlu kelimesinin ulu, pir ve çok kelimeleriyle kullanımını mevcuttur: ulu yaşludan işitgil nasîhat (Kültüral vd., 1999: 1715/48474). dahı olduñ bu deñlü yaşlu pîri (Kültüral vd., 1999: 1734/49005). geçürmiş çok zamanlar çok yaşlu (Kültüral vd., 1999: 1837/ 51909) yaşı tol-: Eski Anadolu Türkçesi dönemi eserlerinden Süheyl ü Nev-bahar da yaşlanmak, ihtiyarlamak kavramı yaşı tol- şeklinde geçmektedir (Dilçin, 1991: 642): dişüñ aşınupdur u ditrer başuñ/ yaşuñ toldı gözden dökilür yaşuñ (Dilçin, 1991: 475/430) yaşı yit-: Bu dönemde yine aynı eserde yaşlanmak kavramı için yaşı yitkullanımı vardır: Yaşın kemale ermesi şeklinde tanımlanan yaşı yit- yine Süheyl ü Nev-bahar da rastladığımız yaşlanmak karşılığı bir fiildir (Dilçin, 1991: 642): ki kocaluban yitmiş ola yaşı (Dilçin, 1991: 560/5394). 13. SONUÇ Taradığımız metin ve sözlükler içinde ilk defa, Eski Türkçe döneminde rastladığımız avıçka kelimesinin, tarihî şivelerde çeşitli ses değişimlerine uğramış olarak kullanıldığını, Çağatay Türkçesi döneminden sonra ise kullanımdan düştüğünü tespit ettik. Kelime üzerinde çalıştığımız dönemlerde erkek yaşlılığını ifade etmektedir: Avıçga: properly an old man, but with some extended meanings (Clauson, 1872: 6). Acuze, ilk defa Harezm Türkçesi döneminde rastladığımız bir kelimedir. Türkiye Türkçesinde huysuz, çirkin yaşlı kadın, cadı karı olarak anlam kötüleşmesine uğrayan acuze kelimesinin (Türkçe Sözlük, 2005: 9), tarihî şivelerde acûz şeklinde sadece kadın yaşlılığını anlatmak için kullanıldığı görülmektedir. Tietze, Arapça da kocakarı (Devellioğlu, 1980: 9) anlamına gelen bu kelimenin bugün, gramercilerin hata saymalarına rağmen, müenneslik ekinin ilave edilmesiyle acûze şeklinde kullanıldığını belirtmektedir (Tietze, 2002: 90). Arapça bir kelime olan ve seçme, tercih etme, seçilme, ihtiyar, irade anlamlarına gelen ihtiyar ın, yaşlılık kavramı belirtmesi Eski Anadolu Türkçesi döneminden itibarendir. Kelimenin bugün, tarihî dönemlerde kullanılan anlamı kaybolmuş, yaşlılık kavramı ifadesi öne çıkmıştır: İhtiyar: 1. Yaşlı, kocamış olan, pir (kimse), genç karşıtı 2. Cansız, sönük (II) esk. Seçme. (Türkçe Sözlük, 2005: 944). Kelime bugün ağızlarda da çok fazla bir kullanıma sahip değildir 75. Karı, tarihî şivelerin hepsinde yaşlılık kavramını bildirmek için en çok kullanılmış kelimedir. Eski Türkçe döneminde sadece yaşlı, ihtiyar anlamına gelen kelime, sonraki dönemlerde anlam genişlemesine uğramış ve yaşlı, ihtiyar; eski; yaşlı olan herhangi bir şey anlamlarını kazanmıştır. 75 ahdiyar: yaşlı. Kesirik Elâzığ (Derleme Sözlüğü 1982: 4410). ehtiyar: (Edr. Isp.): ihtiyar (Caferoğlu 1994: 168). 556

19 İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s Standart dilde kelimenin yaşlılık anlamı düşmüş, kelime 1. Bir erkeğin evlenmiş olduğu kadın, eş, refika, zevce 2. kaba Kadın (Türkçe Sözlük, 2005: 1086) anlamlarında kullanılır olmuştur. Bu anlamlara geçiş Osmanlı Türkçesi döneminde gerçekleşmiştir. Lehce-i Osmani de kelimenin tanımı şöyle verilir: Karı: Türkî de ihtiyar manasına; kart, koca gibi. Kesret-i istimal ile halîle, zevce, avrat, nîsa, mere, ünsâ manasını almıştır. Pek galatı dişi (LO, 2000: 215). Kelime günümüzde, Türkiye Türkçesinin bazı ağızlarında, daha çok kadın yaşlılığını belirtmek için kullanılmaya devam etmektedir 76. Tarihî şivelerde yaşlılık kavramını vermek için kullanılan bir diğer kelime ise kart tır. Eski Türkçe döneminde sadece yara, çıban anlamlarında kullanılan kelimenin, Orta Türkçe döneminden itibaren yaşlı anlamına da geldiğini görmekteyiz. Standart dilde kelime gençliği ve körpeliği kalmamış, körpe karşıtı (Türkçe Sözlük, 2005: 1095) olarak tanımlanmaktadır. Kelimeden türetilmiş kartaloş ve kartoloz yapıları argoda; yaşlı, yaşı geçmiş, kartlaşmış anlamlarına sahiptir (Türkçe Sözlük, 2005: 1095). Kelime yaşlı anlamıyla, Türkiye Türkçesi ağızlarında görülmektedir 77 Saç, sakal ve bıyığın ağarması, yaşlanma göstergesi kabul edildiğinden bu kelimelerle oluşturulmuş türemiş, birleşik sözcük ve ikilemelere yaşlılıkla ilgili kavramlarda sıkça rastlanmaktadır. Kırgıl kelimesi yaşlılık kavramını vermek üzere tarihî şivelerde kullanılmış bir kelimedir. Kelime ağızlarda türemiş şekillerde yer almaktadır 78 : 76 karı: yaşlı, eski. Malatya ( DS 1975: 2661). gârı (Man.): garı, ihtiyar kadın (Caferoğlu 1994: 172). karı-: Yaşlanmak, ihtiyarlamak (kadın için). (Çorum, Maraş, Kayseri (Derleme Sözlüğü 1982: 4535), 1. kocamak, yaşlanmak. *Lapseki, -Çanakkale, *Merzifon Amasya, *Doğubeyazıt Ağrı, *Nizip Gaziantep, Palha *Divriği Sivas, *Kadirli Adana, *Silifke İçel. [karımah]: Kocamak, yaşlanmak *Erciş Van ( DS 1975: 2662), Çorum, Maraş, Kayseri (Derleme Sözlüğü 1975: 2662). *Sivrihisar Eskişehir ( DS 1975: 2662). karımış: yirmibeş yaşına bastığı halde evlenmemiş kız: Zavallı karımış hâlâ evlenmemiş *Doğubeyazıt Ağrı, *Nizip Gaziantep ( DS 1975: 2663). kari-: kadın yaşlanmak -Gaziantep ( DS 1975: 2664). keri-: Kadın yaşlanmak *Antakya Hatay (Derleme Sözlüğü, 1975: 2754), Yerkesik Muğla (Derleme Sözlüğü, 1975: 2818). Koşa karımak, koşaca karımak: Beraberce yaşlanmak (Yeni evlenenlere dilek olarak söylenir). *Ayaş Ankara 77 Gart (I) 1. Yaşlı, ihtiyar (kimse). Güney, Çeltek *Yeşilova Burdur (Derleme Sözlüğü,1972: 1930)., Oğuz *Acıpayam Denizli, Peşman *Daday Kastamonu, -Samsun, Uluşiran *Şiran Gümüşhane, Çanıllı *Ayaş Ankara, Kütahya ve yöresi (Derleme Sözlüğü, 1972: 1930). Türemiş kelimeler: Kartalak Kart, yaşlı. Samsun [kartalaç (II)] Kart, yaşlı. *Taşköprü Kastamonu Fiiller: Gartalmah: Yaşlanmak. Uluşiran *Şiran Gümüşhane, [gartdaşmah]. Yaşlanmak. İrişli, Bayburt *Sarıkamış Kars (Derleme Sözlüğü, 1972: 1931). Kartal-: İhtiyarlamak, kartlaşmak. *Düzce Bolu, Pîraziz Giresun, -Gaziantep (Derleme Sözlüğü, 1975: 2670). [kartay-] İhtiyarlamak, kartlaşmak. Kadıçiftliği İstanbul [kartı-] İhtiyarlamak, kartlaşmak. Çığrı *Dinar Afyon (Derleme Sözlüğü, 1975: 2670). [kartalaş] Kart, yaşlı. *Afşin Maraş (Derleme Sözlüğü, 1975: 2670). [gartlaç (I)] Yaşlı, ihtiyar (kimse) Hacıilyas *Koyulhisar Sivas Kartmak (III) Yetişkin, olgun. Vazıldan *Divriği Sivas (Derleme Sözlüğü, 1975: 2670). 78 kıranta: yaşlı (çoğunlukla erkek için). Malatya, Yozgat (Derleme Sözlüğü, 1982: 4554). kırçal: kır saçlı insan ya da kır tüylü hayvan. *Gelendost Isparta, Binbirdirek, Şamandıra *Kartal İstanbul, *Çarşamba Samsun, Bayadı Ordu, *Koyulhisar Sivas, -Niğde, Yerkesik Muğla kırço: saçı, sakalı ağarmaya başlamış kimse. Çorum (Derleme Sözlüğü, 1982: 4554). 557

20 Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk Koca kelimesinin kullanımına Karahanlı Türkçesi döneminden itibaren rastladık. Standart dilde, koca (I) Bir kadının evlenmiş olduğu erkek, eş, zevç Koca (II) sf. 1. Büyük, geniş 2. Kocaman, iri: Koca kafa. 3. Yaşlı, ihtiyar, pir. 4. Yüksek. 5. mecaz Büyük, ulu (Türkçe Sözlük, 2005: 1193) şeklinde çok anlamlılığa kavuşan kelimenin, tarihî şiveler içinde en çok kullanıldığı dönem, Eski Anadolu Türkçesi dönemidir. Kelime ağızlarda da yer almaktadır 79. Günümüzde yaşlanmak kavramının atasözü ve deyimlerde en çok, koca kelimesiyle oluşturulduğu görülmektedir: 80 Sadece kadın yaşlılığını anlatmak için, bazı ses değişimlerine uğramış olarak kullanılan kurtga kelimesi, eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemlerinde kullanıldıktan sonra Eski Anadolu Türkçesi döneminde kullanımdan düşmüştür. İlk kez Orta Türkçe döneminde kullanılmaya başlanan pîr kelimesinin, en yaygın kullanıldığı dönem ise Eski Anadolu Türkçesi dönemidir. Ulu kelimesi, Eski Türkçe döneminde büyük, seçkin, asil anlamlarında kullanılmış; bu anlamlarla Orta Türkçe dönemine geçmiş ve söz konusu dönemde yaşlı kavramını da yansıtır olmuştur. Kelimenin bu son anlamına daha çok Eski Anadolu Türkçesi döneminde rastladık. Günümüzde ulu kelimesi, yaşlılık kavramı yansıtmaksızın, 1. Erdemleri bakımından çok büyük, yüce 2. Çok yüksek, çok büyük olan (şey) (Türkçe Sözlük, 2005: 2032) anlamlarında kullanılmaktadır. Yaşlı kelimesinin tarihî şivelerde daha çok; yaşında, yaşça büyük anlamlarına geldiğini tespit ettik. Kelime yaşlılık kavramını vermek için kullanıldığında genellikle yanına bir sıfat almaktadır: ulug yaşlıg, uzun yaşlı, çok yaşlu gibi. Kelime bugün standart dilde yaşlı (I) sıfat 1. Yaşı ilerlemiş, kocamış, ihtiyar (kimse) 2. Uzun yılları geride bırakmış (Türkçe Sözlük, 2005: 2144) anlamlarında kullanılmaktadır. alagır: saçları yeni ağarmaya başlamış, kuvvetli adam. İncesu *Dinar -Afyon Karahisar (Derleme Sözlüğü, 1963:187). kırmanço: ak sakallı kimse. -Trabzon (Derleme Sözlüğü, 1975: 2833). kırtış (II): 1. kır sakallı adam. *Ereğli Konya 2. Yüzü, boynu buruşuk adam. *Nizip Gaziantep, Ortabereket Ankara (Derleme Sözlüğü, 1975: 2838). 79 goca (I) İhtiyar, yaşlı. Güney *Yeşilova Burdur, Oğuz *Acıpayam Denizli, -Gaziantep, *Ermenek Konya, İncekum *Silifke İçel [goja] İhtiyar, yaşlı. Koyundere *Ahıska Kars (Derleme Sözlüğü, 1972: 2089); Edirne (Derleme Sözlüğü, 1972: 2089); [Aybastı Ordu (Derleme Sözlüğü, 1972: 2089); (Af. Bal. Af-Az.)], (Caferoğlu, 1994: 175). Fiiller: Kocal-: İhtiyarlamak. *Düzce Bolu (Derleme Sözlüğü, 1975: 2892). 80 Aslan kocayınca sıçan deliği gözetir: Güçlü olduğunda ağır ve büyük işler yapan, büyük kazançlar elde eden kimse, güçten düşünce pek küçük işlerle uğraşır, azla yetinir. Bir (aynı) yastıkta kocamak: Karı koca birlikte uzun bir ömür sürmek Er kocar, gönül kocamaz: Kişi ihtiyarlar ama gönlü taze kalır, sevgisi eksilmez. Eşek kocamakla tavla başı olmaz: Anlayışsız kişi ne kadar yaşlanırsa yaşlansın baş olacak bir olgunluğa ulaşamaz. Gençlikte para kazan, kocalıkta kur kazan: Kişi gençliğinde çalışıp para biriktirmelidir ki ihtiyarlığında çalışamadığı zaman onunla rahat rahat geçinsin. Gençlikte taş taşı, kocalıkta ye aşı: Kişi gençliğinde çalışıp para biriktirmelidir ki ihtiyarlığında çalışamadığı zaman onunla rahat rahat geçinsin. Gönül kocamaz: İnsanlar yaşlansalar da gönüllerindeki sevgi ve istekler tazeliğini yitirmez. Kurt kocayınca köpeğin maskarası olur: Güç ve yeteneğini yitiren insan, basit ve kendini bilmezlerce aşağılanır. Vücut kocar, gönül kocamaz: Kişi ihtiyarlar ama gönlü taze kalır, sevgisi eksilmez. 558