TEMA Kamu-Özel Ortaklığında Müşavirlik Hizmetleri. ETKİNLİKLERİMİZDEN TürkMMMB 9. Teknik Müşavirlik Kongresi nin Ardından...

Transkript

1 Temmuz SAYI: 32 3 ayda bir yayımlanır Ücretsizdir TEMA Kamu-Özel Ortaklığında Müşavirlik Hizmetleri ETKİNLİKLERİMİZDEN TürkMMMB 9. Teknik Müşavirlik Kongresi nin Ardından... KÜLTÜR-SANAT Ilısu Baraj Bölgesi'nin Kültürel Açıdan Değerlendirilmesi

2

3 Ç NDEK LER EDİTÖRDEN EDİTÖRDEN Kamu-Özel Ortaklığı ve Cumhuriyet Bayramımızın 90. Yılını Kutlarken...2 Teknik Müşavirlerin Önemi...2 ISSN ISSN İmtiyaz Sahibi Türk Müflavir Mühendisler İmtiyaz Sahibi ve Mimarlar Birli i Türk Müflavir ad na Mühendisler Yönetim Kurulu ve Mimarlar Baflkan Birli i ad na Yönetim Demir Kurulu İNÖZÜBaflkan Demir İNÖZÜ Yazı İşleri Müdürü Salih Bilgin AKMAN Yazı İşleri Müdürü Salih Yayın Bilgin Kurulu AKMAN Salih Bilgin AKMAN Yayın Munis Kurulu ÖZER Salih Oktay Bilgin AKAT AKMAN Mehmet Munis DÖNMEZ ÖZER Metin Oktay DALGIÇ AKAT Mehmet Pelin ERDOĞAN DÖNMEZ Hülya Yalçın EKSERT KALAÇ Pelin ERDOĞAN Türk Müşavir Yalçın Mühendisler KALAÇ ve Mimarlar Birliği Türk Ahmet Müşavir Rasim Mühendisler Sokak No:35/2 ve Çankaya Mimarlar Birliği Ankara Ahmet Tel: Rasim (312) Sokak No:35/2 70 Çankaya Faks: (0312) Ankara e-posta: Tel: tmmmb@tmmmb.org.tr (312) Faks: url: (0312) e-posta: tmmmb@tmmmb.org.tr url: Grafik-Tasarım Yusuf MEfiE (Ajans-Türk) Grafik-Tasarım Yusuf MEfiE (Ajans-Türk) Basımevi Basımevi Ajans-Türk Gazetecilik Matbaacılık İnşaat Sanayii A.Ş. İstanbul Ajans-Türk Yolu Gazetecilik 7. Km. İnönü Matbaacılık Mahallesi Necdet Evliyagil İnşaat Sk. Sanayii No: 24 Batıkent A.Ş. / ANKARA Tel: İstanbul Yolu Km. - Fax: İnönü 0312 Mahallesi Necdet Evliyagil Sk. No: - 24 info@ajansturk.com.tr Batıkent / ANKARA Tel: Fax: Basım Tarihi - info@ajansturk.com.tr Basım Basım Tarihi Yeri ANKARA Basım Yayım Türü Yeri Yerel ANKARA Süreli 3 ayda bir yayımlanır Yayım Türü Yazıların ve reklamların Yerel Süreli içeriğinden sahibi sorumludur; 3 ayda TürkMMMB bir yayımlanır veya Yayın Kurulu sorumlu tutulamaz. Yazıların ve reklamların içeriğinden sahibi sorumludur; Yayımlanan TürkMMMB yazıların, her veya hakkı Yayın saklıdır. Kurulu Kaynak belirtmek sorumlu koşuluyla, tutulamaz. yazılarından, Yayımlanan toplamda yazıların, çeyrek sayfayı her hakkı geçmeyen saklıdır. Kaynak alıntı belirtmek yapılabilir. koşuluyla, Bunun yazılarından, dışında, seri toplamda olarak çoğaltılması, çeyrek sayfayı çeyrek geçmeyen sayfadan alıntı yapılabilir. fazla alıntı Bunun veya dışında, kopya seri yapılması, olarak Yayın çoğaltılması, Kurulu nun çeyrek sayfadan fazla alıntı veya kopya yapılması, yazılı iznine bağlıdır Yayın Kurulu nun yazılı iznine bağlıdır Dergimiz, 2000 adet basılıp dağıtılmaktadır. BAŞKANDAN BAŞKANDAN Soma Maden Faciası-Kamu Özel Ortaklığı...3 Cumhuriyetimizin 90. Yılında İnşaat Sektörümüz...3 TEMA Teknik Müşavirlik Açısından KÖO Projeleri, TEMA Avrupa da Umut, Türkiye de???...4 Cumhuriyet in 90. Yılında Kamu Özel Sektör Ortaklığı (PPP) Modelinin Kadın Mühendis ve Mimarlarımız...4 Başarısında Yalın Yönetim İlkelerinin Etkisi...8 Türkiye de Kamu Özel İşbirliği Sürecine Bakış...12 Birliğimizin Kurucusu Sayın M. Orhan URAL'ın Anıları Havalimanları Yapım ve İşletmesinde Kamu-Özel İşbirliği (KÖİ) Yıl Öncesinden Bugünlere ÜYELERİMİZDEN Kamu Özel İşbirliği (PPP) Uygulamaları ve İZLENİMLER Gebze-Orhangazi-İzmir Otoyolu (İzmit FIDIC Körfez Barselona Köprüsü Konferansı ve Bağlantı ve 100. Yolları Yıl Kutlamaları Dahil)...16 Projesi Finansman Modeli...18 ETKİNLİKLERİMİZDEN ÜYELERİMİZDEN TÜRKMMMB 9. Teknik Müşavirlik Kongresi nin Aral Denizi ni Ardından...22 Doldurmak...20 BİRLİĞİMİZDEN Kentsel Dönüşüm Süreci / Ülkemizdeki Gelişmeler Dönemi Yönetim Kurulu...26 KÜLTÜR - SANAT KÜLTÜR - SANAT Ilısu 90. Baraj Yılında Bölgesi nin Cumhuriyet Getirilerine Özet Bakış...28 Kültürel Açıdan Değerlendirilmesi...28 BİRLİĞİMİZDEN HABERLER Dönemi Yönetim Kurulu

4 Salih Bilgin AKMAN Kamu-Özel Ortaklığı ve Teknik Müşavirlerin Önemi meden yaptıkları hatalar. Bilgi ve deneyimi hala en düşük bedelle tedarik etmeye çalışan, proje paydaşlarını kalite odaklı değil maliyet esasına dayalı olarak seçen hem kamu ve hem de özel sektör işverenlerinde ciddi zihniyet değişimi gerekiyor diyerek uygulamadaki temel düşünce sistematiğine vurgu yapmaktadır. Sayın Hülya Eksert Türkiye de Kamu Özel İşbirliği Sürecine Bakış konulu yazısında Algılama farklılıklarını ortadan kaldırmanın yolu farkındalıkları arttırmaktır. Bilim ve teknoloji kökenli uygulamalar finansman modellerinden bağımsız konulardır, finansman modeli ne olursa olsun, teknik uygulamanın kalitesi ve etkinliği ancak teknik müşavirlik sektörü gelişmiş ülkelerde sağlanabilmektedir diyerek teknik müşavirlerin Kamu-Özel işbirliğindeki önemini belirtmektedir. Sayın Munis Özer Havalimanları Yapım ve İşletmesinde Kamu-Özel İşbirliği (KÖİ) konulu yazısında Türk Mimar, Müşavir ve Mühendislik sektörünün KÖİ modeliyle gerçekleştirilen ve sözleşme büyüklükleri itibarıyla ilk sırada yer alan havaalanı projelerinde; İdare adına avan projelerin ve ihale dosyasının hazırlanması, Proje ve yapım sürecinde idare adına müşavirlik ve kontrolluk hizmetleri, Yatırımcı ile birlikte master plan ve tatbikat projelerinin hazırlanması, Kabul, devreye alma ve test aşamalarındaki müşavirlik hizmetlerinin ülkemizdeki müşavirlere yaptırılarak sektördeki yeterli payın sağlanmasında Kamu nun etkin bir görevi olduğu açıklanıyor. Sayın Azmi Tıraş Kamu Özel İşbirliği (PPP) Uygulamaları ve Gebze-Orhangazi-İzmir Otoyolu (İzmit Körfez Köprüsü ve Bağlantı Yolları Dahil) Projesi Finansman Modeli konulu yazısında ülkemizdeki önemli projelerden biri olan İzmit Körfez Köprüsü ve Bağlantı Yolları için uygulamadan güzel bir örnek vermektedir. Kültür ve Sanat köşemizde Sayın Prof. Dr. Hayat Erkanal Ilısu Baraj Bölgesi nin Kültürel Açıdan Değerlendirilmesi adlı yazısında Mezopotamya nın M.Ö. 4. bin yıl sonlarında yeni bir uygarlığın ortaya çıkışını gerçekleştirdiği ve bu ekonomik gelişmenin ulaşım teknolojisini etkileyerek en doğal ulaşım imkanını veren nehir ulaşım sistemlerinin geliştirildiği bilgisini bizlerle paylaşmaktadır. Sayın Erkanal ın yazısı bizleri sanat tarihinin derinliklerine götürmekte ve ülkemizin geçmişini bizlere hatırlatarak Bu merkezler sadece Anadolu nun değil, tüm insanlığın bugüne kadar bilinen en eski yerleşim yerleridir diye ifade etmektedir. Sayın Erkanal ın yazısının dikkatlice okunmasıyla, Anadolu nun geçmişindeki uygarlık izlerini ögrenmemiz sağlanacaktır. Dergimizin yayına hazırlanmasında emeği geçenlere, yayın kurulu üyelerimize, reklam vererek dergimizin yayınlanmasına sponsorluk yapan üyelerimize ve özel sektörümüze teşekkürlerimizi ve şükranlarımızı sunarız. Yayın Kurulu olarak 34. Genel Kurulumuz da göreve gelen yeni Yönetim Kurulumuz a başarılar dileriz. Gelecek sayıda buluşmak dileğiyle... EDİTÖRDEN... Ülkemiz için tüm bilgi birikimlerini kullanarak teknik müşavirlik yapmak için gönülden fedakarlıklarda bulunan bizler, Soma Faciası ile kaybettiklerimiz için yüreklerimizde duyduğumuz acıyı, bilgilerimizi bu felaketlerin önlenmesi için kullanamamamızın verdiği imkansızlıklarla daha da ağır hissetmekteyiz. Sayın Başkan Demir İnözü yandaki baş yazısında bu konuyu vurgulamaktadır. Teknik Müşavirlik dergimizin teması olarak seçtiğimiz Kamu-Özel Ortaklığında Müşavirlik Hizmetleri konusu sektörümüzün temel uygulamalarındaki konumunu yeniden düşünmek ve görev bilincimizi arttırarak karar vericiler üzerindeki etkin yönlendirici gücümüzü kullanmak gereğini Soma Faciası ile birlikte tüm açıklığı ile gözler önüne sermiştir. Türk Müşavirleri, Mühendisleri ve Mimarları olarak yapacağımız işleri görev bilinci ile dikkatle ve özenle hayata geçirmek insanımızın can güvenliğini korumak için daha etkin olmamızı tekrar hatırlamak bilinci içinde sizlere tm dergisinin 32. sayısını sunmaktayız. Ülkemizde Kamu ve Özel Sektör Kurumları nca görüşüne başvurulan güvenilir, yetkin ve etkin bir sivil toplum kuruluşu olan Birliğimiz görev bilinci ile çalışmalarına devam etmektedir. Tema konumuzla ilgili Dergimize katkıda bulunan Sayın Raşit Ünüvar a, Sayın Haluk Doğançay a, Sayın Hülya Eksert e, Sayın Munis Özer e, Üyelerimizden haberlerde Sayın Azmi Tıraş a, Kültür-Sanat köşemiz için hazırladığı özel yazı için Sayın Prof. Dr. Hayat Erkanal a teşekkürlerimizi sunarız. Bu makalelerin yazarlarının özgeçmişlerine sayfalarımızda yer verilmiştir. Sayın Raşit Ünüvar Teknik Müşavirlik Açısından KÖO Projeleri, Avrupa da Umut, Türkiye de??? konulu yazısıda Teknik Müşavirin uluslararası boyutta görevlerini açıklamaktadır ve ülkemizdeki hazin duruma atıfta bulunmaktadır. Sayın Haluk Doğançay Kamu Özel Sektör Ortaklığı (PPP) Modelinin Başarısında Yalın Yönetim İlkelerinin Etkisi konulu yazısının son bölümünde Buradaki temel sorun, modelin kendisi değil, modeli uygulayanların modelin felsefesi ve gerekliliklerini özümse- Türk Müşavir Mühendisler ve Mimarlar Birliği (TürkMMMB), müşavir mühendislik ve mimarlık kavramının önemini ilgili kurumlara ve topluma anlatmak, müşavirlik hizmetlerinin ilerlemesine ve gelişmesine çalışmak, uluslararası uygulamaları ülkemize taşımada öncülük ederek, bu konuda en yüksek uluslararası teknolojik ve örgütsel seviyeye erişmek amacıyla, 25 Nisan 1980 tarihinde kurulmuştur. Birlik, bağımsız müşavirlik hizmeti veren mühendis ve mimarları temsil eden dernek statüsünde bir sivil toplum kuruluşudur. TürkMMMB, 1987 yılında Müşavir Mühendisler Uluslararası Federasyonu FIDIC e ve 2001 yılında Avrupa Müşavir Birlikleri Federasyonu - EFCA ya üye olmuştur. Her iki federasyonun Türkiye deki tek temsilcisidir. TürkMMMB, amaçları doğrultusunda; gelişmiş ülkelerde yaygın ve kurumsallaşmış olarak kabul gören, ancak ülkemizde henüz eksiklikleri olan bağımsız teknik müşavirlik sektörünün geliştirilmesi ve gelişmiş ülkelerdeki uygulamaların Türkiye ye kazandırılması için gerek üyelerine, gerekse toplumun tüm kesimlerine yönelik yoğun çalışmalar yapmaktadır. Uluslararas kabul görmüfl tan m yla FIDIC standartlar yla ba ms z müflavir mühendislik yapan firmalar n bir araya geldi i çat kuruluflu olan TürkMMMB nin, inflaat sektörünün farkl alanlar nda deneyimli 200 e yak n üyesi bulunmaktad r Dönemi Yönetim Kurulu Demir İNÖZÜ - Başkan Salih Bilgin AKMAN - Başkan Yardımcısı Sedef ERDOĞAN - Başkan Yardımcısı Hamdi AYDIN - Başkan Yardımcısı M. Sinan AKER - Başkan Yardımcısı Munis ÖZER - Sekreter Üye H. Cemal KARAOĞLU - Sayman Üye Ahmet Süreyya URAL - Üye Hülya EKSERT - Üye 2 SAYI32

5 Demir İNÖZÜ Soma Maden Faciası-Kamu Özel Ortaklığı Değerli Okurlarımız, Kamu Özel Ortaklıkları (KÖO) kaynakların, risklerin, kazançların ve sorumlulukların, uzmanlık konularına bağlı olarak ortaklar arasında uygun şekilde dağıtılmasını gerektirir. Sağlıklı bir KÖO uygulamasında ortaklığın amaçları ve amaçlara ulaşmak için izlenecek yollar sürdürülebilirlik ilkeleri doğrultusunda belirlenmeli, riskler tanımlanmalı, taraflar bu risklerin kendilerine yüklediği sorumlulukların bilincinde olmalı, sorumluluklar bu risklerin üstesinden en uygun şekilde gelebilecek ortaklara aktarılmalı ve gerekleri yerine getirilmelidir. 13 Mayıs 2014 tarihinde Soma kömür madeninde meydana gelen ve yüzlerce madencimizin ölümüne yol açan facia, Kamu Özel Ortaklığı modelinin Türkiye de madencilik sektöründe yaygın olarak uygulanan türlerinden biri olan Rödövans yönteminin neden olduğu, acısını yaşam boyu hissedeceğimiz ve unutmayacağımız korkunç bir olaydır. Rödövans sözleşmeleriyle kamuya ait maden ruhsat alanlarının işletme izni, tüm hukuki hak ve sorumlulukları devlette kalmak koşuluyla, sözleşme ile özel sektöre belli bir süre için belli koşullarla devredilmekte, yani kiralanmaktadır. Çıkarılan maden, işletme iznini alan kişinin mülkiyetine girmekte, üretilen madenin belli bir bölümü sözleşmede ton başına ödenmesi taahhüt edilen tutar (kira) olarak devlete (Soma örneğinde Türkiye Kömür İşletmeleri ne) gitmekte, kalan miktar ise işletmeci şirketin tasarrufuna bırakılmaktadır. Soma örneğinde işletmeci (rödövansçı) şirkete kalan miktar için de Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) belli bir bedel üzerinden kömür alım garantisi vermiştir. Soma da ocak kapasitesi ve yıllık ortalama üretim potansiyeli belli. İşletmeci şirket, bu ocaklarda daha önce devletin tonunu 136 $ a ürettiği kömürün üretim maliyetini 23.8 $ düşürdüklerini, üretim miktarını da arttırdıklarını söylüyor. Rödövansçı maliyeti düşürmek ve kâr marjını artırmak için üretimi artırmış, kömürün kendiliğinden yanabilir yapısından dolayı tehlike oluşturması nedeniyle kullanıma kapatılmış olan kömür alanlarında da üretim yapmış, koşulları zorlamış, vardiya sayısını artırmış, aynı anda daha fazla işçiyi yeraltına sokmuş, risklerin artması yoluyla kârını artırmıştır. Ekip başları (dayıbaşılar) vasıtasıyla işçilerin teminini sağlayan dolaylı taşeronluk sistemiyle bir kısım işçiler düşük ücretlerle çalışmaya razı olmuşlar; razı olmak zorunda bırakılmışlardır. İşletme, bakım, onarım ve güvenlik masrafları, çalışanların maliyetleri en aza indirilerek kömürün üretim maliyeti düşürülmüştür. Burada rödövansçı kadar kömürü rödövansçılardan alarak piyasaya sunan TKİ nin de büyük kazançlar elde ettiği, ancak yeterli denetimi yapmadığı gerçeği gözden kaçırılmamalıdır. Soma da etkin ve yeterli kamusal denetimin sağlanamamış olması, yaptırımların uygulanmaması, işletmecinin üretim ve kâr hırsıyla, gereken iş ve işçi güvenliği önlemlerini almaması sonucunda yaşadığımız bu felaket, Türkiye de madencilik sektöründe KÖO uygulamalarının mercek altına alınmasını gerektirmektedir. Türkiye, maden kazaları ve ölümleri sıralamasında dünyada ilk sırada yer almaktadır. Madencilik, özellikle yeraltı kömür madenciliği, büyük güvenlik riskleri içeren; teknoloji, deneyim ve uzmanlık gerektiren; devletin madenlerde çalışanların can güvenliğini sağlamakla ve gerekli denetimleri yapmakla yükümlü olduğu; iş güvenliği ve işçi sağlığı konularındaki en küçük bir ihmalin büyük facialara yol açtığı çok tehlikeli bir iş koludur. Teknolojiye, ekipmana, çalışanların eğitimine ve sosyo-ekonomik koşullarının iyileştirilmesine, sağlıklı çalışma koşulları sağlanmasına yatırım yapılması gerekir. Madencilikte risklerin belirlenmesi, değerlendirilmesi, izlenmesi ve gereken ölçümlerin sürekli olarak yapılması; risk ve kriz yönetimi, yangınla mücadele, acil durum ve eylem planlarının hazırlanması büyük önem taşımaktadır. Buna yönelik olarak ilgili kamu kuruluşları, bakanlıklar ve özel şirketler bu süreçleri yönetebilecek, gerekli denetimleri ve koordinasyonu sağlayacak idari yapıları oluşturmalıdır sayılı Maden Yasası nın birçok hükmüne aykırı uygulamalar içeren rödövans sözleşmelerinin tam olarak bir yasal düzenlemeye kavuşturulamaması, rödövansçıların kiraladıkları alanları taşeronlara vermeleri sonucunda madenciliğimiz, deneyimsiz ve bu konunun uzmanı olmayan, iş güvenliği ve işçi sağlığını göz ardı eden, teknik ve finansal kapasiteleri yetersiz, riskleri üstlenmeyen, hiçbir kurala ve denetime bağlı olmayan, kısa süreli çıkarları ve para hırsları için insan hayatını hiçe sayan kişiler ve şirketlere teslim edilmiştir. KÖO nın ilkelerine, hedefleri ve beklentilerine aykırı olan rödövans uygulamasından vazgeçilmesi madencilik sektörümüz için yaşamsal önem taşımaktadır. Ülkemizde KÖO uygulamalarında genel olarak karşılaşılan ana sorunlar; mevcut yasal mevzuatın eksiklikleri ve yetersizlikleri, kurumsal kapasite ve idari altyapının eksikliği, ilgili kurumlar arasında yetki karmaşası oluşması, kamunun riskleri özel sektöre yükleme eğilimi, bürokrasiden kaynaklanan zorluklar ve kamu denetiminin yetersizliği olarak sıralanabilir. Kamu sektörünün yeterli kaynak ayıramaması nedeniyle gerçekleştirilmesinde sıkıntı yaşanan projelerin özel sektör sermayesi katkısıyla süratle tamamlanmasını, kamu hizmetlerinin verimli ve kaliteli olarak sunulabilmesini, yabancı yatırımcıların ve dış sermayenin de katkısının artması yoluyla teknoloji transferi sağlanmasını, özel sektörün uzmanlık alanlarının çeşitlendirilmesini ve deneyiminin artmasını, yatırımlara yönelen varlık ve birikimlerin daha geniş bir tabana yayılmasını hedefleyen Kamu Özel Ortaklıkları, Türkiye de yeterli altyapının oluşmaması nedeniyle bazı alanlarda yeterince başarılı olamamaktadır. Doğru projelerin seçilmesi, risklerin incelenmesi, kaliteli tasarımlar hazırlanması, uygun yüklenicilerin ve işletmecilerin seçilmesi için her aşamada yetkin teknik müşavirlik hizmetlerinin alınmasının KÖO projelerinin başarısında büyük rol oynadığı unutulmamalıdır. Son söz olarak Soma daki faciada yaşamlarını yitiren maden şehitlerimizi saygıyla ve rahmetle anıyor, ailelerine başsağlığı, yaralananlara acil şifalar diliyorum. Hem özel hem de kamu sektöründeki ihmallerin ve hukuksuzlukların sonucunda meydana gelen bu felakete yol açan, insani değerlere saygısını yitirmiş, görevlerinin gereğini yapmayan sorumsuz yetkilileri şiddetle kınıyor, suçluların saptanıp mutlaka cezalandırılmalarını beklediğimizi belirtiyorum. BAŞKANDAN... TEMMUZ2014 3

6 Raşit ÜNÜVAR TEKNİK MÜŞAVİRLİK AVRUPA DA UMUT, Türkiye deki Kamu Özel Ortaklığı (KÖO) Projelerinin Türk Teknik Müşavirlik Sektörüne Katkısı Var Mıdır? 1. Giriş Dünyada son yıllarda kamu ve özel sektör arasında altyapının geliştirilmesi ve işletilmesi için işbirliğinde ekonomik faaliyetlerin geniş bir yelpazesinde belirgin etkin bir artış görülmektedir Dünyanın 2012 yılına ait bazı değerlerini vurgulayarak konumuzun önemini anlamaya çalışalım; 1 Dünyanın Toplam yıllık gayrisafi hasılası GDP (GSHY) : USD (Yüz Trilyon Amerikan doları) dır. Bu değerin; % 8.9 u İnşaat Yatırımıdır. (İnşaat, ekipman, servis, bakım onarım, vs..) USD Kamu Yatırımları ( yaklaşık) %4.45 ( İnşaat, ekipman, servis, bakım onarım,vs..) kısmını oluşturmaktadır USD Mühendislik hizmetleri ise ( planlama, mimari, mühendislik, çevre vs..) yaklaşık % 0.445, USD dır. (İnşaatın % 5 i) % 5 lik bir bölümü ise; yanlış satın alma, gecikmeler, rüşvet, iflaslar yoluyla kayıp olmaktadır. Bu da; USD ye karşılık gelmektedir. Kamu-Özel Sektör Ortaklığı (PPP) düzenlemeleri için kamu fonlarındaki sınırlamalar ve yatırımcıların çabaları ile bu yatırımlardan faydalanacak olan halkın yaşam kalitesinin artırılması düşünüldüğünde, her yatırımın kamu bütçesinden ele alınması durumunun göz ardı edilmesine neden olmuştur. Proje finansman modelleri oluşturmak için yatırımcılar çaba göstermişlerdir. Yatırımcılar; Tasarla, Yap, Finansını sağla ve İşlet (Design, Build, Finance and Operate (DBFO)) Yap, İşlet, Transfer et (Build, Operate, Transfer (BOT)) Yap, İşlet, Sahip Ol (Build, Operate, Own (BOO)) Özel Finans bulma Girişimi (Private Finance Initiative (PFI)) Kamu Özel Ortaklığı (Public Private Partnership (PPP)), gibi Proje Finansmanı modellerini uygulamaya koyarak Kamunun daha az etkin ancak onsuz olunamayacak bir sistem çabası içinde de olmuşlardır. Yukarıda sıralanan proje finansman modellerinden KÖO-Kamu Özel Ortaklığı (Public Private Partnership PPP) bu seferki yazımızın konusunu oluşturacak ve bu konu içerisinde de Teknik Müşavirin rolü ve bizlere sağladığı veya sağlaması umulan yararlarını irdelemeye çalışacağız. 4 SAYI32 2. KÖO (PPP) Kamu Özel Ortaklığı / Türkiye de Uygulamaları Şekil1 Şekil 1 geleneksel olarak kamunun bir projeyi finanse etmesi durumudur. Yatırım bedeli kamu tarafından karşılanmakta ve olası riskler de kamunun sorumluluğundadır. İlk yatırım süresi finansman temin etme de dahil olmak üzere 10 yıl olarak tahmin edilmektedir. KÖO (PPP) ise kısaca bizim toplumumuzda Kat Karşılığı Yap-Sat modeli olarak bilinen modeldir. Yani vatandaşın bir arsası varsa, bir müteahhit bunun üzerine binayı yapacaksa ve pazarlık usulü ile ne kadar arsa sahibinden koparabilirse alacaktır. Ülkemiz bu sisteme yabancı değildir. Belediyelerin su ve atıksu şebekelerinin yapılıp işletilmesi, büyük şehirlerde otopark yapılıp işletilmesi gibi bazı yatırımlar için yasal düzenlemeler bile yapılmıştır. 2 (1987) Şimdilerde ise ülkemizde çok sık kullanılan bir proje finansmanı yöntemi olmuştur. Şehir Hastaneleri Kampüsleri inşaatlarının bu yöntem ile yapıldığı söylenmektedir. Ancak Kamu, özel ile ortaklık yapamaz, fikrinden vazgeçemediği için, bu finansman sistemine uzun süre Kamu Özel İşbirliği tabirini kullanmıştır. Şimdilerde ise Sağlık Bakanlığı nın Kamu Özel Ortaklığı Daire Başkanlığı bile vardır. Hastanelerde; tıbbi hizmetlerin haricinde kalan otelcilik hizmetleri, laboratuvar, mikrobiyoloji, röntgen, otopark, ambulans hizmetleri vb.. Okullar; hapishaneler, su, atıksu, katı atık vb yatırımları KÖO finansman sistemi ile rahatça yapılabilmektedir. Bu proje finansmanı sağlama modeli ile a. İlave kapital b. Alternatif yönetim ve uygulama becerisi c. Tüketiciye ve kamuya yüksek ölçüde artı değer d. İhtiyaçların iyi tanımlanması ve kaynakların optimum kullanılmasının sağlanması hedeflenmektedir. 1 WB 2012 raporundan alınmıştır ve 3359 sayılı kanun a) İlave Kapital Sağlama; Yukarıdaki değerlerden de görüldüğü üzere kamu yatırımları toplam inşaat yatırımlarının % 50 sidir. Yani yatırımın sadece yarısını Kamu finanse edebiliyor. Bu durum, Kamuyu, kurumları, kişileri ek finans sağlama yöntemlerini araştırmaya yöneltmiştir. b) Alternatif Yöntem ve Uygulama Becerisi Sağlama; Fizibilite Raporu hazırlanmış olan projelerin uygulamaya geçirilmesi ve işletmeye alınması hızlı bir süreç gerektirmektedir. Hem projenin gelir getirmeye başlaması hem de kendi kendine finansmanını geri ödemesi istenilen bir durumdur. Bu yüzden konvansiyonel inşaat metotları ile işin yapılması uzun süre alabilecektir. Alternatif modern yöntemler ve uygulama becerileri gerekmektedir. c) Tüketiciye ve Kamuya Yüksek Ölçüde Artı Değer Sağlama; Kamunun atıl şekilde kalmış ve kullanılmayan gayrimenkullerinin ortaklığa katkı sağlayarak değerlendirilmeleri ve alternatif modern yöntemler ve uygulama becerileri ile tüketiciye rahatlık, Kamuya da kendini geliştirme ve modern uygulama yöntemleri becerisini kavrama olanağı sunulmaktadır. d) İhtiyaçların İyi Tanımlanması ve Kaynakların Optimum Kullanılmasının Sağlanması ile Proje Uygulanması; Kamunun ihtiyaçları iyi tanımlayabildiğini söylemek biraz güçtür. Politik baskılar ve kıt mali imkanlar bu ihtiyaçların tespitinde hep konservatif davranılması gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Keza kaynaklar KÖO sistemi ile optimum kullanılmaktadır. Öyle olması da gereklidir. Bununla paralel olmak üzere T.C. Sağlık Bakanlığı ülkemizdeki KÖO sisteminin kurucusu konumundadır. T.C. Sağlık Bakanlığı nın web sayfasındaki şu bilgilere birlikte bakalım; Kamu Özel Ortaklığı Daire Başkanlığı, Sağlık Bakanlığı nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına Dair 5683 sayılı Kanunun 09 Haziran 2007 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmesi ile; 181 sayılı Kanun Hükmünde Kararname nin 17/C Maddesi nin (k) bendine göre Kamu Özel Ortaklığı Daire Başkanlığı adı altında müstakil Daire Başkanlığı olarak kurulmuştur.

7 AÇISINDAN KÖO PROJELERİ, TÜRKİYE DE??? TEMA Sağlık sektöründe Kamu-Özel Ortaklığı (KÖO) Finansman yönteminin uygulanması ile; a) Özel sektör finansman kaynaklarının kamu yatırımlarında kullanılması, b) Özel sektörün hızlı karar alma ve bu kararları uygulamaya koyma becerisi ile yaratıcılığının proje sürecine entegrasyonu, riskin paylaşılması, c) Her kesimin en iyi bildiği ve uzman olduğu ana işini yapabileceği bir altyapının oluşturulması, d) Sağlık tesisi faaliyete geçirilinceye kadar kamu adına herhangi bir maliyet üstlenilmemesi, e) Ödenek yetersizliği nedeni ile kamuda ortalama 8-10 yılı bulan bina yapım sürelerinin kısaltılması, f) Kısıtlı kamu kaynakları üzerindeki yatırım yükünün kira bedeli ödeme düzeyinde uzun yıllara yayılması, g) Tıbbi hizmetler dışındaki hizmet ve alanların işletilmesinin özel sektöre yaptırılması gibi, Temel unsurları ve avantajları içeren, uygulamanın esasını KÖO nun oluşturduğu ve birçok uygulama alternatifi bulunan modeli esas alan 3359 sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu na ilave bir madde eklenerek oluşan 5396 sayılı Kanun, 15 Temmuz 2005 tarih sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Sağlık Tesisleri nin, Kiralama Karşılığı Yaptırılması ile Tesislerdeki Tıbbî Hizmet Alanları Dışındaki Hizmet ve Alanların İşletilmesi Karşılığında Yenilenmesine Dair Yönetmelik ; Sağlık Bakanlığı nın tarihli ve 2652 sayılı yazısı üzerine, 07/05/1987 tarihli ve 3359 sayılı Kanunun ek 7 nci maddesine göre, 03/07/2006 tarihinde karara bağlanan sayılı Bakanlar Kurulu kararı, 22 Temmuz 2006 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu çerçeveden olmak üzere TC Sağlık Bakanlığı Türkiye genelinde Hastane Kampüsleri adı altında oldukça iddialı projeleri gündeme almıştır. Dünya ölçeğinde bile hayal edilemeyecek büyüklüktedirler. Bazıları; İhale süreci tamamlananlar; 3 Ankara Etlik, Bilkent ve Kayseri (toplam 8811 yatak); Pazarlık sürecinde olanlar; Elazığ, Konya, Manisa,Yozgat (toplam 2909 yatak) Teklif Sürecinde olanlar ise; yatak olmak üzere tüm KÖO Proje büyüklüğü yatak olmaktadır. Vur deyince öldür sanırım buna denir! Bu projelerin tamamlanma süresi ile ilgili bilgilere sahip değiliz ama bu projeler sağlıklı olarak bitirilirse aşağıda sunacağım PPP Avrupa Ligi nde sanırım şampiyonluğa oynarız! Gelelim KÖO sisteminin açıklanmasına. T.C. Sağlık Bakanlığı web sayfasındaki bilgileri özetler ve şekil ile anlatırsak: 3 ( tarihli TC Sağlık Bakanlığı, Kamu Özel Ortaklığı Daire Başkanlığı Web sayfası bilgilerine göre) Şekil 2 Kamu yatırımlarında 10 yıl olarak tahmin edilen ilk yatırım süreci burada 1-3 yıl olarak düşünülmüştür. Çünkü; yatırımcının işletmeye alma için acelesi vardır. Şekil 2 yi incelersek; Proje maliyetini Yatırımcı karşılamaktadır. Olası riskler ise yatırımcı ve işletmeci tarafından üstlenilmektedir. Kamunun ilk yatırım bedeli (arsa payı) ise işletme süresi boyunca geri ödenmektedir. Burada; ilk yatırım bedelinin yatırımcıya geri ödenmesi (20 30 yıl) ile mülk kamunun malı olmaktadır İşletme bedelinin belirli bir miktarını da Kamu almaktadır. Kamunun Yatırımcı/İşletmeci seçme kriterleri (ihale) burada devreye girmektedir. 3. Avrupa da (AB de) KÖO Aşağıdaki şekilde belirtildiği üzere; İngiltere bu sistemin başını çekmektedir. İkinci dünya harbinden sonra Mahalle Yenileştirmesi (Yeniden Yapılanma) konusunda bu modeli çok kullanmıştır. Arıtma Tesisleri, örneğin Thames Nehri nden su alınıp arıtılarak Londralı ya verilmesi de KÖO projesidir. İspanya; hastaneler ve otoyollar konusunda çok kullanmıştır. Macaristan; hapishane uygulamasını yapan ülkedir. 4. AB Komisyonu ne yapıyor? Her şeyden önce AB komisyonu bu sistemi desteklemektedir. Destekleme nedenleri şöyle sıralanabilir; Açık piyasa erişimi ve adil rekabeti sağlamak; Kamu yararını korumak ve katma değeri maksimize etmek, Hibe finansmanları optimal düzeyini tanımlayan bir uygulanabilir ve sürdürülebilir proje gerçekleştirmek ve hibe edilen bedelin projede kullanıldığına emin olabilmek, Belirli bir proje için KÖO uygulayarak işi hızlandırmak için, bu sistemi desteklemektedir. EFCA ise; Kamu Alımları (Public Procurement ) konusunda sürekli çalışmalar yapmaktadır. Üye Birliklerini gelecekte çok kullanılacak olan KÖO sisteminde Müşavir Mühendisliğin önemi konusunda bilgilendirmekte ve projelerde etkin rol almayı önermektedir. Üyelerini gelişmeler konusunda sürekli bilgilendirmektedir. EFCA kendisine üye olan Teknik Müşavirlerin bu sistemden olabildiğince yararlanması için AB Komisyonu nezdinde çalışmalar yapıyor/ yapmakta yılında Green Paper diye tanımlanan bir Duruş Manifestosu (Position Paper) yayınlamıştır. Yazının ilerleyen bölümlerinde, Teknik Müşavirin KÖO Projelerindeki konumu bölümünde detaylıca, KÖO finans sisteminin Müşavirlerle ilgisi açıklanacaktır. 5. KÖO Projeleri nin İşleyişi ve proje bileşenleri Şekil 3: KÖO Takımı TEMMUZ2014 5

8 Raşit ÜNÜVAR Şekil 4: Bir KÖO takımını oluşturan proje bileşenleri Şekil 3 de gösterilen Proje Takımının, Kredi Kuruluşları ve Kamu ile iç içe bir ilişkisi vardır. (Bkz. Şekil 4) Şekil 5 1. Ortaklar: Projeyi üreten ve yatırıma geçmesine niyetlenen kişi, kuruluş ve/veya firmalar topluluğu. 2. Konsesyon Firması/ Borçlanan: Yukarıdaki ortaklar tarafından oluşturulmuş ve seçilen proje için kurulmuş olan özel firma. Concession yani Özel Amaçlı (Special Purpose) iş için kurulan ve yatırımın yapımı için gerekli bedeli borçlanan firma. 3. Borç Vericiler (Bankalar, kredi kuruluşları) 4. Hizmet Alıcı Firma/ Kamu (Off taker) 5. Anahtar Teslimi Yüklenici (EPC): Tasarla, Temin et ve Yap (Engineer, Procure and Construct Turnkey ) Şartlarına göre işi yapacak olan Yüklenici 6. İşletme Firması: İşletme sürecinde görev alacak olan bu konuda deneyimli firma 7. Malzeme Temin Ediciler 6. Bu takım içinde Teknik Müşavirin yeri neresidir? Önce Projenin önemli bir niteliği olan Proje Finansmanı nın Süreç Döngüsüne (Life Cycle) bakalım (Şekil 5) Proje Finansmanı Süreç Döngüsünde başlangıç Projenin Tanımlanmasıdır, Proje tanımlanırken Takım da kurulacaktır. Bu arada Fizibilite Çalışması yapılacak ve Ön Tasarımlar hazırlanacaktır. Bu etap Projenin fiyatlandırılması ve kritik kararların alınması içindir. Detay tasarımlar yapılırken finansman arama işlemleri yapılır. Uygulama safhasında ise bulunan bu finansman kullanılır. Bu süreye inşaat yapım süreci diyebiliriz. Testlerin başarılı sonuçlanması ile proje işletmeye alınır. İşletmeye alma döneminde ise finansmanın geri ödemesi yapılır. Şekil 6 Proje döngüsünü detaylandırırsak Teknik Müşavir Şekil 6 da görüldüğü üzere; 1. Konsesyon ortakları içerisinde; tasarım ve fizibilite çalışmalarında yapmak amacı ile 2. Kamu nun sağlıklı ve güvenilir satın alma yapmasını sağlamak üzere, Kamun un Teknik Müşaviri Olarak 3. Banka ve/veya Finansörün Yatırıma/Projeye finans sağlaması safhasında Projenin güvenilir olduğu ve geri ödemesinin yapılabilirliğinin kontrolü amacı ile Finans kurumuna danışmanlık yapması amacı ile 4. İnşaatın yapımı sırasında İşveren Yönetiminin içerisinde tasarım, inşaat ve malzeme tedarikinde kontrol olarak 5. İşletme/servis süreci içerisinde işletmenin kurallara uyup uymadığının kontrolü bakım ve onarım işlerinin düzgün yapılıp yapılmadığının kontrolü amacı ile 6 SAYI32

9 TEMA Teknik Müşavir KÖO Projelerinde doğrudan işin içinde olup her aşamada görevde olmalıdır. İşte bu yüzden, AB Komisyonu ve Avrupa nın Teknik Müşavirlerle ilgili kuruluşu EFCA, AB nezdinde çalışmalar ve lobi yaparak KÖO projelerinde Teknik Müşavirin yerinin sağlamlaştırılmasına çalışmaktadır. Daha önce değinmiş olduğum 2006 yılında yayınlanan; 4 Green Paper - Duruş Manifestosu nda (Position Paper) belirlenen bazı hususlar, aşağıda ilginize sunulmaktadır KÖO Projelerinde Mühendislik ve Danışmanlık Kapsamı a) Projelerin tanımlanması ve ilk karar verilmesi safhasındaki ilişkili tekliflerin hazırlanması b) İşverenler için hizmetler: Proje tanımlama için teknik destek Belirlenen projelerin fizibilite çalışmaları Belirlenen projenin fiyatlandırılması Performans tanımı veya projenin fonksiyonel gereksinimleri için teknik yardım Sunulan tekliflerin teknik yardım değerlendirilmesi Teknik yardım teklifi ile inşaat uygunluk değerlendirmesi ve / veya inşaat sırasında sözleşmenin şartlarının sağlanması Operasyon sırasında performans veya fonksiyonel gereksinimleri ile projenin uygunluğunun değerlendirilmesi için teknik yardım. Anahtar performans göstergelerinin irdelenmesi c) Konsesyon firmasına hizmetler: Projenin tasarımı Projenin kalite kontrolu d) Yatırımcılara / bankalara finans temin, işletme ve yapım aşamasında öneriler KÖO larda Tasarımın Önemi Konsesyon Firmasına tasarım ya da kalite kontrol hizmeti veren mühendislik ve danışmanları taşeron olarak bu işlemi yapmaları önerilir. Projeler büyük olduğundan dolayı sorumluluk tanımlanmalıdır. Projenin estetik etki yapması ve proje inşaat maliyetini etkileyen düzeni, şekli, boyutları, malzeme ve proje yapılabilirliği ile, projenin operasyonel özellikleri ve operasyonel maliyet programını etkileyen hususları ele almalıdır. Ayrıca; projenin güvenliğini (H&S) Mühendislik danışmanlık firmaları tarafından ele alınmalıdır. 7. Sonuç Gelelim Türkiye deki KÖO Projelerinden Teknik Müşavirlerin Faydalanması ve bu grupların içerisinde olmasına. KÖO sisteminin en büyük işvereni olan T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından yapılan / yapılacak olan yatırımları gördük. Fizibilite raporu hazırlama aşamasında olan projelerde Teknik Müşavirlik kuruluşlarına pek çok iş olması gerekliliğinden bahsettik. Yapım aşamasında olan inşaatlarda ve konsesyon firmasının bünyesinde de Teknik Müşavir olması bir gerekliliktir. Kredi/Finans Kuruluşları kredi vermeden önce Teknik Müşavirin görüşüne itibar edecektir. İşveren (Kamu) Sağlık Bakanlığı işin sağlıklı ve şartnamelere uygun yapılıp yapılmadığını kontrol etmek üzere bir veya birkaç Teknik Müşavir Kuruluşunu istihdam etmelidir. Tamam bunların hepsi doğru ancak Türkiye için geçerli değildir. Bugüne kadar duyumunu aldığımız herhangi bir Teknik Müşavirlik firmamız ciddi olarak, profesyonelce bu projelerde görev almamışlardır. Ahbap çavuş ilişkisi içerisinde Bölge Müdürlükleri nden emekli mimarların projeleri, mühendislerin statik hesapları ve başka bir şehirde inşaat yapanın öbür şehirde kurduğu Teknik Müşavirlik şirketleri vasıtasıyla işler düzene uygun bir şekilde yürütülmektedir. Yani bu projelerin Türk Müşavir Mühendislik Sektörüne katkısı kocaman bir sıfırdır ve fiyaskodur. Yabancı Müşavirlik kuruluşlarının katkısı var mı yok mu onu bilmiyorum. O da bu yazımızın konusu değil zaten. Ayrıca bir de KİK kanunundaki Teknik Müşavirin Müteahhitle - evlere şenlik - müteselsilen yıl sorumluluk maddesi var ki, milyar Avro değerindeki projelerdeki müteselsiliyeti sizler hayal edin.. Sonuç olarak; Bütün yukarıda okuduklarınız herhangi bir ülkede, gerçek bir KÖO Projesi yapılacağında doğru olan teorik ve uygulamaya esas bilgilerdir. Verdiğim örneklerde; İngiltere de, İspanya da, Macaristan da Teknik Müşavirler Projelerin içinde etkin bir şekilde hizmet vermişlerdir. İşte bunun için AB ve EFCA bu konuda çalışmış ve çalışmaktadır. Bu yazı sizleri bilgilendirmek amacıyla yazılmıştır. Türkiye için geçerli değildir. Raşit ÜNÜVAR ODTÜ Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümünden mezun oldu. 35 yıldan uzun süredir kurucu ortağı ve Yönetim Kurulu Başkanı olduğu Tempo Altyapı Mühendislik, Müşavirlik A.Ş. ve Teknik Tempo Uluslararası Mühendislik A.Ş. nde birçok büyük ölçekli ve özellik arz eden yerli ve uluslararası proje yönetti ve yönetmektedir. Raşit Ünüvar, periyodik olarak FIDIC uluslararası konferanslarına katılmakta olup, ayrıca Londra da ve Lahey de düzenlenmiş olan uluslararası The New FIDIC Contract Conditions seminerlerine katılmıştır. Londra da 1998 yılında düzenlenen Yeni FIDIC Sözleşmeleri Seminerinde Kitapların son redaksiyon çalışmalarında bulunmuştur yılları arasında TMMMB Yönetim Kurulu başkanlığını yürütmüştür tarihleri arasında da EFCA (Avrupa Müşavir Mühendisler Birlikleri Federasyonu) da Yönetim Kurulu üyeliğinde bulunmuştur. Halen FIDIC ve EFCA nın değişik komitelerinde görev yapmaktadır. Raşit Ünüvar, ODTÜ Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümünde - Ankara ve Kuzey Kıbrıs Kampüslerinde- FIDIC & Ethical Rules konusunda ders vermektedir. 4 Position Paper on Public-Private Partnerships (PPPs) TEMMUZ2014 7

10 Haluk DOĞANÇAY Kamu Özel Sektör Ortaklığı Yalın Yönetim Kamu ile Özel Sektörün Ortaklığı olarak ifade edilen PPP (Public Private Partnership) modeli ve türevlerinde hangi kritik özellikler varsa, Özel Sektörde uygulanan D&B (Design and Build) ve türevleri olan IDB (Integrated Design and Build) ve IPD (Integrated Project Delivery) modellerinde de ayni kritik özellikler, yani ayni DNA (*) var. Sadece sektörleri ve uygulama alanları farklı. İnşaat sektöründe popüler bir örnek vardır: Pencerede suyu içeri sızdıran yer, cam ile doğramanın birleşim yeridir. Özellikle proje ölçekleri büyümeye başladığından bu yana inşaat sektörünün en temel sorunu, tasarım ile inşaat süreçlerinin uzmanlaşma nedeniyle birbirinden kopması olarak tanımlanır. Bu kopma nedeniyle, tasarım aşamasında inşaatçının, yapım aşamasında ise geleneksel rolünden uzaklaşmış olan tasarımcının deneyim ve katkısından yararlanmak güçleşmiştir. Olmazsa olmaz bu işbirliği ve koordinasyonu sağlamak üzere yeni bir mesleki disiplin olan proje yöneticileri devreye girmek zorunda kalmıştır. İşverenlerin bu sorunlara çözüm arayışı ve işleri yalınlaştırma arzusunun, tasarımcı ile inşaatçıyı aynı odada birlikte çalıştırmak, işbirliği ve koordinasyonu doğal akışında sağlamak, cam ile doğramanın birleşim detayını en sağlıklı olacak şekilde bütünleştirmek, yani tasarım ve yapım süreçlerini bir modelde çakıştırmak şeklinde ortaya çıktığını görüyoruz. PPP Modelinin Yükselişi ve Geleneksel İnşaat Sektörünün Düşüşü PPP (Kamu Özel Sektör Ortaklığı), kamunun temel iş alanı dışında kalan ve özellikle büyük ölçekli yeni fiziki yatırımlarında özel sektörün kaynaklarından yararlanma amacıyla geliştirdiği bir uygulama modeli. 8 SAYI32 Gelişmiş ülkelerde giderek yaygınlaşmasına rağmen, ülkemizde maalesef az sayıda sektörde kısıtlı uygulama alanı bulabildi. Uygulamanın yaygınlaşmamasında yasal düzenlemelerin gecikmesinin payı olsa da, uygulama süreçlerinde ve sonuçlarında, yaşanan sorunların payının daha çok olduğunu görüyoruz. Ancak, bu başarısız sonuçların elde edilmesinde modelin değil modeli uygulayanların önemli payı olduğunu göz ardı ediyoruz. Geleneksel inşaat sektörü, 2000 yıldır, hep taşı taş üzerine koyarak hayallerini gerçekleştirmeye çalışmış ve sonuçta, diğer sektörlerle arasındaki gelişmişlik ve verimlilik farkı giderek açılmış. Yapılan bir araştırma, son 50 yıldır, tarım dışı diğer tüm sektörlerde verimlilikte %200 ün üzerinde artışlar yaşanırken, inşaat sektörünün malzeme, işgücü ve parasal kayıplarıyla verimlilikte sürekli düşüş yaşadığını gösteriyor. Deliliğin tanımı: Hep aynı şeyleri yapıp, farklı sonuç beklemektir. Albert Einstein. PPP gibi D&B esaslı modellerin ABD,

11 (PPP) Modelinin Başarısında İlkelerinin Etkisi TEMA Japonya, İngiltere, Avrupa Birliği gibi gelişmiş ülkelerin kamu yönetimlerince hızla benimsenmesinin ardında, farklı şeyler yaparak farklı sonuç elde etmeyi hedefleyen ve öncelikle inşaat sektöründe bir devrim ihtiyacı duyan özel sektörün itici gücünün yattığından hiç kuşku yok. İnşaat Sektöründe Devrim İhtiyacı ve Yeni Gelişmeler 80 li yıllarda pek çok ülkede kamu yönetimleri sektörde uluslararası rekabetin ve sürdürülebilirliğin sağlanması amacıyla ilk adımları atmaya başladı. Örneğin, 90 lı yılların başında dönemin İngiliz Hükümetince akademisyenler ve uzmanlar heyetine hazırlatılan oldukça kapsamlı raporun sektörde büyük ses getirdiğini hatırlıyoruz. Aynı yıllarda ABD, Japonya vb. farklı ülke kamu yönetimlerinin, üniversitelerin ve meslek örgütlerinin çalışmaları da giderek yoğunlaştı ve sektörde bir tür devrim oluşturacak pek çok yeni fikir, teori, anlayış, kavram,metodoloji, teknoloji, araç ve teknikler ortaya çıktı. Bunların son 20 yılda en popüler hale gelenleri şunlar; - Kritik Yörünge Metodu (CPM) ile Proje, Program ve Portföy Yönetimi, - Kazanılan Değer Analizi (EV), - Yaşam Döngüsü Maliyeti (LCC), - Kısıtlar Teorisi (ToC) ve Kritik Zincir Modeli, - Tasarla ve Yap Modeli (D&B), - Değer Analizi ve Değer Mühendisliği (VA/VE), - Kurumsal Kaynak Yönetimi (ERP), - Anahtar Performans Kriterleri (KPI), - Bina Bilgi Modellemesi (BIM), 3D, 4D, 5D vb. - Yeşil Bina (LEED, Breeam vb) Sertifikasyon Sistemleri, - Entegre Proje Teslimatı (IPD), - Yalın İnşaat (LEAN Construction) ve Toyota Üretim Modelinin İnşaat Sektörüne Uyarlanması, - En İyi Tedarik Değeri (BVP) ve Performans Bilgi Tedarik Sistemleri (PIPS), - vb. Tüm bu yeni kavramlarda ve PPP ve D&B nin IDB, BOT, DBO, DBFO vb. farklı versiyonlarının temelinde yatan ilk ve en önemli husus, tasarım-tedarik-yapım ve işletmenin bütünsel bir şekilde ele alınması. Örneğin Toyota Modelinde, Japon Kalite Sisteminin Toyota Fabrikalarında uygulanan üretim sistemine etkilerinden yola çıkarak ABD inşaat sektöründe de LEAN (Yalın İnşaat) yaklaşımının yeni bir trend oluşturduğunu görüyoruz. Keza, ABD ve Avrupa da birbirini izler şekilde gelişmeye başlayan BIM (Bina Bilgi Modellemesi) inde, inşaatın daha tasarım aşamasında 3 boyutlu olarak sanal ortamda gerçekleştirilmesi, tasarım sürecinde giren bilginin uygulama sürecinde kapsam, süre (4D), maliyet (5D) ve kalite yönetimi ile işletme sürecinde doğrudan etkileşimli olarak kullanılabilirliği mümkün oluyor. Yine Dr. Eli Goldratt ın 90 larda üretim sanayiinde parlayan Theory of Constraints (ToC) ve Kritik Zincir (Critical Chain) yaklaşımının, 2008 den itibaren Japon kamu inşaat sektörünün %80 inden sorumlu LTI (Arazi, İnşaat, Ulaştırma, Turizm Bakanlığı) nın tüm projelerinde zorunlu olarak kullanılmaya başladığına şahit oluyoruz. Sürdürülebilirlik ve Yeşil Bina konusunda, LEED, Breeam vb. sertifikasyon sistemlerinin fikir ve tasarım aşamasında başladığını ve uygulama ve işletme ile etkileşimli ve bütünleyici olduğu gerçeği ile karşı karşıya geliyoruz. Tasarımın Yapım Süreciyle Birlikte Ele Alınmasının Yalın Yönetim İlkeleri ile İlişkisi Kamunun PPP modelinde olduğu gibi özel sektör İşverenleri de, işbirliği ve verimliliğin anahtarını Tasarım ve Yapım sürecinin entegrasyonunda buluyor. Dünyada giderek daha yaygın bir biçimde Tasarla-Yap Modeli uygulanıyor. Ancak kurumların ve projelerin özellik ve ihtiyaçlarına uygun farklı modeller geliştiriliyor: Geleneksel Tasarla-Yap Modelinden, Bütünleşik Tasarla-Yap ve Bütünleşik Proje Teslim Modellerine Geçiş TEMMUZ2014 9

12 Haluk DOĞANÇAY İşverenler, Geleneksel D&B (Tasarla- Yap) modelinde, Yapımcıyı taşeronu durumundaki Tasarımcısıyla aynı odaya koyup işbirliği yapma fırsatı veriyor, ancak bu işbirliği fırsatının Yapımcının Tasarımcısını en düşük bedel yöntemiyle seçmesi durumunda, bu yöntemin arzu ettiği işbirliğinin garantisi olmadığını görüyor. İşverenler bu kez, Bütünleşik Tasarla - Yap - IDB modeline geçiş yapıp Yapımcıyı Tasarımcılarıyla iş ortakları haline getiriyor. Kurumlarda ciddi bir anlayış değişimi gerektiren bu modelle BIM (Bina Bilgi Modellemesi) şeffaf veri tabanı, bilgi paylaşımı ve işbirliği yönetimi ile Yapımcının tasarımcı ve yapımcı ile daha sıkı bir işbirliği yapmasını hedefliyor. Ancak, süreçte kendisi daha çok söz sahibi olabilmek amacıyla tasarım aşamasını 2 ye böldüğünde ya da sözleşme tarafı olan Tasarımcı-Yapımcı Ortaklığını kendisi yine en düşük bedel yöntemiyle seçtiğinde, yine amacına ulaşamıyor. Son yıllarda İşverenlerin yatırım projelerini işbirliği, şeffaf iletişim, etkin yönetim ve verimlilik ilkeleriyle ve yalın prensipleriyle yönetmek amacıyla sarıldığı en yeni model ise Bütünleşik Proje Teslimatı yani IPD (Integrated Project Delivery): Bir tür risklerin ve birlikte yaratılan değerin ödülünün paylaşılması. Bu modelde, İşveren- Yapımcı-Tasarımcının sektör için sıra dışı ama gerçek bir iş ortaklığı sözleşmesi söz konusu. Ancak, işin başında Hedef Maliyet adıyla, Garanti Edilen En Yüksek Bedel-GMP ye benzer bir bedel birlikte belirleniyor. Şayet maliyetler bu hedefi aşarsa, aşan bedel Tasarım ve Yapımcının kar havuzuna indirim olarak yansıyor. Maliyetler hedefin altında kaldığında İşveren ve proje ortakları karı paylaşıyor. Hedefin çok üzerine çıkıp kar havuzunu sıfırlamış ise, kalan maliyeti İşveren üstleniyor. Sonuç Özetle, fiziki yaşamda yansımasını bulan ve ortaya çıkan aksaklıkların, farklı süreçlerin veya elemanların birleşim noktalarında ortaya çıktığı gerçeğine dayanan bu yaklaşım, inşaat sektöründe bizi tasarım, uygulama ve işletme süreçlerinin kesişim-birleşim noktalarını bütünsel biçimde ele almaya zorluyor. Yani, tasarımcı, inşaatçı, işletmeci gibi ana oyuncuları bir arada, bir ortak gibi çalışmaya ve işbirliği yapmaya yönlendiriyor. Bu yaklaşım, sadece alışık olmadığımız bir sözleşme modelini uygulamaya değil, ayni zamanda gerçekçi ve etkili bir sorumluluk paylaşımına, uzun vadeli ve şeffaf işbirliğine, paydaşlar arası iletişim yönetimine, yaşam boyu maliyet döngüsünü gözetmeye, risk ve ödülün adil paylaşımına, yaratıcılığa ve yaratılan değere, salt süreye değil, kaynakların verimli kullanımı ve optimal paylaşımına dayanıyor. Buradaki temel sorun, modelin kendisi değil, modeli uygulayanların modelin felsefesi ve gerekliliklerini özümsemeden yaptıkları hatalar. Bilgi ve deneyimi hala en düşük bedelle tedarik etmeye çalışan, proje paydaşlarını kalite odaklı değil maliyet esasına dayalı olarak seçen hem kamu ve hem de özel sektör işverenlerinde ciddi zihniyet değişimi gerekiyor. (*) DNA terimini özellikle ve tasarımın onu izleyen diğer süreçlerle (yapım, finansman, işletme vb.) paralel ve iç içe olması özelliğini ifade etmek amacıyla kullandım. Haluk DOĞANÇAY Galatasaray Lisesi ni ve İTÜ Mimarlık Fakültesini bitirdi. Aynı Üniversitede Bina Programlama dalında yüksek lisansını tamamladı. Yurtiçi ve dışında, proje ve inşaat yönetimi, işletme, finansman ve pazarlama alanlarında eğitim programlarına katıldı. Kariyerine Petlas Lastik Fabrikasında şantiye şefi olarak başladı. Bu dönemde ADMMA da yarı zamanlı öğretim görevliliği yaptı. Sonraki yıllarda yurtiçinde ve dışında çeşitli projelerde Proje Yöneticisi olarak görev aldı yılından bu yana kurucusu olduğu PY Grup şirketleri ile inşaat ve gayrimenkul sektöründe planlama, geliştirme, tasarım, mühendislik, proje yönetimi, proje finansmanı, eğitim, bilgi teknolojisi destek ve danışmanlık hizmetleri vermekte ve mesleki deneyimlerini üniversitelerde ve seminerlerde gençlerle paylaşmaktadır. AMPD ve IPYD nin kurucuları arasında yer aldı yılından itibaren yönetiminde görev aldığı TürkMMMB nin dönemi Yönetim Kurulu Başkanlığını, FIDIC in Uluslararası Müşavir - İşveren İlişkileri Komitesi ve EFCA nın Proje Finansmanı Komitesi üyeliğini yaptı. 10 SAYI32

13

14 Hülya EKSERT TÜRKİYE DE KAMU ÖZEL Kamuda yatırım yöneticisi olarak edindiğim deneyim bana; kamu sektörünün, ister işletmeci ister yatırımcı olsun üstlendiği rolleri yürütmek için daima finansman kaynağına ihtiyaç duyduğunu ve çoğunlukla bu ihtiyacın karşılanmasına yönelik olarak özel sektör ile çeşitli işbirliği modelleri arayışına girdiğini öğretti. Bu doğrultuda özelleştirme sözcüğü ile ilk kez kamuya ait su ve kanalizasyon idarelerinden birinin başında mühendis yönetici olarak görev yaparken 25 yıl önce karşılaştım. Özelleştirmeden o yıllarda bizim anladığımız; kamu tarafından üstlenilen bazı rollerin özel sektöre devredilmesi ve ilgili konuda özel sektörden iş veya hizmet satın alınması idi. Özelleştirme kamu işletmeciliğinin verimliliğini arttıracak bir araç olarak kullanılacak, kamu bu amaçla bazı rollerini özel sektör ile riskleri de paylaşarak yürütecekti. Esasen, çalıştığım Dünya Bankası dış finansmanlı çeşitli su sektörü projelerinde krediyi temin edenlerin ya da garantörlerin temel sorunu, ilgili kamu işletmesinin yatırımlara kendi katkı paylarını koymaması, denetlenebilir şeffaflıkta yönetsel ve mali mekanizmaları yaratamaması idi. Bu olumsuz etkileşim, yıllar önce çalıştığım bir projede Dünya Bankası nın geri ödemesiz dönemde yatırımını gerçekleştiremeyen İdareye ait kredisinin projenin yarısında iptal edilmesi ile sonuçlandı ve devlet uluslararası platformda sağladığı kredibiliteyi kaybetmekle kalmadı, ek mali ve idari yükleri de üstlenmek zorunda kaldı. Kamunun karar mekanizmalarındaki atalet ve değişkenlikten kaynaklandığı sonucuna varılan bu ve benzer olumsuz deneyimler; uluslararası finansman kuruluşlarınca sadece kentsel altyapı servislerini sağlayan kamu kurum ya da iktisadi işletmelerinin değil, bunlarla etkileşimli çalışan merkezi yatırımcı kuruluşların kurumsal yapılanmalarının ve yönetsel açıdan proje etkinliklerinin yeniden gözden geçirilmesine yol açtı. Nitekim yıllar içinde Dünya Bankası ülkemizde su sektöründe doğrudan Belediyelere hazine garantisi olsa dahi kredi vermemeye, onun yerine kurumsal kapasitenin yeniden yapılandırılması amacıyla özelleştirme ve/ veya finansman modelleri alternatifleri araştırmaya başladı. Antalya su ve kanalizasyon işletme modeli bu araştırmanın sonrasında yıllarında ortaya çıktı. Bu modelde, kamunun rolü yatırım sorumluluğu dışında daha çok yönlendirici, yönetici ve karar verici seviyede bırakılırken, kamu ve özel sektörün ortak olduğu bir proje ve yatırım yönetim şirketi kurulmuş ve ilgili şirket tüm proje yönetimini ilgili kamu idaresi adına yapmak ve yürütmekle görevlendirilmiştir. Su ve kanalizasyon tesislerinin işletmeciliği 12 SAYI32 ise, kamu özel ortaklığı modeline benzeyen bir modelle yabancı özel işletmeciye devredilmiştir. Bu yapılanma, Hazine garantörlüğünde Dünya Bankası ile imzalanan İkraz Anlaşması na yürürlük şartı olarak yer almıştır. Benzer bir model, iki belediyenin kurduğu birliğe verilen bir kredi ile yine Dünya Bankası finansmanı ile Çeşme-Alaçatı da 2002 yılında uygulamaya başlanmıştır. Her iki uygulamada da; belirlenen bir yatırım programı dâhilinde yatırımların gerçekleştirilmesi kamunun üstlendiği bir görev olup, işletmeci bakım, onarım gibi teknik işlerle, tahakkuktahsilat gibi idari ve mali görevleri üstlenmiştir. Bu tür yönetim modeli, mevzuatta kamu özel işbirliği modellerinden işletme haklarının devri kapsamında değerlendirilebilir. Bu modellerde mülkiyet her zaman kamuya aittir, yatırım programını uygulamak da kamunun görevidir. Kamu ve özel işletmeci görevleri özel işletme sözleşmelerinde ayrı ayrı belirtilmiş, risklerin dengeli paylaşımına çalışılmıştır. Model, aynı zamanda yerel yetkin işletmecilerin oluşmasını da hedeflediğinden, yabancı su işletmecilerinin yerli ortak alması şartı da koşulmuştur. Sistem, yatırımların öngörülen süre ve kapsamlarda gerçekleştirmemesi durumunda özel işletmeciye hak talebi fırsatı yaratmakla beraber, kamu ile özel sektörün birbirini bir denge dâhilinde kontrol ettiği bir mekanizma ile çalışması öngörülmüştür. Dünyada temel olarak uygulanan üç özelleştirme modeli olduğunu biliyoruz: Özelleştirmeyi finansman aracı olarak gören Latin Amerika Modeli, ekonominin sistematik dönüşümü için kullanılan Doğu Avrupa Modeli ve özelleştirmeyi etkinlik eksenine oturtmuş bir Batı Avrupa Modeli. Ülkemizde ise, kamunun hala en büyük işveren olduğu günümüzde, kamu hizmeti ve özel sektör kavramlarının sınıflandırması ve bir arada kullanılması bakımından oldukça karşıt uygulamalar geliştiği bir süreçten geçiyoruz.. Özellikle son beş altı yılda sağlık, enerji ve ulaşım sektöründe, uluslararası özelleştirme modellerinin karması diyebileceğimiz nitelikte kamu özel ortaklığı (KÖO) modelleri uygulamaları görmekteyiz. İngilizce tabiriyle Public Private Partnership (PPP) kısaltma anlamında dünyaca kabul edilmiş bir kavram olup, ülkemizde PPP karşılığı olmak üzere, Kamu Özel Ortaklığı yanında Kamu Özel Sektör İşbirliği gibi kavramlar da kullanılmaktadır. Kısaca PPP kamu hizmetlerinin devletçe klasik yollardan temini ile tüm hizmet temininin özel sektör aracılığıyla yapılmasının arasındaki yelpazede yer alan, devlet ve özel sektörün rol ve risk paylaşımı açısından birlikte katılımını öngören tüm mal ve hizmet teminlerini içeren bir üst kavramdır. İngiltere öncülüğünde yaygınlaşan PPP modeli, başta AB ülkeleri olmak üzere, tüm gelişmiş ülkelerde en önemli proje finansman yöntemlerinden biridir. Ülkemizde, sağlık sektöründe, ilgili Bakanlığa özgü bir yasa ile 2003 yılında başlatılan kamu özel ortaklığı projeleri hızla sürdürülmektedir. Son yıllarda en ileri örneğini Sağlık Bakanlığı bünyesinde 2007 yılında kurulan Kamu Özel Dairesi biriminde büyük çaplı sağlık kampusu projeleri, bu model çerçevesinde ihale edilmeye başlanmıştır. İhalelerin sonuçlanması kısa sürse de, finansman anlaşmalarının kesinleşmesi ve sözleşmelerin yürürlüğe girmesi oldukça uzun bir süreç almaktadır. Uygulama çok yeni başladığı için, ülkemizde henüz bu modelle yapımı tamamlanıp işletmeye açılmış bir sağlık tesisi bulunmamaktadır.

15 İŞBİRLİĞİ SÜRECİNE BAKIŞ TEMA Diğer yandan, hukukçular tarafından ifade edildiğine göre ülkemizdeki PPP modellerinin hukuki altyapısı oldukça karmaşıktır den beri her model için ayrı düzenlenen mevzuat, her ne kadar özelleştirme çerçevesi altında birleştirilmeye çalışılmış ise de, bu modellerin Özelleştirme Hukuku kapsamında düzenlenmesi uygulamada sorunlar yaratmaktadır. Diğer yandan, hukukçuların temel bir eleştirisi de, proje ya da uygulama bazlı mevzuat yaklaşımlarından öte, ülkemizde uzun yıllar kullanılabilecek bir çerçeve hukuki altyapının kurulması yönündedir. Hâlihazır durumda, her kurumun kendi kamu özel ortaklık modelini uygulamaya geçirmek için teşebbüs içinde olduğu, ya da hukuki altyapının uygulama ile şekillendirilmeye çalışıldığı kaygıları vardır. Yeni bir gelişme olarak, 2013 Mart ayında yürürlüğe giren bir yasa ile PPP modeli uygulamasının finansman ayağında Hazine garantisi getirilerek, yatırımcı açısından uygulamadaki mali riskler aşılmaya çalışılmıştır. Yetkililerce PPP modelinin sağlık sektöründeki uygulamaları ile kamu yararına birçok projenin hızla devreye sokulması hedeflendiği gibi, eğitim ve ulaşım gibi sektörlere de modelin yaygınlaşacağından bahsedilmektedir. Görünen odur ki, ülkemizdeki PPP uygulamalarında sadece devlet ile özel sektör değil, yerel ve uluslararası çeşitli sektörler ve çoklu meslek disiplinleri bir araya gelmektedir. Özellikle hukuk ve mali müşavirlerinin önemli görevler üstlendiği projelere, biz teknik müşavirler penceresinden bakıldığında, modelin kurumsal yapılanmasında bizler açısından taşların henüz tam yerine oturduğunu söyleyemeyiz. PPP, temelinde risklerin dengeli paylaşımı esasına dayandığından, dikkatle üzerinde durulması gereken en önemli husus, bence fizibilite çalışmalarının hem kamu hem de özel sektör tarafından bağımsız olarak yapılıp değerlendirilmesinin sağlanmasıdır. Esasen sadece fizibilite aşamasında değil, fizibiliteden tasarıma, tasarımdan proje ve inşaat yönetimine, uygulama izleme ve denetiminden ihale ve işletme süreci danışmanlığına kadar oldukça geniş bir yelpazede teknik müşavire düşen roller bulunmaktadır. Bu roller, hem kamu idaresine hem de özel sektör müşterisine karşı üstlenilebilir. Ancak hâlihazırda uygulanan PPP ihalelerinde, kendi özel ihale yöntemlerini uygulayan idareler, teknik müşavirlerini ne KİK Danışmanlık ihale usulüne göre, ne de kalite ve maliyet bazlı uluslararası satın alma kurallarına göre seçmektedirler. Düzenlenen yeterlik koşulları yabancı müşavir zorunluluğu getirirken, sözleşme koşulları ve müteselsil sorumluluk riskleri, uluslararası hukuk kurallarına uygunluktan oldukça uzaktır. Kamu özel ortaklığı mevzuatı içerisinde bağımsız teknik müşavir kullanımına yönelik herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Son söz: Ülkemizde hukuki ve idari altyapı ne kadar hazır hale getirilirse getirilsin, kamu ve özel ortaklıkları modeli ile yaptırılacak işlerin uygulamada beklenen kalite, verimlilik ve etkinlik hedeflerine erişebilmesi için, kamu ve özelin birbirlerine bakışlarında temel bir anlayış değişikliği gerektiği görüşündeyim. Algılama farklılıklarını ortadan kaldırmanın yolu farkındalıkları arttırmaktır. Bilim ve teknoloji kökenli uygulamalar finansman modellerinden bağımsız konulardır, finansman modeli ne olursa olsun, teknik uygulamanın kalitesi ve etkinliği ancak teknik müşavirlik sektörü gelişmiş ülkelerde sağlanabilmektedir. Kamunun kendi teknik müşavirlik sektörü için, kamu özel işbirliği modeli içindeki projelerin çeşitli aşama ve dönemlerinde bağımsız teknik müşavirlik hizmeti alacak sistemi kurmasını veya mevzuat değişiklikleri için üzerinde düşünmesini gündeme getirmenin zamanı gelmiştir, kanısındayım. Hülya EKSERT 1980 ODTÜ İnşaat Mühendisliği bölümü mezunu olup, hem kamu hem de özel sektörde büyük ölçekli kentsel su ve çevre projelerinde proje çalışanı, yöneticisi ve bireysel danışman olarak görev yapmıştır. Görev hayatına 1980 de Ege Üniversitesi Deniz Bilimleri Enstitüsünde kıyı mühendisliği ile başlamış, su ve çevre projelerine 1984 de kurulan İZSU da çeşitli görevlerle devam etmiş, kamudaki görevini 1995 de İZSU Genel Müdür Yardımcılığı görevinden ayrılarak sonlandırmıştır. Bu süreçte, on yıl süreyle uluslararası finansmanlı İzmir içme suyu ve kanalizasyon projelerini Dünya Bankası nın kredi anlaşması gereği kurulan Proje Yönetim Birimlerinde çalışan ve başkan olarak sürdürmüştür yılları arasında yarı-özel bir kuruluş olan ALDAŞ Genel Müdürü olarak, Antalya su ve çevre projesinin gerçekleşmesi ile su işletmeciliğinin özelleşmesinde çalışmıştır yılları arasında Dünya Bankası nın yarı-zamanlı danışmanı olarak Çeşme-Alaçatı Birliği ne su ve atık su yatırımlarının gerçekleşmesi ile su işletmeciliğinin özelleşmesi sürecinde tip sözleşme geliştirme ve uluslararası işletmecilik ihalesi ve sözleşme müzakeresi süreçlerinde hizmet sunmuştur. Bu safhada, kentsel altyapının mekânsal bilgi sistemleri ile şeffaflaşmasına yönelik olarak çeşitli fizibilite çalışmalarına katılmıştır. AB nin hibe değerlendirme programında bağımsız değerlendirici olarak da görev yapan Hülya Eksert, 2005 den bu yana Prota Mühendislik A.Ş. de, uluslararası sözleşmeler ve iş geliştirme konularında görev yapmayı sürdürmektedir. FIDIC sözleşmelerine, Dünya Bankası satın alma kılavuzlarına, AB nin PRAG satın alma usullerine, yerel satın alma mevzuatına hâkimdir. Kentsel altyapı ve çevre projelerinde ihtiyaç analizi, yatırım planlama, fizibilite, YİD, KOÖ gibi özelleştirme modelleri, su işletmelerinin performans değerlendirmesi ve iyileştirmesi gibi konularda makro ölçekte deneyim sahibidir. TEMMUZ

16 Munis ÖZER HAVALİMANLARI YAPIM VE İŞLETMESİNDE Uluslararası literatürde kısa adıyla PPP (3P) olarak bilinen Kamu- Özel İşbirliği (KÖİ) modelleri, dünyada ve ülkemizde artan altyapı yatırım ihtiyacını karşılamak için kamu kaynaklarının yanında alternatif finansman modeli olarak son yıllarda sıkça kullanılmaya başlanmıştır. Bu kapsamda ulaştırma, enerji, telekomünikasyon ve sağlık sektörlerindeki büyük ölçekli altyapı projeleri Kamu- Özel İşbirliği yatırımlarının büyük bölümünü oluşturmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin altyapı yatırımlarını gerçekleştirmek için gerekli finansman ihtiyacı, son yıllarda KÖİ ye olan ilgiyi arttırmaktadır. Bu nedenle TM dergimizin Temmuz 2014 sayısının temasının KÖİ Yatırım Modelleri olarak belirlenmesi çok önemli ve memnuniyet vericidir. Her ne kadar KÖİ tanımı, yapısı ve avantajları dergimizdeki diğer yazılarda yer alsa da, çok kısa olarak KÖİ nin tanımına ve en belirgin özelliğine kısaca değinmek isterim. KÖİ, bir sözleşmeye dayalı olarak, yatırım ve hizmetlerin, projeye yönelik maliyet, risk ve getirilerinin, kamu ve özel sektör arasında paylaşılması yoluyla gerçekleştirilmesini ifade etmektedir. KÖİ yöntemini diğer klasik yöntemlerden ayıran en önemli özellik, özel sektör ile işbirliğinin sadece inşaat aşamasında değil işletme sürecinde de devam etmesi ve özel sektör inşaat ve işletme sinerjisinin oluşturulmasıdır. Ülkemizde, 1986 yılında enerji projeleriyle birlikte KÖİ modelleri yatırımlarda kullanılmaya başlanmış olup, özellikle 2003 yılı ve sonrasında Yap-İşlet, Yap- İşlet-Devret, Yap-Kirala ve İşletme Hakkı Devri Modelleriyle farklı sektörlerde de uygulama sözleşmeleri imzalanmıştır. KÖİ Uygulama sözleşmelerinin sektörel dağılımlarına bakıldığında sayısal olarak, enerji sektörünün ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Sözleşme büyüklüklerinin sektörel dağılımına bakıldığında ise özellikle İşletme Hakkı Devir bedellerinin oldukça yüksek seviyelerde seyretmesine bağlı olarak havaalanı projelerinin enerji projelerinin önünde ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Onları takip eden karayolları projeleriyle birlikte toplam portföyün %90 lık kısmını bu üç sektör 14 SAYI32 oluşturmaktadır. Liman ve yat limanı projeleri ise sayıca çok olmasına rağmen proje büyüklüğü açısından ancak %2 lik kısmı oluşturmaktadır. Projelerin modellere göre dağılımına bakıldığında ülkemizde en yaygın olarak kullanılan KÖİ modelinin Yap-İşlet- Devret olduğu görülmektedir. İşletme hakkı devredilen projeler daha düşük pay alırken, Yap-İşlet modelinin sınırlı sayıda kullanılmış olduğu görülmektedir. Şu anda ihale aşamasında olan entegre sağlık kampüsü projelerinin hayata geçmesiyle birlikte Yap-Kirala modeli uygulamaları da başlayacaktır. Kalkınma Bakanlığı nın KÖİ projeleri hakkındaki raporu maalesef güncel değildir ve 2012 yılına dayanmaktadır. KÖİ projelerinin tutarı 2013 yılında İstanbul 3.Havaalanı projesi ile birlikte 46 Milyar Dolara yükselmiştir. Çeşitli kaynaklardan elde edilen güncel verilere göre, ülkemizde kamu ile özel sektör 28 yılda 167 proje için güçlerini birleştirmişlerdir. Büyüklükleri 87,5 Milyar Doları bulan bu projeler içinde en büyük pay ise toplam 51.6 milyar dolar yatırımla havaalanı projeleridir. Diğer bir deyişle, KÖİ sektörel olarak ele alındığında; Aslan Payını Havaalanları Almıştır! Kamu-Özel Sektör, 28 yılda ülkemizde 17 havaalanı projesi için 51.6 milyar dolarlık yatırım yapmıştır. Ülkemizde KÖİ yönetimi ile Yap-İşlet- Devret (YİD) veya İşletme Hakkı Devir (İHD) modelleriyle sözleşmesi imzalanmış önemli havaalanı projelerini şöyle sıralayabiliriz; İstanbul 3. Havaalanı İstanbul Atatürk Havaalanı - İç ve Dış Hatlar Terminali, Katlı Otopark, Genel Havacılık Terminali İstanbul Sabiha Gökçen Havaalanı - İç ve Dış Hatlar Terminali, Otopark, Yer Hizmetleri, Kargo, Yakıt Ankara Esenboğa Havaalanı - İç ve Dış Hatlar Terminali İzmir Adnan Menderes Havaalanı - İç ve Dış Hatlar Terminali Antalya Havaalanı - İç ve Dış Hatlar Terminali Antalya Gazipaşa Havaalanı Muğla Dalaman Havaalanı - Dış Hatlar Terminali Muğla Milas-Bodrum Havaalanı - Dış Hatlar Terminali Çukurova Havaalanı Zafer (Kütahya-Uşak-Afyon) Havaalanı Zonguldak Çaycuma Havaalanı Aydın Çıldır Havalimanı Bunun yanısıra özel sektörümüz çeşitli ortaklarla Gürcistan, Tunus, Makedonya, Kosova, Letonya, Hırvatistan, Suudi Arabistan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nde KÖİ modelleriyle havaalanı yapım ve işletmelerini üstlenmiştir.

17 KAMU-ÖZEL İŞBİRLİĞİ (KÖİ) TEMA Havaalanı projelerinde KÖİ modeli özelleştirme kapsamına bağlı olarak değişik kategorilerde gerçekleştirilmektedir. Havaalanındaki hizmetler, Hava Tarafı (Air Side) ve Kara Tarafı (Land Side) olmak üzere iki ana unsurdan oluşmaktadır. Hava Tarafındaki Hizmetler; ATC-Air Traffic Control - Hava Trafik Kontrolü GTC-Ground Traffic Control-Yer Trafiği Kontrolü Runway-Pist Taxiway-Taksiyolu Apron-Apron, olarak tanımlanmaktadır. Kara Tarafı Hizmetleri ise; Terminal-Terminal Binası Parking-Otopark Hotel-Otel, hizmetleridir. Grafikte görüldüğü gibi KÖİ projelerinde havalimanları için özelleştirme kapsamına bağlı olarak dört değişik model uygulanmaktadır. Hava ve kara tarafı dahil tüm hizmetleri içeren maksimum özelleştirme kapsamı, Hava Trafik Kontrol Hizmetleri dışındaki standart tüm özelleştirme kapsamı, Hava ve Kara Trafik Kontrol Hizmetleri dışındaki standart tüm özelleştirme kapsamı, Sadece Kara Tarafı (Terminal, otopark, otel) hizmetlerini içeren kapsam Ülkemizde Hava Trafiği ve Uçak Yer Trafiği DHMİ tarafından yürütüldüğü için havalimanı projelerinde genelde son iki yöntem uygulanmaktadır. Yukarıdaki özelleştirme modellerine bağlı olarak KÖİ projelerinin kapsamı, havalimanı veya terminal olarak belirlenmektedir. Öngörülen iç ve dış hat yolcu ücretine ve beklenen yolcu sayısına bağlı olarak işletim süresi belirlenmektedir. Bazı sözleşmelerde yıllık artış oranı baz alınarak yolcu sayısı garantisi sağlanmaktadır. Bunun yanı sıra sabit veya ciroya bağlı olarak imtiyaz/kira bedeli ödenmektedir. Havaalanlarında, yolcu başına alınan ücret dışında; konma, konaklama, köprü, aydınlatma, ısıtma-soğutma, emniyet tedbiri, follow-me, tahsis, kira ve reklam, kontuar, CIP, toplantı ve konferans salonu gelirleri ile bilet satışı, büro tahsis, otopark, telefon, anons emniyet tedbirleri, yer hizmetleri gelirleri vardır. Türkiye deki yıllık yolcu sayısı 76 milyon iç hat, 73 milyon dış hat yolcusu olmak üzere 150 milyona ulaşmıştır. Toplam yolcu artışında grafikten görüleceği üzere, yılları arasında %14 birleşik yıllık büyüme gerçekleşmiştir. Bu oran Batı Avrupa ülkelerinde %2 ila %5 arasında değişmektedir. DHMİ nin gelecek yıllara ilişkin yolcu beklentisi %11 birleşik büyüme oranıyla 2023 yılında 350 milyon yolcu olarak hedeflenmiştir. KÖİ modeliyle gerçekleştirilen ve işletilen İstanbul Atatürk Havalimanı, tüm ülke yolcu trafiğinin %35 ini karşılamaktadır TEMMUZ

18 Munis ÖZER ve 2013 te yıllık 51 milyon yolcunun üzerinde hizmet vermiştir yılından bu yana Atatürk Havalimanı, Avrupa daki en işlek 6. Havalimanına dönüşmüş ve yoğunluk bakımından dünyada 17. sıraya yükselmiştir. Anadolu yakasında bulunan İstanbul un 2.Havalimanı Sabiha Gökçen, yine 2009 yılında KÖİ modeliyle tamamlanan yeni terminal binası ve apronuyla, İstanbul hava trafiğinin üçte birine hizmet vermektedir. Antalya Havalimanı ise 2013 yılı son verilerine göre yolcu trafiği sıralamasında dünyada 52., Avrupa da ise 13. sıraya yükselmiştir. Ana yerli taşıyıcı, Türk Hava Yolları (THY), üç kat büyüyerek yolcu trafiği açısından IATA üyeleri arasında ilk 10 a girmiştir. En büyük ikinci yerel havayolu Pegasus da yüksek bir büyüme hızı yakalayarak 47 uçaklık mevcut filosuna 100 ilave uçak daha sipariş etmeyi planlamaktadır. Yolcu trafiğinde öngörülen bu artış, ülkemizdeki mevcut havaalanlarının hizmet vereceği yolcu sayısını ve servis seviyesini artırmak amacıyla geliştirilmesini ve yeni havaalanı projelerinin hayata geçirilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu amaçla İstanbul da 150 milyon yolcu kapasitesine hizmet verecek ve birbirinden bağımsız altı adet pisti olacak şekilde 3. Havaalanı projesi KÖİ modeliyle gerçekleştirilmektedir. İlk aşamada 90 milyon yolcuya hizmet verecek ve dört etapta tamamlanacak olan İstanbul 3. Havaalanı nın dünyanın en yüksek kapasiteli havaalanı olması beklenmektedir. Türk yatırım ve yapım şirketlerinin gerek yurt içinde gerekse gelişmekte olan diğer ülkelerde, son yıllarda büyük ivme kazanan KÖİ modeli havaalanı projelerinde yer alması, sektörümüz açısından çok büyük önem arz etmektedir. Ülkemizdeki havalimanlarına ait yatırım projeleri T.C. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı na ait Altyapı Yatırım (Eski DHL) Genel Müdürlüğü ve Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ) Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmektedir. KÖİ projeleri, proje gelişimi, uygulaması ve yönetimi açısından konvansiyonel inşaat projelerinden farklılıklar göstermek- 16 SAYI32 te; mimar, müşavir ve mühendisler KÖİ projelerinin tasarım, inşaat ve devreye alma süreçlerinde önemli roller almaktadırlar. Yeni planlanan havaalanı projeleri dışında, özel sektör mevcut havaalanlarında kamuya ait tesisleri devralarak modernize etmekte ve belirlenen ihtiyaçlara göre yeni yatırımlar yapmaktadır. Bu yatırımlar genelde ilerideki ihtiyaçlara göre genişletilebilen modüler yapılardan oluşmaktadır. Kapsamlı ve ileri teknoloji gerektiren havaalanı projeleri tasarım ve mesleki kontrolluk hizmetleri için Türk mimar, mühendis ve müşavirlik şirketlerinin yanı sıra, uluslararası üne sahip tasarım ve müşavirlik firmaları da KÖİ modeliyle gerçekleştirilecek havaalanı projelerinden pay alabilmek için büyük çaba göstermektedirler. Havaalanı KÖİ projelerinde İdare, bir Avan Proje hazırlatarak planlanan kapasite ve tesislere ait kriterleri belirlemektedir. Bu avan proje, Yüklenici tarafından seçilen mimarlık ve mühendislik firmaları tarafından hazırlanan master plan çalışmaları doğrultusunda geliştirilerek, uygulama projeleri hazırlanmaktadır. Ayrıca, son tasarlanan havaalanlarında Engelsiz Havaalanı Konsepti ön planda tutulmuş ve 24 kuruluş sertifikalarını almıştır. Tasarım ve inşaat kontrolluğunda ise genelde idarenin atadığı bağımsız bir mühendislik müşavirlik firması görev almaktadır. Sonuç olarak; Türk Mimar, Müşavir ve Mühendislik sektörünün KÖİ modeliyle gerçekleştirilen ve sözleşme büyüklükleri itibarıyla ilk sırada yer alan havaalanı projelerinde; İdare adına avan projelerin ve ihale dosyasının hazırlanması, Proje ve yapım sürecinde idare adına müşavirlik ve kontrolluk, Yatırımcı ile birlikte master plan ve tatbikat projelerinin hazırlanması, Kabul, devreye alma ve test aşamalarındaki müşavirlik, hizmetlerinden yeterli payı alabilmesini ümit ediyor ve İşveren İdarelerimizin bu konuda yeterli tecrübe ve deneyimi olan Türk Mimar, Müşavir ve Mühendislik sektörüne destek olmalarını temenni ediyorum. Munis ÖZER 1976 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği bölümünden mezun olan Munis Özer, 1980 yılında yine Orta Doğu Teknik Üniversitesi nde yüksek lisansını tamamlamıştır yılları arasında, GEMAŞ A.Ş. de, uluslararası önemli projelerde ve NATO ya ait çeşitli havaalanı projelerinde proje müdürü olarak çalışmıştır de iki meslektaşı ile birlikte TMA Mühendislik Ltd. Şti yi kurmuş ve sayısız projede Proje Müdürü ve Üst Düzey Yönetici olarak görev almıştır. TMA Mühendislik Ltd. Şti ortağı olarak, gerek Türkiye de gerekse yurtdışında pek çok projenin yönetiminden sorumludur. Libya da 8 yıl süreyle aralıksız yönettiği projeler, su taşıma sistemleri pompa istasyonlarının, otoyolların, alt yapı çalışmalarının, tüm hidrolik, altyapı, yapısal, elektrik ve enstrumantasyon tasarımlarını içerir. Amerikan Hava Kuvvetleri ve Amerikan Büyükelçiliği ile ilgili projelerde ise yine projelerin koordinasyon ve inşaat tasarımlarından sorumlu olarak çalışmaktadır. Libya daki demokrasi savaşından sonra, Priştina Adem Jashari Havaalanı projesinde Proje Müdürü olarak görev almıştır. Şu anda Mısır Kahire Havaalanı ve KKTC Ercan Uluslararası Havaalanı projelerini yönetmektedir. Munis Özer, TürkMMMB Kurumsal üyesi ve Yönetim Kurulu Sekreter Üyesi dir. Aynı zamanda DEİK Uluslararası Teknik Müşavirlik İş Konseyi nde Başkan Yardımcısı olarak görev yapmaktadır.

19

20 Azmi TIRAŞ KAMU ÖZEL İŞBİRLİĞİ (PPP) UYGULAMALARI VE (İZMİT KÖRFEZ KÖPRÜSÜ VE BAĞLANTI YOLLARI Kamu hizmetlerinin özel sektörle işbirliği çerçevesinde gerçekleştirilmesinde imtiyaz, iltizam, Yap-İşlet-Devret (YİD), Yap-İşlet (Yİ), İşletme Hakkı Devri gibi yöntemler günümüze kadar uygulanmıştır. Ülkemizde de kamu ile özel sektörün işbirliğine yönelik uygulamalar Cumhuriyet öncesine kadar uzanmaktadır. Kamu hizmetlerine duyulan ihtiyacın nitelik ve nicelik olarak artması, yatırımlara ayrılan kaynakların yetersiz kalması veya bu kaynakların etkin bir şekilde kullanılmasında görülen eksiklikler, klasik anlayışıyla gerçekleştirilen kamu hizmetlerinin istenen kalite ve düzeyde gerçekleştirilememesi nedeniyle alternatif modellerin uygulanması söz konusu olmuştur. Kamu-Özel İşbirliği modeli ülkelerin altyapı yatırımlarının karşılanması için ihtiyaç duyulan finansmanı sağlamak üzere başvurulan bir yol olarak ortaya çıkmıştır. Kamu-Özel İşbirliği modeli zamanla kamunun planlama, denetleme, koordinasyon; özel sektörün yatırımın hızlı gerçekleştirilmesi ve işletmecilik becerilerinin öne çıktığı bir model haline gelmiştir. Altyapı projeleri için yeni sermaye kaynaklarını devreye sokmak, farklı yönetim ve uygulama yöntemlerine imkan vermek, önceliklerin daha doğru şekilde belirlenmesini ve kaynakların daha etkin kullanılmasını sağlamak Kamu-Özel İşbirliği modelinin avantajları olarak sıralanabilir. Buna ilave olarak yatırımın bedelinin esas olarak o hizmetten yararlananlarca karşılanması sağlanmakta, toplumun tamamından toplanan vergilerin, toplumun tamamının yararlanacağı alanlarda kullanılmasının önü açılmaktadır. Kamu hizmetlerinin özel sektör eliyle farklı modellerle gerçekleştirilmesine yönelik yasal düzenlemelerin yapılmasına 1980 li yıllarda başlanmıştır. Bu yasal düzenlemelere ilişkin ilk örnekler 3096 sayılı Türkiye Elektrik Kurumu Dışındaki Kuruluşların Elektrik Üretimi, İletimi, Dağıtımı ve Ticareti ile Görevlendirilmesi Hakkında Kanun, 3465 sayılı Karayolları Genel Müdürlüğü Dışındaki Kuruluşların Erişme Kontrollü Karayolu (Otoyol) yapımı, Bakımı ve İşletilmesi İle Görevlendirilmesi Hakkında Kanun ve 3996 sayılı Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap- İşlet-Devret Modeli Çerçevesinde Gerçekleştirilmesi Hakkında Kanun olarak sayılabilir. Başlangıçta Yap- 18 SAYI32 İşlet-Devret modeli olarak ortaya çıkan, Kamu-Özel İşbirliği uygulamalarına daha sonra Yap-İşlet, İşletme Hakkı Devri ve Yap- Kirala gibi modeller de ilave olmuştur sayılı Karayolları Genel Müdürlüğü Dışındaki Kuruluşların Erişme Kontrollü Karayolu (Otoyol) yapımı, Bakımı ve İşletilmesi İle Görevlendirilmesi Hakkında Kanun uyarınca sadece otoyollar üzerinde bulunan 23 adet hizmet tesisinin YİD Modeli ile gerçekleştirilmesi sağlanmıştır. Ülkemizde Kamu-Özel İşbirliği modeline ait yasal düzenlemelerin yapılmasından itibaren enerji ve havayolu ulaşımı sektörlerinde gerçekleştirilen uygulamalar haricinde özel sektör katılımının istenen seviyelere ulaşamadığı görülmektedir. Özellikle Karayolları Genel Müdürlüğü nün yanında diğer birçok kuruluşun da uygulayabildiği 3996 sayılı kanun uyarınca gerçekleştirilen proje sayısı oldukça azdır. Bunun başlıca nedenleri olarak mevzuattaki boşluk veya belirsizlikler, uygulama alanının kısıtlı olması, muafiyet ve garantiler konusundaki eksiklikler, risk paylaşımındaki sorunlar sayılabilir. Bu sorunlar zaman zaman yapılan yasal ve mevzuat düzenlemeleri ile ortadan kaldırılmaya çalışılmış olup; 3996 sayılı kanun uyarınca yapılacak YİD projeleri için yapılan önemli düzenlemeler aşağıda sıralanmıştır sayılı Kanun ve 6456 sayılı Kanun ile 3996 sayılı kanuna yeni uygulama alanları ve sektörler ilave edilmiştir. İleri teknoloji ve yüksek maddi kaynak şartı 5762 sayılı Kanun ile İleri teknoloji veya yüksek maddi kaynak olarak esnetilmiştir. Sermaye şirketi veya yabancı şirket (Görevli Şirket) ile imzalanacak uygulama sözleşmelerinin Yüksek Planlama Kurulunca onaylanması gerekliliği 6111 sayılı Kanun ile yetkili idarelerin bağlı, ilgili veya ilişkili olduğu Bakan tarafından onaylanma olarak değiştirilmiştir 4493 sayılı Kanun ile sermaye şirketi veya yabancı (Görevli Şirket) şirket arasında yapılacak sözleşmelerin özel hukuk hükümlerine tabi olacağı düzenlenmiştir sayılı Kanun ile Görevli Şirketçe üretilen mal ve hizmetler için idare tarafından talep garantisi verilebilmesi imkanı getirilmiştir sayılı Kanun ile Merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri tarafından sözleşmeye bağlanan katkı paylarının karşılığı, ilgili idarelerin yılı bütçelerine ödenek olarak konulması ve yatırım bedelinin idare veya hizmetten yararlananlarca ödenmesinin mümkün olduğu Yap-İşlet-Devret projelerinde, sözleşme tarafı merkezi yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin, işletme süresi içinde taahhüt ettikleri garanti kapsamında doğabilecek ödeme yükümlülüklerinin sınırlamalara tabi olmadan idare bütçelerinden ödenmesi imkanı getirilmiştir sayılı Kanun ile, 3996 sayılı Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap-İşlet-Devret Mo-