Onkoloji Bölümünde Çal şan Sağl k Personelinde Tükenmişlik ve Depresyon Düzeylerinin Sosyodemografik Özelliklerle İlişkisi

Transkript

1 Yeni T p Dergisi 2011;: -22 Orijinal makale Onkoloji Bölümünde Çal şan Sağl k Personelinde Tükenmişlik ve Depresyon Düzeylerinin Sosyodemografik Özelliklerle İlişkisi Yasemin Benderli CİHAN Kayseri Eğitim ve Araşt rma Hastanesi Radyasyon Onkoloji Bölümü, KAYSERİ ÖZET Bu araşt rman n amac, onkoloji bölümünde çal şan sağl k personelinde tükenmişlik, depresyon düzeyleri ve bunlarla ilişkili olabilecek etkenleri incelemektir. Örneklem grubu, Kayseri Eğitim Araşt rma Hastanesi ve Erciyes Üniversitesi T p Fakültesi Onkoloji Bölümlerinde çal şan toplam 85 sağl k personelinden oluşmaktad r. Çal şman n verileri sosyodemografik özellikleri içeren bir anket formu, Beck Depresyon Ölçeği (BDÖ) ve Maslach Tükenmişlik Ölçeği (MTÖ) ile toplanm şt r. Ortalama puanlar duygusal tükenme (DT) için 12,78±2,61, duyars zlaşma (D) için 3,43±1,46, kişisel başar (KB) için 23,68±1,85 ve BDÖ için 11,85±3,18 olarak hesaplanm şt r. Tükenmişlik düzeylerinden DT ile KB alt boyut puanlar aras nda istatistiksel anlaml fark bulunmuştur. Çal şt ğ kurum, ek iş ve sigara içimi ile KB; çal şt ğ kurum, öğrenim durumu ve cinsiyet ile D; öğrenim durumu ile BDÖ aras nda anlaml fark tespit edilmiştir. Depresyon düzeyinde, DT ve D ile pozitif yönde; KB ile negatif yönde bir korelasyon bulunmuştur. Araşt rmam zda onkoloji bölümünde çal şan sağl k personelinin tükenmişlik ve depresyon puan ortalamalar, literatürdeki benzer çal şmalarla karş laşt r ld ğ nda orta düzeyde görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Sağl k personeli, tükenmişlik, depresyon, sosyodemografik özellikler ABSTRACT Relation between sociodemographic characteristics and depression and burnout levels of health workers The aim of this research is to determine the prevalence of burnout and depression levels in health workers and to idendify the sociodemographic variables which affect the burnout and depression levels. The sample is composed of 85 health workers from Oncology Department of Erciyes University Medical Faculty Hospital and Kayseri Education and Research Hospital. All data have been collected via sociodemographic data form, Beck Depression Inventory (BDI), and Maslach Burnout Inventory. According to the results of the research, as a general mean of points the mean of BDI was calculated as 11.85±3.18. The mean value of depersonalization (D) was 3.43±1.46, the personal accomplishment (PA) was 23.68±1.85 and the emotional exhaustion (EE) was 12.78±2.61. Working in state institutions, extrawork, smoking showed a positive correlation with EE. Working in state institutions, education and gender were highly correlated with D. Education level was correlated with BDI. Healthy personel who work in Erciyes University revealed lower scores on PA compared to the ones working in Kayseri Education and Research Hospital. BDI showed a positive correlation with D and PA, negative correlation with EE. Key Words: Health workers, burnout, depression, sociodemographic characteristics GİRİŞ İnsana yönelik hizmetin ön planda olduğu sağl k kurumlar nda çal şan bireylerde her geçen gün tükenmişliğe ait bulgular n ön plana ç kt ğ ve günlük konuşmalar içinde daha s k yer ald ğ görülmektedir. Tükenmişlik yavaş gelişen bir süreçtir ve çal şan kişilerin %80 i iş yaşamlar n n bir noktas nda tükenmişlik yaşayabilmektedir 1-5. Tükenmişlik kavram ilk kez Freudenburg taraf ndan ortaya konmuş ve günümüzde kabul gören tan m Maslach ve Jackson taraf ndan yap lm şt r 1-2. Yaz şma adresi: Dr. Yasemin Benderli CİHAN Kayseri Eğitim ve Araşt rma Hastanesi Radyasyon Onkoloji Bölümü, Kayseri cihany@erciyes.edu.tr Yaz n n geldiği tarih : Yay na kabul tarihi : Maslach taraf ndan tükenmişlik, kişinin gerek iş hayat nda gerekse diğer insanlarla olan ilişkilerinde olumsuzluklara yol açan kronik yorgunluk, çaresizlik, umutsuzluk ve özsayg yitimi duygular n n gelişimi ile birlikte seyreden fiziksel, duygusal ve entellektüel tükenmeyle karakterize bir sendrom olarak tan mlanm ş ve duygusal tükenme, duyars zlaşma ve kişisel başar olmak üzere üç alt boyutta ele al nm şt r: -Duygusal tükenme, tükenmişliğin en önemli belirleyicisi olup, kişinin duygusal yönden kendisini y pranm ş hissetmesi ve aş r yüklenilmiş olma duygular n gösterir. - Duyars zlaşma, kişinin hizmet verdiklerine karş duygudan yoksun biçimde tutum ve davran şlar sergilemesidir. Bireylere karş bir insan olarak 1

2 Y. B. Cihan Yeni T p Dergisi 2011;: -22 yaklaş mdan ziyade bir nesne gibi yaklaş m söz konusudur. -Kişisel başar eksikliği, sorunun başar yla üstesinden gelememe ve kendini yetersiz görme olarak tan mlan r. Kişinin işe karş motivasyonu düşer; kişi kendinde kontrol eksikliği ve çaresizlik hisseder. Sonuçta tükenmişlik, duygusal tükenme ile duyars zlaşman n artmas ve kişisel başar n n azalmas ile ortaya ç kmaktad r 2. Tükenmişliğin en önemli sonucu olarak, sunulan hizmetin kalitesi bozulur. Kişide ise psikosomatik rahats zl ğ n ortaya ç k ş veya var olan rahats zl ğ n art ş, depresif yak nmalarda art ş, iş kayb, uykusuzluk, gastrointestinal rahats zl k, yorgunluk, libido azalmas, sigara ve alkol kullan m nda art ş gibi fiziksel ve ruhsal sorunlar ortaya ç kar 5-9. Tükenmişliğin insan üzerinde yapt ğ psikolojik etkilerden biri de depresyondur. Baz yazarlar tükenmişlikle depresyon aras nda ilişki olduğunu savunurken, baz lar ise tükenmişlik ve depresyonun birbirinden farkl iki klinik görünüm olduğunu belirtmişlerdir. Depresyonda kişi kederli, üzgün ve çaresizlik durumu içerisinde kalmakta, daha önceden sevdiği ve zevk ald ğ günlük etkinliklere karş isteksizlik ve yaşamdan zevk almama durumu oluşmaktad r. Buna bağl olarak insanlar aras ilişkide azalma, hayata bak ş tarz nda olumsuzluk ve karamsarl k, karars zl k, aç klanamayan düşünce yetisi, uygunsuz suçluluk ve değersizlik, yorgunluk, enerji kayb gibi duygu ve düşünceler taş maya başlar Bu çal şman n amac Onkoloji Bölümünde çal şan sağl k personelindeki tükenmişlik düzeyi ile depresyon s kl ğ n n belirlenmesi ve sosyodemografik özelliklerle aras ndaki ilişkinin araşt r lmas d r. MATERYAL VE METOT a. Araşt rma Grubu ve Modeli: Bu çal şma tan mlay c bir çal şma olarak planlanm ş olup, evrenini (May s 2009 tarihinde) Kayseri Eğitim ve Araşt rma Hastanesi ve Erciyes Üniversitesi T p Fakültesi Onkoloji Bölümlerinde çal şan doktor, hemşire ve sağl k teknisyeni; örneklem grubunu ise toplam 85 sağl k personeli ( doktor, 43 hemşire ve 14 teknisyen) oluşturmuştur. Çal şmada evren ile örneklemin ayn olmas planlanm ş olmas na karş n izin, sağl k raporu ve araşt rmaya kat lmak istememe gibi nedenlerle evrenin tümüne ulaşma imkan olmam şt r. b. Veri Toplama Araçlar : Araşt rmada veri toplama arac olarak Beck Depresyon Ölçeği, Maslach Tükenmişlik Ölçeği ve personelin sosyodemografik özelliklerini gösteren bilgi formu kullan lm şt r. Araşt rmac lar taraf ndan geliştirilen sosyodemografik form ise cinsiyet, medeni durum, meslekteki hizmet y l, çal ş lan kurum, mesleği isteyerek seçip seçmeme ve çal ş lan kurumdaki mesleki işlev düzeyi gibi değişkenlere göre durumlar ve karş laşt klar güçlükleri belirtmek amac yla düzenlenmiş olan 16 soruluk bir ankettir. Anket formu Taycan ve ark. n n çal şmas dikkate al narak oluşturulmuştur 10. Maslach Tükenmişlik Ölçeğinin (MTÖ) 22 maddeden oluşan 3 alt ölçeği vard r: Duygusal tükenme (DT, 9 madde), kişisel başar (KB, 8 madde) ve duyars zlaşma (D, 5 madde). MTÖ, Maslach ve Jackson taraf ndan 1981 y l nda geliştirilmiş, Türkçe geçerlilik ve güvenilirlik çal şmas Ergin ve Çam taraf ndan yap lm şt r Araşt rmam zda kullanm ş olduğumuz MTÖ 5 dereceli (0: Hiçbir zaman, 1:Çok nadir, 2:Bazen, 3:Çoğu zaman, 4:Her zaman) likert tipi bir ölçektir. Alt ölçek puanlar duygusal tükenme ve duyars zlaşma için yukar daki gibi, kişisel başar için tersine puanlanmaktad r (hiçbir zaman:4, her zaman: 0). Bu puanlar n toplanmas ile DT için 0-36, D için 0-20 ve KB için ise 0-32 aras nda değişen puanlar elde edilir. Alt ölçeklerin Cronbach Alfa değerleri; DT: 0.85, D: 0.45, KB: 0.58 olarak bulunmuştur. DT ve D puan ortalamas n n yüksek, KB puan ortalamas n n düşük olmas bireylerin tükenmişlik yaşad ğ n gösterir. Yüksek Orta Düşük Duygusal tükenme 18 ve üzeri Duyars zlaşma 10 ve üzeri Kişisel başar ve üzeri Beck Depresyon Ölçeği (BDÖ): Ölçeğin Türkçe geçerlilik ve güvenilirlik çal şmas Hisli taraf ndan yap lm şt r 15. Toplam 21 sorudan oluşan ve her yan ttan 0-3 aras ndaki puanlar n toplanmas ile hesaplanan bir derecelendirme ölçeğidir. Denk düşen puan aral klar doğrultusunda ölçek değerleri; 1-10: normal, 11-16: orta derecede duygu durum rahats zl ğ, -20: klinik olarak depresyon; 21-30: orta düzeyde depresyon; 31-40: ciddi düzeyde depresyon; 41-63: ağ r depresyon olarak değerlendirilmektedir. c. İşlem: Araşt rmac lar taraf ndan Onkoloji bölümüne gidilmiş, araşt rma hakk nda bilgi verilmiş, bu k sa tan t m n ard ndan araşt rmay kabul edenlere anketler bir gün sonra al nmak üzere b rak lm şt r. Ertesi gün ayn kliniklere gidilerek doldurulmuş olan anketler geri al nm şt r. d. Verilerin Analizi: Veriler bilgisayar ortam nda SPSS 13.0 program kullan larak değerlendirilmiştir. Verilerin aritmetik ortalama ve standart sapma değerleri hesaplanm şt r. Değerlendirmede alt ölçeklerden elde edilen değerlerden normal dağ l m gösteren verilerde parametrik, normal dağ l m göstermeyen verilerde ise parametrik olmayan istatistiksel yöntemler uygulanm şt r. Çeşitli gruplar n ortalamalar aras ndaki fark n önemlilik testi 18

3 Yeni T p Dergisi 2011;: Y. B. -22 Cihan ve tek yönlü varyans analizi; normal dağ l m uygunluk göstermeyen verilerde ise Kruskal Wallis H testi kullan lm şt r. Çoklu karş laşt rma testlerinde Tukey veya Tamhane T2 testi kullan lm şt r. Tüm istatistikler için anlaml l k s n r p<0,05 olarak verilmiştir. BULGULAR Araşt rmaya kat lanlar n sosyodemografik özelliklerin dağ l m incelendiğinde (Tablo 1); sağl k personelinin %62,4 ünün (53 kişi) Erciyes Üniversitesi T p Fakültesi Onkoloji Bölümü nde, %37,6 s n n (32 kişi) Kayseri Eğitim ve Araşt rma Hastanesinde çal şt ğ, % unun ( kişi) doktor, %51,8 inin (44 kişi) hemşire, %20 sinin ( kişi) kad n, %51,8 inin (44 kişi) yaş grubunda, %48,2 sinin (41 kişi) önlisans mezunu, %75,3 ünün (64 kişi) evli, %67,1 inin çocuklu, %31,8 inin (27 kişi) 5-10 y l aras nda çal şt ğ, %63,5 inin (54 kişi) mesleği isteyerek seçtiği, %62,4 ünün sigara içmediği ve %80 inin de alkol kullanmad ğ saptanm şt r. Ayr ca %42,3 ünün TL aras nda ayl k gelirinin olduğu, %40 n n mesleki sorunlar n n olduğu, %36,5 inin isteklerini yönetime nadiren yans tt ğ, %85,9 unun ek iş yapmad ğ, %40 n n sağl k sorunlar olduğu saptanm şt r. Sağl k personelinin BDÖ puan aral ğ 0-63, ortalama puanlar 11,85±3,18 dir (Tablo 2). Bu verilere göre %31,8 inin ruhsal durumlar ndaki iniş ç k şlar n normal olduğu saptanm şt r. Sağl k personelinin %58,8 i aras nda puan alm ş ve orta derecede duygu durum rahats zl ğ tespit edilmiştir. %9,4 ü ise ve üzerinde puan alm ş ve depresyon tan s konulmuştur. Tablo 3 te sağl k personelinin MTÖ alt ölçeklerinin puanlar gösterilmiştir. Buna göre ortalama puanlar DT: 12,78±2,61, D: 3,43±1,46 ve KB: 23,68 ±1,85 olarak bulunmuştur. MTÖ nün alt boyutlar ndan DT ile D aras nda pozitif yönde (r=0,0) fakat istatistiksel olarak anlaml olmayan; KB ile negatif yönde ve istatistiksel anlaml bir ilişki saptanm şt r (r=-0,252, p<0,05). Tablo 1. Sağl k personelinin sosyodemografik özellikleri (n=85) Demografik özellikler Say Yüzde (%) Çal şt ğ kurum Erciyes Üniversitesi T p Fak. Kayseri Eğ. ve Araş. Hast ,4 37,6 Meslek Doktor Hemşire Sağl k teknisyeni Cinsiyeti Erkek Kad n Öğrenim durumu Lise Önlisans ,8 15,3 80,0 48,2 Lisansüstü 27 31,8 Yaş yaş aras yaş aras yaş aras 51 ve üzeri ,8 27,0 1,2 Medeni durum Evli Bekar Boşanm ş Çocuk varl ğ Var Yok Sigara içimi Var Yok Ara s ra Alkol kullanma Var Yok Ara s ra İsteklerini yönetime yans tma durumu Yans tmaz Nadiren Çoğu zaman Her zaman Yaşamda güç gelen Durumlar Sağl k sorunlar İş güvencesi Geçim s k nt s Eğitim sorunlar Aile sorunlar Çal şma y l 0-2 y l aras 2-5 y l aras 5-10 y l aras y l aras 15 ve üstü Mesleki sorunlar Evet Hay r Ara s ra Ayl k gelir Asgari ücret TL TL TL ve üzeri Meslek seçimi Kendi Aile yak n Tesadüfen Ek iş Evet Hay r Zaman zaman ,3 4,7 67,1 62,4 4,7 14,1 80,0 5,9 24,7 36,5 27,1 11,7 40,0 36,5 10,6 9,4 3,5 7,1 18,8 31,8 23,5 18,8 40,0 27,1 10,6 29,4 42,3 7,1 10,6 63,5,2 8,3 8,2 85,9 5,9 Tablo 2. Sağl k personelinin BDÖ puanlar n n dağ l m (n=85) BDÖ puanlar (n) (%) 1-10: Ruhsal durumda iniş ve ç k şlar normal 27 31, : Orta derecede duygu durum rahats zl ğ 50 58,8-20: Klinik olarak depresyon 5 5, : Orta düzeyde depresyon 3 3,5 19

4 Y. B. Cihan Yeni T p Dergisi 2011;: -22 Tablo 3. MTÖ alt ölçeklerinin puan dağ l m Alt ölçekler Min. Maks. Ort±SD Duygusal tükenme ,78±2,61 Duyars zlaşma ,43±1,46 Kişisel başar ,68±1,85 Yani, DT değeri artt kça KB değerinin azald ğ görülmektedir. KB ile D aras nda negatif yönde ve anlaml olmayan bir ilişki saptanm şt r (r=-0,047). Sağl k personelinin BDÖ ile DT puanlar aras nda pozitif yönde (r=0,066); D (r=-0,059) ve KB (r=- 0,129) ile negatif yönde ancak istatistiksel anlaml olmayan bir ilişki görülmüştür. Öğrenim durumu ile BDÖ aras nda istatistiksel olarak anlaml fark olduğu (F=8,855, P<0,001) ve lisansüstü eğitim görenlerin (13,81±3,31) BDÖ ortamalar n n, önlisans (10,95±2,53) ve lise (10,94±3,53) mezunlar ndan daha yüksek olduğu saptanm şt r. Öğrenim durumu ile D aras nda istatistiksel olarak anlaml fark görülürken (p<0,047), lise mezunlar n n D aritmetik ortalamalar (14,±2,97) diğerlerine göre daha yüksek bulunmuştur. DT ve KB aras nda ise fark bulunmam şt r. D ile çal şt ğ kurum aras nda anlaml fark bulunurken (F=5,045, P<0,027) üniversitede çal şan personelin D ortalama puanlar n (3,71±1,52), Eğitim Araşt rma Hastanesi çal şanlar na (3,00± 1,24) göre daha yüksek bulunmuştur. Çal şt ğ kurum ile KB ortalama puanlar aras nda anlaml bir fark (F=5,65) olduğu (p<0,02); Eğitim Araşt rma Hastanesinde çal şanlar n kişisel başar ortalamalar n n (24,±1,81), üniversitede çal şanlara göre (23,32±1,79) daha yüksek olduğu saptanm şt r. DT ve BDÖ aras nda ise aritmetik ortalaman n yüksek olmas na rağmen anlaml fark bulunmam şt r. Cinsiyet ile D ortalama puanlar aras nda anlaml fark (F=4,85, p<0,03) olduğu, kad nlar n ortalama puanlar n n (3,61±1,41), erkeklerden (2,76±1,48) daha yüksek olduğu belirlenmiştir. DT alt grubunda kad nlarda; KB ve BDÖ ortalama puanlar n n erkeklerde yüksek olmas na rağmen istatistiksel anlaml fark bulunmam şt r. Ek iş ile KB ortalama puanlar aras nda anlaml fark (F=3,93, p<0,023) olduğu, zaman zaman ek işte çal şanlar n ortalama puanlar n n (25,20± 2,68), evet ve hay r diyenlere göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Diğerleri aras nda fark bulunmam şt r. KB ile sigara içenler aras nda istatistiksel anlaml fark (F=2,68, p<0,03) bulunurken sigara içmeyenlerin (24,01±1,81) aritmetik ortalama değerlerinin içenlere (23,03±1,77) göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Ek iş ve sigara içme yönünden D, DT ve BDÖ aras nda fark bulunmam şt r. Meslek, yaş, çal şma y l, meslek seçimi, medeni durum, çocuk varl ğ, ayl k gelir, mesleki sorunlar, alkol kullan m, yaşamda güç gelen durumlar, isteklerini yönetime yans tma durumu ile depresyon ve tükenmişlik düzeyleri aras nda istatistiksel olarak anlaml bir fark saptanmam şt r. TARTIŞMA İnsan biyo-psiko-sosyal bir varl k olmas ndan dolay, gerek iç gerekse d ş dünyadan gelen etkiler alt ndad r. D ş ortamdan gelen etkiler karş s nda kendisinden d ş ortama yans yan tepkiler olmakta ve etki tepki ilişkisi içerisinde yaşant s n sürdürmektedir. Bu yaşant birbiri içerisine geçmiş durumdad r. Normal koşullarda birbirleriyle dengeli ve etkileşim içinde bulunan bu üç boyut (biyopsiko-sosyal), herhangi bir stres hali veya dengeyi bozacak bir uyaran olmas halinde bozulabilmektedir. Bu dengenin bozulmas tükenmişlik olarak bilinmektedir 2-4. Çal şma ortam ve/veya bireyin kendisinden kaynaklanan etkenler tükenmişliğe neden olmaktad r. Aş r iş yükü, dinlenme zamanlar n n az olmas, gerçekçi olmayan beklentiler, vardiya şeklinde çal şma ve uykusuzluk, çal şma ortam nda arkadaşça olmayan rekabete dayal ilişkiler, eşitsizlik, paylaş m n olmamas, personel say s n n az olmas, uzun çal şma saatleri gibi nedenler çal şma ortam ndan kaynaklanan etkenler aras nda s ralanmaktad r. Bireysel nedenler aras nda nevrotik özelliklere sahip olma, anksiyeteli olma, öz sayg n n bozulmas, aş r duyarl l k, bireyin kendi işi hakk nda hissettikleri, kariyer memnuniyetsizliği, tatil yapamama, sosyal aktivite azl ğ, ailesinin ve sosyal çevresinin beklentilerinin fazla olmas gibi nedenler yer almaktad r Tükenmişlik genellikle insana yönelik hizmet sektöründe çal şanlarda, yönetici kademesindekilerde, kurtar c pozisyondaki bireylerde, yaşamsal önemi olan kararlar vermek durumunda kalan kişilerde, tak m liderlerinde, zaman bask s ile işi yetiştirmek durumunda kalanlarda, dikkat ve detaylar üzerinde durmay gerektiren işlerde çal şanlarda daha s k görülmektedir 1,2. Ergin ve ark. sağl k personeli (uzman ve pratisyen hekimler, diş hekimleri, eczac lar, hemşireler, sağl k tenkisyenleri ve ebeler) üzerinde yapt ğ çal şmada en fazla tükenmişlik oran n n hemşirelerde olduğunu bildirmişlerdir. Yine ayn çal şmada pratisyen hekimlerin ve hemşirelerin DT ve D alt grup puanlar n n diğer meslek gruplar na göre anlaml yüksek olduğunu göstermişlerdir 13. Tükenmişlik kişide duygusal, düşünsel, davran şsal ve fiziksel belirtilere neden olmaktad r. Bu olumsuz bak ş kişinin günlük yaşam na ve kişileraras ilişkilerine yans yarak onun iş yaşam ndaki 20

5 Yeni T p Dergisi 2011;: Y. B. Cihan -22 performans n n düşmesine ve sunulan hizmetin nitelik ve niceliğinde bozulmalara neden olabilmektedir. Ayr ca psikosomatik hastal klar n ortaya ç k ş veya var olan rahats zl ğ n art ş, depresif yak nmalarda art ş, uykusuzluk, karars zl k, huzursuzluk, yorgunluk, enerji kayb, sosyal izolasyon, işe konsantre olamama, iş doyumunun azalmas, gastrointestinal problemler, kilo art ş veya kayb, işten ayr lma, alkol ve madde kullan m nda art ş gibi birçok sorunlara da neden olmaktad r 8-10,12,16,. Yap lan araşt rmalarda sağl k alan nda çal şanlarda depresyonun topluma göre yüksek olduğu ve en çok depresyon görülme oran n n ise doktorlarda bulunduğu rapor edilmiştir. Tükenmişliğe bağl gelişen depresyonun daha ağ r seyrettiği; tükenmişlik ve depresyonun birçok sosyodemografik özelliklerden etkilendiği bilinmektedir 5-10,16. Taycan ve ark. n n hemşirelerde depresyon ve tükenmişlik düzeyinin sosyodemografik özelliklerle ilişkisini inceleyen çal şmas nda; yaş, meslekte geçirilen süre, medeni durum ve çocuk sahibi olman n kişisel başar puan ile pozitif korelasyon gösterdiği bildirilmiştir. Yine ayn çal şmada iş yaşam ndan memnun olmayan, mesleğini kendine uygun bulmayan, meslek seçiminde isteksizlik beyan eden ve psikiyatrik sorunlar yaşad ğ n belirten hemşirelerde tükenmişlik ve depresyon düzeyi daha yüksek olarak tespit edilmiştir 10. Martin ve ark. depresyonla DT ve D aras nda bir ilişki bulmalar na karş n, birçok demografik ve öznel değişkenin her iki klinik tabloyu farkl yönlerden etkilediğini bildirmişlerdir 11. Onkoloji klinikleri ve acil servis çal şanlar nda duygusal tükenmişlik puanlar n n diğer alt ölçek puanlar ndan daha yüksek olduğu diğer çal şmalarla teyit edilmiştir 8. Sağl k çal şanlar ile ilgili araşt rmalar genellikle hemşireleri içermekte olup, doktorlar ve diğer yard mc personel ile ilgili çal şmalara daha az rastlanmaktad r. Bizim çal şmam zda her ikisine de yer verilmiş; literatür ile uyumlu olarak istatistiksel anlaml olmasa da hemşirelerde DT ve D nin aritmetik ortalamalar n n yüksek, KB ve BDÖ değerlerinin düşük olduğu; doktorlarda ise yüksek olduğu görülmektedir. MTÖ nün alt ölçeklerinden DT ile D aras nda pozitif yönde istatistiksel olarak anlaml olmayan; DT ile KB aras nda negatif yönde anlaml olan bir ilişki saptanm şt r. Bu sonuç, MTÖ alt ölçeklerinin birbirinden bağ ms z olarak değiştiğini, farkl etkenlerin etkilediğini göstermektedir. Bu bulgular m z Ergin ve Taycan n çal şma sonuçlar yla tutarl d r 10,13. Bu sonuçlara göre hemşirelerin daha çok duygusal tükenme yaşamalar na rağmen kişisel başar lar n n daha yüksek olduğu; hekimlerin ise daha çok depresyon yaşad ğ görülmektedir. Öğrenim durumu ile BDÖ aras nda istatistiksel olarak anlaml fark (P<0,001) olduğu ve lisansüstü eğitim görenlerin BDÖ ortamalar n n önlisans ve lise mezunlar ndan daha yüksek olduğu saptanm şt r. Lisansüstü eğitim görenlerde, özellikle doktorlarda, sorumluluk ve iş yüklerinin fazla olmas ndan dolay, BDÖ yüksek bulunmuştur. D alt ölçeğinde ise istatistiksel olarak anlaml fark görülürken (p<0,047), lise mezunlar n n D ortalamalar diğer gruplara göre daha yüksek bulunmuştur. DT ve KB aras nda fark bulunmam şt r. Mollaoğlu ve ark. yapt klar çal şmada ön lisans mezunu hemşirelerin daha fazla DT yaşad ğ n ; lisans mezunlar n n KB puan n n daha yüksek olduğunu belirtmişlerdir 16. Tüm gruplardaki deneklerin BDÖ puanlar n n orta düzeyde olmas ve çal şan sağl k personelinin %40 nda sağl k sorunlar n n olmas duygusal tükenmenin ve depresyonun, bedensel sağl ğ bozabileceğini; ayr ca bedensel hastal ğ n varl ğ n n da duygusal tükenmeyi artt ran bir faktör olarak rol oynayabileceğini düşündürmektedir. Optimal sağl k koşullar na sahip olman n tükenmişlikle mücadelede önemli bir etken olduğu da söylenebilir. Araşt rmam zda çal şt ğ kurum ile D alt ölçeği aras nda anlaml fark bulunmuştur. Üniversitede çal şanlar n D alt ölçeğinin aritmetik ortalamas n n daha yüksek olduğu görülmüştür. Yine çal şt ğ kurum ile KB ortalama puanlar aras nda anlaml bir fark olduğu (p<0,02); Eğitim Araşt rma Hastanesinde çal şan sağl k personelinin kişisel başar ortalamalar n n, üniversitede çal şanlara göre daha yüksek olduğu saptanm şt r. DT ve BDÖ aras nda ise aritmetik ortalaman n yüksek olmas na rağmen anlaml fark bulunmam şt r. Bu durum özellikle çal şma koşullar ile yak ndan ilgili görülmektedir. Çal şt ğ kurumdaki şartlara bağl olarak sağl k personeli kendilerini yorgun, duygusal olarak y pranm ş hissetmektedirler. Bu durumun kişisel başar y etkileyecek dereceye ulaşt ğ görülmektedir. Gruplar aras nda cinsiyet aç s ndan duyars zlaşma da istatistiksel olarak anlaml fark bulunmuştur. Maslach cinsiyet değişkeninin tükenmişlikte önemli bir rol oynamad ğ n ve her iki cins aras nda çok az bir fark olduğu ve bu fark nedeniyle önemli yorumlara gidilmemesi gerektiğini bildirmiştir 2. Ek iş ile KB ortalama puanlar aras nda anlaml fark (p<0,023) olduğu, zaman zaman ek işte çal şanlar n ortalama puanlar n n daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Ek işte çal şman n kişileraras ilişki kurabilme kapasitesinin ve sorunlarla baş etme ve çözme becerilerini art rabileceğinden KB puan n art rd ğ n düşünüyoruz. Sigara içimi ile KB alt boyutu aras nda anlaml ilişki bulunurken, alkol kullan m nda fark bulunma- 21

6 Y. B. Cihan Yeni T p Dergisi 2011;: -22 m şt r. B Dolu nun yapt ğ araşt rmada da madde kullan m (sigara, alkol ve ilaç) ile KB alt boyutu aras nda ilişki bulunmuştur 9. Sigara kullanmayan kişilerin KB puanlar n n daha yüksek olmas sorunlar n daha rahat çözebildiklerini göstermektedir. Çal şmam zda meslek, yaş, çal şma y l, meslek seçimi, medeni durum, çocuk varl ğ, ayl k gelir, mesleki sorunlar, alkol kullan m, yaşamda güç gelen durumlar, isteklerini yönetime yans tma durumu ile depresyon ve tükenmişlik düzeyi alt ölçeklerinin boyutlar n n ortalama puanlar aras nda istatistiksel olarak anlaml bir fark saptanmam şt r. Iş k ve ark. Ankara Onkoloji Eğitim ve Araşt rma Hastanesi nde çal şan yard mc sağl k personelinde tükenmişlik durumu ile ilgili yapt ğ çal şmada; araşt rma grubunun genel tükenmişlik puanlar aç s ndan yaş, hizmet süresi, mesleği isteyerek seçme, mesleği kendine uygun bulma, mesleki uygulamadaki verim düzeyi, çal şma ortam ndan memnun olma ve üstlerinden takdir görme durumlar aras nda istatistiksel olarak anlaml bir fark saptanm şt r 7. Yine Çam ve ark. hemşirelerin medeni durum, eğitim, çal ş lan bölüm, hastanede üstlenilen görev ve meslektaş desteği değişkenleriyle tükenmişlik aras nda ilişki bulunmad ğ n rapor etmişlerdir. Bunun yan s ra çocuk sahibi olma, çal şma süresi ve üstlerden destek görme aras nda anlaml fark saptam şt r. Bu fark n tükenmişlik ve depresyon düzeyi ile ilişkili olduğu belirtilmiştir 14. Onkoloji bölümünde çal şan sağl k personeli hasta ölümleri, aş r hasta bakma, tan ve tedavisi zor hastalar, hasta yak nlar ile uğraşma gibi nedenlerden dolay tükenmişlik aç s ndan riskli grup oluşturmaktad r. Bu araşt rmada onkoloji bölümünde çal şan sağl k personelinde tükenmişlik alt boyutlar ve depresyon aç s ndan anlaml fark bulunmamas na rağmen aritmetik ortalama puanlar n n yüksek; depresyon ve tükenmişlik düzeylerinin ise orta düzeyde olduğu bulunmuştur. Çal şman n bütünlük kazanmas için büyük kent hastanelerinde ayn uygulaman n tekrarlanmas ve sonuçlar n n k yaslanmas n n yararl olacağ düşünülmektedir. REFERANSLAR 1. Freudenberger NJ. Staff burnout. Journal of Social Issues 1974;30: Maslach C, Jackson SE. Maslach Burnout Inventory Manual. 2nd ed, Consulting Psychologist Press, Palo Alto, Ersoy F, Y ld r m C. Tükenmişlik (Staff Burnout) Sendromu ve etkileri, Dokuz Eylül Üniversitesi T p Fakültesi Halk Sağl ğ Anabilim Dal, İzmir Evans BK, Fischer DG. The Nature of Burnout: A Study of The Three-Factor Model of Burnout in Human and Non-Human Service Samples. Journal of Occupational and Organizational Psychology 1993;66: Gülseren Ş, Karaduman E, Kültür S. Hemşire ve Teknisyenlerde Tükenmişlik Sendromu ve Depresif Belirti Düzeyi. Kriz Dergisi 2000;8: Aslan H, Alpaslan NZ, Aslan O, Ünal M. Hemşirelerde Tükenme, İş Doyumu ve Ruhsal Belirtiler. Nöro Psikiyatri Arşivi 1996;33: Iş k U. Ankara Onkoloji Eğitim ve Araşt rma Hastanesinde Çal şan Yard mc Sağl k Personelinde Tükenmişlik Durumu Araşt rmas, Ankara Üniversitesi Sağl k Bilimleri Enstitüsü, Doktora tezi, Ankara Iş khan V, Özet A, Kömürcü Ş, Arpac F, Öztürk B, Yalç n A. Onkoloji kliniklerinde çal şan sağl k personelinin tükenmişlik durumlar. XIII. Ulusal Kanser Kongresi, poster bildirisi, Antalya, 27 Nisan-1 May s, Dolu G. Onkolojide çal şan hekimlerde t bbi ve sosyal çal şma aç s ndan tükenmişlik sendromunun araşt r lmas, İstanbul Üniversitesi Sağl k Bilimleri Enstitüsü, Prevantif Onkoloji Anabilim Dal, yay nlanm ş yükseklisans tezi. İstanbul Taycan O, Kutlu L, Çimen S, Ayd n N. Bir Üniversite Hastanesinde Çal şan Hemşirelerde Depresyon ve Tükenmişlik Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklerle Olan İlişkisi. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2006;7: Martin F, Poyen D, Bouderlique E, Gouvernet J, Rivet B, Disdier P, et al. Depression and burnout in hospital health care professionals. Int J Occup Environ Health 1997;3: Glass DC, McKnight JD, Valdimarsdottir H. Depression, burnout and perceptions of control in hospital nurses. J Consult Clin Psychol 1993;61: Ergin C. Maslach tükenmişlik ölçeğinin Türkiye sağl k personeli normlar. 3P Dergisi 1996;4: Çam O. Tükenmişlik envanterinin geçerlilik ve güvenilirliğinin araşt r lmas. VII Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal şmalar. (Edit: R. Bayraktar, İ. Dağ) Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yay nlar Hisli N. Beck Depresyon Envanterinin üniversite öğrencileri için geçerliği, güvenirliği. Psikoloji Dergisi 1989;7: Mollaoğlu M, Y lmaz M, Kars T. Hemşirelerde tükenmişlik. Sağl k çal şanlar n n sağl ğ kongre kitab, Ankara 2001;145.. Storlie FJ. Burnout: The eleboration of concept. Am J Nurs 1979; 79: