T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ ANABİLİM DALI TÜRKÇE TABANLI KÜTÜPHANE OTOMASYON PROGRAMLARI VE ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİNDE UYGULANMASI Yüksek Lisans Tezi İlknur Ünal Orhan Ankara -2006

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ ANABİLİM DALI TÜRKÇE TABANLI KÜTÜPHANE OTOMASYON PROGRAMLARI VE ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİNDE UYGULANMASI Yüksek Lisans Tezi İlknur Ünal Orhan Tez Danışmanı Doç. Dr. Doğan Atılgan Ankara -2006

3 ÖNSÖZ II. Dünya Savaşı sonlarına doğru tüm dünyayı etkisi altına alan bilgi patlaması ve bunun doğal sonucu olarak gerçekleşen belge patlaması bilginin, devletlerin gelişmişlik düzeylerini, diğer dünya devletleri ile olan ilişkilerinde ki saygınlık ve onurunu belirleyen en önemli unsur haline gelmesine neden olmuştur. Toplumların her kesiminde önemi gün geçtikçe artan, belirginleşen bilgi, günümüzde, ülkeler için en önemli kaynak olarak görünmekte, gayri safi milli hasılanın gelişimi için enerji kadar önemli olduğu kabul edilmektedir. Bilgi her türlü üretim sürecinin vazgeçilmez, temel girdilerinden birisi halini almıştır. Toplumlardaki bilgi artışı, bilgiyi en kısa zamanda ihtiyaç sahiplerine iletme gerekliliğini doğurmuştur. Aynı zamanda, baş döndürücü bir hızla gelişen teknoloji, ihtiyacı olan bilgiye en kısa zaman içerisinde en etkin ve verimli şekilde ulaşmak isteyen kullanıcıların kütüphane ve bilgi merkezlerinden beklentilerinin değişmesine neden olmuştur. Artan bilgiyi en iyi şekilde organize ederek hızlı bir biçimde kullanıcıların hizmetine sunmak sorumluluğu hisseden kütüphanelerin/ kütüphanecilerin yardımına yine teknoloji yetişmiştir ve daha iyinin, daha kalitelinin üretilmesi için bilgi paylaşımının gerekliliğini gören insanoğlu, bilgi paylaşımı için bilgisayar ağlarını geliştirmiştir lı yılların başında, modern teknolojinin ürünlerinden olan bilgisayarların kütüphanelere girmesi kütüphanecilik işlemlerini, hizmetlerini ve anlayışını bir adım öteye götürmüştür. Bilgisayarların kütüphanecilik işlemlerinde kullanımı kütüphane otomasyonunu doğururken, kaynakların ve hizmetlerin daha kısa süreler içerisinde daha çok kişiye ulaşması sağlanmıştır. İlerleyen yıllarda yine teknolojinin insanlığın hizmetine sunduğu uzaktan iletişim, internet olanakları ile kütüphanecilik işlemleri bir anlamda boyut değiştirmiş, ağlar üzerinden yürütülmeye başlanmıştır. Ve günümüzde sağlama, kataloglama, ödünç verme, süreli yayınların denetimi gibi tüm kütüphanecilik işlemleri ağlar aracılığı ile çoğu zaman, zaman ve mekandan bağımsız, birbirleri ile entegre çalışan modüllerden oluşan sistemler aracılığı ile gerçekleştirilmektedir. Ancak, yoğun olan bilgi trafiğinin düzenli olarak akışını sağlamak ve yönetmek için sağlam bir altyapı ile birbirinden haberdar bilgi kaynaklarına ihtiyaç vardır. İşte bu noktada hem kütüphanecinin, hem de kullanıcıların yapacakları çalışmaları kolaylaştırabilmek, ihtiyaç I

4 duyulan bilgiye en kolay ve etkili biçimde ulaşmalarını sağlayabilmek için kullanılan bütünleşik kütüphane otomasyon sistemlerine büyük görevler düşmektedir ve günümüzde bu amaca hizmet edebilmek amacı ile yerli kurum ve kuruluşlar tarafından üretilmiş olan Türkçe tabanlı kütüphane otomasyon programları sıklıkla kullanılmaktadır. Özellikle, bilimsel düşünce ve yaratıcılığın en verimli biçimde hayat bulduğu, araştırmaların etkin bir şekilde yürütüldüğü üniversitelerin, vazgeçilmez bir parçası olan, amacı bağlı bulunduğu üniversite içerinde ve yakın çevresinde bilimsel araştırma ve geliştirme çalışmalarını desteklemek, her gün gelişip ilerleyen, yeni yayınlarla zenginleşen dünya biliminin son verilerini izlemek olan üniversite kütüphanelerinin hemen hemen tamamı kütüphanecilik işlem ve hizmetlerini bir otomasyon programına dayalı olarak gerçekleştirmektedir. Bu nedenlerle çalışmamızda, Türkçe tabanlı kütüphane otomasyon programlarının kullanım, kapsam, içerik özellikleri incelenmiştir. Kullanımları esnasında karşılaşılan avantaj ve dezavantajları üniversite kütüphaneleri bağlamında ele alınmıştır. Ayrıca kullanılan kütüphane otomasyon programlarının, kütüphanecilik literatüründe yer alan standartları taşıyıp, taşımadığı üniversite kütüphanelerinde çalışan kütüphane personeline uygulanan anket çalışması ile belirlenmeye çalışılmış, mevcut programlar arasında karşılaştırmalar yapılmıştır. Çalışma boyunca, düşünce ve önerileri ile beni yönlendiren Danışman Hocam Doç. Dr. Doğan Atılgan a; değerli fikirleri ile çalışmaya katkı sağlayan diğer hocalarıma, görüşme isteğimi ilgiyle karşılayan ve sorularımı cevaplamak için vakit ayıran tüm kütüphane çalışanlarına, aileme ve büyük desteği ile sonsuz sabrı için eşim Selçuk Orhan a teşekkür ederim. İlknur Ünal Orhan II

5 İÇİNDEKİLER Önsöz İçindekiler Kısaltmalar Tablolar Listesi I III V VII I. BÖLÜM Giriş 1 Amaç ve Hipotez 3 Kapsam 4 Yöntem 5 Düzen 6 Kaynaklar 6 II. BÖLÜM: KÜTÜPHANE OTOMASYONU II. A. Kütüphane Otomasyonunun Doğuşu 8 II. B. Kütüphane Otomasyonunun Gelişimi 15 II.B.1. Kütüphane Otomasyonunda Yazılım ve Donanım Seçimi 22 II.B.2.Sağlama İşlemleri 27 II.B.3. Kataloglama İşlemleri 33 II.B.4. Süreli Yayın İşlemleri 49 II.B.5. Dolaşım (Ödünç Verme) İşlemleri 53 II.B.6. Bilgi Erişim İşlemleri 57 III. BÖLÜM: ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİNDE KULLANILAN TÜRKÇE TABANLI KÜTÜPHANE OTOMASYON PROGRAMLARI III. A. Türkiye de Kütüphane Otomasyonunun Bugünkü Durumu 64 III

6 III.B. Türkçe Tabanlı Kütüphane Otomasyon Programlarının 71 Kullanım, Kapsam ve İçeriği III.B.1. Bliss Kütüphane Bilgi Sistemi 72 III.B.2. İskenderiye Kütüphane Bilgi Sistemi 73 III.B.3. Kybele Kütüphane ve Belge Erişim Sistemi 75 III.B.4. Milas Kütüphane Otomasyon Programı 77 III.B.5.Yordam 2001 Kütüphane ve Bilgi Belge Otomasyon Programı 78 IV. BÖLÜM: TÜRKÇE TABANLI KÜTÜPHANE OTOMASYON PROGRAMLARININ ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİNDE UYGULANMASI IV.A. Kullanıcı Anketi 82 IV.B. Kullanıcı Anket Bulguları ve Değerlendirilmesi 84 IV.B.1.Genel Sorular Bölümünün Değerlendirilmesi 89 IV.B.2. Kataloglama Bölümü Değerlendirilmesi 100 IV.B.3. Sorgulama (OPAC) Bölümü Değerlendirilmesi 106 IV.B:4. Ödünç Verme (Dolaşım) Bölümü Değerlendirilmesi 110 IV.B.5. Süreli Yayınlar Bölümü Değerlendirilmesi 116 IV.B.6. Sağlama Bölümü Değerlendirilmesi 120 V. BÖLÜM: SONUÇ VE ÖNERİLER V.A. SONUÇ 130 V.B. ÖNERİLER ÖZET SUMMARY KAYNAKÇA EK 153 IV

7 KISALTMALAR AACR: Anglo- Amerikan Kataloglama Kuralları ANKOS: Anadolu Üniversite Kütüphaneleri Konsorsiyumu ANSI: American Natitional Standart Institute ASCII : American Standard Code for Information Interchange BLBSD: İngiliz Ulusal Kütüphanesi nin Bibliyografik Hizmetler Bölümü BLİSS: Bilkent Bilgi Erişim Sistemi BNB: British National Bibliography CD: Compact Disk CD- ROM: Compact Disk- Read Only Memory DOS: Dewey Onlu Sınıflama Sistemi DOI: Dijital Object Identifier DTD: Document Type Definition DVD: Dijital Video Disk FTP: File Transfer Protocol GML: Generalized Markup Language HTML: Hypertext Markup Language HTTP: Hypertext Transfer Proctokol IFLA: Kütüphane Dernek ve Kurumları Milletlerarası Federasyonu ISBD: International Standart Bibliographis Description ISO: The International Organization for Standardization KYBELE: Kütüphane Yönetim ve Belge Erişim LC: Kongre Kütüphanesi MARC: Machine Readable Catalog MERLIN: İngiliz Ulusal Kütüphanesi Makinece Okunabilir Kütüphane Bilgi Hizmeti V

8 MİLAS: Mikrobeta Library Automation System OBES: Ortak Belge Sağlama Projesi OCLC: Online Computer Library Center OPAC: Online Public Access Catalog OSTI: Britanya da Bilimsel ve Teknik Bilgi Ofisi SGML: Standart Generalized Markup Language SPSS: Statistical Packages of Social Sciences TCP/IP: Transmission Control Protocol/Internet Protocol UBC: Evrensel Bibliyografik Denetleme UNAK: Üniversite ve Araştırma Kütüphanecileri Derneği VEDES: Ulakbim Veritabanları ve Elektronik Dergiler Ev Sahipliği VTLS: Virginia Tech Library System XML: Extensible Markup Language VI

9 TABLOLAR ve GRAFİKLER LİSTESİ 1. Tablo: Üniversite Kütüphaneleri ve Kullandıkları Otomasyon Programları Tablo: Üniversite Kütüphanelerinin Mevcut Programları Kullanmaya Başladıkları 86 Yıllar 3. Tablo: Kullanılan Arayüzün Kullanıcı Dostu Olması Durumu Tablo: Menüler Arası Geçiş Kolaylığı Tablo: Yedekleme Kolaylığı Tablo: İnternet Uyumu Tablo: IP Aralığı Erişim Kontrolü Tablo: Program Kodlarının Kullanıcıya Verilmesi Durumu Tablo: Kütüphaneci/ Kullanıcıya Modül Bazında Yetki Verilmesi Durumu Tablo: Güncellemelerde Veri Bütünlüğünün Korunması Durumu Tablo: Çoklu Dil Desteği Durumu Tablo: Türkçe Karakter Sorunu Tablo: Çoklu Kullanıcı Desteği Tablo: Sınırsız Kayıt İmkanı Tablo: Tek Merkezden Yönetim Durumu Tablo: Online Teknik Destek İmkanı Tablo: Üretici Firma Garantisi Tablo: Sistemin Yurtiçinde Kullanıcılarının Bulunması Durumu Tablo: Sistemin Yurtdışında Kullanıcılarının Bulunması Durumu Tablo: MARC Standardını Destekleme Durumu Tablo: MARC ın Tüm Alanlarının Kullanılabilirliği Durumu Tablo: İçeri Veri Transferi Durumu Tablo: Dışarı Veri Transferi Durumu 100 VII

10 24. Tablo: Dewey ve LC Sınıflama Sistemlerini Destekleme Durumu Tablo: Veri Giriş Alanlarında Karakter Sınırı Durumu Tablo: Otorite Dosyaları Oluşturulması Durumu Tablo: Bkz. Ve Ayr.Bkz. Göndermelerinin Yapılabilmesi Durumu Tablo: Katalog Kayıtlarına Resim Eklenebilme Durumu Tablo: Her Yayın İçin Ödünç Süresi Belirleyebilme Durumu Tablo: Her Yayın İçin Belirlenen Ödünç Süresinin Kullanıcılar Tarafından 103 Görüntülenebilmesi Durumu 31. Tablo: Materyal Türüne Göre Detaylı Listeleme Durumu Tablo: Basit Sorgulama Yapılabilme Durumu Tablo: Gelişmiş Sorgulama Yapılabilme Durumu Tablo: Katalog ve Demirbaş Detaylarının Sorgulanması Durumu Tablo: Sorgu Sonuçları Üzerinden Sorgulama Durumu Tablo: Serbest Metin Sorgulaması Durumu Tablo: Sorgulama Sonucundaki Kayır Sayısı Durumu Tablo: Detaylı Kullanıcı Bilgisi Kaydı Durumu Tablo: Kullanıcı Bilgisine Resim Eklenilmesi Durumu Tablo:Bölüme ve Alınan Kitap Sayısına Göre Listeleme Durumu Tablo: Her Gruba Farklı Yetki Tanımlayabilme Durumu Tablo: Her Esere Göre Verilen Ödünç Süreleri Durumu Tablo: Ödünç Sürelerinin Saatlik, Günlük Ayarlanabilmesi Durumu Tablo: Rezerve Durumu Tablo: Sistemin Uyarı Vermesi Durumu Tablo: Hatırlatma Yazılarının Gönderilme Durumu Tablo: Online Ödünç Süresi Kontrolü Durumu 112 VIII

11 48. Tablo: Online Rezervasyon İmkanı Tablo: Güncel Duyuru Hizmeti Durumu Tablo: Düzensiz Süreli Yayınların İzlenmesi Durumu Tablo: İçindekiler, Abstract Bilgilerinin Kaydedilmesi Durumu Tablo: İstek Ödeme Detaylarının Listelenebilmesi Durumu Tablo: Ciltleme Detaylarının İzlenebilmesi Durumu Tablo: Eksik Sayı İsteme Durumu Tablo: Abonelik Süresi Bitiminde Uyarı Verilmesi Durumu Tablo: Abonelik Yenileme Yazılarının Hazırlanması Durumu Tablo: Süreli yayınlar Hakkında Listeler Alınması Durumu Tablo: Sağlama Bölümünün Kataloglama İle Eş Zamanlı Olması Durumu Tablo: Sipariş No Üzerinden Erişim Durumu Tablo: Siparişteki Materyallerin Görüntülenmesi Durumu Tablo: Kullanıcı İsteklerinin Kayıt Edilmesi Durumu Tablo: Kullanıcı İsteklerinin Online Yapılabilmesi Durumu Tablo: İsteklerin Fakülte Bölüm Bazında Listelenebilmesi Durumu Tablo: Harcamaların Bütçelenmesi Durumu Tablo: Alınacak Listelerinin Gönderilmesi Durumu Tablo: Firma Kıyaslama Durumu Tablo: Tüm Alanlardan Sorgu Yapabilme Durumu Tablo: Üniversitelerin Kullandıkları Programlardan Memnun Olma Durumları Grafik: Verilen Evet/ Hayır Cevaplarının Programlara Göre Dağılımı 125 IX

12 I. BÖLÜM GİRİŞ Günlük hayatta insanoğlunun yaşamını geliştirip, ilerlemek için yaptığı tüm işlerde kullandığı temel hammadde bilgidir. Bilgi olmadan herhangi bir işin yapılması, gelişmenin sağlanması ve ilerlemenin kaydedilmesi düşünülemez. Gerek teknolojik, gerekse sosyoekonomik ve kültürel alanlarda, her an çeşitli yollardan bilgi üretimi yapılmaktadır. İnsanın yaşadığı tüm zaman dilimlerinde bilgi her zaman ön planda yer almıştır. Öyleki, gelişmişliğin ölçü birimi sahip olunan bilgi, bilginin etkinliği de yeni bir bilgi üretimi olmuştur. Bir ülkenin gelişmişlik düzeyi, eskiden ürettiği çelik ve enerji miktarı ile ölçülürken artık; enformasyon teknolojisini oluşturan mikroelektronik, telekominikasyon ve bilgisayar teknolojilerinin imkanları ile elde edilen, işlenen, iletilen, saklanan bilgi miktarı ile ölçülmeye başlanmıştır. Bireyler ve toplumlar için ekonomik, sosyal, kültürel değeri ve işlevi giderek artan; her fırsatta herkes tarafından vurgulanan bilgi, yaşamakta olduğumuz çağa Bilgi Çağı, içinde bulunduğumuz topluma da Bilgi Toplumu adınının verilmesine neden olmaktadır. Bilgi toplumu olarak adlandırılan içinde bulunduğumuz dönemde üretim biçimine bağlı olarak meydana gelen ekonomik, politik, teknolojik ve kültürel dönüşüm, bilim dallarının genişlemesine, uzmanlaşmanın ve yayın sayısının artmasına; dolayısıyla da bilgi üretiminin çeşitlenmesine neden olmuştur. Bu yeni dönemde üretilmiş bilgiye yeni bilgi eklenilmesi ve paylaşılır kılınması isteği ve çabası yatmaktadır. Üretilen her yeni bilginin paylaşımı ve toplumun yararına sunulması gerekmektedir. Çünkü, bilgi toplumuna bilgi herkes için gereklidir düşünce yapısı hakimdir. Son otuz yılda üretilen toplam bilgi hacminin, bundan önceki 5000 yılda üretilen bilgi hacminden daha fazla olması ve mevcut bilgilerin tüm insanlığın hizmetine sunulması gerekliliği, geniş etki alanına sahip bir iletişim sistemi ile her noktaya ulaşan bilgi ve iletişim ağının gerekliliğini doğurmuştur. Teknolojide ki ilerlemeler neticesinde, insanoğlunun yirmi birinci yüzyılın en büyük buluşlarından birisi olan bilgisayarlar ile tanışması tüm dünyanın alışkanlıkları değiştirmiş, iletişim alanında çığır açmıştır. İlerleyen yıllarda farklı yazılımlar, uç donanımları ve başta internet ile etkileşimli multimedia olmak üzere çeşitli uygulamalar, mevcut sosyal ve ekonomik ilişkileri temelden etkileyerek bilgi toplumunu oluşturan tüm 1

13 kurum ve kuruluşları temelden etkilemiş, iş ve hizmet politikalarında teknolojiye yönelik belirgin bir dönüşüm başlatmıştır. Tüm dünyada yaşanan bilgi artışı ve teknolojide ki baş döndürücü gelişmeler, bilginin depolandığı ve halkın tüm kesimlerinin kullanımına sunulduğu çeşitli türdeki kütüphanelerin de hem sayısal hem de dermeleri (materyal türü) açısından çoğalarak, gelişmesine ön ayak olmuştur. Değişen kullanıcı ihtiyaçlarına cevap verebilmekte zorlanan, artan yayın sayısını kontrol altına alabilme konusunda sıkıntılar yaşamaya başlayan kütüphaneler, tüm dünyayı etkisi altına alan bu değişim rüzgarından uzak duramamış ve 1960 lı yılların başında teknolojinin en büyük kazanımlarından olan bilgisayarlar ile tanışmışlardır. Kütüphaneler de birer bilgi işleme sistemleri olarak düşünüldüklerinde bilgisayar ve iletişim teknolojisindeki gelişmelerin kütüphaneler için ne denli önemli oldukları ortaya çıkmaktadır. Çünkü, insanlığın binlerce yıldır üretmekte olduğu her alandaki her türlü bilgi ile bilgileri içeren yazılı-basılı-görüntülü-sesli bilgi kayıtlarının, bilgi materyalinin toplandığı, yorumlandığı, işlendiği, düzenlendiği, korunduğu ve kullanıma sunulduğu bilgi kurumları, kütüphaneler ve bilgi merkezleri, bugün bilgi teknolojisi olanaklarının en yaygın olarak kullanıldığı alanların başında gelmektedir. Bilgisayarların kütüphanelerde kullanılmaya başlanması ile tüm işlem ve hizmetlerde büyük bir hız ve başarı elde edilmiştir. İlerleyen yıllarda internetin de insanlar için vazgeçilmez bir hal alması, kütüphanecilik mesleğinin şekil ve boyut değiştirmesine neden olmuştur. Özellikle, öğrencilerin mesleki, entellektüel ve estetik şekillenmelerine ortam sağlamasının yanı sıra, insanın ve doğanın çözülmemiş sorunlarına ışık tutan ve bilimin sınırlarını zorlayıcı çalışmalar yapan eğitim- öğretim ve araştırma kuruluşları şeklinde tanımlayabileceğimiz üniversiteler ile üniversitelerin kalbi olarak adlandırılan üniversite kütüphaneleri (Aslan, 1990:37) bu değişim rüzgarından en fazla etkilenen kurumlar olmuşlardır. Üniversiteler içinde son derece önemli bir yere sahip olan üniversite kütüphaneleri, hizmetlerinin etkinliğini arttırmak amacıyla zaman içerisinde olan değişimleri iş ve hizmetlerine yansıtmak, çağa ayak uydurmak mecburiyeti ile karşı karşıya gelmişlerdir. 2

14 Bugün, tüm üniversite kütüphanelerinde, bilgi kaynaklarının dokümantasyonlarına ait verilerin kayıt, sınıflandırma, ayıklama, hesaplama, özetleme, depolama, güncelleme, çoğaltma ve iletme işlemleri bilgisayar ve iletişim araçlarının, buna bağlı olarak otomasyon kavramının gerektirdiği niteliklere uygun olarak gerçekleştirilmektedir. Kimine göre bilgisayarlaşma, kimine göre otomatikleşme süreci olarak adlandırılan bu yeni düzene kütüphanelerin kolay ve hızlı uyum sağlayabilmelerinde ise şüphesiz bu işlemlerin yapılmasında, hizmetlerin verilmesinde büyük kolaylıklar sağlayan, tüm kütüphanelerde kullanılmakta olan bütünleşik kütüphane otomasyon programlarının payı çok büyüktür. Ancak, ülkemizde sıklıkla kullanılan yalnızca dört adet kütüphane otomasyon programı vardır ve bu programların her birinin kendi içerisinde bir takım eksikliklerinin olduğu düşünülmektedir. Oysa, bilgiye dayalı bir dönüşüm sürecinin hakim olduğu, sürekli eğitimin ön plana çıktığı, bilgi teknolojilerinin günlük yaşamın parçası haline geldiği bilgi toplumunda, ekonomik imkanları sınırlı üniversitelerin bu yeni dünya düzenine adapte olabilmelerinde büyük görevler üstlenen kütüphane otomasyon programlarının geliştirilmesi ve dünya standartlarını yakalayabilmesi, kütüphanecilik mesleğinin gelişimi için daha da önemlisi kısıtlı olan bütçelerden büyük payların yurt dışında üretilmiş olan yazılımlara yatırılmaması için gerekli aynı zamanda üzerinde dikkatle durulması gereken önemli bir konudur. Bilgi toplumu olarak tanımlanan yeni dünya düzeni içerisinde önemli bir yeri olan kütüphanelerin çağın gerektirdiği şekilde hizmet vermelerine imkan tanımak için daimi gelişimin sağlandığı bir düzenin sağlıklı biçimde sürdürülebilmesi bir zorunluluktur. 25 Haziran 1998 de Gençlik ve Medya Komitesi nin Avrupa Parlamentosu na sunduğu Modern Dünyada Kütüphanelerin Rolü başlıklı raporun eklerinin birinde de ifade edildiği gibi kütüphanelere yatırım yapmak, demokrasiye ve eşitliğe yatırım yapmaktır. AMAÇ VE HİPOTEZ Bilgisayar ve iletişim teknolojisinde yaşanan baş döndürücü gelişmeler güncel ve doğru bilgiye en hızlı şekilde ulaşılmasına imkan tanırken, bilgilerin sağlandığı, düzenlendiği ve ihtiyacı olan kişiye sunulduğu kütüphaneler de bu gelişmelere kayıtsız kalamamışlardır lı yıllarda başlayan kütüphane otomasyonu çalışmalarında tam anlamıyla verim alınması 3

15 1980 li yıllarda mümkün olmuştur ve bugün bilgisayarlar kütüphanelerin olmazsa olmazı haline gelmiştir. Çalışmanın amacı; öncelikle kütüphane otomasyonu alanında, ilk günden bu zamana kadar yapılan çalışmaları ve bugünkü durumu ortaya koymak, ikinci olarak; Türkiye deki devlet üniversitelerinin kütüphanelerinde kullanılmakta olan Türkçe tabanlı kütüphane otomasyon programlarını incelemek ve son olarak mevcut otomasyon programlarının sahip oldukları özellikleri, standartları belirleyebilmek ve kullanıcılarının memnuniyet durumlarını tespit edebilmektir. Bu noktadan yola çıkarak çalışmanın problemi; Üniversite kütüphanelerinde kullanılan Türkçe tabanlı kütüphane otomasyon programları literatürdeki mevcut standartları ne ölçüde sağlamaktadır ve mevcut kullanıcılar programlardan memnun mudur? olarak saptanmıştır. Yukarıda verilen probleme yanıt olması düşünülen araştırma hipotezi ise Üniversite kütüphanelerinde kullanılan Türkçe tabanlı kütüphane otomasyon programlarının her birinin kendi içerisinde bir takım eksikliklerinin bulunduğu şeklindedir. KAPSAM Araştırmamız, ülkemizde mevcut olan ve birçok üniversite kütüphanesi tarafından kullanılan Türkçe tabanlı kütüphane otomasyon programları ile bu programları kullanan devlet üniversitelerinin kütüphanelerini kapsamaktadır. Her bir programın dört adet kullanıcısı araştırma kapsamına alınmıştır. Araştırmaya konu olan kütüphaneler ve kullanmakta oldukları kütüphane otomasyon programları aşağıdadır: - Abant İzzet Baysal Üniversitesi : BLISS Kütüphane Bilgi Sistemi - Adnan Menderes Üniversitesi: MİLAS Kütüphane Otomasyon Sistemi - Anadolu Üniversitesi: KYBELE Kütüphane ve Bilgi Erişim Sistemi - Ankara Üniversitesi: MİLAS Kütüphane Otomasyon Sistemi - Atatürk Üniversitesi: YORDAM Kütüphane ve Bilgi Belge Otomasyon Programı - Cumhuriyet Üniversitesi: YORDAM Kütüphane ve Bilgi Belge Otomasyon Programı - Gazi Üniversitesi: BLISS Kütüphane Bilgi Sistemi - Gaziantep Üniversitesi: BLISS Kütüphane Bilgi Sistemi 4

16 - Gaziosmanpaşa Üniversitesi: MİLAS Kütüphane Otomasyon Sistemi - Hacettepe Üniversitesi: BLISS Kütüphane Bilgi Sistemi - İnönü Üniversitesi: KYBELE Kütüphane ve Bilgi Erişim Sistemi - Marmara Üniversitesi: YORDAM Kütüphane ve Bilgi Belge Otomasyon Programı - Niğde Üniversitesi: MİLAS Kütüphane Otomasyon Sistemi - On Dokuz Mayıs Üniversitesi: KYBELE Kütüphane ve Bilgi Erişim Sistemi - Uludağ Üniversitesi: KYBELE Kütüphane ve Bilgi Erişim Sistemi - Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi: YORDAM Kütüphane ve Bilgi Belge Otomasyon Programı Araştırmamızın kapsamına alınan kütüphanelerin Yönetim, Kataloglama, Süreli Yayınlar, Ödünç Verme (Dolaşım), Sağlama Birimlerinin çalışanları ile görüşülmüştür. YÖNTEM Araştırmada seçilen konu hakkındaki bilgi kaynaklarını belirleyebilmek amacı ile literatür taraması yapılmış, konu ile ilgili bilgilerin tespiti, konunun incelenmesi ve açıklanmasında Betimleme Yönteminden faydalanılmıştır. Saim Kaptan, Bilimsel Araştırma Teknikleri adlı eserinde betimleme yöntemini şu şekilde açıklamaktadır: Bunlar olayların, objelerin, varlıkların, kurumların, grupların ve çeşitli alanların ne olduğunu betimlemeye, açıklamaya çalışan incelemelerdir. Bunlar, nedir? sorusuna cevap bulmaya yöneliktirler. Bununla mevcut durumlar, koşullar, özellikler aynen ortaya konmaya çalışırlar. Betimleme araştırmaları, mevcut olayları daha önceki olay ve koşullarla ilişkilerini de dikkate alarak durumlar arasındaki etkileşimi açıklamayı hedef alır. Bu yönteme dayanan araştırmalarla durumu nedir? Neredeyiz? Ne yapmak istiyoruz? Nereye hangi yöne gitmeliyiz? Oraya nasıl gitmeliyiz? Gibi sorulara mevcut zaman kesiti içinde olduğu düşünülen verilere dayanılarak cevap bulmak istenir. Genellikle bir survey yöntemi olan betimleme, grupla ilgili genişliğine (Cross- Sectional) bir çalışmadır. Bu tür araştırmalar, çok sayıda obje ya da denek üzerinde belirli bir zaman kesiti içinde yapılmaktadır. Betimleme, olayları, obje ve problemleri anlama ve anlatmada ilk aşamayı oluşturur. Bilimsel etkinlikler olayların betimlenmesiyle başlar. Bu sayede onları iyi anlayabilme, gruplayabilme olanağı sağlanır ve aralarındaki ilişkiler saptanmış olur (Kaptan, 1982:63). 5

17 Veri toplama tekniği olarak ise; belli bir amaca yönelik olarak kaynakları bulma, okuma, not alma ve değerlendirme işlemleri (Karasar, 1998:183) anlamına gelmekte olan belgesel tarama tekniği kullanılmıştır. Ayrıca, üniversite kütüphanesi çalışanlarına anket uygulanmıştır ve Ankara da bulunan üniversite kütüphanesi çalışanlarından görüşme tekniği ile veriler toplanmıştır. Anket verilerinin değerlendirilerek grafiklerin ve tabloların oluşturulmasında SPSS 13.0 istatistik programı kullanılmıştır. DÜZEN Araştırma 5 bölümden oluşmaktadır. Bölümler ve içerikleri aşağıdaki gibidir: 1. Bölüm, Giriş Bölümü olup kütüphane otomasyonun önemine değinilmekte, araştırmanın amacı ve hipotezi açıklanmaktadır. Araştırma yöntemi, çalışma alanı, araştırmanın düzeni ve araştırmada kullanılan kaynaklar hakkında bilgi verilmektedir. 2. Bölümde, kütüphane otomasyonu hakkında genel bilgiler verilmektedir. Doğuşu, gelişimi ve bugünkü durumu incelenmektedir. Uygulanma alanları, sağladığı olanaklar, taşıması gereken standartlar üzerinde durulmaktadır. 3. Bölümde, ülkemizde üniversite kütüphanelerinde kullanılmakta olan Türkçe tabanlı kütüphane otomasyon programlarının kapsam ve içerikleri incelenmektedir. 4. Bölümde, araştırma kapsamında bulunan üniversite kütüphanelerindeki çalışanlara uygulanan anketin sonucunda elde edilen verilerin incelendiği ve değerlendirildiği bölümdür. Kullanılan kütüphane otomasyon programlarına yönelik özelliklerin, yaşanılan sorunların, mevcut eksikliklerin değerlendirilmesi yapılmaktadır. 5. Bölüm, elde dilen bulguların ışığında çıkarılan sonuçların ve önerilerin yer aldığı bölümdür. 6

18 KAYNAKLAR Araştırma kapsamında yer alan kütüphane otomasyonu, kütüphane otomasyon programları, kütüphane yazılımları, library automation, library automation software, üniversite kütüphaneleri, MARC gibi konu başlıkları ile ilgili olarak basılı ve elektronik kaynaklar değerlendirilmiştir. Söz konusu konu başlıkları altında var olan bilgi kaynaklarının belirlenebilmesi ve temel verilerin elde edilebilmesi için aşağıdaki temel kaynaklar kapsamında taramalar yapılmıştır: - Library and Information Science Abstract on CD- ROM ( / 09) - Library Literature (1970- ) - ISI Web of Science - Türkiye Bibliyografyası (1935- ) - Türkiye Makaleler Bibliyografyası (1952- ) - Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni Dizin ( ) - Türk Kütüphaneciliği Dizin ( ) - Y.Ö.K. Tez Veritabanı Aynı zamanda, araştırmamızda ele alınan kütüphane otomasyon programları hakkında bilgilerin verildiği şu sayfalardan yararlanılmıştır Kütüphanecilik alanında düzenlenmiş kongre, konferans, toplantı vb. bildirilerinin toplandığı kaynaklar incelenmiştir ve güncel elektronik kaynaklara erişebilmek için Google, Yahoo, Hotmail tarama motorlarından yararlanılmıştır. Ayrıca, araştırma kapsamında uygulanan anketin oluşturulmasında Türker Baş ın Anket isimli kitabı, anket verilerinin SPSS programı ile değerlendirilmesi aşamasında Şener 7

19 Büyüköztürk ün Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı ile Kazım Özdamar ın SPSS ile Biyoistatistik eserleri kullanılmıştır. Çalışmanın tümünde Niyazi Karasar ın Araştırmalarda Rapor Hazırlama isimli eserine ve Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nün web sayfasında yayınlanmakta olan Tez Yazım Yönergesi ne başvurulmuştur. 8

20 II. BÖLÜM KÜTÜPHANE OTOMASYONU II.A. KÜTÜPHANE OTOMASYONUNUN DOĞUŞU Sosyo-ekonomik gelişme sürecinde toplumlar, ilkel toplumdan tarım toplumuna, tarım toplumundan sanayi toplumuna, günümüzde ise sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş şeklinde farklı gelişme aşamaları yaşamışlardır. İnsanlık tarihinde iz bırakan bu gelişme aşamalarının birincisi, ilkel çağdan 18.yüzyıl a kadar olan zamanı kapsayan, insanları göçebe yaşam tarzından toprağa ve yerleşik düzene bağlayan, tarım toplumu olarak adlandırılan dönemdir. Bu dönemde üretimin temel kaynağı tarımdır. Tarım alanında çalışanların oranı, toplam nüfusun ortalama olarak %70-80 nini oluşturmuştur (Kocabaş, 1998:1). İkincisi, Avrupa da buhar makinesinin icadı ve endüstride kullanımının yaygınlaşması ile başlayan, toplu üretimin ve eğitimin önem kazandığı, tarımda çalışan nüfusun giderek azaldığı, makine ile üretimin yaygınlaştığı, dolayısıyla şehirlerde ve sanayi bölgelerinde işçi adı verilen yeni bir sınıfın ortaya çıktığı sanayi toplumu aşamasıdır. Tipik bir sanayi toplumunda çalışan işçi oranı, ortalama %75-80 olarak öngörülmektedir (Kocabaş, 1998:2). Üçüncüsü ise, kitlesel refahın, bilginin ve nitelikli insan gücünün önem kazandığı halen içinde bulunduğumuz bilgi toplumu aşamasıdır. İlkel toplumda doğanın verdikleriyle yetinen insanlık, tarım toplumunda ekip-biçerek daha çok üretmeyi başarmıştır. Sanayi toplumu döneminde ise toprağın yerini makineler almıştır. Mekanik düşünce ve mekanik teknolojinin ürünü olan makineler sanayi toplumunun yapı taşlarıdır. Tarım toplumunda toprağın sahipleri olan aristokrat sınıflar ile sanayi toplumunda sermayenin sahibi olan sosyal sınıflar, toplumun egemen sınıflarını oluşturmuşlardır (Erkan, 1998:9). 20 yüzyılın son çeyreğinde ise, özellikle 1970 lerde üretimde otomasyonun giderek yaygınlaşması, işçi sınıfının azalmasına ve toplumsal yapıdaki etkinliğinin giderek kaybolmasına yol açmıştır. Otomasyonun artması, beraberinde emek yoğun dönemden bilgi yoğun döneme geçilmesine neden olmuştur. Artık daha çok çalışan değil daha çok okuyan, düşünen ve bilen toplumların üstünlük sağladığı bir dönem başlamıştır (Kocabaş, 9

21 1998:10-11). Hammaddesi insan ve bilgi olan bu yeni toplum yapısı ile birlikte daha önceki toplum yapılarında ki madde ve maddenin üretiminin yerini bilgi ve bilginin üretimi almıştır (Erkan, 1998:11). İşte, toprak ve sermaye yerine, bilginin temel üretim aracı olduğu bu yeni toplum düzenine de, bilgi toplumu denilmektedir. Bilimsel, teknolojik, stratejik, ekonomik, sosyolojik araştırmaların yoğunlaştırılması, bilgilenme hakkının genişletilmesi ve yaygınlaştırılmasına dönük çalışmaların yapılması, bilgi hizmeti veren kurumsal yapıların daha güncel kapsamda ve aktif olarak halkın bilgi gereksinimini karşılamaya dönük olarak tasarlanması ve yaygınlaştırılması, teknik bilgiden araştırmacıların, en kısa sürede, en etkin biçimde yararlanmasına yönelik kurumsal yapıların oluşturulması ve geliştirilmesi gibi değişimler bilgi toplumu olma yolunda ki ülkeleri derinden etkilemiş ve toplumsal bir değişim sürecinin içine sürüklemiştir (Kocabaş, 1998: 10 11). Bilgi toplumu kavramının çok çeşitli tanımları ile karşılaşılmaktadır. Bu tanımlar, kimi zaman bilginin işlenmesi, depolanması ve dağıtımından meydana gelen teknolojik gelişmeler ön plana çıkarılarak dile getirilmektedir, kimi zaman da gayri safi milli hâsılanın kaçta kaçının enformasyon-bilgi sektöründen elde edildiğine ya da enformasyon-bilgi sektöründe çalışan işçi sayısının toplam işgücü oranına bakılarak yapılmaktadır. Aslan bir makalesinde bilginin işlenmesi noktasına dikkat çekerek, bilgi toplumunu, toplumsal değişim ve ekonomik gelişme konusunda ki, geleceğe yönelik beklentilerin ve yaşam biçiminin giderek artan düzeyde, bilgiye ve onun kullanımına dayalı olduğu bir toplum yapısıdır şeklinde tanımlamaktadır (Aslan, 1990:12). Bu yeni dünya düzeni ile birlikte ulusal sınırlar önemini yitirmiş, üretim ve tüketim küreselleşmiştir. Bilginin ve bilgi teknolojilerinin toplumsal kültürel ve ekonomik alanlarda en önemli etkenler olduğu yeni bir dönem başlamıştır. Bunun temel göstergelerinden birisi Sayın, Tonta nın da bir makalesinde belirttiği gibi, günlük konuşma dilimize giren bilgi çağı, bilgi ekonomisi, bilgi patlaması, bilgi yönetimi gibi sözcüklerdir (Tonta,1999: 363). Artan yeni bilgiler insanoğlunu yeni araştırmalar yapmaya yöneltmiştir yılında ABD de $, 1983 de Japonya da yen ve İngiltere de sterlin bilimsel 10

22 araştırmalar için harcanmış olup harcamalar aynı düzeyde kalmamakta sürekli bir artış göstermektedir. Bilim adamı sayısı da her 15 yılda bir iki katına çıkmaktadır (İstanbul Üniversitesi, 1985: 4). Ancak zaman içerisinde bu araştırmalar o kadar yoğunlaşmıştır ki, artık bilim adamı neyi bilip neyi bilmediğini dahi bilememe sorunu ile karşı karşıya kalmıştır da ABD de 1.25 milyar dolar; 1962 de İngiltere de 12 milyon sterlin çift araştırmalar yüzünden boşuna harcanmıştır (İstanbul Üniversitesi, 1984: 4). Bu durumun üstesinden gelebilmek için, bilim adamları elde ettikleri bulguları yayın yaparak duyurmak zorunda kalmışlardır. Araştırmacı ve araştırma sayısının artması, yayın sayısının da artmasına neden olmuştur. Özellikle, 2. Dünya Savaşı sonlarına doğru tüm dünyada bilgi patlaması ve bunun doğal sonucu olarak yayın patlaması gerçekleşmiştir (İstanbul Üniversitesi, 1985: 6). Bilginin herkes için gerekli olduğu bu yeni dünya düzeninden en çok etkilenen kurumlar ise, şüphesiz devletlerin gelişmişlik düzeylerini, diğer dünya devletleri ile olan ilişkilerindeki saygınlık ve onurunu belirleyen bilginin, bilgi toplumunu oluşturan bireyler ile buluşmasına aracılık eden, tüm dünyada paylaşılmasını sağlayan ve halkla sürekli etkileşim halinde bulunan kütüphaneler olmuştur Sayın Keseroğlu nun çarpıcı bir biçimde vurguladığı gibi toplumların hoşgörü sınırlarını; insan özgürlüğüne verdiği özeni ya da özensizliği; gerçek demokrasiye olan inancını ya da inançsızlığını; insanın bağımsızlığını, onuruna olan saygısını o toplumu oluşturan insanları bilgi ile buluşturan kütüphaneleriyle ölçebiliriz (Keseroğlu, 2004: 14). Özellikle, bilimsel düşünce ve yaratıcılığın en verimli biçimde hayat bulduğu, araştırmaların etkin bir şekilde yürütüldüğü üniversitelerin bünyesinde kurulan, amaçları bağlı oldukları üniversitenin eğitim ve araştırma faaliyetlerini desteklemek olan üniversite kütüphaneleri bu yeni dünya düzeninden büyük ölçüde etkilenmişlerdir. Bir ülkenin gelişmişlik düzeyi büyük ölçüde üniversitelerinin eriştiği düzeye bağlıdır. Üniversiteler bilgi ve düşüncelerin korunması, eğitim- öğretim, araştırma, basım- yayım, bilginin yorumlanması ve yayılması gibi etkinliklerle yükümlü kuruluşlardır. Bu işlevleri gerçekleştirebilmeleri de gerekli alt yapı öğelerinin sağlanması ile mümkündür ve 11

23 üniversitelerin en önemli alt birimi, öğesi kütüphaneleridir. İyi örgütlenmiş ve çağdaş gelişmeleri izleyebilen bir kütüphane bilim dünyası için yaşamsal bir öneme sahiptir (Çelik ve Uçak, 1993: ). Ve Sayın Baysal ın belirttiği gibi, üniversite kütüphanesi, üniversite içinde ve yakın çevresinde bilimsel araştırma ve geliştirme çalışmalarını desteklemek, her gün gelişip ilerleyen, yeni yayınlarla zenginleşen dünya biliminin son verilerini izlemekle yükümlü kurumlardır (Baysal, 1991:12). Ekonomik, politik, teknolojik ve kültürel alanlarda ki bu dönüşüm sonucunda genişleyen bilim dalları, artan yayın sayısı ve genişleyen bilgi üretimi. Bilginin depolandığı ve gelişiminin takip edildiği, yeni teknolojiye temel teşkil edecek eski bilgiyi bulunduran, araştırmanın yapılabileceği kaynağı ve yeri sağlayan kütüphanelerin hem sayısal hem de dermeleri (materyal türü) açısından çoğalarak gelişmesine, verdikleri hizmetlerin makinalara dayalı olarak standartlaşmasına ve hızlanmasına ön ayak olmuştur. Esasında kütüphanelerde mekanikleşme hareketi, ilk olarak 1800 yılların sonlarında daktiloların kullanılmaya başlamasıyla gerçekleşmiştir. Daktiloların kullanılması ile birlikte, kitap kartlarının yazılma ve çoğaltılmasında standartlaşma ve düzenli bir görünüm gerçekleşmiş, kütüphane hizmetleri kısmen de olsa kolaylaşmış, hızlanmış ve maliyet azalmıştır (İstanbul Üniversitesi, 1984). Bu olumlu sonuçlardan dolayı, teknolojinin getirdiği yenilikler yavaş yavaş kütüphanelerde de görülmeye başlanmıştır. Hollerith in ortaya çıkardığı delikli kart sistemi bunlardan birisidir. Sayın İsmet Binark ın, Bilgi İşlem: Bilgi İşlem Sistemleri Tarihçe Bilgisayarlar ve Ülkemizde ki Durum başlıklı makalesindeki delikli kart bilgi işlem sistemlerinin tarifi şu şekildedir: Bu sistemde, kaynak belgeler (source document) üzerindeki bilgi, delikli kartlara aktarılmaktadır. Kart üzerindeki her delik bir rakam, harf veya işaretin karşılığıdır. Bir kart üzerinde 80 sütun ve 12 sıra olduğundan, 80 işaret bulunmaktadır. Her kart, bir bilgi birimi (unit of information) olarak kabul edilmektedir. Bilgiler delikli kartlar üzerine, delme makineleri ( key punch) ile delme suretiyle aktarıldıktan sonra, bu bilgilerin doğruluğu sağlama makinelerinde kontrol edilmekte, sınıflama ve sıralama işlemleri ise sıralama makinelerinde yapılmaktadır. Eğer iki ayrı kart grubu birleştirilmek istenirse, o takdirde birleştirici makineleri kullanılmaktadır. Ayrıca, bir karttan daha fazla sayıda istenirse, bu delme makinelerinde sağlanabilmektedir. Bir grup kartın kopya 12

24 edilmek istenmesi halinde ise, çoğaltıcı makineleri kullanılmaktadır. Delikli kartlar üzerine aktarılmış olan bilgiler kart okuyucu (cardreader) veya yorumlama (interpreter) makineleriyle yazıya dönüştürülmektedir (Binark, 1979 : ) yıllarında Ralp Parker tarafından ilk kez Texas Üniversitesi ödünç verme işlemlerinde kullanılan bu karmaşık yapıya sahip delikli kart sistemi, o dönemde kütüphanecilik alanında çığır açmıştır (Parker, 1950: ). İleriki yıllarda kopyalama ve çoğaltma işlemlerinde kullanılan fotokopi makinelerinin kütüphanelere girmesiyle birlikte, zaman ve insan gücünün daha rasyonel kullanımı ve hizmet akışının daha da süratlenmesini sağlanmıştır. Ancak bilimsel ve teknolojik alanda yapılan araştırmaların sayısının artması ile basım yayım tekniklerindeki gelişmeler sonucu basılı kaynak sayısındaki hızlı artış, bibliyografik denetim ve kütüphanelerde bu kaynaklara yer bulma ve işleme sorunlarını gündeme getirmiştir. Ayrıca sayıları milyonları bulan basılı materyalin yıpranmasının önlenmesi ve hizmete sunulması da büyük sorun yaratmıştır. Böylece, Mikro formların ortaya çıkışı ile yer, yıpranma, çalınma, kütüphanelerarası materyal alışverişi, dizinlerde bütünlüğün sağlanması, kataloglamada hız ve koleksiyonun araştırma kapasitesinin arttırılması gibi sorunlara büyük ölçüde çözüm bulunmuştur (Lowell, 1968:704). Mikro formların gelişmesi ve kütüphanelerde kullanılması, bir diğer teknik gelişmeye ortam hazırlamıştır ve eğitimde basılı materyal kadar, göze ve kulağa hitap eden materyallere de ihtiyaç olduğu gözlemlenmiştir. Görsel- işitsel materyal adı verilen bu yeni tekniğin gerek eğitimde gerekse toplum kültürü üzerinde oynadığı rolün önemi ortaya çıktığında kütüphanelerde bu uygulamaya kayıtsız kalamamışlardır. Gerçekleşen tüm bu gelişmelere rağmen, her yıl katlanarak artan bilgi ve belgeleri denetleyebilmek için bilgiyi işleyen sistemlerin de buna paralel olarak güçlendirilmesi zorunlu bir hal almıştır ve gerekli belge ve bilgilerin toplanmasında, işlenmesinde, gereksinim duyulduğunda en kısa sürede erişilmesinde büyük kolaylık ve hız sağlamış olan bilgisayar ve iletişim teknolojileri kütüphaneler için devrim yaratmıştır. 13

25 Çağımızın en tipik özelliği toplumların büyük bir hızla değişmesidir. Toplumlardaki değişmeyi hızlandıran en belirgin etmenler ise teknoloji, iletişim ve ekonomi alanlarında görülmektedir. Öğrenen birey, bilgi insanını, bu bireylerin çalıştıkları örgütler, öğrenen örgütü, öğrenen toplum bilgi toplumunu oluşturmaktadır (Akın, Baransel ve Aykut, 1996:261). Bilgi toplumunun gelişme dinamiğini ise, bilgisayar teknolojisi, bilgisayara dayalı enformasyon ve internet şebekeleri ile veri bankaları yönlendirmektedir. Bu hızlı değişime ayak uydurabilmek için, üretilen her türlü bilginin süratle toplanması gerekmektedir. Zaman ve maliyet açısından daha verimli sonuçlar alabilmek için planlama, programlama ve kontrol metotlarının yanı sıra birtakım yardımcı makinelerin kullanılması, geliştirilmesi gerekmektedir ki bu yardımcı makinaların en önemlisi şüphesiz bilgisayarlardır. İlk geliştirildikleri dönemden bugünkü gelişme düzeyine erişmeden önce bir çok kuşaktan geçen bilgisayarların, hacim olarak küçülmeleri, kapasitelerinin artması ve maliyetin düşmesi kütüphanelerin de bilgisayarlar ile tanışmalarını sağlamıştır. Ancak, Sayın, Yılmaz ın da bir makalesinde belirttiği gibi; bilgisayarların kütüphaneler de kullanılmaya başlanması ile gerçekleşen değişim kütüphanelerin amacına yönelik olmamıştır. Hedef, amacı değiştirmeden çalışma biçiminde gelişme kaydetmektir (Yılmaz, 1987:192). Koşullardaki tüm bu değişimleri öngörerek, kütüphanelerin önceden gelişmelere adapte olmaları gerekmektedir yılında ABD de Gartmer grubunun başlattığı bir çalışmaya göre, 2001 yılına kadar geçen 5 yıl içerisinde kütüphanelerin kurumlar içerisindeki çalışma biçimleri ve rollerinin %70 oranında değişeceği ve bu gelişmeler sonucu kütüphanelerin, bilgi yönetimi uygulamaları içerisinde kendilerini tanımlamazlarsa ortadan kalkma tehlikesi içerisine düşecekleri dile getirilmektedir. Prusak ın ABD de yılları arasında 165 büyük kuruluşun kütüphanesinde yaptığı araştırmada, kuruluşların 1995 yılına kadar geçen 5 yıl içerisinde %10 nunun ortak kullanılan kütüphaneleri kapattığı, %30 unun kütüphanelerindeki hizmetleri sınırlayıp çalışanların bir kısmını çıkardığı ve kurumların %70 inin herhangi bir bina içerisinde kütüphane hizmetlerini gerçekleştirmek yerine işe dönük enformasyon sağlayan çeşitli ortamlarda bilgi hizmetini tanımlamaya yöneldiği, ağ altyapısına uyumlu bilgi yönetim sistemlerine geçmeye çalıştığı dile getirilmektedir. Bu 14

26 gelişmeler, artık kütüphane ve bilgi hizmetleri bağlamında hiçbir şeyin geçmişteki gibi olmayacağının önemli sinyalleri olarak değerlendirilmelidir. Bilginin seçimi, sağlanması, organizasyonu ve yayımına duyulan gereksinimin geçmişten çok daha fazla hissedildiği çağımızda, bu gelişmeler, elektronik ortamda hızlı, gerekli formda, zamanında, ve çağa uygun, kurumsal yaklaşımların uzantısı olarak bilgi hizmetlerinin tanımlanması gereksinimini ortaya çıkarmaktadır ( Prusak, 1995:35). Kütüphaneler de birer bilgi işleme sistemleri olarak düşünüldüklerinde bilgisayar ve iletişim teknolojisindeki gelişmelerin kütüphaneler için ne denli önemli oldukları ortaya çıkmaktadır. Çünkü, insanlığın binlerce yıldır üretmekte olduğu her alandaki her türlü bilgi ile bilgileri içeren yazılı-basılı-görüntülü-sesli bilgi kayıtlarının, bilgi materyalinin toplandığı, yorumlandığı, işlendiği, düzenlendiği, korunduğu ve kullanıma sunulduğu bilgi kurumları, kütüphaneler ve bilgi merkezleri, bugün bilgi teknolojisi olanaklarının en yaygın olarak kullanıldığı alanların başında gelmektedir. Araştırma ve teknoloji geliştirme, kütüphane ve enformasyon hizmetleri birbirini tamamlayan alanlardır. Kütüphane hizmetlerinin çağdaş ve erişilebilir hale getirilmesi, coğrafi farklılıkların ortadan kaldırılması, enformasyon ve iletişim teknolojilerinin maliyet yarar sağlayacak hale getirilmesi, kaynak paylaşımı için standartların belirlenmesi ve ulusal kütüphane politikalarının uyumlu hale getirilmesi şarttır (Merola, 1999). Bilgi çağını yaşamakta olan insanoğlu çağın gerektirdiği bir etkinlik ve hızla, gereksinim duyduğu bilgi, belgeye, gereksinim duyduğu yerde ve zamanda erişebilmelidir. Bu da teknoloji destekli bilgi-kütüphane hizmeti ile mümkündür. Sundukları bilgi hizmetlerini duvarların ötesinde tanımlamak durumunda olan kütüphaneler ve bilgi merkezleri, sadece yayınların depolandığı ortamlar olmaktan çıkartılarak, bilgisayar ağlarından nasıl faydalanılabileceği konusunda aydınlatılmalıdır. Aksi takdirde, bilgi ve kütüphane hizmetleri, karar almak için geçerli güncel ve doğru bilgilere kısa sürede erişimi mümkün kılmayı başaramayacaklardır (Tonta, 1987:19). Aynı zamanda, yeni ortamda bilgi yöneticisi ve enformasyon analisti rolüne soyunmakta olan kütüphaneciler de, değişen kurumsal anlayışın uzantısı olarak çalışmalarını ve politikalarını belirlemek mecburiyetindedirler (Klobas, 1997:39-40). 15

27 Günümüzde sosyo- ekonomik gelişme sürecini hızlandırmak, üretimi ve verimliliği hızlı, daha etkin bir şekilde arttırmak, aynı zamanda insana yatırımın sürekliliğini sağlamak ve tüm bu gelişmelerin sosyal ve kültürel yaşamımız üzerindeki olumlu etkilerini günlük hayatımızın tüm noktalarında hissedebilmemiz için yeni temel teknolojilerin ve bilgi toplumunun tanımlanması, içeriklerinin tam olarak anlaşılmasının önemi ne kadar büyük ise; en önemli amaçları, sürekli artan bilgiye kullanıcıların ulaşımını sağlamak ve toplumun yüksek hacimli bilgiden en iyi biçimde yararlanmasına yardımcı olmak olan kütüphane ve bilgi merkezleri için bilgisayar ve iletişim teknolojisindeki gelişmelerin takibi ve hayata geçirilmesi de o derece büyük önem taşımaktadır. II.B. KÜTÜPHANE OTOMASYONUNUN GELİŞİMİ II. Dünya Savaşı ndan sonra bilimsel araştırmaların artmasına paralel olarak, gerçekleşen yayın patlaması, gelişen teknoloji ile birlikte basılı materyal sayısının hızla artmasına neden olmuştur. Bu durum, okuyucularına en doğru, en kapsamlı ve en doğru hizmeti verebilme çabasında olan kütüphaneleri doğrudan etkilemiştir. Niteliği değişen okuyucunun isteklerini karşılayabilmek için kütüphanelerde yapısal ve hizmet açısından birçok değişiklik gerçekleşmiştir. Kütüphaneler, birer kitap deposu olmaktan çıkıp, modern teknolojinin tüm olanaklarından yararlanan, okuyucunun niteliğine ve isteklerine uygun, araştırmaya yönelik, doğrudan bilginin kendisine en çabuk ve en doğru bir şekilde ulaşmayı amaçlayan kurumlar haline gelmişlerdir. Jesse H. Shera, bu konunun önemine değinerek şöyle demektedir: Bilim ve teknolojiye dayalı, başarılı, çağdaş bir toplum için, kayıtlı materyalin her türünün öneminin artması; kütüphaneciyi araştırma yapmaya, kayıtlı enformasyonun yalnızca bilim adamları tarafından değil iş dünyası, endüstri ve hükümetler tarafından da kullanılmasını sağlamak üzere yeni metot ve teknikleri uygulamaya zorlamıştır ( Shera, 1973). İşte bu gibi nedenlerle; sadece ulusal değil, evrensel bilgiye ulaşma, toplama, düzenleme ve her düzeydeki kullanıcıya en hızlı, en uygun ve en doğru şekilde ulaştırma görevini üstlenmiş olan kütüphaneler teknoloji ve iletişim alanlarında olan tüm gelişmeleri yakından takip etmek mecburiyeti ile karşı karşıya kalmışlardır. 16

28 Bilgisayarların kütüphanelerde kullanılmaya başlanması yaklaşık olarak 1960 lı yıllarda gerçekleşmiştir de Southern Illinois Üniversitesi 1963 te Toronto Üniversitesi ve Kongre Kütüphanelerinde ilk denemeler yapılmıştır. Bilgisayarların kütüphanelerde kullanılmalarının nedenleri ve gereklerinin tartışıldığı bu yıllarda Martin Lowell in şu tanımı ilginçtir: bir kütüphane, bilginin tanımlanması ve işlenip ihtiyaç halinde kullanılabilmesini kolaylaştıran, depolayan bir sistemdir ki, bu aynı zamanda bilgisayarın tarifidir (Lowell, 1968:711). Bilgisayarların kütüphane işlemlerinde etkin bir biçimde kullanılması çalışmalarının en önemlisi 1965 yılında başlatılan MARC (Machine Readable Catalog- Aygıtla Okunabilir Kataloglama) projesidir. Merkezi kataloglama uygulaması olan Marc projesi ile kütüphanelere dağıtılan katalog kayıtları klasik fişler üzerinde değil, bilgisayarın okuyabileceği manyetik bantlar üzerindedir. Yayınlara ilişkin bibliyografik bilgiler bu bantlara kataloglama işlemlerini gerektirdiği biçimde programlanarak kaydedilip istenildiği zaman yine bilgisayarlar aracılığı ile geri alınabilmektedir. Katalog kayıtlarının bulunduğu bantların çoğaltılması ve bunların bilgisayara sahip başka kütüphanelere dağıtılarak yararlanmalarının sağlanması, bilgisayara dayalı uygulanmış kataloglama işlemlerinde, merkezi kataloglamaya özdeş bir işbirliğinin kapılarını açmıştır (Sefercioğlu, 1977: ) da Kongre Kütüphanesi nin başlattığı bu proje, önce Amerika Birleşik Devletleri nin, sonra Anglo- Amerikan ülkelerinin, daha sonra bilgisayarı bulunan başka ülkelerin araştırma kütüphanelerince benimsenmiştir ve böylece uluslar arası bir nitelik kazanmıştır (Sefercioğlu, 1977:126). Yine aynı yıllarda başlatılan bu tür projelerin çoğu Batch Processing sistemi üzerine kurulmuştur. Bu sistemde, makinenin okuyabileceği bilgiler (delikli kart, delikli bant, manyetik bant), bu bilgilerin işlenmesi ve çıktılarıyla (basılı liste, basılı katalog kartları, raporlar ve dolaşım kartları) ilgili programlar bulunmaktadır (Overhage ve Harman, 1965: 120) te yapılan, Report of a Plannig Conference on Information Experiments adlı konferans; kütüphanecileri, mühendisleri, endüstricileri, yayıncıları, hükümet temsilcilerini ve enformasyoncuları bir araya getirmesi ve kütüphanelerin otomasyonu ile ilgili büyük adımların atılmasını sağlaması açısından oldukça önemlidir. Konferansta INTREX adı altında 1970 yıllarında kullanıma hazır olabilecek, büyük üniversite kütüphanelerinin 17

29 programlanarak merkezileştirilebilmesi ile ilgili bir projenin prensipleri görüşülmüştür (Overhage ve Harman, 1965:125). Bu projenin tamamlanması 8 yıl sürmüştür. Bu dönemdeki önemli olan diğer bir olay ise; 1966 yılında Oxford daki Brasenose Koleji nde kütüphane otomasyonu konusunda yapılan Anglo- Amerikan konferansıdır. Bu konferans, kütüphanecileri ve bu alanda çalışan bazı lider Amerikan kütüphanecileri ile British Museum, Bodleian kütüphanesi ve Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi gibi belli başlı derleme kütüphanelerinden temsilcileri biraraya getirmiştir. Toronto Üniversitesi nde bilgisayarca üretilen kitap formundaki katalog hakkında bilgi ve büyük bir üniversite kütüphanesinden yeni bir bilgi aktarım sistemine geçiş için tasarım sağlamayı amaçlayan INTREX projesinin ayrıntıları görüşülmüştür (Tedd, 1988:121) yılından itibaren, Britanya da Bilimsel ve Teknik Bilgi Ofisi (OSTI), kütüphanelerde housekeeping * sistemlerini geliştirmek için birçok proje desteklemiştir. OSTI den para alan kütüphaneler ödenek koşullarının bir parçası olarak rapor üretmek zorunda bırakılmışlardır. Bu raporların tamamı toplanıp, düzenlenerek İngiliz kütüphanelerinde ki, kütüphane housekeeping sistemlerini tüm yönleriyle kapsayan, kütüphanecilik okulu öğrencileri ve bilgisayar sistemleri ile ilgilenen kütüphanecileri hedefleyen kitaplar şekline dönüştürülmüştür (Tedd, 1988:123) lı yıllarda ABD deki Kongre Kütüphanesi nde (LC) başlayan MARC (makinece okunabilir kataloglama) projesi uygulamalarının çok karmaşık olduğu fark edilmiştir ve böylece 1968 yılında OSTI ve BNB (British National Bibliography) de bu projeyi desteklemeye başlamışlardır. OSTI, BNB de makinece okunabilir bir bibliyografik tutanağın gereklilikleri konusundaki bir olurluluk çalışmasını finanse etmiştir. MARC tutanağının yapısının tasarımında LC ve BNB arasında yakın işbirliğinin önemi büyüktür ( Tedd, 1988). Tutanak yapısının amacı, makinece okunabilir formda ki bibliyografik tanımların belirli bir uygulama için gerektiğinde yeniden formatlanabilir iletişimi olanaklı hale getirmesidir. * house keeping sistemler: kütüphanelerin gün be gün işleyişi için sürekli yapılması gereken sağlama, kataloglama, ödünç verme ve süreli yayın denetimi gibi rutin işlemler. 18

30 1968 ile 1974 yılları arasında LC ve BNB tarafından gerçekleştirilen, MARC ın kullanımı büyük ölçüde deneyseldir. MARC taki gelişmeler genellikle ulusal kütüphanelerde kütüphane otomasyonundaki gelişmelerle yakından ilgili olmuştur. İngiliz Ulusal Kütüphanesi nin kurulmasından önce, bir raporda yeni ulusal kütüphanenin MARC a dayalı kataloglama hizmetleri sunması gerektiği savunulmaktadır. Nitekim, BNB, İngiliz Ulusal Kütüphanesi nin Bibliyografik Hizmetler Bölümü ne (BLBSD) dönüştüğü zaman MARC a dayalı çeşitli hizmetler sunmuştur. Bu hizmetlerden birisi olan LOCAS (Yerel Kataloglama Hizmeti), kütüphanelere kendi mevcutlarının bilgisayar çıktısı mikrofiş (COM) kataloğunu sağlamıştır ve 1983 yılında seksen civarında kütüphane LOCAS ın müşterisi olmuştur (Binark, 1979:194) lerden beri ise, Marc standardı (UNIMARC) birçok ülkede ulusal bibliyografyaların üretimi için kullanılmaktadır. Makinece okunabilir formdaki bibliyografik verilerin ulusal ajanslar arasında uluslar arası düzeyde değişimini kolaylaştırmak için evrensel bir MARC tutanağı ( UNIMARC) tasarlanmıştır. MARC ve INTREX projelerinden sonra kütüphanelerde On-line Interactive Computer System adı verilen sistemlerin kullanıldığı ve geliştirildiği görülür. Bu sistemler, temelde bir merkezin birçok kullanıcı tarafından anında, terminaller ve ara sistemler yardımıyla kullanılmasından ibarettir (Benge, 1970:39). Kütüphane otomasyonu çalışmalarında, 1970 li yılların başında yaşanan diğer iki önemli gelişme ise; OCLC ve teknolojideki büyük atılım olarak gösterilen, düşük maliyetli ve birçok işi aynı anda yapabilme kapasitesine sahip mikrobilgisayarların geliştirilmesidir. Bunlara ek olarak, depolanmış bilgiye hızlı erişim araçlarının çevrimiçi işlemleri desteklemesi de önemli bir gelişme olarak gösterilmektedir (Barrentine, 1991:24-25) li yıllara gelindiğinde ise, İngiliz Ulusal Kütüphanesi Makinece Okunabilir Kütüphane Bilgi Hizmeti (MERLIN) adıyla genel amaçlı karmaşık bir veri tabanı yönetim sistemi geliştirmeye başlamıştır. MERLIN çevrimiçi, kitap siparişi, sağlama, ödünç verme, kataloglama sistemlerini içermekteydi (Tedd, 1988:116) yılında İngiliz Ulusal kütüphanesinin otomatik bilgi servisi (BLAISE) aracılığıyla UK ve LC MARC tutanaklarının çevrimiçi aranması olanaklı hale getirilmiştir de ise İngiliz Ulusal Kütüphanesi otomatik hizmetleri için gelecekteki planlarını açıklayarak, mevcut BLAISE, toptan (batch) ve çevrimiçi hizmetlerinin yerini alacak iki 19