MEVLANA VE ANADOLU GELENEĞİ -MEVLANA NIN KİMLİĞİ VE ANADOLU GELENEĞİ OLARAK İSİMLENDİRİLEBİLECEK KİMLİĞE KATKISI- M

Transkript

1 Adnan KARAİSMAİLOĞLU KARAİSMAİLOĞLU, Adnan (2014). Mevlana ve Anadolu Geleneği -Mevlana ın Kimliği ve Anadolu Geleneği Olarak İsimlendirilebilecek Kimliğe Katkısı-. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması Mayıs Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB). Eskişehir, ss ( MEVLANA VE ANADOLU GELENEĞİ -MEVLANA NIN KİMLİĞİ VE ANADOLU GELENEĞİ OLARAK İSİMLENDİRİLEBİLECEK KİMLİĞE KATKISI- M evlana, XIII. asırdan başlayarak Anadolu da oluşan ortak düşünce ve temayüller için ana kaynaklardan biri olarak görülmelidir. Anadolu da yetişip eser veren bilgin, arif ve şairlerin kendi ifadeleri, bu tespit ve durumun açık kanıtlarını oluşturmaktadır. Ayrıca onun adıyla eserleri etrafında yoğunlaşan anlayış ve tercihlerin, özellikle Anadolu da yazılmış çeşitli ilmi, tasavvufi ve edebi eserlere yansıdığı çok açıktır. Önce Mevlana nın miras aldığı dini, tasavvufi ve kültürel değerler üzerinde durmak gereklidir. Acaba Mevlana, babası Bahaeddin Veled ve şeyhi Seyyid Burhaneddin le nasıl bir dini ve tasavvufi geleneğe bağlıdır? İlave olarak Selçuklu ve Gazneli devlet adamları çevresinde var olan kültürel gelenekle nedenli yakın veya uzak olduğu tartışılmalıdır. 301 Çünkü Mevlana dan sonraki asırlarda Anadolu da geleneksel bir özellik kazanan ve Anadolu Geleneği adıyla özdeşleşen kimlik için de bütün bu hususlar önemlidir. Mevlana nın babası Sultânu l-ulemâ Bahâ-i Veled ( ) Büyük Horasan da dünyaya gelmiştir. Belh (Afganistan), Vahş (Tacikistan), Semerkand (Özbekistan) ve civar yerlerde bulunduktan sonra Hicaz üzerinden Anadolu ya varmıştır. Hayatının 10 yıl kadarını Larende/Karaman ve Konya da geçirerek gözlerini dünyaya yummuştur. Onun Anadolu da sultan ve beyler düzeyinde büyük ilgi gördüğü, halkın ve bilginlerin sevgisini kazandığı bilinmektedir. Onun büyük Horasan dan getirdiği bilgi ve anlayışın, artık Konyalı sayılan oğlu Mevlana Celaleddin Muhammed ( ) ve torunu Sultan Prof. Dr. Kırıkkale Üniversitesi. 301 Adnan Karaismailoğlu, İslâm Öncesinden Osmanlıya Doğu Şiiri, bilig, (Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi), sayı 13, 2000, s

2 Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı Veled le ( ) gür ve ahenkli bir sese kavuştuğu görülmektedir. Mevlana ve babası Bahaeddin Veled in kendileri tarafından duyurulan açık bir tarikat silsilesi bilgisi elimizde bulunmamaktadır. Bu duruma karşılık onlar için kayda geçirilen silsilelerde Ahmed-i Gazzâlî, Şiblî, Cüneyd-i Bağdâdî, Ma rûf-i Kerhî ve Hasan-i Basrî gibi ünlü sufilerin adları öne çıkmaktadır. Bahaeddin Veled in Necmeddîn-i Kübrâ nın (öl. 1226) halifesi olduğu, günümüzde tereddütle karşılansa da bazı kaynaklarda yer almaktadır. 302 Ayrıca tarikat terbiyesinin dışında sohbet cihetiyle Ahmed-i Gazzâlî, Ebu Bekr-i Nessâc, Ebû Alî-i Fârmedî ile devam eden başka bir silsileye sahip oldukları nakledilmektedir. 303 Bunlara ilave olarak Mevlana nın, eserlerinde birçok ünlü sufiyi andığı ve onlardan hikmetli sözler aktardığı gözden uzak tutulmamalıdır. Aynı isimlerin Anadolu geleneğinde büyük bir yer edindiği herkes tarafından bilinmektedir. Sözü ilk Anadolu ariflerine ulaştırmadan önce Mevlana nın gönül dünyasının Horasan ve Maveraünnehir irfanıyla alakasına dair bir çerçeve oluşturmak uygun olacaktır. Pîr-i Türkistân diye de anılan Ahmed-i Yesevî nin şeyhi Yûsuf-i Hemedânî dir. (öl. 1141) O, ünlü İmâm-ı Gazzâlî nin (öl. 1111) de şeyhi olan Ebû Alî-i Fârmedî ye bağlanmış, Bağdat, İsfahan ve Semerkant taki tahsil döneminden sonra Merv ve Herat şehirlerinde irşad ve terbiye ile meşgul olmuştur. Ahmed-i Yesevî Yûsuf-i Hemedânî ye Buhara da bağlanmıştır. Daha sonra şeyhi, onu Türkistan ı irşad etmekle görevlendirmiştir. Mevlana nın övdüğü ve nakiller yaptığı Şeyh Feridüddîn-i Attâr (öl. 1221), Ahmed-i Yesevî yi Pîr-i Türkistân diye anmaktadır. Böylece Anadolu ya intikal ederek Yunus Emre de Ahmed-i Yesevî ve Mevlana ile fikren ve mesleken irtibatlara sahiptir diyebiliriz. Mevlana nın Gazneli ( / ) ve Büyük Selçuklu (431/ /1157) sultan ve devlet adamlarıyla çevresindekileri ne şekilde andığı, nasıl bir kimlikle ele aldığı, Gazneli ve Selçuklu mirasının Anadolu geleneğindeki izdüşümleri açısından her halde önemlidir. Konu bu çerçevede oldukça geniştir. Sadece, Mevlana nın eserlerinde çokça göndermede bulunduğu Sultan Mahmud ile Sultan Sencer e, Alparslan a işaret ederek, göndermede bulunduğu birkaç örnek beyitle yetinelim: 302 Mevlana, Mesnevi, çev. Adnan Karaismailoğlu, Ankara, 2013 (Akçağ yay.), Giriş: Mevlana nın Hayatı ve Çevresi, s Sarı Abdullah Efendi, Cevâhir-i bevâhir-i Mesnevî, İstanbul, 1287, cilt 1, s. 26.

3 Şems-i Tebrîzî, can sultanlarının sultanı sensin; senin gibi bir Mahmud, benim gibi başka bir Ayaz gelmedi. 304 Yiğitlerin kaçtığı gün savaşın ortasına Sencer gibi gireriz. 305 Biz, iki üç çıplak, güçsüz ve yarı canlı karşısında binlerce aslan gibi adamız, Alparslan ız. 306 Bu beden, canın otağıdır veya Nuh un gemisi gibidir. Türk varsa bir otağ bulur, özellikle de dergâhın azizi olursa. 307 İnat eden ve atı ateş hendeğinden sıçrayan Türk e ne mutlu! Atı öyle şahlandırır ki gökyüzünün zirvesine yönelir. 308 Sultan Veled de Gazneli Mahmud u ve Selçuklu sultanı Sencer e, babası Mevlana gibi eserlerinde yer vermiştir. Aynı geleneğin örneği olmak üzere onun Sultan Mes ûd için yazdığı 14 Ağustos 1281 günlü medhiyesinden bir beyit şöyledir: Bahadırlıkta, adalet ve cömertlikte benzeri yoktur; yiğitlikte Rüstem Pehlivan kölesi, adalette Nuşirevan kuludur. 309 Osmanlı âlimleri Mevlana ya yaygın olarak büyük saygı göstermiştir. Osmanlı nın Bursa da ilk şeyhülislâmı olarak kabul edilen Molla Fenârî (öl. 834/1431), Mevlana nın Mesnevî nin önsözünü Şerhu Dîbaceti l-mesnevî adıyla Arapça olarak şerh etmiştir. Burada Mevlana yı yücelterek, Muhakkik arif, şeyh, salik velilerin kutbu diye anmıştır. 310 Ünlü Osmanlı şeyhülislamlarından Kemalpaşazâde (öl. 1534), Mevlana nın düşünce ve yorumlarından yararlanarak, eserlerinde onun şiirlerinden alıntılar yapmıştır. 311 Yine ünlü Osmanlı kazasker ve âlimlerden Taşköprüzâde İsâmeddîn Efendi (öl. 1561) veya onun eserinin mütercimi oğlu Kemâleddîn Efendi (öl. 1621) ise Mevlana yı yücelterek Hanefi Mezhebi ndeki yerini vurgulu bir şekilde dile getirmektedir: Ve yine 304 Dîvân-ı Kebîr; Mevlânâ Celâleddîn Muhammed, Külliyât-ı Şems yâ Dîvân-i Kebîr, nşr. B. Furûzânfer, ilk baskı I-VII, Tahran, l345 hş./ ; VIII. cilt Rubâ iyât, 1342hş/1963; IX, X. ciltler Fehâris, 1346hş/1967, Gazel nu: 1195, beyit Dîvân-ı Kebîr, Gazel nu: 1554, beyit Mesnevî, Mevlânâ, Mesnevî-i Ma nevî, nşr. Adnan Karaismailoğlu- Derya Örs, I-III, Ankara, 2007, V, 3165; Çev. Adnan Karaismailoğlu, I-III, Ankara, 2007, 4. Defter, beyit Mesnevî, 2/ Mesnevî, 3/ Dîvân-ı Sultân Veled, Yayınlayan F. Nafız Uzluk, İstanbul, 1941 (Uzluk Basımevi), s. 53, Farsça metin s Ayrıca mesela Farsça metin s. 111, 146 deki muhtelif beyitler. 310 Mustafa Aşkar, Molla Fenari nin (öl. 834/1431) Şerhu Dîbaceti l Mesnevî Adlı Risalesi ve Tahlili, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi-Mevlânâ Özel Sayısı, Yıl: 6, S. 14, Ankara, Ocak-Haziran 2005, s Şamil Öçal, Mevlânâ ve Kemalpaşazâde de Varlık Kavramı ve Işık Sembolü, Mevlânâ Araştırmaları -3- Ankara, 2009, s

4 Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı ulemâ-i kibâr ve meşâyih-i celîlü l-mikdârdandır ki mezheb-i Hanifîye anınla müşerref ve pür-envâr olmuşdur, Hazret-i Mevlânâ Celâleddîn el-konevîdir. 312 Bu örnekleri çoğaltmak tabiki mümkündür, ancak burada yeterli görülmelidir. Horasan ve Maveraünnehir geleneğini kaynak edinen ilk Anadolu ariflerinin Mevlana ya olan hürmet ve muhabbetlerine örnek olmak üzere yalnızca bazı isimlere yer verelim. Yunus Emre (öl. 1321) Hz. Mevlana ile gençlik yıllarında görüşmüş olmalıdır. Onun düşünce ve mana dünyasındaki Mevlana ile beraberliğini şu beyitleri sözlede teyit etmektedir: Mevlânâ Hudâvendgâr bize nazar kılalı Anun görklü nazarı gönlümüz aynasıdır 313 Yunus Emre için Mevlana Celaleddin, Kutb-i Cihân dır. Kutb-i cihan ise âlemin kalbidir, zahir ve batın âlemlerinin idarecisidir. Bir gönül ele getür ferâgat ol geç otur Konya şehrinde yatur ol iki sultan kanı Fâkih Ahmed Kutbu d-dîn Sultân Seyyid Necmü d-dîn Mevlânâ Celâlü d-dîn ol kutb-i cihân kanı 314 Yunus Emre yle çağdaş Gülşehrî, 717/1317 de tamamladığı Gülşennâme de (Mantıku t-tayr) kaynaklarından olan Mevlana yı hep diri olarak görmektedir: Şeyh Mevlânâ Celâleddîn durur Kim cihanda ber ale t-ta yîn durur Görmedik bir er cihândan gitmedi Ol Celâleddîn cihândan gitmedi 315 Garîbnâme sinde Mesnevî den izler bulunan Âşık Paşa nın (öl. 1332) oğlu olan Elvan Çelebi 760/1359 tarihli mesnevisinde Mevlana yı manalar denizinin incisi, varlık vilayetinin burcu ve ruh hazinesi gibi özelliklerle anmaktadır: Ol ma ânî denizinün dürci Ol vilâyet vücûdınun burcı Ol celâl ol kemâl ibni cemâl İlm envâr içinde bedr-misâl 312 Kemâleddîn Efendi, Mevzû âtu l- ulûm, I-II, İstanbul, 1313 h. I, Yunus Emre Divanı, Hazırlayan Mustafa Tatçı, Ankara, 1990 (Kültür Bakanlığı Yay.), s Yunus Emre Divanı, s Âmil Çelebioğlu, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, 1998 (Milli Eğitim Bakanlığı Yay.) s. 36 (Mantıkuttayr, Tıpkıbasım, TTK, Ankara, 1957, s. 71 den naklen).

5 Rahmet Allah aleyhi Mevlânâ Mahz-ı genc-i revân idi cânâ 316 Mesnevî nin 3. beytini ve belki de nicesini dizelerine aktaran Yazıcıoğlu Mehmed in (öl. 855/1451) ünlü eseri Muhammediye (telif 853/1449) Anadolu da asırlarca ellerde ve dillerde dolaşmaktaydı. Mevlana nın anılan beytinin çevirisi: İştiyak derdini anlatmak için, ayrılıktan parça parça olmuş sine istiyorum. Yazıcıoğlu Mehmed in beyitleri: Gönül bir sîne ister kim firâk odına yanmışdur Ki şerha şerha olmışdur yanup derd-i dilârâdan Ki tâ şerh-i firâk idem beyân-ı iştiyâk idem Ki vasf-ı ihtirâk idem degülse seng-i hârâdan 317 Hüdâyî (öl. 1480), samimiyetle Mevlana nın yolunda olanların Rahman ın rahmetine ulaşacağını ilan etmektedir: Ey dil istersen eğer kâmil ola noksânun Secdegâh it eşiğin Hazret-i Mevlânâ nun Sıdk ile sâlik olan silk-i Celâleddîn e Şübhesiz vâsıl olur rahmetine Rahmân un 318 Bu noktada Anadolu geleneğine işaret etmeye çalıştığımız için Mu înî nin (öl. 1465), Mesnevî nin 1. defterinin beyitlik açıklamalı manzum çevirisine dikkat çekilmelidir. O, bu eserini Mesnevî-i Murâdiyye adıyla 1436 yılında tamamlayarak, yazılmasını teklif eden II. Murad a takdim etmiştir. 319 Mevlana ve eserleriyle ilgili Anadolu da yazılan manzum veya mensur kitaplar, yüzleri bulmaktadır. 320 Anadolu daki Türkçe ve Türkçe şiir Mevlana ve oğlu Sultan Veled le irtibat kurularak başlatılmaktadır. 321 Anadolu daki şiir ve 316 Âmil Çelebioğlu, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, s Âmil Çelebioğlu, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, Mustafa Erdoğan, Klasik Türk Şiirinde Mevlânâ Medhiyeleri ve Mecmua-i Medâyih-i Mevlânâ, Mevlânâ Araştırmaları -3-, Ankara (Akçağ Yay.), s ; s Mu înî nin Mesnevî-i Murâdiyye si / Mesnevî Tercüme ve Şerhi, I-II, hzl. Kemal Yavuz, Konya: Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi, Ali Temizel, Mevlâna Çevresindekiler, Mevlevîlik ve Eserleriyle İlgili Eski Harfli Türkçe Eserler, Mevlana Araştırma ve Uygulama Merkezi Yay., Konya, Lars Johanson, Mevlana Celaleddin Rumi ve Türk Şiirinin Doğuşu, Çeviren Mehmet Uzman, Mevlânâ Araştırmaları 1, Ankara, 2007, s ; M. Şerefeddin Yaltkaya, Mevlana da Türkçe Kelimeler ve Türkçe Şiirler, Türkiyat Mecmuası, S. 4, İstanbul, 1934, s ; Adnan Karaismailoğlu, Mesnevî de Türk Adı ve Kullanım Özellikleri, Mevlânâ Araştırmaları 1, Ankara, 2007, s ; Fahrettin Coşguner, Mesnevî de Türkçe Kelimeler, Mevlânâ Araştırmaları 1, Ankara, 207, s

6 Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı şairin arka planında Selçuklu üslubu ve Mevlana nın varlığı etkindir. Latîfî ( ) Tezkiretü ş-şu arâ sında Hazret-i Konevî lakabıyla ilk sıraya yerleştirdiği Mevlana yı Anadolu şairlerinin önderi ve öncüsü gibi sıfatlarla anmaktadır. 322 Anadolu daki edebî gelenekte Mevlana özel bir yere sahiptir. Diyebiliriz ki Anadolu daki ilk Farsça ve Türkçe şiirler vasıtasıyla Horasan ve Türkistan kaynağına ulaşmada Mevlana nın varlığı araştırmacılar için büyük bir imkandır. Mevlana yukarıda sadece bazı öncülerine yer verdiğimiz arif şairler gibi, diğer şairlerimizin de şiir dünyasında yer edinmiş önemli bir şahsiyettir. Ahmet Paşa, Bâkî ve Şeyhülislam Yahyâ gibi ünlü şairlerden hiç olmazsa bir iki örnek burada yer bulmalıdır. Sultan Fatih in hocası ve veziri olan Ahmed Paşa (öl. 1497), Mevlana nın Mesnevi sindeki Beni kamışlıktan kestiklerinden beri feryadımla kadın erkek/herkes ağladı. anlamlı, ney ve neyistan mazmunlu ikinci beytiyle yarışmaktadır: İnledürdi gökleri feryâdı gönlüm nâyınun Ne neyistândan kesildügin eger ifşâ kılsam 323 Kanuni Sultan Süleyman döneminde ün kazanmış ünlü Bâkî (öl. 1600), Hazret-i Mevlana yı ve sevenlerini aşk meydanında hayal etmektedir: Arsa-i aşkda gör Hazret-i Mevlânâ yı Turmayup dahi döner üstine yoldaşları 324 Şeyhülislam Yahyâ (öl. 1644), kaynağında Mevlana bulunan edebi geleneğin sözcükleriyle Mesnevi nin Ney gibi, dostumun dudağıyla bir araya gelseydim, söylenecekleri söylerdim ben anlamındaki 27. beytini hatırlatmaktadır: Ney gibi bir âşık-ı demsâz buldum kendüme Sırr-ı aşkı söylerüm hem-râz buldum kendüme 325 Anadolu daki bu iklimi hissedip aktaran yüzlerce, belki de binlerce şairimizden biri olan Yahya Kemal in (öl. 1958) bir gazelinin ilk beyti, konumuzu bütün yönleriyle ortaya koyacak özelliktedir: Mesnevî şevkini eflâke çıkarmış nâyız Haşredek hemnefes-i Hazret-i Mevlânâ yız Latîfî, Tezkiretü ş-şu arâ ve Tabsıratü n-nuzamâ (İnceleme-Metin), Hazırlayan Rıdvan Canım, Ankara, 2000, s. 110, Ahmed Paşa Divanı, Hazırlayan Ali Nihad Tarlan,İstanbul, 1966, s Bâkî Dîvânı, Hazırlayan Sabahattin Küçük, Ankara, 1994, s Şeyhülislâm Yahyâ Divanı, Hazırlayan Hasan Kavruk, Ankara, 2001, s Yahya Kemal, Eski Şiirin Rüzgârıyla, İstanbul, 1974, s

7 Son olarak Anadolu bilgelerinin öğretilerinden birini öne çıkaralım. Mevlana ve Yunus Emre, insanlara nasıl davranmak gerektiğini ortak bir bakışla açıklamaktadır: Yol arkadaşlarını ziyareti gerekli say, kim olursa; ister yaya, ister atlı. Düşmanın da olsa bu ihsan, yine iyidir; çünkü güzel davranışla nice düşman dost olmuştur. Dost olmazsa kini azalır. Çünkü güzel davranış kine merhem olur. Ey iyi dost! Bunun dışında nice faydaları vardır; fakat uzamasından korkuyorum. Sözün özü şudur: Topluma dost ol; heykeltıraş gibi taştan arkadaş yont. Çünkü kervanın kalabalığı ve çokluğu, yol kesicilerin belini ve mızrağını kırar. 327 Türkçe bir beytini de hemen ekleyelim Hz. Mevlana nın: Ol çicegi kim yazıda buldun Kimseye virme hasmına virgil 328 Yunus Emre, aynı tavırda kararlılık göstermektedir. Onun, Mevlana nın çayırdan derleyip herkese, hatta hasma, düşmana sunduğu çiçek misali duaları vardır: Her kim bana agyarısa Hak Tanrı yar olsun ana Her kancaru varurısa bâg u bahâr olsun ana Bana agu sunan kişi şehd şeker olsun aşı Gelsün kolay cümle işi eli irer olsun ana Mesnevî, II, Dîvân-ı Kebîr, Gazel nu: 1353, beyit Yunus Emre Divanı, s. 30.