PORTLAND ÇMENTOSUNUN JOSEPH ASPDIN TARAFINDAN CADI VE ÇMENTO ÜRETMNDE ASPDIN ALESNN ROLÜ

Transkript

1 PORTLAND ÇMENTOSUNUN JOSEPH ASPDIN TARAFINDAN CADI VE ÇMENTO ÜRETMNDE ASPDIN ALESNN ROLÜ Invention of Portland Cemet by Joseph Aspdin and the Role of Aspdin Family in Cement Production Sinan T. ERDO+AN n-aat Müh. Bölümü Teksas - Austin Üniv., ABD Turhan Y. ERDO+AN n-aat Müh. Bölümü ODTÜ, Ankara Özet Portland çimentosunu ngiltere nin Leeds kentinde duvarclk yapmakta olan Joseph Aspdin 1824 ylnda icat etmi! ve patent alm!tr. lk portland çimentosu imalathanesi 1825 ylnda Joseph Aspdin ve orta$ John Beverley tarafndan Wakefield Leeds de kurulmu!tur. Bu ortaklk 1837 ylnda sona erdikten sonra Joseph Aspdin 1838 ylnda Wakefield de kendi!irketini kurarak o$ullar James ve William ile birlikte çimento üretmeye ba!lam!tr. Büyük o$ul James 1841 ylnda!irketin yar hissedar, 1843 ylnda da sahibi olmu!tur ylnda!irketten ayrlan küçük o$ul William ise o tarihten itibaren ngiltere ve Almanya da en az be! çimento fabrikasnn kurulu!unda görev alm!tr. Joseph Aspdin 1853 ylna kadar James le çal!maya devam etmi! ve 20 Mart 1855 tarihinde ölmü!tür. Abstract Portland cement was invented in 1824 by Joseph Aspdin, who was a bricklayer in Leeds England and he was granted a patent for this product. The first portland cement mill was founded in Wakefield-Leeds in 1825 by Joseph Aspdin and his partner John Beverley. After the termination of this partnership in 1837, Joseph Aspdin set up his own cement works in 1838 and started to produce cement in Wakefield with his sons James and William. The eldest son James was given half of the company in 1841 and became sole owner in The younger son, William, who set up his own works starting in 1841, was involved in the founding of at least five cement factories in England and in Germany. Joseph Aspdin continued working with James until 1853 and died on March 20, Giri- Hidrolik özelikli denilen su altnda da sertle!ebilme gösterecek bir ba$layc elde edebilmek üzere yo$un çal!malar 1755 ylnda ba!lam!tr. Bu çal!malarn önde gelenleri, ngiliz John Smeaton un 1756 ylnda Eddystone deniz fenerinin yapm için kulland$ Aberthaw kireci + talyan puzolan kar!mndan elde etti$i ba$layc ve 1796 ylndan itibaren ngiliz James Parker ve James Frost tarafndan

2 killi kalkerli malzemelerin pi!irilmeleri sonucunda üretilen do$al çimentolar olmu!lardr lü yllarn ba!nda da, Fransz Louis Vicat su kireci (hidrolik kireç) kullanmyla ilgili çok önemli çal!malar yapm!tr. Ancak portland çimentosu olarak adlandrlan ve di$er hidrolik ba$layclardan daha üstün özeliklere sahip olan ba$layc 1824 ylnda ngiliz Joseph Aspdin tarafndan icat edilmi!tir. 2. Joseph Aspdin ve Portland Çimentosunun cad9 25 Aralk 1776 tarihinde do$mu! olan Joseph Aspdin, 1750 li veya 1760 l yllardan 1800 ylna kadar ngiltere nin Leeds kentine ba$l Hunslet kasabasnda duvar ustas olarak çal!m! olan Thomas Aspdin in iki o$lundan birisidir. Joseph Aspdin, çocukluk yllarndan itibaren küçük karde!i John ile duvarclk i!inde babasna yardmc olmu!tur. Thomas Aspdin in 1800 ylnda ölümünden sonra duvarclk i!inin ba!na Joseph Aspdin geçmi!tir. Babas gibi duvarclk i!ine devam eden Joseph in Mary Fotherby ile evlili$inden 1813 ylnda James ve 1815 ylnda da William isimli iki o$lu ve ayrca Caroline, Mary, Charlotte ve Louisa isimli dört kz olmu!tur. Joseph Aspdin, 1800 ylndan sonra, bir yandan duvarclk i!ini yürütürken, bir yandan da bir ba$layc (çimento) üretebilmek için, kendi çapnda baz çal!malarda bulunmu!tur. O yllarda, kentin yollar kalker ta!laryla kapldr. Joseph Aspdin, bu yollardan geçen demir tekerlekli arabalarn yaratt$ a!nma yüzünden ortaya çkan ta! tozlarn toplayarak ve bu ta! tozlarn bir miktar kil ile birle!tirerek kendisine ait basit bir frnda pi!irmeye, böylece, çimento üretebilmeye çal!m!tr. (Hatta, yollardan izinsiz olarak toplad$ ta! tozlar yüzünden bir cezaya da çarptrlm!tr.) 1811 ylndan sonraki çal!malar ile, sonunda, amaçlad$ ba$laycy üretebilmeyi ba!arm!tr. Kalker tozu ve kil kar!mnn önce pi!irilmesi ve daha sonra ö$ütülmesi ile üretilen böyle bir malzemenin su ile birle!tirdi$inde ortaya çkan hamurun içerisine ta! parçalar katld$nda elde edilen malzemenin (betonun) renginin ve di$er özeliklerinin o yllarda Portland Adasndan çkartlan yap ta!larn andrd$n gören Joseph Aspdin, bu ba$laycya portland çimentosu adn vermeyi kararla!trm!tr; 1824 ylnda, bu ba$laycl$n üretim ve isim hakkn alabilmek için ngiltere patent dairesine ba!vuruda bulunmu!tur. (Portland Adas, ngiltere nin güneyinde, Dorset kylarna yakn çok küçük bir adadr. Aslnda bu küçük ada ile anakaray balayan ince bir toprak erit ve yol vardr; o nedenle, bu adaca yarmada da denilebilinir. Portland Adas, açk gri renkte olan salam ve dayankl kalker talaryla mehurdur. Londra daki Saint Paul katedrali ve ngiltere deki birçok önemli yaplar Portland Adasndan çkartlan talarla yaplmtr.) Joseph Aspdin in ba$layc bir malzeme ve yapay ta! üretebilmek üzere yapt$ patent ba!vurusunda, çimento veya yapay ta! üretebilmek için benim yöntemim... ve bu ürünü portland çimentosu olarak adlandryorum sözlerinin yan sra, böyle bir çimentonun nasl üretilebilece$ine dair, ayrntya girilmeden, ksa bir bilgi de yer alm!tr. Bu açklamalardan anla!ld$na göre, portland çimentosunun ilk olarak üretimi ve ismi, Joseph Aspdin tarafndan gerçekle!tirilmi!tir. Joseph Aspdin in patent ba!vurusunda yer alan portland ta! sözlerinin, daha önce 1756 ylnda John Smeaton tarafndan yaplm! olan bir çal!madan esinlenerek 2

3 kullanld$ sanlmaktadr. Zira, John Smeaton, Eddystone fenerinin yapmnda kulland$ ba$layc malzemeyle elde etti$i ta!lar, dayanm ve dayankllk bakmndan, Portland ta!larna e!it özelikte olarak ifade etmi!tir. (Eddystone feneri, ngiltere nin güneyinde, Portland Adasna yakn bir konumdadr. Bu fener, 123 yl hizmet gördükten sonra yeniden yaplmtr.) Joseph Aspdin, 21 Ekim 1824 tarihinde portland çimentosu üretimine dair 5022 sayl patent alm!tr. Ancak, o tarihte oldukça fakir bir ya!am olan Joseph Aspdin, geni! çapta portland çimentosu üretebilecek bir imalathane için yeterli maddi olana$a sahip olmad$ndan, gereken maddi destek için, kalay ve tunç ticareti yapmakta olan John Beverley isimli bir i!adam ile anla!m!tr. Böylece, Aspdin and Beverley adna Leeds yaknlarndaki Wakefield kasabasnda bir imalathane kurulmu! ve portland çimentosu üretimine ba!lam!tr. Daha sonralar bu imalathane yine Leeds yaknlarndaki Lancashire kasabasna ta!nm!tr. (Wakefield ve Lancashire kasabalarnda, çimento üretmek üzere hammaddelerin pi!irilme i!leminde kullanlan frn, kireç üretiminde kullanlan ocaklara benzemekteydi. Hekil 1 de, böyle bir frnn Dortmund müzesindeki resmi gösterilmektedir. O nedenle, bu yazda, fabrika kelimesi yerine, imalathane olarak ifade edilmektedir.) Hekil 1. lk çimento üretiminin yapld$ yllarda kullanlan imalathane [3] Lancashire kasabasndaki imalathanenin bulundu$u yerin, tren istasyonuna çok yakn olmas nedeniyle, Yorkshire Demiryollar Hirketi tarafndan 1837 ylnda istimlak edilmesiyle, Joseph Aspdin ile John Beverley in ortakl$ sona ermi!tir. Ortaklk sona erdikten sonra hissesine dü!en parasal imkanlarla eskiye nazaran daha iyi bir mali duruma sahip olan Joseph Aspdin, bu kez Wakefield de bir arsa satn alarak, 1838 ylnda Joseph Aspdin and Co. adyla tamamen Aspdin ailesine ait olan bir!irket kurmu!tur. Daha önceleri de yürütülmekte olan i!lerde kendisiyle birlikte çal!m! olan iki o$lu, yeni kurulmu! olan!irkette babalar ile çimento üretimine devam etmi!lerdir. 3

4 Joseph Aspdin, 1841 ylna kadar Joseph Aspdin and Co. isimli!irketin yegane sahibi olarak çimento üretmeye devam etmi!tir ylnda!irketin yar hissesini, ve 1843 ylnda da tümünü büyük o$luna devreden Joseph Aspdin, 1853 ylna kadar dan!man olarak görev alm!tr. Joseph Aspdin, 20 Mart 1855 tarihinde ölmü!tür. 3. Büyük O;ul James Aspdin in Çimento Üreticili;i Joseph Aspdin in büyük o$lu James in esas mesle$i muhasebeciliktir. Bez üretici bir adamn kz olan Louisa Walker la evlenen James in mesle$i baz kaytlarda perdeci olarak da geçmektedir. Ancak, Anadolu geleneklerinde oldu$u gibi, o yllarda ngiltere de de uygulanmakta olan bir gelenekle, baba mesle$i ile yakndan ilgilidir. Hirketin muhasebe kaytlarn tutmakla görevli olan James, bir yandan da baba mesle$inin inceliklerini ö$renmi!, çimento üretiminin geli!mesine yardmc olmu!tur. James Aspdin, yukarda da bahsedildi$i gibi, 1841 ylnda Joseph Aspdin, and Co.!irketinin babas ile birlikte yar hissedar olarak tayin edilmi!tir; 1843 tarihinde de,!irketin tüm hisselerinin sahibi durumuna getirilmi!tir. James Aspdin, 21 Aralk 1873 tarihinde (altm! ya!nda) ngiltere de vefat etmi!tir. James in ölümüyle, Joseph Aspdin and Co.!irketinin faaliyetleri sona ermi!tir. James Aspdin in William, Thomas, James, Charles ve Edward isimli be! o$lu ve Jenny isimli bir kz olmu!tur. William ve Thomas 1868 ylnda Kanada ya yerle!erek, Ontario da Aspdin isimli bir kasaba kurmu!lardr. Thomas, Kanada Polis Te!kilatnda üye olarak görev yapm!tr. James Aspdin in o$ullarnn çimento üreticili$iyle ilgili çal!malar olmam!tr. 4. Küçük O;ul William Aspdin in Çimento Üreticili;i Joseph Aspdin in ikinci o$lu William n çimento tarihine katks babasnnkinden de daha fazla olmu!tur. James Aspdin, a!a$da anlatld$ gibi, en az be! ayr!irketin kurulmasnda öncülük yapm! ve portland çimentosu üretmi!tir. William Aspdin, cesur, macerac, atak, kendi bildi$i yoldan giden, kavgac, çok parlak, ve bitmez tükenmez enerjisi olan bir ki!ilik sergilemi!tir. Bu özeliklerinin yan sra, William Aspdin, fazla alkol kullanan, ani kararlar veren ve düzensiz bir ya!ama sahip olarak tannm!tr ylna kadar babas ve a$abeyi James ile Joseph Aspdin and Co.!irketinde çal!an William, babas gibi, çimento kalitesinin daha iyi olabilmesi için daha iyi sinterle!me yaplmasna inanm!tr. (Ancak, bu arzusunu daha sonraki yllarda, 1852 ylnda, kendi geli!tirdi$i bir yöntemle elde etmi!tir.) 1841 ylnda Jane Leadman ile evlenen William, ayn tarihte babas ve a$abeyi ile birlikte oldu$u i!inden ayrlarak, onlardan ayr olarak çal!mak üzere Londra nn 350 km güneyindeki bir yere yerle!mi!tir. Bu ayrl!n esas nedeni, aile!irketi olan 4

5 Joseph Aspdin and Co. hissesinin yarsnn o tarihte a$abeyi James e devredilmi! olmas gösterilmektedir ylnda 26 ya!nda olan William Aspdin in yapm! oldu$u ilk i!, gemi ve sigorta alm satm ile ilgili 65 ya!ndaki John Milthorp Maude isimli!ahs ikna etmek ve bu!ahsn parasnn bir miktar ile Londra bölgesine portland çimentosu üretebilecek bir fabrika kurmak olmu!tur. J.M. Maude, Son and Co. adyla Londra nn kuzeyindeki Rotherhithe kasabasnda kurulan bu!irketin fabrikasnda, William Aspdin, babasndan edindi$i bilgilerle teknik i!lerin yürütülmesinde görev alm!tr. Hirketin kuruldu$u ilk zamanlarda yerel malzemelerin ne!ekilde kullanlmalar gerekti$i tam olarak saptanamam! ve piyasaya uygun bir çimento üretilememi!tir. Bunun üzerine babasndan teknik yardm talep eden William, babasnn Londra ya gelmesiyle bütün aksaklklar ksa sürede gidermi! ve Londra da ve Yorkshire de ba!arl portland çimentosu üreten ilk!ahs olarak tannm!tr yllar arasnda William Aspdin in teknik bilgisiyle Rotherhithe de çok iyi kalitede portland çimentosu üreten J.M. Maude, Son and Co. isimli!irket, 1846 ylnda yeniden organizasyona tabi tutularak Maude, Jones, and Aspdin ismiyle Rotherhithe den Northfleet-Kent e ta!nm!tr. Ancak, 1847 ylnda ortaklk bozulmu! ve!irketin çal!malar sona ermi!tir ylnda, William Aspdin, Londra da 45 yllk hukuk deneyimi olan Robins isimli bir!ahsla temas ederek, bu!ahsn parasal deste$iyle Northfleet deki i!lerin mü!tereken satn alnmasn sa$lam! ve Robins, Aspdin and Co. isimli yeni bir!irket kurmu!tur ylna kadar çok ba!arl olan ve 1851 ylnda günde 100 ton portland çimentosu üreten ve ba!arlaryla ödül alan bu!irket sayesinde, William Aspdin ilk kez büyük paralar kazanm!tr. Kasm 1851 tarihinde William Aspdin in!irketteki ortakl$ sona ermi!tir. Orta$yla ihtilaf sonucunda, William Aspdin,!irketteki haklarndan hukuksal kararla mahrum edilerek ayrlmak zorunda kalm!tr. ( Robins and Co. isimli irket, James ayrldktan sonra, Robins in yönetimindeki çalmalarn devam ettirmitir. Robins, 86 yanda ölmütür.) 1852 ylnda yeni bir sermayedar bulan William Aspdin Aspdin, Ord. and Co. isimli yeni bir!irket kurmu! ve haftada 512 ton çimento üretmeye ba!lam!tr. Ancak, William Aspdin in buradaki çal!malar da 1856 ylnda sona ermi!tir. Hekil 2 de, bu!irkete ait olan fabrikann resmi gösterilmektedir ylnda, William Aspdin, ani bir karar alarak ailesiyle (kars ve alt çocu$uyla) birlikte Almanya nn kuzeyindeki Hamburg kentine yerle!mi!tir. Burada, Hamburg un güneyindeki Luneburg kasabasnda kireç üretimi ile ilgili Kleudgen and Co. isimli!irkete dan!manlk yaparak, hammaddelerinin ngiltere den getirildi$i bir çimento fabrikas kurmu!tur ylnda, William Aspdin,!eker rafine etmekte olan Heyn Karde!ler den yetki alarak Hamburg un güneyindeki Luneburg kasabasnn hemen d!nda Portland Zement Fabrik Heyn Gebrüder isimli bir çimento fabrikas kurmu!tur. Ancak, bu fabrika kurulduktan ksa bir süre sonra,!irket, William Aspdin in çal!malarndan memnun kalmad$n beyan ederek, William Aspdin ile ili!kisini sona erdirmi!tir. Böyle bir kararda, muhtemelen William Aspdin in a!r miktarda alkol kullanmas etkili olmu!tur. (Bu fabrika, faaliyetlerini 1926 ylna kadar devam ettirmitir.) 5

6 Hekil ylnda çimento üretiminde kullanlan fabrika [3] 1862 ylnda, William Aspdin, Almanya da ya!ayan bir ngiliz göçmeni olan Edward Fewer ile tan!p elde etti$i parasal destekle, bu kez, Hamburg un kuzeyindeki Lagerdorf kasabasnda Fewer and Co. isimli bir!irket ve bu!irkete ba$l olan bir çimento fabrikas kurmu!tur. Bir yl kadar sonra da, William Aspdin, yerel gazetelere vermi! oldu$u ilanla Fewer and Co. isimli!irketle ili!kisini sona erdi$ini açklam!tr. William Aspdin, 11 Nisan 1864 tarihinde (49 ya!nda) vefat etmi!tir. E!i ve iki çocu$u, maddi sknt içerisinde ngiltere ye dönerek William n a$abeyi James in yanna yerle!mi!lerdir. William n ölümünden sonra, çocuklar, çimento üretimiyle ilgili çal!malar yapmam!lardr tarihinde Joseph in, 1864 ylnda küçük o$ul William n ve 1873 ylnda büyük o$ul James in ölümlerinden sonra, Joseph Aspdin in sahip oldu$u patent hakk, William n torununa geçmi!tir. Kaynaklar 1. Barfoot, R.J., The Aspdin Triangle, Journal of the American Concrete Institute, June 1975, pp Dartford Technology: Cement - William Aspdin ( 3. Elliot, C. D., Technics and Architecture, The MIT Press, Massachusetts Institute of Technology, USA,

7 4. Klemm, W.A., Cementitious Materials: Historical Notes, Materials Science of Concrete (Edited by. Skalny), The American Ceramic Society, Inc., Westerville, OH, pp Halstead, P.E., The Early History of Portland Cement, The Newcomen Society for the Study of the History of Engineering and Technology, The Science Museum, London, SW7 2DD, 17p. 7