YAfiAMIMIZDAK ELEKTR K ÜN TE: 3 C S MLER N ELEKTR KLENMES

Transkript

1 ÜN TE: 3 YAfiAMIMIZDAK ELEKTR K C S MLER N ELEKTR KLENMES Çevremize bakt m zda birçok elektrikli araç gereç görürüz. Evinizdeki buzdolab, çamafl r makinesi, bulafl k makinesi, saç kurutma makinesi, elektrik süpürgesi, f r n, tost makinesi, radyo, televizyon, bilgisayar, video, cd çal c, ütü, t rafl makinesi, klima, telefon, ayd nlanmam z sa layan ampul elektrikle çal flan aletlerden baz lar d r. Siz bu listeyi daha da uzatabilirsiniz. Durum böyle olunca yaflam m zda elektrikle ne kadar iç içe oldu umuz daha iyi anlafl l r. Elektri in önemini ve yaflam m zdaki yerini daha iyi anlamak için bir süre elektrik kesildi- inde nas l telafla düfltü ünüzü bir hat rlay n. Evinizin d fl nda her türlü tafl t arac ya do rudan elektrikle çal fl r ya da elektrikle çal flan kontrol sistemleri içerir. Vücudumuzdaki elektri e ne demeli? nsan vücudunda da kalp ve kaslar elektrik enerjisiyle çal fl r. Elektrikli y lanbal n duydunuz mu? Amazon nehrinde yaflayan bu bal n bedeni elektrik üretir. Bu elektrik evlerimizde kulland m z normal ampullerden 20 tanesini yakabilir. Y - lanbal, bu özelli ini besinini avlamak ve avc lar ndan kaçmak için kullan r. Elektrik flimdi oldu u gibi geçmiflte yaflam fl birçok kiflinin de ilgisini çekmifltir. 26 as r önce yaflam fl olan Filozof Thales (Tales) çuha parças na sürtülmüfl kehribar n küçük cisimleri çekti inden söz etmifltir. Orta ça da bu elektrik bilgisine yeni bir fley eklenmemifltir. Elektri in sistemli bir flekilde incelenmesi Rönesans döneminde bafllam flt r. Günümüzde elektrikten çok genifl alanda yararlan lmaktad r. Elektrikle haberleflme yöntemlerinin gelifltirilmesi, modern hayat n kurulmas nda en önemli etken olmufltur. Günümüzde uluslar n uygarl k düzeyi, kifli bafl na tükettikleri elektrik enerjisiyle ölçülür hâle gelmifltir. 73

2 Elektrikle lk Tan flma: Cisimlerin Elektriklenmesi Saçlar n z temizken tarad n zda tarakla saçlar n z aras nda ç t rt sesleri ç kt dikkatinizi çekmifltir. Ya da yün kaza n z ç - kart rken benzer ç t rt lar duymuflsunuzdur. Plastikten yap lm fl bir tükenmez kalemi ya da tara saç n za sürttükten sonra küçük kâ t parçalar na yaklaflt rd n zda kâ t parçac klar n n çekildi ini görmüflsünüzdür. F rt nal günlerde çakan flimfle in ya da düflen y ld r m n ürpertisini hissetmiflsinizdir. Televizyon ya da bilgisayar ekran n z üzerinde di er yerlere göre daha çok toz topland n görmüflsünüzdür. Bu ve benzeri olaylar n nedenlerini düflündünüz mü? Bütün bu olaylar madde üzerinde elektrik yükü birikimiyle yani elektriklenmeyle ilgilidir. Bu bölümde maddenin elektriklenmesi incelenecektir. Madde sürtme, dokunma ve etki ile olmak üzere üç türlü elektriklenebilir. Sürtme ile Elektriklenme Baz cisimler birbirlerine sürtüldüklerinde elektriklenir. Cam, plastik, ebonit, kehribar gibi cisimler ipek veya yün parças na sürtüldüklerinde hafif cisimleri çekme özelli i kazan rlar. Bu özelli i kazanan cisimlere elektriklenmifl cisim denir. Elektriklenme sürtme ile maddede yük birikmesinden kaynaklan r. Kazan lan elektrik yükü maddede hareketsiz kalabildi inden durgun (statik) elektrik ad n al r. Durgun elektrikle ilgili olaylar inceleyen fizik dal na elektrostatik denir. Elektriklenmifl Cisimler Aras ndaki tme ve Çekme Elektriklenmifl iki plastik çubuk ya da iki cam çubuk birbirini iter, cam çubuk ile plastik çubuk ise birbirini çeker. Sürtme ile iki plastik çubuk ayn cins elektrik yüküyle yüklenir. Yüklü iki plastik çubu un birbirini itmesi ayn cins elektrik yüküyle yüklü cisimlerin birbirini itti ini gösterir. Sürtme ile iki cam çubuk da ayn cins a elektrik yüküyle yüklenmifl ve birbirini itmifltir. Cam çubukla plastik çubu un birbirini çekmesi cam çubuk ile plastik çubu un yüklerinin ayn olmad n gösterir. Bu bize elektriklenmifl cisimlerin yükünün iki gruba ayr ld n gösterir. Biri cam çubukta oluflan elektrik yükü türü, di- eri plastik (veya ebonit) çubukta oluflan elektrik yükü türüdür. Cam çubukta oluflan elektrik yükü türü pozitif, ebonit çubukta oluflan elektrik yükü türü negatif olarak adland r l r. b 74

3 Fen ve Teknoloji YAfiAMAMIZDAK ELEKTR K Ünite 3 Ayn iflaretli elektrik yüküyle yüklenmifl cisimler birbirlerini iter, z t iflaretli elektrik yüküyle yüklenmifl cisimler birbirlerini çeker. ÖRNEK: fiekildeki K, L, M ve N yüklü kürelerdir. K, L yi itiyor, M ve N yi çekiyor. N küresi negatif yüklü oldu una göre, K, L ve M kürelerinin yük türleri nedir? K L M N Çözüm: K küresi N yi çekti ine göre, K ve N nin yükleri ters iflaretli olmal d r. N nin yükü ( ) oldu undan K n n yükü () d r. K, M yi çekti ine göre, M nin yükü K n nki ile z t iflaretli yani ( ) dir. K, L yi itti ine göre, K ile L nin yüklerinin iflaretleri ayn d r. O hâlde L nin yükünün iflareti () dir. Do ada iki tür elektrik yükü vard r. Bunlar pozitif elektrik yükü ve negatif elektrik yüküdür. Do ada elektrik yükleri korunur. Örne in, sürtme ile elektriklenmeyi ele alal m. Plastik çubuk yün parças na sürtüldü ünde negatif elektrikle yüklenir. Bu olay s ras nda yün parças da plastik çubu un yükü kadar pozitif elektrikle yüklenir. Böylece yüklerin toplam de iflmez. Yükler bir maddeden di- erine aktar l r. Elektroskop Elektroskop, bir cismin yüklü olup olmad n, yüklü ise yükünün cinsini bulmak için kullan lan araçt r. Bu araç, cam kap içinde duran metal çubu un ucuna as lm fl iki metal yaprak ve di er ucunda metal bir küreden (veya levha) oluflmufltur. Elektroskop yüksüzken metal yapraklar kapal d r. Herhangi bir yolla elektroskobu yükleyecek olursak yapraklardaki ayn tür yükler birbirlerini iteceklerinden yapraklar aç l r. Elektroskoptaki yük miktar art r l rsa yapraklar daha çok aç l r. Yük miktar azal rsa yapraklar biraz kapan r. Negatif yükle yüklenmifl bir elektroskobun topuzuna parma m zla dokunursak negatif yükler vücudumuz üzerinden topra a akar, elektroskop Elektroskop a. Nötr b. Yüklü nötr hâle gelir ve yapraklar tamamen kapan r. Pozitif yüklü elektroskoba parma m zla dokunursak negatif yükler topraktan elektroskoba geçer ve yapraklar yine kapan r. Bu olaya elektroskobun boflalt lmas denir. 75

4 Dokunma ve Etki ile Elektriklenme Beyaz eflyalar n ambalaj nda kullan lan plastik köpükten yaklafl k 1 cm çap nda iki küre haz rlay p bunlar flekilde gürüldü ü gibi asal m. pek kumafla sürterek yükledi iniz cam çubu u kürelerden birine, yünlü kumafla sürterek yükledi iniz plastik çubu u di er küreye dokundural m. Çubuklar küreye yaklafl rken ve dokunduktan sonra neler olur. Çubuklar n kürelere dokunduktan sonra onlar ittikleri görülür. Ayn cins yükle yüklü cisimler birbirlerini ittiklerine göre, çubukla dokundu u kürenin yükü ayn olmal d r. Küreler bafllang çta yüksüzdü. O hâlde elektrikle yüklü çubu un küreye dokunmas kürenin elektrikle yüklenmesine neden olmufltur. Buradan yüklü bir cismin yüksüz bir cisme dokundu unda onu kendi yükü ile ayn iflaretli elektrik yükü ile yükledi i sonucuna ulaflabiliriz. Bu deney bize elektrikle yüklü bir cismin, yüksüz (nötr) bir cisme dokundurulmas durumunda cismi ayn tür elektrikle yükledi ini göstermektedir. Bu tür elektriklenmeye dokunma ile elektriklenme denir. Dokunma ile elektriklenen iki cismin yüklerinin iflareti ayn d r. Ancak yük miktarlar farkl olabilir. Farkl büyüklükte iseler toplam yükü büyüklükleri ile orant l olarak paylafl rlar. Dokunma öncesi cisimlerdeki toplam yük, dokunmadan sonraki toplam yüke eflittir. Yar çaplar r 1 ve r 2 olan iletken kürelerin ilk yükleri q 1 ve q 2, dokundurulup ayr ld ktan sonraki yükleri q 1 ve q 2 olsun. Kürelerin yeni yükleri; fiimdi de pozitif elektrikle yüklü K cisminin, yüksüz L cismine dokunduruldu- q = r q 1 q ve r 1 r q = r q 1 q 2 olur ve q 1 q 2 = q 1 q 2 dür. r 1 r 2 Negatif elektrikle yüklü K cisminin, yüksüz L cismine dokunduruldu unu varsayal m. Bu durumda negatif yükün bir k sm L cismine geçer. Böylece L cismi de negatif yük yüklenir. K cismindeki negatif yük miktar L cismine geçen negatif yük miktar kadar azal r. Toplam yükte de iflme olmaz. Bu flekilde dokunma sonucu oluflan yükler kal c d r. 76

5 unu varsayal m. Böyle bir durumda K cisminden L cismine pozitif yük ak fl olmaz. Çünkü pozitif yükler hareketsizdir. K cismi, L cismine dokunduruldu unda K cisminin pozitif yükleri L cisminin negatif yüklerinden baz lar n kendine çeker. Böylece elektron kazanan K cisminin pozitif yükünde biraz azalma olur. L cismi ise pozitif yüklü hâle geçer. K cisminin pozitif yükündeki azalma miktar, L cisminin pozitif yükündeki art fl miktar na eflittir. Etki (Tesir) ile Elektriklenme Elektrikle yüklü ebonit çubu un küçük kâ t parçalar n çekmesi cisimlerin sürtme ya da dokunma olmadan da birbirlerini etkilediklerini gösterir. Acaba uzaktan etkilenen cisimde ne gibi de iflmeler olmaktad r. metal çubuk fiekilde görüldü ü gibi pozitif yüklü cisim (cam çubuk) metal çubu a yaklaflt r ld nda, metal çubuk üzerindeki negatif yükleri kendisine yak n olan uçta toplar. Böylece metal ucun sarkaca dokunan ucu pozitif, cam çubu a yak n ucu negatif elektrik yükü ile yüklenir. Sarkaca dokunan metal çubu un pozitif ucu sarkaçtaki negatif yüklerin bir k sm n kendine çeker. Bu nedenle dokundu u deney sarkac da pozitif elektrikle yüklenir. Ayn iflaretli yükler birbirini itece inden sarkaç metal çubuk taraf ndan itilir. Cam çubuk sabitken beherglas uzaklaflt r l rsa sarkaç pozitif elektrikle yüklenmifl olarak kal r. Beherglas uzaklaflt r ld ktan sonra cam çubuk sarkaca yaklaflt r l rsa sarkac n itildi i görülür. Bu, sarkac n da cam çubuk gibi pozitif elektrikle yüklendi ini gösterir. Deneyde önce cam çubuk sonra beherglas uzaklaflt r lsayd elektriklenme olmazd. Çünkü cam çubuk uzaklaflt r l nca metalin cam çubu a yak n ucunda biriken negatif yükler eski yerlerine dönerdi. Yüksüz metal çubuk sarkac n elektriklenmesine neden olamazd. letken bir cismin, yüklü bir cisim yard m yla, dokunmadan elektrikle yüklenmesine etkiyle (tesir) elektriklenme veya elektrostatik indüksiyon denir. Etki ile elektriklenmede yüklü cisimle yüksüz cisim birbirlerine dokunmad için aralar nda yük al flverifli olmaz. Ancak iletken maddeler etki ile elektriklenmede kullan labilir. 77

6 fiekildeki gibi negatif yüklü cisim birbirine dokunmakta olan iletken cisimlerden birine yaklaflt r ld nda negatif yükleri kendisine uzak uca itecektir. Bu etkileflme sonucu yak n uç pozitif, uzak uç negatif yüklenir. Yüklü cisim uzaklaflt r l rsa negatif yükler eski yerlerine döner ve yüklenme olmaz. Negatif yüklü cismin yerini de ifltirmeden metal çubuklar birbirinden uzaklaflt r l rsa pozitif ve negatif yükler ayr lm fl olur. Böylece cisimler kal c olarak etki ile elektriklenir. ÖRNEK: Negatif yüklü bir cisim yüksüz bir elektroskobun topuzuna dokundurulursa elektroskop nas l etkilenir? Çözüm: Elektroskop yüksüzken yapraklar kapal d r. Negatif yüklü cisim dokundurulunca, cisimdeki negatif yüklerin bir k sm elektroskoba geçer. Yapraklar n ikisi de negatif yüklenece inden birbirini iterek aç l r. ÖRNEK: Üç özdefl elektroskop eflit miktarda pozitif yükle yükleniyor. a. Bu elektroskoblardan birine K cismi yaklaflt r ld nda elektroskobun yapraklar biraz kapan yor. b. Elektroskoplardan ikincisine L cismi yaklaflt r ld nda elektroskobun yapraklar biraz daha aç l yor. c. Elektoskoplardan üçüncüsüne M cismi yaklaflt r ld nda yapraklar önce kapan p sonra aç l yor. Buna göre; K, L, M cisimlerinin yüklerinin türlerini ve miktarlar n karfl laflt r n z. Çözüm: a. Elektroskobun yapraklar n n biraz kapanmas yapraklardaki yükün azald n gösterir. Yapraklardaki pozitif yükün azalmas için topuzdaki negatif yüklerin yapraklara do ru itilmesi gerekir. O hâlde K cismi negatif yükleri itmeli yani negatif yüklü olmal d r. Genel olarak, yaklaflt r lan cismin yükü elektroskop yüküyle ters iflaretli ise yapraklar kapan r. E er yüklerin iflareti ters ve miktarlar eflit olsayd elektroskobun yapraklar tamamen kapan rd. O hâlde K cisminin yükü elektroskobun yükünden az olmal d r. b. Yapraklar n biraz daha aç lmas, buradaki pozitif yükün artmas yani negatif yüklerin topuza do ru çekilmesi demektir. L cismi negatif yükleri çeken bir etki göstermifltir. Yükü pozitiftir. Genel olarak elektroskobun yapraklar n n aç kl n n artmas yaklaflt r lan cismin yükünün elektroskobun yüküyle ayn iflaretli oldu unu gösterir. c. Yapraklar n kapanmas M cisminin negatif yüklü oldu unu gösterir. Tekrar aç lmas ise M cismindeki yük miktar n n yapraklardakinden daha büyük olmas ndand r. kinci kez aç lan yapraklar n yeni yükü cisimle ayn yani negatiftir. Bir iletken elektrikle yüklendi inde, elektrik yükleri birbirlerini iterek birbirlerinden en uzak konumda bulunmaya çal fl rlar. Bu nedenle yükler iletkenin en d fl yüzeyinde toplan r. Öbür sayfadaki flekli inceleyerek elektriklenmenin nas l oldu unu anlamaya çal fl n z. 78

7 ÖRNEK Negatif yüklü elektroskoba yine negatif yüklü bir çubuk yaklaflt r l nca ne gözlenir? Çözüm: Negatif yüklü elektroskobun yapraklar aç kt r. Negatif yüklü cisim elektroskobun topuzuna yaklaflt r l nca topuzdaki negatif yükleri yapraklara iter. Yapraklardaki negatif yük artar. Yapraklar daha fazla aç l r. Al flt rma: Pozitif yüklü elektroskoba, pozitif yüklü cisim yaklaflt r l nca ne gözlenir? Al flt rma: Negatif yüklü elektroskoba, pozitif yüklü cisim yaklaflt r l nca ne gözlenir? ÖRNEK fiekildeki K, L, M iletken küreleri yal tkan ayak üzerinde birbirine de ecek flekilde dururken () yüklü P cismi yaklaflt r l yor. Yal tkan ayaktan tutularak L küresi aradan çekiliyor. Sonra P cismi uzaklaflt r l yor. Kürelerin son yükleri ne olur? Çözüm: Pozitif yüklü P cismi K, L, M iletken kürelerindeki elektronlar kendisine yak n M küresine çeker. K küresi pozitif yüklenir. Bu eksi yükler L den M ye, K den L ye geçer. Sonuçta L nin yükü de iflmez. Küreler birbirinden ayr l nca yük da l m de iflmez. K pozitif, M negatif yüklü olarak kal r. L ise nötrdür. Örnek fiekildeki pozitif yüklü K küresi, iletken LM cismine yaklaflt r l yor ve M ucu topraklan yor. Daha sonra toprak ba lant s kesilerek yüklü K cismi uzaklaflt r l yor. fllemin her basama nda neler olaca n aç klay n z. Çözüm: () elektrikle yüklü K küresi iletkenin L ucuna yaklaflt r l nca etkiyle bu ucu ( ), M ucunu () yükler. M ucu topraklan nca bu uç pozitif yüklü oldu u için topraktan ( ) yük çeker ve M ucundaki pozitif yükler nötrleflir. Toprak ba lant s kesilince yük durumunda de ifliklik olmaz. Yani L ucu ( ), M ucu nötrdür. K küresi uzaklaflt r l nca negatif yükler LM iletken cisminin yüzeyine da l r. 79

8 Topraklama Elektrikle yüklü iki cismin birbirine dokundurulduklar nda ya da bir iletkenle birbirlerine ba land klar nda sahip olduklar toplam yükü yar çaplar oran nda paylaflt klar n biliyoruz. Elektrikle yüklü bir cisim topra a (yer küreye) dokunduruldu unda veya bir iletkenle topra a ba land nda ne olur? Yer küre di er cisme göre çok büyük olaca ndan yükün neredeyse tümünü toprak al r ve cisim adeta yüksüz hâle gelir. Yani yüklü bir cisim topra a ba land nda yükünü kaybeder. Bu flekilde bir cismin topra a ba lanarak yükünün boflalt lmas olay na topraklama denir. Topraklama elektrikle çal flan aletlerde iflareti ile gösterilir. Tüm elektrikli aletlerin topraklanm fl prizlerle kullan lmas gerekir. Topraklama herhangi bir nedenle aletin gövdesinde biriken elektrik yüklerinin topra a akmas n sa lar. Böylece elektri in olas zararl etkilerinden bizleri korur. Topraklama yard m yla da iletkenler etki ile elektriklenebilir. Bunu bir örnek üzerinde aç klayal m. Atmosferde Do al Elektriklenme: fiimflek ve Y ld r m Atmosferdeki bulutlar rüzgâr n etkisiyle hareket ederken birbirine sürtünür. Sürtünme nedeniyle baz bulut kümeleri negatif elektrikle, baz bulut kümeleri de pozitif elektrikle yüklenir. Sürtünme artt kça bulutlardaki yük miktarlar da artar. Hava iyi bir elektrik iletkeni de ildir. Bu nedenle bulutlardaki az miktardaki yük birikmesi bulutlar aras nda yük boflalmas na neden olmaz. Yükleri z t ve yeteri kadar fazla iki bulut kümesi birbirine yaklaflt nda bulutlar aras nda k v lc m fleklinde fliddetli bir yük atlamas oluflur. ki bulut aras nda elektrik yüklerinin atlamas sonucu oluflan fl a flimflek denir. ki bulut aras ndaki ortalama kal nl 2 5 cm olan k v lc m (yük ak fl ) etraf nda büyük bir s enerjisi oluflturur. (Bilim adamlar bir flimflek çakmas yla bunun yak n ndaki havan n C a kadar s nabilece ini hesaplam fllard r. Bu s cakl k günefl yüzeyindeki s cakl ktan yaklafl k üç kat daha fazlad r.) Bu enerji ile aniden s nan hava genleflerek patlamaya neden olur. Bu patlamaya gök gürültüsü denir. Ifl k h z n n ses h z ndan çok fazla olmas nedeniyle önce flimfle i görür, arkas ndan gök gürültüsünü iflitiriz. Y ld r m, genellikle fliddetli bir ya murla birlikte görülen elektrik yüklerinin boflalmas ile ilgili bir olayd r. Elektrikle yüklü bulutlar yer yüzüne yak n geçiyorsa yer yüzünün etki ile elektriklenmesine neden olur. Bulutlar genellikle negatif elektrikle yüklü oldu undan yer yüzü etki ile pozitif elektrikle yüklenir. Y ld r m insan ve hayvanlarda can kayb na, orman ve bina yang nlar na neden olmaktad r. Y ld r m n zararl etkilerinden korunmak için yüksek yap lara (bi- 80

9 na, radyo ya da televizyon antenleri, telefon ya da elektrik direkleri, minare vb.) paratoner (y ld r m savar) tak l r. Paratoner elektri in topra a akmas n sa lar. Paratoner, sivri uçlu bir metal çubuk, iletken tel ve iletken levhadan oluflur. Sivri uçlu metal çubuk yap n n en yüksek yerine yerlefltirilir. letken levha topra a iyice gömülür. Metal levha ile metal çubuk iletken telle birbirine ba lan r. Buluttaki elektrik önce paratonerin sivri uçlu metal çubu una boflal r, sonra iletken çubuk üzerinden topra a akar. Böylece y ld r m n yap ya zarar vermesi önlenmifl olur. 81

10 KONU TARAMA TEST Yüksüz bir ebonit çubuk, yüksüz bir yün kumafla sürtülerek negatif elektrik ile yükleniyor. Bu ebonit çubu u sürtmüfl oldu umuz yün kumafla dokundurursak yün kumafl ve ebonit çubu un yük durumu ne olur? A) Çubuk pozitif, yün kumafl negatif elektrikle yüklenir. B) Her ikisi de yüksüz olur. C) Çubuk negatif, yün kumafl pozitif elektrikle yüklenir. D) Yüklerde bir de ifliklik olmaz. 2. Cam çubuk ipek kumafla sürtülünce () elektrik yüküyle, plastik çubuk yünlü kumafla sürtülünce ( ) elektrik yüküyle yüklenir. Bu iki olayda kumafllar hangi cins elektrik yüküyle yüklenir? A) ipek (), yünlü ( ) B) ipek (), yünlü () C) ipek ( ), yünlü () D) ipek ( ), yünlü ( ) fiekilde, Z küresi X küresini iterken Y küresini çekmektedir. Buna göre X, Y ve Z kürelerinin yük durumlar için afla dakilerden hangisi söylenebilir? X Y Z A) yüksüz B) yüksüz C) yüksüz D) yüksüz 3. Ç plak elle tutularak yünlü kumafla sürtülen metal çubu un, küçük kâ t parçalar - n çekmemesinin sebebi nedir? A) sürtünme ile elektriklenmemesi B) elektrik yükünü muhafaza edememesi C) yünlü kumaflla etkileflmemesi D) kâ t ve metal çubu un ayn yükle yüklü olmas 4. X, Y ve Z küreleri elektrikle yüklenmifltir. X küresi Y küresini itmekte, Z küresini ise çekmektedir. Y küresinin yükü negatif oldu una göre, X ve Z kürelerinin yükleri için afla dakilerden hangisi do rudur? A) X pozitif, Z negatif B) X pozitif, Z pozitif C) X negatif, Z pozitif D) X negatif, Z negatif 6. fiekildeki () yüklü L çubu u, yüklü K ve M elektroskoblar ndan K n n topuzuna de dirilirken M nin topuzuna yaklaflt r l yor. Bu durumda K n n yapraklar n n biraz aç ld, M ninkinin ise biraz kapand gözleniyor. Buna göre, K ve M elektroskoblar n n yapraklar n n bafllang çtaki yükleri ile ilgili olarak afla dakilerden hangisi do rudur? K M A) B) C) D) 82

11 7. fiekildeki elektroskoba elektrik yüklü bir çubuk yaklaflt r l yor. Bu durumda afla dakilerden hangisi gerçekleflir? A) Elektroskoptaki yük cinsi de iflir. B) Yapraklar z t yükle yüklenir. C) Elektroskoptaki yük boflal r. D) Yapraklar aras ndaki aç de iflir. 10. ( ) yüklü elektroskoba yüksüz iletken bir çubuk dokundurulup uzaklaflt r l yor. Buna göre; I. Yükünün iflareti de iflmeyece inden elektroskobun yapraklar nda de iflme gözlenmez. II. Elektroskobun yapraklar aras ndaki aç kl k azal r. III. Elektroskobun yapraklar önce tamamen kapan r, sonra biraz aç l r. yarg lar ndan hangileri do ru olabilir? A) Yaln z l B) Yaln z II C) Yaln z III D) II ve III Bir cam çubuk ipek kumafla sürtülünce ipek kumafl ( ) elektrikle yüklenmifl olur. Bu cam çubuk birbiriyle z t yüklü iki elektroskobtan I. elektroskoba dokundurulunca, elektroskobun yapraklar kapan yor. Buna göre I ve II elektroskobuyla cam çubu un ilk yükleri nedir? A) I (), II ( ), cam çubuk ( ) B) I ( ), II (), cam çubuk ( ) C) I (), II ( ), cam çubuk () D) I ( ), II (), cam çubuk () 9. letken K çubu u elektrik yüklü bir elektroskobun topuzuna dokunduruldu unda yapraklar n önce tamamen kapand daha sonra tekrar aç ld gözleniyor. Buna göre; I. K çubu u yüksüzdür. II. K çubu u ve elektroskop ayn iflaretli elektrikle yüklüdür. III. K çubu u ile elektroskobun yükü z t iflaretli ve K çubu unun yük miktar daha fazlad r. yarg lar ndan hangileri do rudur? A) Yaln z I B) Yaln z II C) Yaln z III D) I ve II 12. Negatif elektrikle yüklü K küresi, birbirine dokunmakta olan L ve M iletken cisimlerine yaklaflt r l yor. Bir süre beklendikten sonra M cisminin toprakla ba lant s kesiliyor. Önce K küresi, daha sonra da cisimler yal tkan saplar ndan tutularak birbirinden ayr l yor. Son durumda L ve M cisimlerinin yükleri nas l olur? A) L(), M( ) B) L(), M() C) L(), M(nötr) D) L( ), M ( ) Birbirine de mekte olan özdefl ve yüksüz K, L, M iletken kürelerine ( ) yüklü T çubu u flekildeki gibi yaklaflt r l yor. K, L, M kürelerinin son yükleri afla dakilerden hangisi olur? K L M A) yüksüz B) C) D) yüksüz 83

12 13. metal çubuk X Y K X Y L 15. Birbirine ayn uzakl kta özdefl küre ve yaylardan yap lm fl afla daki sistemlerden hangisinde yay n uzamas n n en fazla olmas beklenir? A) B) C) D) 14. Yüksüz X ve Y metal küreleri birbirine de ecek biçimde yal tkan ayaklar üzerinde durmaktad r. () yüklü metal çubuk birinci küreye ilk flekildeki gibi de dirilip çekiliyor. Bu iki küre birbirinden ayr larak X küresi yüksüz K elektroskobunun topuzuna de diriliyor. Y küresi de yüksüz L elektroskobunun topuzuna de meden yaklaflt r l yor. Buna göre, elektroskoblar n yapraklar - n n son yüklerinin iflareti nedir? K L A) B) C) yüksüz D) K L X Y Z fiekildeki gibi yüksüz ve birbirine de mekte olan X, Y, Z kürelerine iki uçtan özdefl () yüklü K ve L küreleri yaklaflt r l yor. Bu durumda iken, önce Y küresi yal tkan sap ndan tutularak X ve Z den ayr l yor. Daha sonra K ve L uzaklaflt r l yor. Son durumda X, Y, Z kürelerinin yükleri için afla dakilerden hangisi do ru olabilir? X Y Z A) q 2q q B) q q q C) q 2q q D) 2q q 2q 16. fiekildeki düzenekte bulunan küre ve plaka afla daki durumlardaki gibi yükleniyor. Buna göre afla dakilerden hangisinde ipteki gerilme kuvvetinin en büyük olmas beklenir? A) C) 1. B 2. C 3. B 4. C nötr 5. A 6. C 7. D 8. D B) 9. C 10. B 11. B 12. A nötr 13. A 14. A 15. B 16. D Tarih:.../.../ Do ru:... Yanl fl:... Net:... D) ip küre nötr plaka yal tkan ayak 84

13 KONU TARAMA TEST Nötr bir cisim, elektrikle yüklenirse, bu cismin; I. Negatif yük say s II. Pozitif yük say s III. Kütlesi niceliklerinden hangisinde de iflme olur? A) Yaln z I B) Yaln z II C) Yaln z III D) I ve II 5. Yüksüz K ve L cisimleri birbirlerine sürtülerek elektrikleniyor. K, yüksüz M cismine dokundurulup ayr l yor. K nin L ve M ile etkileflmeleri ile ilgili afla- daki yarg lardan hangisi do rudur? A) L yi çekip M yi iter. B) L yi itip M yi çeker. C) L ve M yi çeker. D) L ve M yi iter. 6. K L 2. Sürtme ile elektriklenen cam çubuk için afla dakilerden hangisi do rudur? A) Negatif yük al r. B) Negatif yük verir. C) Pozitif yük al r. D) Pozitif yük verir. 3. Bir cismin elektrikle yüklü olup olmad - n, yüklü ise elektrik yükünün cinsini afla- daki aletlerden hangisiyle anlayabiliriz? A) Ampermetre B) Voltmetre C) Elektroskop D) Reosta fiekildeki gibi birbirlerine de mekte olan iletken kürelere negatif yüklü bir çubuk yaklaflt r l yor. Küreler birbirinden ayr ld ktan sonra çubuk uzaklaflt r l yor. Kürelerin yükleri için afla dakilerden hangisi do rudur? A) kisi de pozitif B) ikisi de negatif C) K negatif, L pozitif D) K pozitif, L negatif K 4q L 2q q M X Y Z fiekildeki Y küresi X i çekip Z yi itiyor. Buna göre, X, Y, Z kürelerinin yük durumlar için afla dakilerden hangisi söylenebilir? X Y Z A) nötr B) nötr C) D) nötr Özdefl K, L, M iletken küreleri yal tkan iplerle as lm fllard r. Yal tkan ipinden tutulan L küresi önce K ye sonra M ye dokundurulup ayr l yor. K, L, M kürelerinin son yükleri afla dakilerden hangisi olur? K L M A) q 0 0 B) 2q q 0 C) q q q D) q q q 85

14 K L M 6q nötr q fiekilde ilk yük durumlar belirtilen özdefl kürelerden K küresi önce L ye sonra M ye dokundurulup çekiliyor. Buna göre, kürelerin son yükleri ne olur? K L M A) q 3q q B) q 3q q C) 3q 3q q D) 3q q 3q fiekildeki yal tkan iplere ba l küreler eflit a rl ktad r. Kürelerin altlar na flekildeki yüklü küreler konuldu unda, iplerdeki gerilme kuvvetleri s ras yla T 1, T 2 ve T 3 olmaktad r. T 1, T 2 ve T 3 ün büyüklük s ras için afla - dakilerden hangisi do rudur? A) T 1 > T 2 > T 3 B) T 1 = T 2 > T 3 C) T 1 = T 3 > T 2 D) T 3 > T 2 > T q K Özdefl K ve L iletken kürelerinden K nin yükü 5q dur. K küresi yal tkan sap ndan tutularak yüklü L küresine dokundurulup eski konumuna getiriliyor. Son durumda L küresinin yükü q oldu una göre, L küresinin ilk yükü kaç q dur? A) 1 B) 2 C) 3 D) 1? L 12. Pozitif yüklü elektroskoba bir cisim yaklaflt - r l nca, yapraklar n önce kapand, sonra aç ld gözleniyor. Bu olay afla dakilerden hangisini kan tlamaz? A) Cismin negatif yüklü oldu unu B) Son durumda yapraklarda pozitif yük olufltu unu C) Kat iletkenlerde negatif yüklerin hareket etti ini D) Ayn tür yüklerin birbirini itti ini 10. Elektrikle yüklü bir plastik çubuk hafif aç lm fl bir musluktan akan suya yaklaflt r ld nda plastik çubu un suyu kenara do ru çekti i görülür. plastik çubu un musluktan akan suya uygulad çekme kuvvetinin büyüklü ü afla dakilerden hangisine ba l d r? I. Çubuk ile su aras ndaki uzakl a II. Çubu un üzerindeki yük miktar na III. Musluktan akan suyun ak fl h z na A) Yaln z I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III 13. Afla dakilerden hangisinin meydana gelmesinde bulutlar n etkisi yoktur? A) Ay tutulmas n n B) Y ld r m n C) Gök gürültüsünün D) fiimfle in 1. C 2. B 3. C 4. B 5. A 6. D 7. A 8. B 9. C 10. D 11. D 12. B 13. A Tarih:.../.../ Do ru:... Yanl fl:... Net:... 86