Crisis in Turkey-Israel Relations: Davos and its Aftermath

Transkript

1 > 35 Türkiye-İsrail ilişkilerinde Erdoğan ın Davos taki tavrı ile başlayan krizler, Ayrılık dizisi ve Anadolu Kartalı tatbikatı krizleriyle artarak sürmüştür. İnceleme > Doç. Dr. Özlem TÜR ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi ORSAM Ortadoğu Danışmanı TÜRKİYE-İSRAİL İLİŞKİLERİNDE KRİZ DAVOS VE SONRASI Crisis in Turkey-Israel Relations: Davos and its Aftermath Abstract Turkish-Israeli relations that tensed after Israel s Operation Cast Lead and the Davos Summit, are facing a new crisis as Turkey cancelled the international part of the Operation Anatolian Eagle and because of the TV show named Ayrılık-Seperation, aired on TRT (Turkish Radio and Television). In contrary to the political crises of the past, Turkey s messages seem to deeply effect the Israelis this time. PM Erdogan s criticism towards the right of self-defense against the armed attacks of Palestinian Groups on which the Israeli people are very responsive, Israel criticisms in the TV Show Ayrılık, Turkey s convergence with Iran which is the greatest enemy to Israel and the extraction of Israel from the opeartion just before PM Erdogan s visit to Iran are rising question marks regarding the future of Turkish-Israeli relations.

2 36 > Erdoğan ın sözlerinde ve Ayrılık dizisinde Filistin konusuna değinilmesine ek olarak, Türkiye nin, İsrail in en büyük tehdit olarak gördüğü İran ile yakınlaşması ve Başbakanın İran ziyareti öncesi İsrail i tatbikattan çıkartmış olması, Türkiye-İsrail ilişkilerinin geleceğine dair önemli soru işaretleri oluşturuyor. Giriş Davos Zirvesi sonrası gerilen Türk-İsrail ilişkileri 1990 ların başından bu yana en kötü dönemini geçiriyor. Önce İsrail in Anadolu Kartalı tatbikatı dışında bırakılması, daha sonra Başbakan Erdoğan ın Gazze ile ilgili sert açıklamaları ve TRT-1 de yayınlanan Ayrılık dizisinin etkileriyle birlikte Türkiye-İsrail ilişkileri uzun zamandır olmadığı kadar kötü bir hal aldı de ilişkilerin Büyükelçilik düzeyine çıkartılmasıyla başlayan süreçte, özellikle 1996 da imzalanan bir dizi anlaşmayı takiben, iki ülke pek çok konuda işbirliği yapmış, önemli askeri projelere imza atmış, ticaret ve turizm alanında uzun yollar kat etmişti. Ancak 2000 lerle birlikte bu işbirliği 90 lardaki heyecanını yitirmiş ve değişen içsel ve bölgesel dengeler ve özellikle de Türkiye nin Arap komşularıyla yakınlaşmaya başlaması 1990 ların yakın işbirliği havasının gerilemesine yol açmıştı. Değişik alanlarda işbirliği sürdürülse de iki ülke ilişkilerindeki potansiyel kullanılmadan, yeni alanlarda derin işbirliğine gidilmeden var olan ilişkilerde mevcut işbirliği düzeyinin korunmasıyla yetinilmişti. Bazı yazarlar bu durumu normal ve beklenir olarak niteleyerek, Türk-İsrail ilişkilerinin 1990 ların heyecan ve aktifliğinden normalleşmesine 1 giden doğal bir süreç olarak yorumlamış, ara ara yaşanan siyasi krizlerin - özellikle de Türk tarafından yapılan Filistin merkezli eleştirilerin - siyasi düzeyde etki yapabileceklerini ancak, ilişkilerin doğasını bozacak nitelikte olmadıklarını tespit etmişlerdi. Bu süreçte Türkiye Filistin meselesinde yaşanan gelişmelere bağlı olarak İsrail tarafına eleştiri dolu mesajlar göndermiş olsa da (örneğin 1999 da Başbakan Ecevit, İsrail in soykırım yaptığını söylemişti; 2004 te Başbakan Erdoğan İsrail i devlet terörü yapmakla suçlamıştı) bu krizler kısa zamanda aşılmış ve ilişkiler normalleşmişti. Son yaşanan gelişmelerin ardından ise bu kez ilişkilerin ne kadar normalleşeceği kuşkuludur. Bu kez Türkiye den giden mesajlar siyasi düzeyde kalmanın ötesinde İsrail toplumunu da derinden etkilemişe benziyor. İsrail halkının son derece hassas olduğu Filistinli silahlı grupların saldırılarına karşı kendini savunma hakkı na Erdoğan ın sözlerinde ve Ayrılık dizisinde yapılan eleştirilere ek olarak, Türkiye nin, İsrail in en büyük tehdit olarak gördüğü İran ile yakınlaşması ve Başbakanın İran ziyareti öncesi İsrail i tatbikattan çıkartmış olması, ilişkilerin geleceğine dair önemli soru işaretleri oluşturuyor. Anadolu Kartalı Tatbikatının Uluslararası Boyutunun İptal Edilmesi Son kriz, düzenli olarak yapılan Anadolu Kartalı tatbikatı öncesinde yaşandı. Türkiye nin tatbikatın uluslararası boyutunu iptal ettiğini açıklamasıyla İsrail dışarıda kalmış oldu. İsrailli kaynaklar, geçen kış yapılan Gazze (Dökme Kurşun) Operasyonu sebebiyle İsrail in katılımını istemediğini savunarak, talebin doğrudan Başbakan Recep Tayyip Erdoğan dan geldiği iddiasında bulundu. Türkiye nin bizi aşağılamasına boyun eğmeye son vermeliyiz 2 görüşü İsrail de yankılanırken, konuyla ilgili olarak Türkiye Dışişleri Bakanlığı İsrail i aklı selime davet ederek, şu açıklamayı yaptı: 2001 yılından bu yana düzenli olarak yapılan Anadolu Kartalı Tatbikatı, Türk Hava Kuvvetlerinin planladığı senaryo kapsamında icra edilen uluslararası katılımlara da açık bir Türk tatbikatı olup, yılın değişik dönemlerine yayılarak safhalar halinde gerçekleştirilmektedir. İlk iki safhası başarıyla gerçekleştirilen tatbikatın bu yıl Ekim 2009 tarihlerinde yapılması planlanan üçüncü safhasının uluslararası bölümü diğer katılımcı ülkelerle bilistişare ertelenmiştir. Ancak, tatbikat milli bir faaliyet

3 > 37 Anadolu Kartalı tatbikatına uluslararası katılımın iptal edilmesi Türkiye-İsrail ilişkilerinin askeri boyutunu zora sokmuştur. olarak icra edilmektedir. Keyfiyet esasen Genelkurmay Başkanlığımızın internet sitesinden de kamuoyuna duyurulmuştur. Dolayısıyla, tatbikatın uluslararası bölümünün ertelenmesinden siyasi bir anlam ve sonuç çıkartılması doğru değildir. 3 Ancak, yukarıda da belirtildiği gibi olay İsrail tarafından tamamen siyasi bir manevra olarak algılanmıştır. İzleyen dönemde, Dışişleri Bakanı Davutoğlu ve Başbakan Erdoğan tarafından da bu algıyı doğrular nitelikte, açıklamalar gelmiştir. Ahmet Davutoğlu, yaptığı açıklamada İsrail in neden tatbikattan dışlandığını anlatırken Gazze deki durumun iyileşeceğini, yeniden diplomatik yollara gireceğini umuyoruz. Bu, Türk-İsrailli ilişkilerinde de yeni bir atmosfer yaratacak. Ancak mevcut durumda elbette ki bu yaklaşımı, İsrail in yaklaşımını eleştiriyoruz demiştir. 4 Başbakan Erdoğan da, Anadolu Kartalı Tatbikatı nın uluslararası bölümünün iptal edilmesi ve sonrasında İsrail le yaşanan gerginlikle ilgili olarak her siyasi iktidarın kendi ülkesindeki kamuoyunun yaklaşımlarını, halkının taleplerini göz önünde bulundurma mecburiyeti vardır. Bakın, mecburiyeti vardır diyorum. Ben halkımın taleplerini bir kenara koyamam; halkımın talebi bu istikamettedir. Daha önce verilen

4 38 > İran tehdidinin İsrail gazetelerinin ve güncel tartışmaların bir numaralı gündemi haline geldiği bu günlerde Türkiye nin İran ile bölgede yakınlaşması ve Anadolu Kartalı tatbikatına uluslararası katılımın iptal edilmesi İsrail için büyük endişe yaratmıştır. eğitim çalışmalarıyla ilgili konuda bile bu hassasiyeti gösterdiler şeklinde bir açıklama yapmıştır. 5 İsrail basınında ve kamuoyunda bu kriz üzerine, ülkenin Türkiye nin eleştirileri ve ağır sözleri karşısında sürekli alttan alan ve boyun eğen taraf olmaktan sıkıldığı tekrarlanmaya başlanmıştır. 6 Krizin bu aşaması iki nedenle önemlidir ve uzun dönemli etkileri olabilir. Birincisi, askeri anlamda ilişkilerin bozulmasının yaratacağı etkilerdir. İkincisi ise Türkiye nin bu davranışının İran ile yakınlaşmasıyla ilgili olduğu düşüncesinin İsrail de yarattığı rahatsızlıktır. Birinci nedene geri dönecek olursak, bilindiği gibi başından beri ikili ilişkilerin gelişmesinde askeri boyut son derece önemlidir. Pek çok yazara göre ilişkileri başlatan, oluşturan, geliştiren hep askeri boyuttu. Şimdiye kadar da siyasi boyutta problemler yaşansa da askeri boyut genelde bundan etkilenmeden ilerlemekte ve ilişkileri sağlam tutmaktaydı. İsrail in tatbikat dışı bırakılması, ilişkilerin bu boyutunun siyasi boyutundan ayrılamayacak duruma geldiğini göstermesi açısından önemlidir ve uzun dönemli etki yapabilecek niteliktedir. İkinci nokta ise, İsrail in tatbikat dışı bırakılmasının Başbakan Erdoğan ın İran gezisi öncesine rastlamış olması ve İran a dostluk mesajı vermek uğruna İsrail den vazgeçildiği anlayışının doğmuş olmasıdır. 7 Bilindiği gibi İran, İsrail için büyük bir tehdit unsurudur ve İsrail politikası bu ülkenin nükleer silah üretmesinin engellenmesine odaklanmıştır. Daha önceki yıllarda, örneğin 2006 Lübnan Savaşı nda olduğu gibi, İsrail İran a dolaylı olarak gözdağı vermiş, Hizbullah üzerinden İran ı durdurmaya çalışmıştır. Hatta 2008 yılında İsrail in İran ı her an vurabileceği yolunda güçlü tahminler duyulmaya başlanmış, İran tehdidi İsrail gazetelerinin ve güncel tartışmaların bir numaralı gündemi haline gelmiştir. Türkiye nin İran ile bölgede yakınlaşması İsrail için büyük endişe yaratmıştır. Türkiye nin son dönemde Suriye ve Irak la yakınlaşması da bu çerçevede değerlendirildiğinde önem kazanmaktadır. Daha önceki yıllarda hiçbir ülkeyle yakınlaşmamız bir başkasının pahasına değildir şeklinde açıklama yapan hükümetten bu sefer böyle bir açıklama gelmemiştir. Tatbikatın Türk hava sahası içinde ancak, Suriye-Irak-Iran sınırlarına yakın bölgelerde yapılacak olmasının, İsrail in bu alanda gözlem yapabilmesi ve İran ile ilgili kurgulanabilecek olası bir müdahale için tecrübe kazanması açısından önemli olduğu düşünülebilir. Türkiye nin tam da Başbakan ın İran ve Irak ziyaretleri öncesinde İsrail uçaklarını Türk hava sahasında ağırlamak istememiş olması önemlidir. Gelişme, bu şekliyle İsrail için çok anlamlıdır. Ayrılık Dizisi ve Filistin Meselesi Tatbikatla baş gösteren kriz sona ermeden TRT- 1 de yayınlanan Ayrılık adlı dizi İsrail de büyük yankı yapmış ve halkın sert tepkisine neden olmuştur. 13 Ekim 2009 da gösterilen dizide Erdoğan ın Davos zirvesinde Şimon Peres e söylediği One Minute sözünün gösterildiği sahnelerde, İsrail askerleri Filistinli babanın eliyle yukarıya kaldırdığı bebeğe ateş ederken gösteriliyordu. Dizinin yapımcısı, altını çizerek söylüyorum Yahudilerin, Filistinlilerin veya Türklerin herhangi bir anlamda kötülenmesi söz konusu değildir 8 dese de dizinin yayımlanmasının ardından İsrail kamuoyu ayağa kalkmıştır. Yediot Ahranot gazetesinin haber sitesi Ynet de travmaya neden olduğu söylenen dizinin çocukların üzerine bilinçli olarak ateş eden, Gazzelileri idam mangalarının önüne diken, sivillere ateş eden kana susamış askerler olarak gösterildiği ifade edilmiştir. 9 İsrail televizyonu Kanal 2 nin, en üst düzeyde provokasyon içerdiğini ve gerçeklere aykırı olduğunu söylediği diziyi, İsrail ve Yahudi düşmanlığı tesis etmeye yönelik ola-

5 > 39 rak nitelemiştir. 10 İsrail Dışişleri Bakanı Avigdor Lieberman, bu ciddi bir provokasyondur ve ayrıca devlet desteğiyle yapılmıştır. Gerçekle ilgisi olmayan ve İsrailli askerleri barbar katiller olarak gösteren bir dizinin düşman devletlerce bile yayınlanması yakışık almaz. İsrail le diplomatik ilişkileri olan Türkiye de yayınlanması ise manidar ve üzücüdür açıklamasını yapmıştır. 11 İsrail in Ankara Büyükelçisi, Filistinlileri öldürenler olarak gösterilen aynı askerlerin 10 yıl önce Kocaeli deki depremde Türk halkına yardım elini uzattığını unutmamak lazım. Böyle bir nefret, özellikle de devletin bir yayın kurulundan nasıl gelebilir bunu anlayabilmiş değiliz diyerek olayla ilgili hayal kırıklığını yansıtmıştır. 12 Suriye gibi karanlık ülkelerin yaptığı provokatif ve Yahudi düşmanı yayınlarlara eşdeğer olduğu söylenen dizi İsrail halkının da tepkisine neden olmuş, Türkiye ile ilişkilerin sorgulanmasını beraberinde getirmiştir. 13 Dizinin etkileri sürerken, Filistin meselesine karşı duyulan hassasiyet, bir başka olayla da kendini göstermiştir. Erdoğan ın İstanbul Conrad Oteli ndeki Akdeniz Parlamenterler Asamblesi Genel Kurulu nun açılışından sonra yanına gelen İsrailli Parlamentere de Filistin meselesi konusundaki endişelerini dile getirdiği görülmektedir. Parlamenterin onlar da çocukları öldürüyor demesi üzerine, Erdoğan ın Onlar da öldürüyor, ne kadar öldürüyor, siz ne kadar öldürüyorsunuz? Bunlar savunmasız insanlar. Kullandığınız fosforlu bombalar. Yani Filistin in savunma noktasında gücü nedir, diğerlerinin, İsrail in savunma imkanı, gücü nedir? Bugün İsrail in dünyada farklı bir yeri var. İsrail dünyada nükleer silahı olan ülke konumunda. Ben bunu gizleyeyim mi?... Gerçek neyse onu söylemek zorundayım cevabını vermiştir. 14 Şimdiye kadar Türkiye den üst düzey yetkililerin İsrail e karşı verdikleri mesajlar İsrail de daha çok Türkiye nin iç siyasetine ve kamuoyuna yönelik algılanmış, ilişkilerin toplumlar düzeyinde bozulmasının ve bu olaylardan etkilenmesinin zor olduğunun altı çizilmiştir. Ancak bu gelişmelerden sonra toplumsal düzeyde de ilişkilerde etkilenme görüldüğünden, İsrail toplumunun büyük bir hayal kırıklığı yaşadığından bahsedilebilir. Bilindiği gibi geleneksel olarak Filistin meselesi ikili ilişkilerin temel noktalarından birisi olmuştur. Aslında Türkiye-İsrail ilişkilerinde 1990 lardaki yakınlaşma da İsrail-Filistin ilişkilerinde barış söyleminin baskın olduğu, Oslo süreci içinde başlamış ve şekillenmiştir. Filistin meselesinde sorunlar yaşandıkça, Türkiye ile İsrail ilişkileri de gerginleşmiş fakat her defasında kısa zaman içinde toparlanmıştır. Ancak son dönemde, Davos la birlikte başlayan süreçte ikili ilişkiler, yine direkt olarak iki ülke arasında olmayan bu nedenle, Filistin meselesi nedeniyle, kırılma noktasına gelmiştir. Türkiye den en üst düzeyde seslendirilen İsrail politikasını eleştiren fikirler vicdani sorumluluk ve hassasiyetlere bağlansa da bu durum İsrail de gitgide İsrail in varlığına karşı duruş ve düşmanlarına destek olarak algılanmaya başlanmıştır. Bilindiği gibi İsrail dış politikası ve temel stratejik düşüncesi, ülkenin düşmanlarla çevrili olduğu, bu nedenle sürekli kendini savunmak zorunda bırakıldığı noktasından hareket etmektedir. Mümkün oldukça kendisine saldırı yapılmadan önce düşmanını yok etme taktiğini uygulayan İsrail, bu noktadan hareketle topraklarının yeterince büyük olmamasından dolayı stratejik derinlikten yoksun olduğu verisiyle pozisyon alır ve tehdit algıladığı durumlarda tehdidi, kaynağında (yani başka topraklarda) bitirmeye odaklanır. Bu durum yaşanan son savaş/operasyonlarda da görülmüştür. Yukarıda özetlenen tutuma göre, gerek 2006 Lübnan Savaşı, gerekse Gazze ye yönelik Dökme Kurşun Operasyonu İsrail askerlerinin kaçırılması sonucunda kendini savunduğu, düşman topraklarda kendisine yönelik saldırıları bir daha gerçekleşemeyecek şekilde yok etmek üzere giriştiği savunma savaşlarıdır. İsrail e göre bu nedenle bunlar nefsi müdafaaya yönelik haklı savaşlardır. İsrail in, Türkiye den varlığına yönelik tehditlere karşı mücadelesinde sert muhalefetle karşılaşması, İsrail in kendini savunma hakkının ve hatta varlığının da sorgulanması olarak algılanabilmektedir. Bu gelişme ikili ilişkiler bakımından son derece sıkıntılı bir durumdur. Türkiye de en üst düzeyden yapılan sert çıkışlar ikili ilişkileri zora sokmuş görünmektedir. Türkiye nin arabulucu rolü oynamak istediğini

6 40 > ifade ettiği bir dönemde bu sert çıkışlarla İsrail tarafından uzaklaşılmıştır. Türkiye gerek İsrail- Suriye ayağında, gerekse Filistinli gruplar ve İsrail arasında kolaylaştırıcılık ya da arabuluculuk rolü üstlenmek istiyorsa, eleştirinin üslup ve tonu bu rolün oynanmasını kolaylaştırmamaktadır. Ancak ilişkilerin bugün geldiği gergin ortamda gidişatı tam tersine çevirecek bir manevra yapmak da kısa vadede problemli görünmektedir. DİPNOTLAR 1 İsrail tarafı normalleşme kelimesini genelde Arap ülkeleriyle ilişkileri ve Filistin meselesiyle ilgili olarak kullanmakta, ve bu nedenle kelimeyi Türkiye ile ilişkilerinde kullanmaktan çekinmektedir. 2 Herb Keinan, Angerin the Great Mediator, Jerusalem Post, 16 Ekim One Minute in Ardından Anadolu Kartalı Gerilimi, Radikal, 15 Ekim Davutoğlu, İsrail in Gazze Yaklaşımını Eleştiriyoruz, Milliyet, 12 Ekim Erdoğan Umursamıyor, Cumhuriyet, 16 Ekim Herb Keinan, Angerin the Great Mediator, Jerusalem Post, 16 Ekim Türkiye de de benzer görüşler tartışılmaktadır. Sami Kohen in bu yöndeki görüşü için bakınız, Türkiye Makas mı Değiştiriyor? Yazarlarımız Sami Kohen ile Kadri Gürsel Türkiye-İsrail İlişkilerini Analiz Etti, Milliyet, 16 Ekim İsrail le Ayrılık Krizi, Hürriyet, 16 Ekim İsrail de Ayrılık Travması, Milliyet, 16 Ekim İbid. 11 İbid. 12 Büyükelçiden Protesto, Milliyet, 16 Ekim israil le Ayrılık Krizi, Milliyet, 16 Ekim Erdoğan dan İsrailli Vekile Filistin Yanıtı, Vatan, 24 Ekim 2009.