Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları Personeli Görevde Yükselme

Transkript

1 17 Nisan 2014 Tarihli ve Sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşlar Personeli Görevde Yükselme ve Unvan Değişikliği Yönetmeliğine ne uygun olarak hazırlanmıştır. GYS 2015 Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları Personeli Görevde Yükselme Sınavlarına Hazırlık El Kitabı Konu Anlatımlı Şube Müdürü Şef Veri Hazırlama ve Kontrol İşletmeni Memur

2 Komisyon SAĞLIK BAKANLIĞI ve BAĞLI KURULUŞLARI PERSONELİ GÖREVDE YÜKSELME SINAVLARINA HAZIRLIK (KONU ANLATIMI) EL KİTABI ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Mart 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Hasan Saygı Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: www. pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Bilindiği üzere, Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşlarının (Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu ve Türkiye Halk Sağlığı Kurumu) merkez, taşra ve döner sermaye teşkilatında 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 4/A maddesine tabi olarak görev yapmakta olan personel için tarihli ve sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları Personeli Görevde Yükselme ve Unvan Değişikliği Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda 28 Haziran 2015 tarihinde Görevde Yükselme Sınavı yapılacaktır. Bu sınav; 450 şube müdürü, 195 şef, 1250 Veri hazırlama ve kontrol işletmeni, 1075 memur ve 730 şoför olmak üzere toplam 3700 kadro için yapılacaktır. Sınav 28 Haziran 2015 tarihinde Milli Eğitim Bakanlığı Ölçme, Değerlendirme ve Sınav Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından yapılacaktır. Uzman bir kadro tarafından Sağlık Bakanlığınca yayınlanan konulara uygun olarak hazırlanan kitabımıza ilişkin görüş ve eleştirilerinizi bizimle paylaşmanızı diliyor, katılacağınız sınavlarınızdaki başarılarınıza katkı getirmesini diliyoruz.

4 İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii 1. BÖLÜM: Türk Dil Bilgisi ve Yazışma Kuralları BÖLÜM: Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi BÖLÜM: Genel Kültür BÖLÜM: Türkiye Cumhuriyeti Anayasası BÖLÜM: 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu BÖLÜM: 4483 Sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun BÖLÜM: 5018 Sayılı Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanunu BÖLÜM: 4982 Sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu BÖLÜM: 5442 Sayılı İl İdaresi Kanunu BÖLÜM: 4688 Sayılı Kamu Görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunu BÖLÜM: 4734 Sayılı Kamu İhale Kanunu BÖLÜM: 4735 Sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunu BÖLÜM: 2886 Sayılı Devlet İhale Kanunu BÖLÜM: 3071 Sayılı Dilekçe Hakkının Kullanılmasına Dair Kanun BÖLÜM: 3628 Sayılı Mal Bildiriminde Bulunulması Rüşvet ve Yolsuzluklarla Mücadele Kanunu BÖLÜM: 3046 Sayılı Bakanlıkların Kuruluş ve Görev Esasları Hakkındaki Kanun BÖLÜM: 2577 Sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu BÖLÜM: 1219 Sayılı Tababet ve Şuabatı San'atlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun BÖLÜM: Sözleşmeli Personel Çalıştırılmasına İlişkin Esaslar BÖLÜM: 209 Sayılı Sağlık Bakanlığına Bağlı Sağlık Kurumları İle Esenlendirme (Rehabilitasyon) Tesislerine Verilecek Döner Sermaye Hakkında Kanun BÖLÜM: 224 Sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkında Kanun BÖLÜM: 3359 Sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu BÖLÜM: 4924 Sayılı Eleman Temininde Güçlük Çekilen Yerlerde Sözleşmeli Sağlık Personeli Çalıştırılması İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun BÖLÜM: Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması ve Bazı 5176 Sayılı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun

5 25. BÖLÜM: 663 Sayılı Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşlarının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname BÖLÜM: Ambulanslar ve Acil Sağlık Araçları ile Ambulans Hizmetleri Yönetmeliği BÖLÜM: Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik BÖLÜM: Devlet Memurlarına Verilecek Hastalık Raporları İle Hastalık ve Refakat İznine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik BÖLÜM: Devlet Memurlarının Yer Değiştirme Suretiyle Atanmalarına İlişkin Yönetmelik BÖLÜM: Disiplin Kurulları ve Disiplin Amirleri Hakkında Yönetmelik BÖLÜM: Kamu Görevlerine İlk Defa Atanacaklar İçin Yapılacak Sınavlar Hakkında Genel Yönetmelik BÖLÜM: Özel Hastaneler Yönetmeliği BÖLÜM: Resmi Yazışmalarda Uygulanacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik BÖLÜM: Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları 4924 Sayılı Kanuna Tabi Sözleşmeli Sağlık Personeli Atama ve Yer Değiştirme Yönetmeliği BÖLÜM: 5258 Sayılı Aile Hekimliği Kanunu BÖLÜM: Hemşirelik Kanunu BÖLÜM: Sağlık Bakanlığı Bağlı Kuruluşları Hizmet Birimlerinin Görevleri İle Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik BÖLÜM: Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları Atama ve Yer Değiştirme Yönetmeliği BÖLÜM: Sağlık Bakanlığına Bağlı Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Taşra Teşkilatı Kadro Standartları Yönergesi BÖLÜM: Sağlık Meslek Mensupları İle Sağlık Hizmetlerinde Çalışan Diğer Meslek Mensuplarının İş ve Görev Tanımlarına Dair Yönetmelik BÖLÜM: Sağlık Bakanlığı Sertifikalı Eğitim Yönetmeliği BÖLÜM: Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Taşra Teşkilatı Hizmet Birimlerinin Görevleri Çalışma Usul ve Esasları İle Kadro Standartları Hakkında Yönerge BÖLÜM: Tütün Mamülleri ve Alkollü İçkilerin Satışına ve Sunumuna İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik BÖLÜM: Sağlık Bakanlığı Taşra Teşkilatı İdari ve Hizmet Birimleri Kadro Standartları Yönetmeliği BÖLÜM: Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları Personeli Görevde Yükselme ve Unvan Değişikliği Yönetmeliği BÖLÜM: Taşınır Mal Yönetmeliği BÖLÜM: Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Taşra Teşkilatı Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönerge BÖLÜM: 1593 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu BÖLÜM: Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Merkez Teşkitalı Görev ve Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönerge

6 1. bölüm TÜRK DİL BİLGİSİ VE YAZIŞMA KURALLARI SÖZCÜĞÜN ANLAM ÖZELLİKLERİ Anlamı olan ya da anlamı olmadığı halde cümle kuruluşunda görev üstlenen ses birliklerine sözcük denir. Dilimizde bazı sözcükler tek bir kavramı karşılarken bazıları ise birden çok anlam karşılar. Tek anlamlı sözcükler: Sadece bir kavramı karşılayan sözcüklerdir. Örneğin, kaldırım, testere, tencere sözcüklerinin tek anlamı vardır: Çok anlamlı sözcükler: Kullanıldığı yere ve duruma göre birden çok anlam kazanabilen sözcüklerdir. Örneğin, düşmek sözcüğü kullanıldığı yere göre birçok anlam kazanabilir: düşmek: 1. Yer çekiminin etkisiyle boşlukta, yukarıdan aşağıya inmek: Havada uçan kuş vurulmuş gibi birdenbire sokağa düşüyor. 2. Durduğu, bulunduğu, tutunduğu yerden ayrılarak veya dayanağını, dengesini yitirerek yukarıdan aşağıya inmek: Çocukken ağaçtan düşüp ayağım kırılmıştı da ağlayamamıştım. 3. Yere devrilmek, yere serilmek: Çocuk koşarken yere düştü. Gerçek Anlam Temel Anlam Bir sözcüğün, akla gelen ilk anlamına temel anlam denir. Bir sözcük tek başına kullanıldığında o sözcüğün temel anlamı akla gelir. ağız: Sindirim sisteminin başlangıcı olan, üst ve alt çene arasındaki boşluk. Adamın kocaman bir ağzı var. Yan Anlam Bir sözcüğün temel anlamının dışında, ancak temel anlamıyla ilişkili olarak kazandığı diğer anlamlardır. Baş sözcüğünün temel anlamı: İnsan ve hayvan bedenlerinin en yukarı kısmı. Baş sözcüğünün, temel anlamıyla bağlantılı olarak kazandığı yeni anlamları yani yan anlamları aşağıda verilmiştir: Bir şeyin en yukarısı, en yüksek noktası: Çıkam dağlar başına, vatana doğru bakam. Bir şeyin başladığı, çıkıp yayıldığı yer, kaynak: Bu sonbahar başında bir gün onunla Beykoz çayırına gittik. Mecaz Anlam Bir sözcüğün gerçek anlamından tamamen sıyrılarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir. Sıcak sözcüğünün aşağıdaki gerçek ve mecaz anlamdaki kullanımlarını karşılaştırınız: Sıcak sobanın yanında uzun uzun sohbet ettiler. (Gerçek anlam: Yakmayacak derecede ısı veren, üşümeyi önleyecek kadar ısıtan) 1

7 Müdür, öğrencilerini çok sıcak karşıladı. (Mecaz anlam: Dostça olan, sevgiyle dolu olan, şefkatli) PEGEM AKADEMİ Terim (Terimsel) Anlam Bir bilim, sanat, spor ve meslek dalıyla ilgili özel ve belirli bir kavramı karşılayan sözcüklere terim anlamlı sözcükler denir. Matematik terimleri: açı, üçgen, dikdörtgen, üslü sayılar... MECAZA DAYALI SÖZ SANATLARI 1. Benzetme (Teşbih) Eğretileme çeşitli şekillerde yapılabilir: 1. Doğaya ait bir özellik insana aktarılabilir: O, cıvık bir insandır. doğaya ait özellik 2. İnsana ait bir özellik doğaya aktarılabilir, yani kişileştirme yapılabilir: Yılların hüznünü taşıyordu yollar. insana ait özellik 3. Doğaya ait bir özellik, doğadaki başka bir varlığa aktarılabilir: Yıldızlar akıyor damların üzerine (nehrin özelliği yıldızlara aktarılmış) 4. Bir duyuyla ilgili bir kavram başka bir duyuyu anlatmak için kullanılabilir; buna duyular arası aktarma denir: Bir nesnenin, varlığın niteliğini daha etkili biçimde anlatmak için daha belirgin niteliği olan bir varlıktan yararlanma yöntemine benzetme denir. Tam bir benzetmede dört öge bulunur. Fakat bütün ögelerin kullanılması şart değildir. Selvi gibi uzun boy benzetilen benzetme benzetme benzeyen edatı yönü Kar gibi beyaz çamaşırlar benzetilen benzetme benzetme benzeyen edatı yönü 2. Kişileştirme (Teşhis) İnsana ait özelliklerin insan dışındaki varlıklara yüklenmesidir. Bülbül, ağaran vakte kadar ağlarmış. Bu cümlede bülbül kişileştirilmiştir, insana ait bir özellik (ağlama) insan dışındaki bir varlığa yüklenmiştir. 3. Eğretileme (İstiare) Eğretileme (istiare), yalnızca benzeyen ya da benzetilen öğeleriyle yapılan söz sanatı, aynı zamanda bir benzetme çeşidi olarak tanımlanabilir. Meleğim beşiğinde uyuyor. benzetilen (benzeyen öğe bebek tir fakat söylenmemiştir) Güneş bugün gülümsüyor bize. benzeyen (benzetilen öğe insan dır fakat söylenmemiştir) Sıcak bir gülümseyişi vardı. dokunma görme 4. Kinaye (Değinmece) Bir sözün hem gerçek hem de mecaz anlamını çağrıştıracak biçimde kullanılmasıdır. Kinayede mecaz anlam ön plana çıkar. Ateş düştüğü yeri yakar. Dikensiz gül olmaz. Hamama giren terler. 5. Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması) Bir sözün benzetme amacı güdülmeksizin başka bir söz yerine kullanılmasıdır. Ad aktarmasında asıl anlatılmak istenenle onun yerine kullanılan söz arasında bir çeşit ilginin olması gerekir. Bu anlam ilgilerinden bazıları aşağıda gösterilmiştir: Ellerim dolu, arabayı sen açar mısın? (Parça - Bütün İlgisi) Çorba çok güzeldi, iki kase içtim. (İç - Dış İlgisi) Şiiri sevmek için Yahya Kemal i okumalısın. (Sanatçı - Eser İlgisi) Bizim mahalle bu olayı asla unutmaz. (Yer - Kişi (Topluluk) İlgisi) Değerli kalemlerimizden birini daha yitirdik. (Kişi - Araç ilgisi) Erzurum ve Sivas, bağımsızlık savaşının ilk adımlarıdır. (Yer - Olay İlgisi) 2

8 Batı, Doğu daki olaylara müdahale etmek zorunda. (Yön - Yer / Ülke İlgisi) 6. Dokundurma (Tariz) Bir kimseyi iğnelemek, bir sözü tersini düşündürecek şekilde kullanmak ya da alay etmek amacıyla kullanılan ifadelerdir. Çok çabuk geldin, sen gelene kadar ağaç olduk. O kadar açık konuştu ki söylediklerini hâlâ çözmeye çalışıyoruz. 7. Mübalağa (Abartma) Bir durumu olduğundan daha büyük ya da daha küçük gösterme sanatıdır. Alem sele gitti gözüm yaşından Dağda yaprak kalmadı Yarama bağlamaktan 8. Dolaylama Bazı canlı ya da cansız varlıklar doğrudan anlatılmak yerine başka kavramlarla anlatılır. Bir kavramın birkaç sözcükle anlatıldığı bu sanata dolaylama denir. Ege nin incisi delikli demir bacasız sanayi kara elmas 9. Güzel Adlandırma İzmir tüfek turizm kömür Söylenmesi kulağa hoş gelmeyen, olumsuz ya da ürkütücü anlamlar çağrıştıran sözlerin daha olumlu, kabullenilebilir sözlerle anlatılmasıdır. ölmek rahmete kavuşmak gömmek toprağa vermek SÖZCÜKLER ARASINDAKİ ANLAM İLİŞKİLERİ Eş ya da Yakın Anlamlı Sözcükler Yazılışları farklı, anlamları aynı olan sözcüklere eş anlamlı sözcükler denir. ses - seda saha - alan hafıza - bellek mektep - okul Eş anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar Karşıt (Zıt) Anlamlı Sözcükler Nitelikleri ve durumları birbirine ters düşen sözcüklere karşıt anlamlı sözcükler denir. Az veren candan çok veren maldan... Akıllı köprü arayıncaya kadar deli köprüyü geçer. Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan sözcüklere eş sesli sözcükler denir. gül: Çalı veya ağaççık şeklinde bir süs bitkisi. Dikensiz gül olmaz. gül- (eylem anlamında): Hoşa giden durumlar karşısında sesli veya duygularını açığa vurmak. Küçük kızla bir arkadaş gibi konuşuyor, gülüyordu. Somut ve Soyut Anlamlı Sözcükler Beş duyuyla (görme, işitme, koklama, tatma, dokunma) algılanabilen varlıkları karşılayan sözcüklere somut anlamlı sözcükler denir. Koku, ses, lamba, yumuşak, acı sözcükleri beş duyuyla algılanabildiği için somuttur. Beş duyuyla algılanamayan varlıkları karşılayan sözcüklere soyut anlamlı sözcükler denir. Nefret, üzüntü, mutluluk, akıl, ruh gibi sözcükler beş duyumuzla algılanamadığı için soyuttur. Nitel-Nicel Anlamlı Sözcükler Nicel anlamlı sözcükler: Varlıkların ölçülebilir, sayılabilir ya da karşılaştırılabilir özelliklerini gösteren sözcüklerdir. 3

9 Geniş bahçeli bir ev aldı İstanbul da ve emekli olunca oraya taşındı. (alan ölçüsü) Nitel anlamlı sözcükler: Varlıkların ölçülemeyen, sayılamayan özelliklerini gösteren sözcüklerdir. Onun babası çok geniş biridir, hiçbir şeye kolay kolay kızmaz. ( rahat anlamında) Pekiştirmeler Anlatımı güçlendirmek amacıyla kullanılan ek, sözcük ya da öbeklerdir. Çeşitli şekillerde yapılabilir: sıcak sımsıcak (sözcüğün ilk hecesinin bir ekle yinelenmesiyle) Genel-Özel İlişkili Sözcükler Genel anlamlı sözcükler: Anlam kapsamı geniş olan, altında birden çok tür barındırabilen sözcüklerdir: Bitki, taşıt, sanatçı, yemek, ülke... Özel anlamlı sözcükler: Anlam kapsamı dar olan, kavramları tek tek karşılayan sözcüklerdir: Hanımeli, bisiklet, Sezen Aksu, mantı, Türkiye... Yansıma Sözcükler Doğadaki varlıkların seslerine benzetilerek oluşturulan sözcüklere yansıma sözcükler denir. Tak, şır, hav, gür, fokur, me Bu sözcüklerden isim ve fiil türetilebilir: takırtı, şırıltı, havlamak, gürlemek, fokurtu, melemek KALIPLAŞMIŞ SÖZ ÖBEKLERİ sıcak sıcacık ( -ca, -cık ekleriyle) sıcak sıcak mı sıcak ( mi edatı ve de bağlacıyla) sıcak pek sıcak (sözcüğün önüne pekiştirme anlamlı bir sözcük getirilerek) sıcak cehennem gibi sıcak (benzetme yoluyla pekiştirme) Deyimler Bir kavramı, bir durumu daha güçlü ve etkili şekilde anlatmak amacıyla kurulmuş söz öbeklerine deyim denir. Sonunda kabak başına patladı. Gördüğümüz korkunç manzara hepimizi can evimizden vurmuştu. Bağrına taş basarak yıllar yılı beklemişti. İkilemeler Anlatıma güç kazandırmak amacıyla iki sözcüğün değişik yollarla yan yana kullanılmasıyla oluşan söz öbeklerine ikileme denir. İkilemeler çeşitli şekillerde oluşur: Eş ya da yakın anlamlı sözcüklerden oluşur: Doğru dürüst, yalan yanlış. Karşıt anlamlı sözcüklerden oluşur: Gece gündüz, aşağı yukarı. İkilemeler ayrı yazılır ve ikilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti getirilmez. Atasözleri Deyimin açıklamasıyla verilmesi anlatım bozukluğu sayılmaz. Atasözleri, geniş halk yığınlarının yüzyıllar boyunca deneyimlerden ve bunlara dayanan düşüncelerden doğmuş yargılardır. Atasözlerinin en önemli özelliği yol göstermesi ve öğüt vermesidir. Bununla birlikte çeşitli ifade özellikleri de vardır. Komşunun tavuğu komşuya kaz görünür. Minareyi çalan kılıfını hazırlar. Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır. Çirkefe taş atma, üstüne sıçrar. Bugünkü işini yarına bırakma. 4

10 CEVAPLI TEST 1. Bağırsan da çağırsan da kırılmam sana. Kırılmak sözcüğü, aşağıdakilerin hangisinde bu cümledeki anlamıyla kullanılmıştır? A) Kırılmış perdesi, çalmıyor sazım. B) Dostun sözüne kırılmak olmaz. C) Kırıldı ümitler yaza çıkmadan. D) Bütün vücudum kırılıp dökülüyor. 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, deyim açıklamasıyla birlikte verilmemiştir? A) Her zaman çok konuşurken şimdi sesi çıkmaz olmuş, dut yemiş bülbüle dönmüştü. B) Dizgini ele almış, artık işleri yönetmeye başlamıştı. C) Çektiği sıkıntılar yüzünden yaşamayı istemeyecek duruma gelmiş, canından bezmişti. D) Doğruyu söylemek gerekirse o, saman altından su yürüten bir insan değildir. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük, cümleye gereğinden çok anlamı katmaktadır? A) Bu konuda fazla titizlik gösteriyorsun. B) Çocuklarına her zaman bol harçlık verirdi. C) Bu çiçeklere her akşam su vermelisin. D) Onun en çok kızdığı şeyleri yapıyorsun. 3. Beslemek sözcüğü aşağıdaki cümlelerin hangisinde, bir şeyin sağlam durmasını sağlamak için çevresini doldurmak anlamında kullanılmıştır? A) Bu, uzun müddetten beri şiddetle beslediği bir histi. B) Hepimiz bir araya gelip sele karşı bahçe duvarını iyice besledik. C) Okulun artıklarıyla otuz kişiden fazla insan besliyorduk. D) Köyden gelen misafirlerini bir hafta beslemişti. 6. Kitaplarını çantasına gelişigüzel yerleştirdi. cümlesinde altı çizili sözcüğün cümleye kattığı anlam aşağıdakilerden hangisinde vardır? A) Evin ancak bir bölümünü temizleyebilmiş. B) Gereksiz eşyaları tavan arasına çıkardı. C) Evin bütün odalarını özensizce süpürdü ve sildi. D) Sınav tam başlamak üzereyken sınıfa girdi. 4. I. Yıllar yılı bekliyorum bir gün dönersin diye. II. Yılda bir kabrime gel, toprağım kokunu alsın. III. Piyasanın durumu yıldan yıla daha kötü hale geliyor. IV. Çocuğun dersleri her geçen yıl düzeliyordu. Yukarıda numaralanmış cümlelerin hangilerindeki altı çizili sözler anlamca birbirine en yakındır? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) III ve IV 7. Romanın temel kişisi Mahmut, babasının isteği dışında gizlice denizci olur. Fırtınalarla, dalgalarla boğuşarak yaşamını kazanmak, en büyük tutkusudur onun. Ne ki babası ölünce denizi bırakıp Bodrum a döner. Bir köy ağasının kızıyla evlenerek bu kez de ekmeğini topraktan çıkarmaya başlar. Ama deniz tutkusunu yenemeyen Mahmut, evini ve karısını bırakıp tekrar denize döner. Bu parçada altı çizili sözle, parçada anlatılan kişinin hangi yönü vurgulanmıştır? A) Toprakla uğraşmaktan hoşlanmaması B) Denizden uzak yaşayamaması C) Denizin topraktan verimli olduğuna inanması D) Verdiği karardan dolayı kendini suçlaması 5

11 8. Açık sözcüğü aşağıdaki cümlelerin hangisinde her türlü düşünceyi hoşgörüyle karşılayan, etkisinde kalabilen anlamında kullanılmıştır? A) Anlatımın temel özelliği yalın ve açık olmaktır. B) Her yere başvurmuş, ancak açık bir yer bulamamıştır. C) Herkes bu olayı açık bir tedirginlikle izledi. D) Arap kültürüne bütünüyle açık olduğumuz bir dönemdi. 11. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde benzetmeden yararlanılmamıştır? A) Sabır bir tuğlaya, sadakat ise köke benzer. B) Bu kadının oğlu, yeşil keten takımlar giyerdi. C) Ruhumuz bir çöl kadar ıssız olurdu her akşam. D) Ayrılık her zaman tıpkı ölüm gibidir. 9. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerden hangisi gerçek anlamının dışında (mecaz anlamıyla) kullanılmıştır? A) Hiçbir zaman gizemli hikâyeler yazamamıştı. B) O mektuplardan yakıcı satırlar çarpacak yüzüne. C) Yazı makinesindeki boş kâğıda bakıyorlardı. D) İnce, uzun, bomboş bardak doldu sonunda. 12. Yalnızca bir şair olarak değil, bir aydın olarak da hem kendini hem de şiirimizi ileriye götürmüştür. Şiirimize yeni konular, görüşler, biçimler getirmiştir. Şiir diline, konuşma dilinin canlılığını, genişliğini aşılamıştır. Bunu yaparken de sadelik içinde, en az sözcükle derinliğe varmanın yolunu bulmuştur. Bu parçadaki en az sözcükle derinliğe varmak sözüyle anlatılmak istenen aşağıdakilerden hangisidir? A) Yoğun bir anlatım biçimi kullanmak B) Geniş kitlelere seslenmek C) Yeni ve değişik ürünlerle şiiri geliştirmek D) Alışılmış deyişleri bir yana bırakmak 10. Aşağıdakilerin hangisinde insana özgü niteliklerin doğaya aktarımı söz konusudur? A) Aldığım her nefes seni fısıldar Gelir ta kalbimden vurur şarkılar B) Bir tren sesiyle başladı ağrım Dağları taşları çınlattı çağrım C) Bu gece tek hece yazmam dese de Sabaha çıkmadan sözünden caydı D) İsyankar olurum ister istemez Canımdan usanır bezer dururum 13. I. Hastalıktan epeyce zayıfladı. II. Buradan ayrılınca bizi büsbütün unuttu. III. Bugün sınıfın çoğu derse gelmişti. IV. Aldığı kararlar tamamen kendisine aittir. Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcükler anlamca birbirine en yakındır? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV 1. B 2. A 3. B 4. D 5. D 6. C 7. B 8. D 9. B 10. A 11. B 12. A 13. C 6

12 CÜMLEDE ANLAM Duygu, düşünce ve istekleri ifade eden sözcük ve sözcük gruplarına cümle denir. Sanatçı, nesnel anlatımı tercih edemez. Kendi bakışını yansıtan kişi sanatçıdır. CÜMLENİN YORUMU Cümlenin İletisi Cümle sorularında sıkça sorulan soru tiplerinden biri cümlenin yorumu sorulardır. Bu sorularda öğrenciden bir cümlenin ana düşüncesini, yani anlatılmak isteneni bulması, başka bir deyişle cümleyi yorumlaması istenir. Eğitim görmemiş insan ruhu, işlenmemiş demire benzer; iyi bir ustanın eli değmedikçe insanda gizli olan renk ve güzellikler ortaya çıkmaz. Bu cümlede anlatılmak istenen Kabiliyetlerimiz eğitimle belirlenir ve biçimlenir. düşüncesidir. Cümlede Vurgu Türkçenin cümle kurallarına göre vurgulanmak istenen öğeler yüklemin önüne getirilir. Murat, dün gece İstanbul a uçakla gitti. (araç vurgulanmış) Murat, dün gece uçakla İstanbul a gitti. (yer vurgulanmış) Eş Anlamlı Cümleler Bir cümlenin taşıdığı düşünce, cümlenin temel anlamı bozulmadan çeşitli şekillerde söylenebilir. Sözcükler farklı olsa da anlamı bire bir aynı cümleler eş anlamlı cümlelerdir. Anlamca Çelişen Cümleler Anlam bakımından birbiriyle bağdaşmayan, karşıt yargılar taşıyan cümlelerdir. Bir insanın davranışını herkese genellemek doğru değildir. İnsanlar üç aşağı beş yukarı aynı anlayıştadır. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER Olumlu Cümleler Cümlenin yükleminde belirtilen iş ya da oluşun, yani yargının, gerçekleştiğini gösteren cümlelerdir. Dünkü sınavdan sonra bütün gün ders çalıştım. Mutfakta yiyecek bir şeyler var. Biçimce Olumlu - Anlamca Olumsuz Cümleler Cümle, biçimce olumlu cümle kalıbındayken cümleden çıkan anlam olumsuz cümle kalıbındadır: Ne aradı ne bir haber yolladı. (cümleden çıkan anlam: aramadı ve haber yollamadı ) Olumsuz Cümleler Olumlu cümlelerin aksine, cümledeki yargının gerçekleşmediğini bildiren cümlelerdir. Cümledeki işin gerçekleşmediği yüklemden anlaşılır. Aşağıdaki örneklerde cümleyi olumsuz yapan ek ya da sözcükleri inceleyiniz: 7

13 Dünkü sınavdan sonra bugün ders çalışmadım. Mutfakta yiyecek hiçbir şey yok. Biçimce Olumsuz - Anlamca Olumlu Cümleler Cümle, biçimce olumsuz cümle kalıbındayken cümleden çıkan anlam olumlu cümle kalıbındadır: Seni sevmiyor değilim aslında. (cümleden çıkan anlam: seviyorum ) Kanıksama Kanıksama, bir durumu kabullenme, artık o durumdan etkilenmemektir. Başka bir deyişle o duruma alışmaktır. Onu sürekli uyardım gürültü etmemesi için; fakat artık beni etkilemiyor. Önceleri bu bölgenin insanına karşı çok tedirgindim; şimdi çok rahatım. Soru Cümleleri Soru cümlelerini iki başlıkta incelemek mümkündür: Gerçek Soru Cümleleri: Bir yanıt almak amacıyla kullanılan soru cümlelerdir. Yarın nereye gideceksin? Kiminle, saat kaçta görüşecekmiş? Sözde Soru Cümleleri: Düşüncelerin soru yoluyla ifade edildiği, yanıt almak amacıyla kullanılmayan soru kalıplarıdır. Bu soru cümleleri çeşitli anlamlar barındırır. Bunca işi sen mi yaptın? (inanmama) İki üç milyonun lafı mı olur? (azımsama) Ünlem Cümleleri Duyguları vurgulu biçimde yansıtan öbek ve cümlelerdir. Çeşitli şekillerde ünlem anlamı sağlanabilir: Of, çok sıkıldım bu toplantıdan! (usanç) Vah vah, ne hale gelmiş adam! (acıma ) Emir Cümleleri Bir işin yapılmasını ya da yapılmamasını bildiren cümlelerdir. Emir, denince sert, katı bir ifade düşünülmemelidir. Yap / yapma kalıbındaki her cümle emir kipinde olduğu için emir anlamı da taşımaktadır. Çıkarım Çıkarım, verilen bazı yargılardan yeni bir yargıya ulaşmaktır. Bugün çok şiddetli fırtına varmış denizde, bu durumda onların balığa çıkamayacağı kesin. Çaydanlığın hâlâ sıcak olması burada birilerinin kısa süre önce oturduğunu gösteriyor. Beğenme - Takdir Beğenme, bir eserin, bir kişinin, bir nesnenin vb. hoşa gittiğini belirtmektir. Beğeni, bazı sözcüklerle dile getirilebildiği gibi, cümlenin bütününe de yayılmış olabilir. Bu resmi ne kadar da güzel yapmışsın! O, çok düzenli ve çalışkan bir insandı. Yakınma Yakınma, olumsuz bir durumdan duyulan rahatsızlığı şikayet ederek anlatmaktır. Hangi gün işine zamanında geldi ki? Bu yaşına geldi, hala odasını düzenlemeyi öğrenemedi. Ön Yargı Ön yargı, bir kimse veya konu hakkında önceden verilmiş olumlu veya olumsuz hüküm demektir. Bu yazarımız böyle giderse saman alevi gibi parlayıp sönecek. Toplumu kucaklayan bu pırıl pırıl gençler, yakında Türkiye nin en büyük sanatçıları olacaktır. Tahmin - Olasılık Tahmin, bir olayın veya durumun sonucuyla ilgili aşağı yukarı bir fikir söylemek, sonucu önceden kestirmek demektir. Tahmin, olasılık, sezgi ve ön yargı birbirine yakın kavramlardır; bu yüzden sorularda birbirine yakın seçeneklerde verilmez. Belki de o, Türk şiirinin en büyük şairlerinden biri olacak. Senin bu konuya karışmak istemediğini anlamıştım. 8

14 Varsayım Varsayım, bir olayın sonuçları üzerinde fikir yürütebilmek için, onu olmuş veya olacak saymak, farz etmek demektir. Tut ki karnım acıktı, anneme küstüm. Farz edelim ki bu sınavı kazandınız, daha sonra ne yapacaksınız? Şaşırma Şaşırma, bir işin nasıl yapıldığını kavrayamayarak hayret etmek, olayı garipsemek demektir. Bir insan nasıl bu kadar vurdumduymaz olabilir? Senin bütün bu kötülükleri yaptığına inanamıyorum. Uyarı Uyarı, bir kimseye nasıl davranması gerektiğini hatırlatmak, onun, olumsuz davranışlarının farkına varmasını sağlamak için dikkatini çekmek demektir. Bir daha benimle bu şekilde konuşma. Seni sevenleri üzdüğünün farkında mısın? Öneri Öneri, bir sorunu çözmek için ileri sürülen düşünce, görüş demektir. Öneri bildiren yargılar herhangi bir konu hakkında teklif, düşünce ortaya koyan yargılardır. Daha başarılı olabilmek için hikâyede sağlam bir üslup yakalamalısın. Yazar, romandaki kişileri daha belirgin şekilde yansıtabilmek istiyorsa köyü, bir toplum bilinci yaklaşımıyla değil bir vatandaş gibi anlatmalı. ANLATIM ÖZELLİKLERİNE GÖRE CÜMLELER Öznel ve Nesnel Anlatım Kişisel duygu ve düşünceler içeren, doğruluğu kişiden kişiye değişen cümlelere öznel anlatımlı cümle denir. Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Peyami Safa nın en güzel eseridir. Bugünkü ders gerçekten çok zevkliydi. Neden (Gerekçe) Bildiren Cümleler Neden cümlelerinde yüklemde belirtilen yargının hangi nedenle gerçekleştiği ya da gerçekleştirildiği belirtilir. Bu kadar düzenli ve disiplinli çalışınca yarışmada birinci oldu. Sınava iyi hazırlandığından başarılı oldu. Geç kaldığı için annesinden özür diledi. Amaç Bildiren Cümleler Cümlede eylemin hangi amaçla gerçekleştirildiği vurgulanıyorsa bu tür cümlelere amaç cümlesi denir. Bunları anlatmak için onun yanına gittim. Trafiği rahatlatmak amacıyla yeni yollar açılmalı. Fikir adamları, toplumların dünyaya bakış tarzlarını değiştirmek maksadıyla birçok çalışma yaparlar. Koşul (Şart) Cümleleri Eylemin ya da durumun gerçekleşmesinin, başka bir eylemin gerçekleşmesine bağlı olduğu cümlelere koşul (şart) cümlesi denir. İnsan istedi mi her şeyi başarır. Sinemaya giderim ama sen gelirsen. Çalışkan olursan herkes seni takdir eder. Tanım Cümleleri Bir varlığa, bir şeye özgü nitelikleri belirten, bir kelimeyi belirleyen, açıklayan cümlelere tanım cümlesi denir. Tanım cümlesi Bu nedir? sorusuna cevap verir. Uygarlık, bizden önceki kuşakların biriktirdiği bilgi ve anıların bir toplamıdır. Uygarlık nedir? sorusuna uygarlık kavramı tanıtılarak cevap verildiği için bu cümle, bir tanım cümlesidir. Karşılaştırma Cümleleri Birden çok kişi, olay ya da nesnenin benzerliklerini ya da farklılıklarını ortaya koyan cümlelere karşılaştırma cümlesi denir. Meydana gelen en şiddetli sarsıntı buydu. Karacaoğlan dan daha güzel yazan bir halk ozanı yoktur. 9

15 İçerik ve Üslup (Biçim) Bildiren Cümleler İçerik, yapıtta ele alınan duygu ve düşünceleri dile getiren cümlelerdir. Diğer bir deyişle konu bildiren cümlelerdir. Filmde, yalnız yaşayan insanların sorunları ele alınmış. Şiirlerde aşkı, özlemi dile getirir. Doğrudan Anlatım (Aktarma) Cümleleri Herhangi bir kişinin, bir konu hakkındaki düşüncelerinin değişikliğe uğratılmadan aktarıldığı cümlelere doğrudan anlatım cümlesi denir. Paul Valery İlk dize Tanrı vergisidir, ondan sonrası da çaba. demiş Arkadaşına söyle, yarın ödevini mutlaka getirsin, dedi. Dolaylı Anlatım (Aktarma) Cümleleri Bir kimsenin, bir konudaki düşüncelerini söylendiği gibi aktarmayan cümlelerdir. Bu tür anlatımlarda cümleyi aktaran kişi, başkasından aldığı cümleye kendi anlatım özelliğini katar. Arkadaşım, Hazım ın canlandırdığı prensin gerçek hayatta da yaşamış olduğunu söyledi. 10