TR-52 BÖLGESĠ ĠLÇELERĠ SOSYO-EKONOMĠK GELĠġMĠġLĠK ENDEKSĠ

Transkript

1 TR-52 BÖLGESĠ ĠLÇELERĠ SOSYO-EKONOMĠK GELĠġMĠġLĠK ENDEKSĠ TR52-12-TD01/045 KONYA - AĞUSTOS 2012

2 TR-52 BÖLGESĠ ĠLÇELERĠ SOSYO-EKONOMĠK GELĠġMĠġLĠK ENDEKSĠ TR52-12-TD01/045 HAZIRLAYANLAR: Prof. Dr. Abdulkadir BULUġ Yrd. Doç. Dr. SavaĢ ERDOĞAN ArĢ. Gör. Bilal ÖZEL Bu Rapor T.C Mevlana Kalkınma Ajansı nın desteklediği 2012 Yılı Teknik Destek Programı Kapsamında Desteklenen TR-52 BÖLGESĠ ĠLÇELERĠ SOSYO-EKONOMĠK GELĠġMĠġLĠK ENDEKSĠ Projesi kapsamında hazırlanmıģtır. T.C. MEVLANA KALKINMA AJANSI NIN GÖRÜġLERĠNĠ YANSITMAZ.

3 MERAM BELEDĠYESĠ ġeyh Sadrettin Mahallesi FeritpaĢa Caddesi No:18 MERAM/KONYA Santral Faks Koordinasyon: Özel Kalem Müdürlüğü Yerel Kalkınma ve AB Koordinasyon Merkezi Sinan Kabak Merve Duvarcı Erdinç Kaya TR52-12-TD01/045 Baskı Yeri ve Yılı: KONYA - AĞUSTOS 2012

4 TR-52 BÖLGESĠ ĠLÇELERĠ SOSYO-EKONOMĠK GELĠġMĠġLĠK ENDEKSĠ ÖZET Sürdürülebilir kalkınma ve üzerine yapılan çalışmalar kavramsal çerçeveler üzerinde yoğunlaştığı için bölgesel ve özellikle ilçeler bazında yeterli miktarda çalışma yapılmamaktadır. Bunun en önemli sebepleri araştırmacı açısından ilçe bazında verilere ulaşmanın zorluğu hatta bazı verilerin ilçe bazında bulunmayışıdır. Yapılan bu çalışmada TR52 bölgeleri olarak ifade edilen Konya ve Karaman illeri ilçelerine ait Sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi oluşturulurken temel bileşenler analizi yönteminden faydalanılacaktır. Çalışmada TR-52 ilçelerinin Sosyo-ekonomik gelişmişliklerinde en etkili olan faktörlerin eğitim, ekonomi ve nüfus verilerine ait değişkenler olduğu sonucuna varılmıştır. Konya ve Karaman bölgesinin tarım bölgesi olmasına karşılık bu değişkenler faktör bileşenleri içerisinde orta düzeyde bir etki sağlamıştır. Abstract Sustainable development is focused on studies on conceptual frameworks and insufficient work is being done on the basis of regional and district. The most important reason for the researcher and the difficulty to reach the district data, the lack of data at the district level. In this study, TR52 regions (Konya and Karaman), socioeconomic development index are created districts will be used principal components analysis. In this study, the most influential factors in TR-52 districts are; education,socioeconomic development patterns, economic and demographic data. In contrast to the agricultural region of Konya and Karaman" factor components of these variables has a moderate effect.

5 GĠRĠġ Türkiye ekonomisi, yapısal dönüşüm ve uluslararası piyasalara adaptasyon bakımından büyük ilerlemeler kaydetmiş olmasına rağmen, bölgeler arası gelişmişlik farklılıkları bugün de önemli bir sorun olarak hala gündemi işgal etmektedir. Türkiye nin son dönemde kaydettiği ekonomik büyüme performansı, bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarının giderilmesinde beklenen yeterli olumlu etkiyi yaratamamıştır. Avrupa Birliğine katılım sürecinde önemli bir aşamaya geldiğimiz şu günlerde, gerek Avrupa Birliği üyesi ülkeler ve Türkiye arasında, gerekse Türkiye'nin kendi içerisinde bölgeler arasında önemli ölçüde ekonomik ve sosyal gelişmişlik farklılıkları bulunmaktadır. Adaylık süreci boyunca, bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarının giderilmesi amacına yönelik bazı politikalar oluşturulup, birtakım kalkınma araçları kullanılmış olsa da, plan ve programlarda öngörülen hedeflere ulaşılamamış, bölgeler arası dengesizlikler diğer tüm yapıları etkileyen yapısal bir sorun olarak varlığını sürdürmüştür. Uygulanmakta olan politikalar bazı yörelerde yerel potansiyellerin harekete geçirilmesinde önemli katkılar sağlamış olmakla birlikte, ülke genelinde bölgesel dengesizliklerin azaltılmasında yetersiz kalmıştır. Bu duruma planların ilçeler bazında yeterince uygulama şansının olmayışı neden olmuştur. Bu yetersizliklerin önüne geçmek için bölgesel gelişmişlik farklarının azalması için ulusal kalkınma planlarındaki hedeflerle, bölgesel düzeydeki kalkınma eksenlerinin ve hedeflerinin uyum sağlaması gerekmektedir. Yerel ihtiyaçların en iyi yerel bireyler, gruplar ve kurumlar tarafından algılanabildiği söylenebilir. Bölgesel kalkınma açısından izlenmesi gereken politikaların genel kalkınma hedeflerine uyumu ise ancak bölgesel gelişmişliğin ölçülmesi ile mümkün olduğu öne sürülebilir. Bu anlamda bölgesel gelişmişlik indeksleri bölgesel düzeyde ekonomik ve sosyal anlamda gelişmişliğin önündeki engelleri tespit etmeye yarayan nicel ve nitel ölçüm araçlarından birisidir. Bu indekslerle genel gözlemlerle tespit edilen sorun alanlarıyla örtüşen faktörler ve tespitler yanında fazla öne çıkmayan ancak gelişmişliğe etki eden başka faktörlere ulaşmak mümkün olmaktadır. İstatistiki anlamda varılan tespitlerin bize yol haritası çizmekte ve ekonomik politikaları şekillendirmekte yardımcı olmaktadır. Eğer bu politikalar yerinde ise genel kalkınma politikaları da başarılı olacaktır. En önemlisi genel kalkınma politikalarının, bölgesel düzeyde yürütücüsü bölgesel kalkınma ajanslarının politika önerilerine göre belirlenmesi ve izlenmesi bölgesel

6 kalkınmışlık farklarının azaltılmasında daha etkili olacaktır. Kıt kaynakların bölgesel düzeydeki plan ve stratejilerdeki önceliklere göre kullanılması ise ekonomik etkinliği artıracak ve kaynak israfını azaltacaktır. ÇALIġMANIN AMACI Yapılacak olan çalışma; ilçelerin mevcut ve zaman içerisinde göstermiş oldukları sosyoekonomik gelişmelerinin izlenmesini, farklılıklarının ortaya konulmasını ve kullanılan göstergelerin gelişmişliğe olan nispi katkıların tespit edilebilmesini sağlayacaktır. Bu tespit ise bölge, il ve ilçe düzeylerinde yapılacak planların hazırlanmasında ve yapılacak akademik çalışmalarda önemli bir veri seti olarak kullanılabilecektir. TR-52 ilçeleri arasındaki gelişmişlik farklılıklarının azaltılması yönünde oluşturulacak strateji ve planların hazırlanması sürecinde, ilçelerin gelişmişlik düzeylerinin sosyo-kültürel ve ekonomik değişkenler yardımıyla ölçülmesi ve birbirleriyle analitik olarak karşılaştırılması önem taşımaktadır. İl ve ilçe gelişme stratejilerinin oluşturulmak istendiğinde öncelikle il ve ilçelerin ekonomik ve sosyal sektörler itibarıyla yapısal durumunu saptamak ve potansiyellerini ortaya çıkarmak doğru bir yaklaşım olacaktır. Bu amaç doğrultusunda TR-52 ilçelerinin sosyoekonomik gelişmişlik seviyelerini tespit etmek ve bu tespit doğrultusunda gelişmişlik sıralamalarını yapmak gerekmektedir. Genel olarak bakıldığında TR-52 deki en önemli bölgesel gelişmişlik dengesizliklerinin aşağıdaki başlıklar altında sıralanabileceği öne sürülebilir: Ekonomik faaliyetlerin yeterince gelişmemiş olduğu ilçelerde bölge içi ve dışı göç oranlarının yüksekliği, Mevcut eğitim kurumlarında ulaşım koşullarının elverişsizliğinden dolayı yürütülen taşımalı eğitim sistemindeki yetersizliklerden öğretmen eksikliği ve kız öğrencilerin eğitime katılım oranlarının düşüklüğü, İstihdama katılımın hane içi üretim biçimde olmasından kaynaklanan atıl iş gücü oranının yüksekliği,

7 Sosyal güvenlik kurumuna tabi olmayan yüksek sosyal güvencesiz nüfus grubu, Coğrafi yapı ve olumsuz çevre şartlarından kaynaklanan küçük ölçekli ve arazisi çok parçalı işletmelerden oluşan tarımsal yapılar, Tarımda çoğu bölgede kuru tarım yapılması ve yüksek nadas oranları, Son birkaç yılda artan tarımsal desteklere rağmen hayvancılık potansiyelinin gerilemesi, Devletin tarım kredilerine ve diğer kredilere erişim artmasıyla beraber düşük gelire sahip bölgelerde artan risk, Kişi başına verimlilik düzeyinin özellikle tarımda düşüklüğü, Özellikle kadınların geçim ve yaşam koşullarının zorluğundan dolayı bölge dışında yaşama isteklerinin fazla oluşu. (Kan, 2012) ve(mevka, 2010) Konya ve Karaman bölgesi için en önemli ayırt edici özellik tarımsal alanların fiziki olarak yoğun olmasıdır. Bu illerin yüzölçümlerinin büyük bir kısmı tarımsal arazilerden oluşmasına karşın su kaynaklarının ve su potansiyelinin yetersizliği verim üzerindeki en büyük engeldir (MEVKA, 2012). Yine Mevlana Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan 2023 raporunda Konya ve Karaman ilini içeren TR-52 Bölgesi için şu tanımlamalar yer almaktadır; (MEVKA, 2023 Vizyon Raporu) TR52 Bölgesi yüzölçümü bakımından Türkiye nin %6,33 ünü oluşturmakta ve tarım alanı bakımından Türkiye tarım alanlarının %9,58 ini bünyesinde barındırmaktadır. Konya ilinin 31 ilçesi ve 584 köyü bulunmaktadır. İl nüfusunun % 26,18 i köylerde ikamet etmektedir. Konya İli arazisinin %50,89 unu tarım arazisi, %18,66 sını çayır-mera, %13,24 ünü orman fundalık ve %17,22 sini de tarım dışı arazi oluşturmaktadır. Karaman iline bağlı 6 ilçe ve 160 köy bulunmaktadır. İl nüfusunun % 31,3 ü köylerde ikamet etmektedir.

8 Karaman İli arazisinin %30,03 nü tarım arazisi, %32,88 ni çayır-mera, %18,25 ni orman fundalık ve %18,84 ünü de tarım dışı arazi oluşturmaktadır. Türkiye buğday üretiminin %7,7 si Konya dan karşılanmaktadır. Türkiye şeker pancarı üretiminin %27,5 ini bölge üretimi karşılamaktadır. Yine 2023 vizyon hedeflerinde yer alan SWOT analizinde aşağıdaki hususlara dikkat çekilmiştir (MEVKA, 2023 Vizyon Raporu); Konya Ovaları Projesi (KOP Projesi) Kapsamında sulanabilecek alanların artması ile bu bölgelere artan verim ile beraber yatırımlarda bir artışın beklenmesi gerektiği, Konya-Ankara hızlı tren hattının devreye alınmış olması ve Karaman ile bağlantısının sağlanması, Özellikle tohumculuk ve organik tarımsal üretim konularda bölgenin yeterli fiziki koşulları taşıyor olması, TR-52 bölgesinin hayvanlığın geliştirilmesi ve teşvik edilmesi için birçok konuda diğer bölgelerden daha avantajlı olması, Bölge içinde üretilen ürünlerin ve bölge dışından getirilen ürünlerin işlenebildiği sanayi altyapısının varlığı, TR-52 bölgesi için 2023 vizyonunda belirtilen bu hususlar bölgeyi birçok konuda yatırım yapılabilir ve gelişmeye müsait bir bölge olarak tanımlamamıza olanak vermektedir. 1. Sosyo-ekonomik GeliĢmiĢlik Endeksleri ile Ġlgili Literatüre Bir BakıĢ Çalışmanın bu kısmında, dünyada, Türkiye de ve TR-52 Bölgesinde bu alanda yapılmış bazı çalışmaların bulgularına değinilmektedir. Genel olarak bu endeks çalışmalarında en fazla temel bileşenler analizi yönteminin kullanıldığı görülmektedir.

9 A. Dünyadaki Bazı ÇalıĢmalar 2000 yılında Hindistan üzerine yapılan çalışmada; 1970 ile 1994 yılları arasında büyüme performansı incelenmeye çalışılmış ve fiziksel, sosyal ve ekonomik altyapının katkıları analiz edilmiştir. Analiz yöntemi olarak temel bileşenler analizi ile panel data analiz teknikleri bir arada kullanılmıştır. Sonuç olarak altyapı yatırımlarına devlet tarafından önem verilmesinin büyüme hızını arttıracağını ve özellikle belirli altyapı yatırımlarının hedeflemenin bölgesel anlamda büyümeye daha fazla bir katkı sağlayacağını tespit etmişlerdir (Nagaraj, 2000). Aynı yıl İsviçre için yapılan bir diğer uluslararası çalışmada; 1870 ile 1930 yılları arasındaki değişkenleri kullanmak sureti ile İsviçre için Reel Ekonomik Aktivite Endeksi hesaplanmaya çalışılmıştır. Analiz için tercih ettikleri yöntem ise Temel Bileşenler Analizi Tekniğidir. Çalışmanın sonucundan gözlemlenemeyen bileşenler endeksi ile temel bileşenler endeksinin veri yıllar içerisinde birbirlerine çok yakın seyrettiklerini tespit etmişlerdir (Gerlach, 2005) 2007 yılında Çin Halk Cumhuriyeti üzerine yapılan bir başka çalışmada bölgesel kalkınma endeksi hesaplanmıştır. Çalışmada ekonomik gelişme, verimlilik ve Ar-Ge, insani gelişimi, eğitim, toplumsal eşitlik, kamu hizmetleri, sosyal güvenlik, altyapı, çevre koruması ve kurumsal gelişim olmak üzere on farklı gösterge kullanarak Çin de illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyesinin belirlenmesine çalışılmıştır. Yöntem olarak Temel Bileşenler Analizi Yöntemi tercih edilmiştir. 70 farklı değişkenin Temel bileşenler analizi marifetiyle tek bir endeks haline getirildiği çalışmada 31 ilin gelişmişlik seviyesinin coğrafi yerleşkeleri ile ilginç bir bağıntı gösterdiği sonucuna ulaşılmıştır. Sonuç olarak doğu kıyılarında bulunan illerin batı kesimlerde bulunan illere göre daha yüksek sıralarda yer almasını bölgesel eşitsizliğin açık bir göstergesi olduğu sonucuna varılmıştır (Wang, 2007). B. Türkiye deki Bazı ÇalıĢmalar Literatür çalışmalarına baktığımızda 1996 yılında ilk olarak DPT tarafından yapılan bir araştırmada Aralık-1993 teki idari yapı esas alınarak 76 il inceleme konusu yapılmıştır. Kullanılan göstergeler yıllarına ait olduğundan, bu tarihten sonra il olan Karabük, Kilis ve Yalova, 1993 idari yapısında bağlı bulundukları iller içinde analizin içerisinde yer almaktadır. Bu illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyesini, ekonomik ve sosyal alanlardan

10 seçilmiş 58 adet değişken kullanarak belirlemiş ve Temel Bileşenler Analizi marifeti ile illerin sıralamasını yapmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre; iller gelişmişlik sıralarına göre beş ayrı kategoriye ayrılmıştır. Bu ayırımın ardından Türkiye de yaşanan mekânsal gelişme eğilimleri sıçramalardan daha büyük oranda yayılma dinamiklerince belirlenmektedir. Ayrıca, Türkiye deki gelişmenin mekânlar üzerindeki dağılımının, başlangıç aşamasında kutuplarda yoğunlaşma ve ardından halkalar halinde çevre illere yayılma tarzında olduğu tespit edilmiştir. Sonuç olarak ekonomik ve sosyal gelişmenin ülke genelinde dengeli dağılımından söz etmenin mümkün olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. (Dinçer, 1996) 2003 yılında yapılan bir diğer çalışma yine DPT tarafından hazırlatılmıştır. Yapılan çalışmada 1996 yılında yapılan çalışmada kullanılan 58 adet değişken seti aynen korunmuş bunun yanı sıra Türkiye genelinde mevcut idari yapıda yer alan 81 adet il analiz konusu edilmiştir. Bu anlamda bu çalışmada 1996 yılında yapılan çalışmanın devamı niteliğinde olup 76 il yerine 81 il için yapılan genişletilmiş güncel bir versiyonudur. Bir önceki çalışmada kullanılan Temel Bileşenler Analizi bu çalışmada paralel olarak kullanılmıştır. Toplam 25 il, bir önceki sıralamadaki konumlarına göre yukarı bir seviyeye yükselirken, Türkiye nin en gelişmiş illeri olan İstanbul, Ankara ve İzmir gibi illerin içinde yer aldığı toplam 13 il, sıralamadaki konumunu korumuştur. Toplam 38 il ise bir önceki çalışmadaki seviyelerinin altına inmişlerdir (Dinçer, 2003) Yapılan bu çalışmanın bir devamı niteliğinde olan 2004 yılındaki DPT tarafından yapılan bir diğer çalışmada ise bu kez ilçeler analiz konusu edilmiştir. Yapılan analizde kullanılan yöntem değişmeyerek yine Temel Bileşenler Analiz olmuştur. Veri seti olarak 872 ilçeyi ve 32 değişken kullanılmıştır. İlçeler en gelişmişten en az gelişmişe doğru 6 kategoriye ayrılmıştır. Değişkenler bazında ise geri kalmış ilçelerde okur-yazar oranı, genel bütçe gelirleri, imalat sanayii işyeri sayısı ve kişi başına imalat sanayii katma değeri gibi gösterge değerleri Türkiye ortalamalarının altında değerler alırken, nüfus bağımlılık oranı, ortalama hane halkı büyüklüğü ve bebek ölüm oranı gibi göstergeler baz alındığında geri kalmış ilçelerin Türkiye ortalamalarının oldukça üzerinde yer aldıkları tespit edilmiştir. Son olarak alt seviyelerde yer alan ilçe gruplarında insan gücü kaynaklarının düşük olmasının yanı sıra örgütlenme ve kurumsallaşmanın da çok düşük seviyelerde olduğu vurgulanmıştır (Dinçer, 2004).

11 2005 yılında ülkemizde yapılan bir diğer çalışmada ise Kümeleme Analizi, Diskriminant Analizi, Temel Bileşenler Analizi ve Çok Boyutlu Ölçekleme Analizi marifeti ile Türkiye deki iller 16 tane sosyo-ekonomik değişkene göre sıralamaya tabi tutulmuşlardır. Yapılan analizlerin neticesinde; sosyo-ekonomik yönden en gelişmiş illerin Marmara ve Ege bölgelerinde, en geri kalmış illerin ise Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yoğunlaşmış oldukları tespit edilmiştir. Yapılan birinci temel bileşenler analizi sonucuna göre ilk beş sıraya yerleşen illerin sıralaması; İstanbul, İzmir, Ankara, Bursa ve Kocaeli olarak, aynı şekilde son beş sıralaması ise; Bolu, Nevşehir, Edirne, Burdur ve Karaman olarak tespit edilmiştir. Son beşte yer alan Karaman ın ve diğerlerinin bu şekildeki sıralanmasının nedeni, yazarın matris yardımıyla gelişmişlik indeksi oluşturmayıp doğrudan temel bileşenler analizi içindeki oranına bakmasından kaynaklanmaktadır. Konya ili ise üçüncü temel bileşenler analizinde ilk on sıralama arasında yer bulmuştur.(filiz, 2005) yılında ülkemiz için yapılan çalışmada illerin sosyo-ekonomik sıralaması yapılmıştır. Çalışma DPT tarafından 2003 yılında yapılan çalışmanın güncel veriler kullanılmak sureti ile güncellenmesi şeklinde özetlenebilir. Yine illerin gelişmişlik sıralamasının belirlenmesinde yöntem olarak temel bileşenler analizi yöntemi tercih edilmiştir. Yapılan uygulamada 41 adet değişken kullanılmış ve 81 il analiz konusu edilmiştir. İllerin sosyo-ekonomik gelişmişliğini tanımlayabilecek olan gelişmişlik nedensel faktörü toplam nüfus değişkeni olmuştur. Sıralamada İstanbul, Ankara ve İzmir ilk üç sırayı alırken; Hakkari, Ağrı ve Muş son sırayı almıştır. Çalışmadan elde ettikleri en önemli sonuç ise illerin gelişmişlik seviyeleri ile coğrafi konumları arasında önemli bir bağıntı olduğudur (Yıldız, 2010). Literatürde sosyo-ekonomik zararlar açısından ve ülkemiz üzerine yapılan bir diğer çalışma ise; doğal afetin oluştuğu coğrafyanın gelişmişliği ile o coğrafyada yaşayanların afetlerden ekonomik ve sosyal yönden zarar görebilirlikleri arasında ilişki olup olmadığının anlaşılması ve varsa bu ilişkinin yön ve derecesinin belirlenmesi üzerine 2012 yılında Özceylan tarafından yapılan çalışmadır. Bu çalışmada yazar sosyal ve ekonomik zarar görebilirlik ile gelişmişliğin aynı yönde ve iyi bir ilişkiye sahip olduğunu tespit etmiş ve temel bileşenler analizi ile yapılan diğer endeksler ile yaptığı mukayese neticesinde, nüfus yapısının var olan farklılıkları açıklamada en önemli değişken olduğu sonucuna ulaşmıştır. Şehirlerin büyüme, kalkınma gelişme süreçlerini yaşarken doğal afetlerin neden olduğu göçler ile

12 plansız şehirleşme ve işsizlik gibi kavramların önüne yeterince geçilemediğinden bu konuda politika önermelerinin yapılması gerektiğini analiz sonuçlarında bulunan farklılığın temel sebeplerinden birisinin bu olduğunu tespit ettiklerini belirtmiştir (Özceylan ve Coşkun, 2012). Kalkınma Bakanlığı, en son 2003 yılında yayımlanan ''İllerin ve Bölgelerin Sosyo- Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması'nı (SEGE) güncelledi. Bu son güncelleme ile Konya 20. Sırada yer alırken Karaman ise listede 32. Sırada yer aldı. Kalkınma bakanlığınca hazırlana bu yeni düzenlemede veri seti olarak 81 il 61 adet değişken marifeti ile analiz edilerek 2003 yılındaki veriler güncellenmiş oldu. Bir önceki çalışma olan 2003 yılındaki çalışama da ise Konya 26. Sırada yer alırken Karaman ise 35. Sırada yer almakta idi. Bu durumda Konya liste sıralaması itibari ile tüm iller arasında 6 ili geçerken, Karaman ise 3 ili daha geride bırakmıştır yılındaki çalışmada ilk üç sırayı İstanbul, Ankara ve İzmir alırken son üç sırayı ise Bitlis, Ağrı ve Muş almışlardı. Yapılan yeni güncelleme ile ilk üç sıra aynen yerini korur iken son üç sırayı Ağrı, Hakkâri ve Muş almış oldu yılında yapılan Temel bileşenler analizinde toplam 10 alt kategoride toplam 58 adet değişken analizde kullanılmasına karşın 2011 yılında güncellenen yeni analizde 8 alt kategoride toplam 61 adet değişken analize konu edildi yılında yapılan ilk çalışama da dâhil edilecek olursa Konya ve Karaman illerinin sıralamadaki yerleri aşağıdaki şekilde gösterebiliriz; İller Konya Karaman Gri İlişkisel Analiz yöntemi kullanılarak yapılan bir çalışma ile Türkiye de lojistik merkez kurulması önceliği açısından illerin sıralaması yapılmıştır (Ar-Tanyaş, 2012). Çalışmada elde edilen değerler ayrıca sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi ile birleştirilmiştir. Çalışmada sıralama yapmak için kullanılan ölçütlere bakıldığında, Avrupa ile otoyol bağlantısı olup olmadığı, hızlı tren istasyonları ve karayolu bağlantısı olan kentler,

13 uluslararası deniz taşımacılığı ana güzergâhlarına 80 deniz mili mesafede olma, yıllık 500 bin yolcu kapasiteli havaalanı bulunma, yıllık 500 bin ton yükleme yapılan liman bulunma, nüfusu 5milyon, 1 milyon ve 500 binden büyük kentlere mesafeye göre erişebilirlik ve dört saat içinde ulaşılabilecek kent sayısı ölçütlerinin kullanıldığı görülmektedir. Çalışma sonucunda Konya 9. Sırada yer almaktadır. Konya nın önündeki kentler ise İstanbul, Ankara, İzmir, Antalya, Bursa, Kocaeli, Tekirdağ, Muğla kentleridir. İlginç olan Eskişehir ve İçel in Konya dan sonra sırasıyla on ve on birinci sırayı paylaşmalarıdır. (Ak-Tanyaş, 2012, s.327). Türkiye de Nuts2 düzeyinde 26 bölgenin yenilikçi kapasitesini bulup ve bölgeler arası karşılaştırılabilir bir ölçüt ortaya koymayan bir çalışmada ise 26 bölgenin inovasyon indeksleri, inovasyon girdi ve çıktı bileşenleri altındaki bir dizi gösterge kullanılarak hesaplanmıştır (Gömleksiz, 2012). İnovasyon bileşenlerine bakıldığında inovasyon girdilerini oluşturan değişkenler, beşeri sermaye ve araştırma, altyapı ve kültür, piyasa gelişimi ve iş ortamı değişkenleridir. İnovasyon çıktılarına ait değişkenler ise, bilimsel çıktılar, yaratıcı çıktılar ve refah değişkenleridir. Çıktıların girdilere oranlanması ile bulunan ortalama etkinlik katsayıları ve 1 ila 7 değeri arasındaki indeks değerleri kullanılarak bir indeks oluşturulmaktadır. İnovasyon etkinliğinin 1 den büyük değer alması ve inovasyon endeksinin 7 olması başarı ölçütü olarak kullanılmaktadır. Araştırmanın sonucuna göre TR-52 için bazı sonuçlar şu şekilde sıralanmaktadır. Genel puan 2,87 ve etkinlik puanı 1,12. Bölgesel inovasyon indeksinde TR 10, TR 51 ve TR 42 ilk üç sıradadır. TR-52 ise 12. sıradadır. İnovasyon etkinliğinde ise, TR C2, TR 72 ve TR A2 ilk üç sıradadır. TR-52 ise yine 12. sırada yer almaktadır. Bu araştırmada TR-52 için en önemli bulguları alt bileşenlerin incelenmesi ile bulunmaktadır. Konya, ana alt bileşenlerden beşeri sermaye ve araştırmada 18., altyapı ve kültürde 15., piyasa gelişiminde 10., iş ortamından 16., bilimsel çıktılarda 21., yaratıcı çıktılarda 4. ve refahta ise 16. sırada yer almaktadır (Gömleksiz, 2012). Bu ana alt yapı bileşenlerinin altında yer alan göstergeler açısından yapılacak bir incelemenin TR-52 nin ekonomik gelişmişliğine yönelik politika tasarımında diğer indeks çalışmaları ile birlikte çok faydalı olacağı düşünülmektedir. C. TR-52 ye Yönelik Bazı ÇalıĢmalar Doğrudan genelde TR-52 ye, özelde TR-52 İlçelerine yönelik istatistiki anlamda nicel ölçüt ve veri içeren çalışma oldukça az sayıdadır. Konya nın ve Karaman ın sosyo-

14 ekonomik gelişmişlik düzeylerine bu az sayıda çalışma dışında Türkiye genelinde yapılmış ve yukarıda bir kısmına değinilmiş çalışmalarda değinilmektedir. Bu çalışma, TR-52 İlçelerine yönelik ikinci endeks çalışması özelliğini taşımaktadır. Bu alandaki en önemli öncü çalışma, Mevlana Kalkınma Ajansı tarafından yayımlanan TR52 Bölgesi İlçeleri Sosyal Gelişmişlik Endeksidir. Çalışmada demografi, eğitim ve sağlık alanından toplam 17 değişken kullanılmış ve yapılan temel bileşenler analizi neticesinde ilçeler sosyal gelişmişlik bağlamında beş gruba ayrılmıştır. Yine bu analiz neticesinde Okuma yazma bilmeme oranı ve toplam yaş bağımlılık oranı endeksi negatif yönde etkileyen değişkenlerdir. Sadece Selçuklu ilçesi ilk grup içerisinde yer bulabilmiştir. Bu ilçe aynı zamanda çok büyük bir farkla sosyal gelişmişlik açısından en büyük ilçe olmuştur. Konya nın merkez ilçeleri ilk sırada yer alırken Karaman merkez ilçesi oldukça gerilerde kalmıştır. Bu durum sosyal gelişmişlik açısından iller arasında ilçeler bazındaki farklılığı ortaya koymaktadır (Yılmaz, 2012). Bir diğer çalışmada, ise Konya daki 6 sı büyük ve 43 ü KOBİ olan toplam 49 firmanın yenilikçilik düzeylerini ve Konya daki yenilikçi ağları tespit etmeyi amaçlayan çalışmadır. Çalışmada eğitim düzeyi yüksekliği ile yenilikçilik arasındaki ilişkinin güçlü olduğu, AR-GE birimlerinin çoğunda olduğu ama çoğunlukla ürün yeniliği biçiminde yenilik gerçekleştirdikleri ve alınan patentlerin yenilikçiliğin göstergesi olarak yorumlanması eğiliminin güçlü olduğu ve KOBİ ler, üniversiteler, TÜBİTAK ve kamu kurumları gibi aktörlerin yenilik temelindeki işbirliklerinden oluşan yenilikçi ağların gelişmekte olduğu sonucuna varılmaktadır. (Erdoğan, 2010, 89-92) 2. Model ve DeğiĢkenler 2.1.Veri Seti ve Analizi Gelişme sözcüğü ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel yapılardaki ilerleme gibi birçok veriyi içerdiğinden, gelişmenin ölçülebilmesi için yapılacak çalışmalarda gelişmeyi oluşturan bu değişkenlerin mümkün olduğu kadar çok boyutun hesaba katılması gerekmektedir. Bu çalışmada sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyesini yansıttığı var sayılan ve gelişmişliğin neden ve/veya sonucu olarak ortaya çıkan çok sayıda gösterge arasından; ilçe

15 bazında temin edilebilen ve yapılan değerlendirmeler sonucunda tutarlı ve güvenilir olduğu saptanan 30 adet değişken kullanılmıştır. Değişkenler belli bir dönem içindeki gelişmeleri değil, bir dönemdeki mevcudu yansıtmaktadır. Bu nedenle yapılan analiz bir yatay kesit analizi olmaktadır. Ayrıca ilçelere ait rakamlar yalın değerlerde nicel olarak yüksek değerler içerdiği için, bu hali ile analize tabi tutulması durumunda bazı ilçelerin bu büyüklükten dolayı gelişmişlik endeksinde üst sıralarda yer almaktadır. Bu durumun ortadan kaldırılması için, değişkenlere ait veriler normalleştirilmiştir. Normalleştirme her bir ilçeye ait değişken değerlerinin o değişkenin ortalamasında farkı alınarak standart sapmasına oranlanmıştır. Bu değişkenler ve ait olduğu yıllar; Eğitim Verileri: Okuma yazma Bilmeyenler (%) yaş ve üzeri kadın okuma yazma bilme oranı, 2011 Yüksekokul ve üzeri mezun oranı, 2011 Okul öncesi derslik başına öğrenci sayısı, 2011 İlköğretim derslik başına öğrenci sayısı, 2011 Ortaöğretim derslik başına öğrenci sayısı, 2011 Toplam ana sınıfı öğrenci sayısı, 2011 İlköğretim öğrenci sayısı, 2011 Ortaöğretim öğrenci sayısı, 2011 Mesleki ve teknik ortaöğretim öğrenci sayısı, 2011 Nüfus ve Demografik Yapı Verileri: İlçe merkezi toplam nüfus, 2011 Belde /Köy toplam nüfus, 2011 Toplam Nüfus, 2011 Erkek nüfus, 2011 Kadın nüfus, 2011 Nüfus yoğunluğu, 2011 Nüfus artış hızı (%), 2011 Boşanma oranı, 2011 Doğum hızı, 2011

16 Ölüm oranı %, 2011 Bebek ölüm hızı, 2011 Faal dernek sayısı, 2012 (Ağustos) Ekonomik ve Tarımsal Veriler: Banka Şube sayısı, 2012 Faal mükellef sayısı, 2011 Gelir vergisi,2011 Kurumlar vergisi, 2011 Katma değer vergisi, 2011 Basit usul vergisi, 2011 Sebze- meyve alanı (da), 2011 Toplam tarım ekipmanı sayısı, Metodoloji ve Uygulama Temel bileşenler analizi çok değişkenli analizin en çok bilinen ve kullanılan bir tekniğidir. Çok değişkenli istatistiksel analizde n tane bireye (nesne) ilişkin p tane değişken (özellik) incelenmektedir 1. Bu değişkenlerden birçoğunun birbiriyle ilişkili ve değişken sayısının (p) çok büyük olması, çeşitli değerlendirmeler yapılmasını güçleştirmektedir. Böyle durumlarda temel bileşenler analizi başvurulan en önemli teknik olmaktadır. Genel olarak değişkenler arasındaki bağımlılık yapısının yok edilmesi ve/veya boyut indirgeme amacıyla kullanılan bu teknik başlı başına bir analiz olduğu gibi başka analizler için veri hazırlama tekniği olarak da kullanılmaktadır. Temel bileşenler analizi; bir değişkenler setinin Varyans kovaryansyapısını, bu değişkenlerin doğrusal birleşimleri vasıtasıyla açıklayarak, veri indirgenmesi ve yorumlanmasını sağlayan, çok değişkenli bir istatistik tekniğidir. Yöntemde, karşılıklı bağımlılık yapısı gösteren, ölçüm sayısı n olan p adet değişken; doğrusal, dikey ve birbirinden bağımsız olma özelliklerini taşıyan k (k <p) tane yeni değişkene dönüştürülmektedir. 1 Temel bileşen analizine ait teorik açıklamalarda Tatlıdil in (1996) Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistiksel Analiz ve Johson ve Wincher in (1982) Applied Multivariate Statistical Analyisis adlı kitaplarında yararlanılmıştır.

17 Her biri n ölçümünde p değişkenin oluşturduğu bir sistem düşünüldüğünde, sistemin toplam değişkenliği (varyansı) p değişkenin tümü tarafından açıklanmaktadır. Toplam değişkenliğin önemli bir kısmı, k (k <p) bileşen tarafından açıklanabildiği durumlarda, k bileşen orijinal p değişkenini temsil edebilmektedir. Bu durumda n ölçümdeki p değişken, önemli bir bilgi kaybı olmadan, n ölçümündeki k değişkene indirgenmektedir. Söz konusu k adet yeni değişken, orijinal değişkenlerin bazı kısıtlamalara bağlı kalınarak oluşturulmuş çeşitli doğrusal birleşimleridir. Temel bileşen analizi ile ulaşılması istenilen ilk sonuç; Xı,X 2,...,X p gibi p tane değişkeni, önemli bir bilgi kaybına neden olmaksızın, bu değişkenleri temsil edebilen daha az sayıda değişkene indirgemek ve değişkenlere etki eden genel nedensel faktörleri elde etmektir. Daha sonra indirgenmiş yeni değişkenler ile çalışmanın amacı doğrultusunda çeşitli sonuçlara ulaşılabilmektedir. X 1, X 2,...,X p vektörlerinin standartlaştırılmış hali olan Z 1, Z 2,...,Z p vektörlerinin p tane doğrusal birleşimi, ya da temel bileşeni; Yı = (aı) t Z =a 11 Zı + a 21 Z a p1 Z p Y 2 = (a 2 ) t Z =a 12 Zı + a 22 Z a p2 Z p Yp (ap) t Z= a 1p Zı + a 2p Z a pp Z p Burada; Z 1, Z 2,...,Z p 'ler standartlaştırılmış veri matrisinin satır vektörleri (p değişkene ait p tane satır vektör), Y 1, Y 2,...,Y p 'ler temel bileşenler, a ij 'ler ise her bir temel bileşenin hangi değişkenle, hangi oranda ilişkilendirildiğini gösteren sabit sayılardır. aj sabit sayıları temel bileşen yükleridir. Temel bileşen yükleri, temel bileşenlerin değişkenlere varyans katkısını gösteren ağırlıklardır ve temel bileşenleri, değişkenlerin hangi ağırlıklarla tanımladıklarını göstermektedir. Temel bileşenler birbirine dikey seçileceğinden, a ij ağırlıkları değişkenler ile temel bileşenler arasındaki korelasyon katsayısıyla orantılıdır. a ij = i inci değişkenin j inci temel bileşendeki ağırlığıdır. Y 1, Y 2,...,Y P temel bileşenleri, orijinal değişkenlerin birbirinden bağımsız ve varyansları toplam sistem varyansını mümkün olabilecek en fazla bir biçimde açıklayan doğrusal birleşimleri olacak şekilde seçilecektir.

18 Bunun için izlenecek yol; birinci temel bileşen (Yı), toplam varyansa katkısı maksimum olacak şekilde Z ı,z 2,...,Z p 'lerin doğrusal birleşimleri olarak belirlenmektedir. İkinci temel bileşen (Y 2 ), birinci temel bileşenden bağımsız olarak, birinci temel bileşenin açıkladığı varyanstan sonra geriye kalan toplam varyansa katkısı maksimum olacak şekilde, aynı biçimde üçüncü ve daha sonraki temel bileşenler her birinin toplam varyansa katkısı maksimum olacak şekilde ve birbirinden bağımsız olarak belirlenir. İ inci temel bileşen maxvar((a i ) t Z), (a i ) t.a i =1ve k<i için Cov(Y i.y k )=0 şartlarını sağlayan (a i ) t Z doğrusal bileşimidir. Amaç değişkenlerin doğrusal bileşenlerinin oluşmasını sağlayan a ij (i=1,2,.p ; j=1,2,3 p) katsayılarını, belirtilen şartlara bağlı kalarak tespit etmektir. Temel bileşenler (Y i ) birbirinden bağımsızdır ve varyansları, her birine karşılık gelen korelasyon matrisinin öz değerine (λ i ) eşittir. Orijinal sitemin toplam varyansı, temel bileşenlerin toplam varyansına eşittir. s 1 +s 2 + s p = var( Z p p i ) p Var ( Yi ) i 1 i 1 Veri matrisinin toplam değişkenliği, temel bileşenlerin gösterdiği toplam değişkenliğe eşit olduğundan; k ıncı temel bileşenin açıkladığı değişkenlik oranı = k p k=1,2,..p Uygulamalarda birkaç temel bileşen, toplam değişkenin %80 inden büyük bir oranı açıklayabiliyorsa, bu bileşenler büyük bir bilgi kaybına neden olmaksızın orijinal p değişkeninin yerini alabilir. Sosyal içerikli araştırmalarda bu oran daha düşük olmaktadır. Ayrıca değeri birden küçük olan öz değerlere karşılık gelen temel bileşenler, istatistiksel olarak önemsiz bilgi taşıdıklarından değerlendirme dışı bırakılır.

19 Değişkenler ile temel bileşenler arasındaki korelasyon katsayıları; eki i ry i, z k i ve k 1,2,... p s k Öz vektörler (e 1,e 2.e p ) değişkenler ile temel bileşenler arasındaki korelasyon katsayıları ile orantılıdır. her bir e ki, K2ıncı değişkenin i inci temel bileşenin oluşumundaki oluşumunu gösterir. Buraya kadar açıklanan temel bileşenler yöntemi kısaca özetlenecek olursa; n ölçümündeki p değişkene ait veri matrisi standartlaştırılmakta, Standartlaştırılmış veri matrisinin korelasyon matrisi bulunmakta, Korelasyon matrisinin öz değerleri ve standartlaştırılmış öz vektörleri hesaplanmakta, Öz değerlerden temel bileşenlerin toplam varyansı açıklama oranları elde edilmekte, Her bir öz vektörün devrik vektörü ile standartlaştırılmış veri matrisi çarpılarak temel bileşen değerleri bulunmaktadır. 2.3.Uygulama Araştırmada, TR-52 bölgesi olan Konya ve Karaman illerinin ilçelerine ait sosyoekonomik gelişmeleri gösteren 30 veri seti kullanılarak SPSS 20 paket programı yardımı ile Temel Bileşenler Analizi yapılmıştır. Temel bileşenler analizi tekniğinin kuramsal açıklamasının yapıldığı bölümde değinildiği üzere, öz değeri 1 den büyük olan temel bileşenler, verinin temel boyutlarını ortaya çıkarmak için yeterli oldukları gibi önemli oranda bilgi de içermektedirler. Bu nedenle, öz değeri 1 den küçük olan temel bileşenler dikkate alınmamıştır. Temel bileşenlerin öz değerleri ve açıklama oranları Tablo-1'de verilmiştir. Tabloda görüleceği gibi, elde edilen 31 temel bileşenden sadece 6 tanesinin varyansı birden büyüktür. Bu bileşenler, toplam değişkenliğin yüzde 87,88 ini açıklamaktadır. Diğer taraftan, birinci temel bileşen toplam değişkenliğin veya veri setinin sahip olduğu bilginin önemli bir

20 bölümüne sahiptir. Birinci temel bileşen, elde edilen 6 temel bileşen arasında, verideki toplam değişkenliğin yüzde 54 ünü tek başına açıklayabilmiştir. Yüzde 54 açıklama oranı; araştırmanın, 30 adet değişkenle ilçe ölçeğinde yapılması ve ekonomik boyutu temsil eden göstergeler yanında sosyal göstergeleri de kapsaması dikkate alındığında, oldukça yüksek düzeyde bulunmaktadır. Birinci ve ikinci temel bileşenler beraberce toplam değişkenin yaklaşık olarak yüzde 68,4 ünü açıklamaktadır. İlk üç bileşen ise toplam değişkenin yüzde 74,3ünü açıklamaktadır. Özdeğeri birden büyük olan yedi bileşenin toplam değişkenin yaklaşık olarak yüzde 87,88 ini açıkladığı görülmektedir. TABLO-1: Açıklanan Toplam Varyans Bileşenler Başlangıç Öz değerleri Döndürülmüş kareli Yüklerin Toplamı Toplam Varyans % Kümülatif % Toplam Varyans % Kümülatif % 1 16,206 54,020 54,020 16,206 54,020 54, ,319 14,396 68,416 4,319 14,396 68, ,770 5,900 74,316 1,770 5,900 74, ,643 5,478 79,795 1,643 5,478 79, ,361 4,536 84,331 1,361 4,536 84, ,065 3,551 87,882 1,065 3,551 87,882 7,968 3,226 91,107 8,678 2,261 93,368 9,400 1,333 94,701 10,339 1,130 95,831 11,308 1,027 96,858 12,248,828 97,686 13,210,699 98,385 14,147,490 98,874 15,112,372 99,246 16,086,287 99,533 17,056,187 99,719 18,041,137 99,856 19,026,087 99,943 20,008,026 99,969 21,004,013 99,982 22,003,011 99,993 23,001,003 99,997 24,001,002 99,999

21 25,000, , ,156E-005, , ,459E-005, , ,643E-006 5,478E , ,545E-007 1,182E , ,278E-016 1,426E ,000 Değişkenlerin her bir temel bileşende sahip oldukları ağırlıkları Tablo-2 de verilmiştir. Tabloda yer alan temel bileşen yükleri matrisi, önemli bir kavramsal içeriğe sahiptir. Matris, yatay ve dikey olmak üzere iki farklı şekilde incelenir. Dikey olarak her sütun, her bir değişkenin temel bileşenlerdeki ağırlıklarını, yatay olarak her satır, bir temel bileşende değişkenlerin sahip oldukları ağırlıkları ya da önem derecelerini ifade etmektedir. Tablonun birinci sütununda, ilçelerin genel gelişmişlik seviyelerinin tespitinde değişkenlerin, hangi ağırlıkta ve yönde etkili olduğu görülebilir. Temel bileşen yükleri matrisi sadece değişkenlerin temel bileşenlerdeki ağırlıklarını vermekle kalmayıp, bununla birlikte bu ağırlıkların yönünü de belirtebilmektedir. Temel bileşen yükü negatif değer almış ise, zıt yönde bir ilişki; pozitif değer almış ise, aynı yönde bir ilişki mevcuttur. Söz konusu ilişki, kavramsal olarak, temel bileşenlerin açıkladığı boyut ile değişkenler arasında görülen istatistiksel bağıntı yapısıdır. Araştırmada kullanılan her bir değişken ile sosyo-ekonomik gelişmişlik arasındaki neden-sonuç ilişkileri değerlendirmeler sonucu, sosyo-ekonomik gelişmeyle bağlantıları bakımından birinci temel bileşen içerisinde; okuma yazma bilmeyenlerin yüzdesel durumu ile faal dernek sayısına ilişkin değişkenters orantılı ya da negatif değerde, diğer 28 değişkenin ise doğru orantılı ya da pozitif değerde bir yapıya sahip oldukları görülmüştür. Değişkenlerin grup olarak tasnif edilmesi durumunda, birinci temel bileşen içerisinde genellikle eğitim ile ilgili değişkenler, ekonomi ile ilgili veriler ile nüfus yani demografik yapı ile ilgili veriler mevcuttur. İkinci temel bileşen içerisinde ise daha çok tarım verileri söz konusu olmaktadır. Boşanma, bebek ölüm hızı, doğum hızı, faal dernek sayıları gibi diğer veriler ise üçüncü ve dördüncü temel bileşenler içerisinden yer almaktadır.

22 TABLO-2: DöndürülmüĢ Faktör Matrisi (Varimax Yöntemi) Temel Temel Temel Temel Bileşen 1 Bileşen 2 Bileşen 3 Bileşen 4 Temel Bileşen 5 Temel Bileşen 6 Okuma yazma bilmeyen(%) 6+ kadın okuma yazma bilme oranı Yüksek okul ve üzeri mezun (%) -,560 -,353 -,137 -,160,479 -,340,023 -,862,318,170 -,130,228,813 -,279 -,091,243,018,166 Okul öncesi derslik başına öğrenci sayısı,386 -,071,561 -,550,208 -,212 İlköğretim derslik başına öğrenci sayısı,882 -,048,284 -,062,035 -,052 Ortaöğretim derslik başına öğrenci sayısı,830,026,299,149 -,017 -,137 İl/İlçe merkezi Toplam,970 -,066 -,182 -,089 -,027 -,001 Belde/Köy Toplam,350,465,469,484,252 -,091 Toplam Nüfus,986 -,011 -,123 -,031,002 -,012 Erkek Nüfus,495,791 -,269 -,161 -,053 -,076 Kadın Nüfus,576,738 -,268 -,153 -,049 -,073 Nüfus yoğunluğu(km2 içindeki kişi sayısı),883 -,317 -,158,070 -,023 -,012 Nüfus artış hızı (binde) Boşanma oranı Faal dernek sayısı Banka şube sayıları Toplam tarım ekipmanı sayısı Kaba doğum hızı (binde) Bebek ölüm hızı (binde) Toplam Ana sınıfı İlköğretim Orta öğretim -Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Faal Mükellef Sayısı Gelirler Vergisi Kurumlar Vergisi K.D.V. Basit usul vergisi Sebze meyve alanı (dekar) Ölüm oranları Toplam,487,222,370,128,076,120,207 -,123,005,704,345 -,159 -,028,279 -,099 -,027,354,836,934 -,097 -,038 -,059,049 -,002,292,869,095 -,009,019 -,039,450,048,579 -,486 -,028,200,065,025,230,225 -,839 -,014,960 -,232,067,020,066 -,003,961 -,250 -,028 -,003,036,001,954 -,245 -,060,060,030,010,959 -,242 -,031,018,021,023,964 -,001 -,059 -,057,006 -,025,979 -,063 -,087 -,066,000 -,015,949 -,151 -,224 -,098 -,050 -,002,979 -,088 -,127 -,075 -,014 -,011,736,503,158,175,119 -,031,273,652,037,203 -,110,043,861 -,132 -,249 -,034 -,071,001

23 TABLO 3- DeğiĢkenlerin Birinci Temel BileĢendeki Ağırlıkları DEĞĠġKENLER Temel BileĢen 1 Okuma yazma bilmeyen(%) -, kadın okuma yazma bilme oranı,023 Yüksekokul ve üzeri mezun (%),813 Okul öncesi derslik başına öğrenci sayısı,386 İlköğretim derslik başına öğrenci sayısı,882 Ortaöğretim derslik başına öğrenci sayısı,830 İl/İlçe merkezi Toplam,970 Belde/Köy Toplam,350 Toplam Nüfus,986 Erkek Nüfus,495 Kadın Nüfus,576 Nüfus yoğunluğu(km 2 içindeki kişi sayısı),883 Nüfus artış hızı (binde),487 Boşanma oranı,207 Faal dernek sayısı -,028 Banka şube sayıları,934 Toplam tarım ekipmanı sayısı (2009),292 Kaba doğum hızı (binde),450 Bebek ölüm hızı (binde),065 Toplam Ana sınıfı,960 İlköğretim,961 Orta öğretim,954 -Mesleki ve Teknik Ortaöğretim,959 Faal Mükellef Sayısı,964 Gelirler Vergisi,979 Kurumlar Vergisi,949 K.D.V.,979 Basit usul vergisi,736 Sebze meyve alanı (dekar),273 Ölüm oranları Toplam,861 Tablo- 3 de değişkenlerin, gelişmişlik nedensel faktörü olan birinci temel bileşendeki ağırlıkları büyüklük sırasına göre verilmiştir. Bu tabloda, sosyo-ekonomik gelişmişlik tanımının, ağırlıklı olarak hangi unsurlarla tanımlandığı görülmektedir.

24 Teknik modelin uygulamasından sonraki aşama, ilçelerin gelişmişlik sıralamasının elde edilmesi olmuştur. Bunun için, birinci temel bileşende, değişken ağırlıkları vektörünün devriği alınarak, standartlaştırılmış veri matrisiyle çarpılmış, bu suretle temel bileşen değerleri bulunmuştur. Temel bileşen değerleri, ilçeler için sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi olarak kabul edilmiştir. Çalışmada yer alan ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması ve endeksi, ilçeler itibarıyla, temel bileşen değerlerinin büyüklük sırasına göre dizilmesi suretiyle oluşturulmuştur. TABLO 4-İlçelerin Gelişmişlik Endeks Değeri ve Sıralaması Değer Ġlçeler Sıra Değer Ġlçeler Sıra 62,07809 Selçuklu 1-5,09582 Altınekin 19 45,8147 Meram 2-5,43471 Yunak 20 33,62205 Karatay 3-5,89125 Bozkır 21 15,06273 Ereğli 4-6,17977 Ermenek 22 13,73063 Karaman Merkez 5-7,05803 Güneysınır 23 8, AkĢehir 6-7,18981 Emirgazi 24 5, Ayrancı 7-7,31257 Sarıveliler 25 3, SeydiĢehir 8-7,71109 Doğanhisar 26 3, BeyĢehir 9-8,49093 Çeltik 27 0, Cihanbeyli 10-9,57877 Hüyük 28 0, Çumra 11-9,76726 Akören 29 0, Kulu 12-10,196 TaĢkent 30-0,40077 Ilgın 13-10,523 Halkapınar 31-0,61261 Karapınar 14-10,6093 Kazımkarabekir 32-3,61566 Kadınhanı 15-10,6981 Ahırlı 33

25 -3,74861 BaĢyayla -4,83532 Hadim -5,05946 Sarayönü ,9981 Tuzlukçu -11,3686 Yalıhüyük -11,6018 Derbent -12,8904 Derebucak Tablo 4 de görüldüğü üzere Konya ve Karaman bölgesine ait ilçeler ele alındığında en gelişmiş ilçeler Konya merkez ilçeleri olan Selçuklu, Karatay ve Meram ile Karaman merkez ilçesi olarak göze çarpmaktadır. Merkez dışı taşra ilçelere baktığımızda en gelişmiş ilçeler Konya için Ereğli, Akşehir, Seydişehir ve Beyşehir olurken, Karaman için ise Ayrancı olmaktadır. Ayrancıyı gelişmişlik sırasında üst sıralara çıkaran unsur ise, bu ilçeye ait değişken değerlerinin ortalama etrafında dağılım göstermesinden kaynaklanmaktadır. Değerlerin yalın halde kullanılması sonucu Ayrancı ilçesi 37 ilçe içerisinde 15 sırada yer almaktadır fakat yine Karaman ilçesi içerisinde en üst sırada yer almaktadır.gelişmişlik sıralamasında sonlarda kalan beş ilçe ise sırasıyla Ahırlı, Tuzlukçu, Yalıhüyük, Derbent ve Derebucak olarak ortaya çıkmıştır. Karaman ilinde sonlarda kalmış ilçe ise Kazımkarabekir olmaktadır.

26 Grafik 1. TR-52 Düzey 2 Bölgesine ait Ġlçelerin GeliĢmiĢlik Endeksi

27 3. SONUÇ Yukarıda belirtilen kavram ve hedefler doğrultusunda bu çalışmanın temel amacı, çok boyutlu ve soyut olan gelişme kavramının tek boyutlu, ölçülebilir ve somut bir hale getirilmesine olanak tanıyan teknikler kullanılarak TR-52 ilçeleri için bir gelişmişlik endeksinin üretilmesidir. Bu endeks kullanılarak TR-52 ilçelerinin analitik ve bilimsel bir metotla karşılaştırılması, sıralandırılması ve gruplandırılması hedeflenmiştir. Bu sebep ile Konya ili ilçeleri için yapılan bu Sosyo-ekonomik analizin sonuçları, bölgesel kalkınma gibi ölçümü zor bir kavramın bazı endeks değerleri ile sıralanmasına imkân tanıyan veriler anlamına gelmektedir. Şu an itibarı ile mevcut ulaşılabilen değişkenler ile yapılan bu çalışma ile bu alanda yayımlanan en kapsamlı verileri kullanıma sunmaktadır. Çalışmanın sonucunda TR-52 bölgesindeki ilçelerin Sosyo-ekonomik gelişmişlik endeks sıralamasına göre çalışmada kullanılan 30 adet değişkenden 6 sının varyansı 1 den büyük bulunmuş ve bu 6 temel bileşenin toplam değişkenliğin % 87,88 ini açıklayabildiği görülmüştür. Birinci temel değişken ise tek başına toplam değişkenliğin % 54 ünü açıklayabilmektedir. Birinci ve ikinci temel değişkenler toplam değişkenliğin yaklaşık olarak % 68,41 ve ilk üç değişken ise % 74,31 ini açıklayabilmektedir. Birinci temel bileşen içerisinde genellikle eğitim, ekonomik ve demografik veriler vardır. İkinci temel bileşen içerisinde tarımsal veriler bulunmaktadır. Üçüncü ve dördüncü temel bileşenler içinde ise boşanma, bebek ölüm hızı, faal dernek sayıları gibi diğer veriler yer almaktadır. TR-52 ilçelerinin Sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksindeki sıralamaları, TR-52 İlçelerinde bölgesel gelişmişlik farklılıkları açısından önemli bir fikir vermektedir. Daha önceki başka çalışmalarda da desteklenen bu bulgulardan en önemlisi TR-52 içerisinde Konya ya bağlı ilçelerin Karaman a bağlı ilçelerden daha gelişmiş olmasıdır. Coğrafi olarak tarım arazi daha kısıtlı dağlık ve belli eğimde yükseltiye sahip ilçelerin gelişmişlikte daha geri oldukları görülmektedir. En etkili olan değişkenlere bakıldığında Eğitim ile ilgili olanlarından en önemli olanları şunlardır: Toplam ana sınıfı, ilköğretim, orta öğretim, mesleki ve teknik orta öğretim. Demografik değişkenlerden ise en önemlileri şunlardır: toplam nüfus içerisinde

28 yüksekokul ve üzeri mezunların yüzdesi, toplam nüfus, erkek nüfus, kadın nüfus, nüfus yoğunluğu, ilköğretim derslik başına öğrenci sayısı, ortaöğretim derslik başına öğrenci sayısı, ölüm oranları, il / ilçe merkezi toplam. Nüfusun gelişmişlik endeksinde temel bileşen analizinde önemli bir yer teşkil etmesi durumu, İllere ait gelişmişlik sırasında sonlarda yer alan ilçelerin gelişmişlik sırasında daha ön sıralarda yer alan ilçelere göç verdiği durumundan kaynaklanmaktadır. Bu durumda, göç veren bu ilçeler için daha fazla yatırımın yapılması hem göçü engelleyecek hem de bu ilçelerin nüfuslarının korunmasını sağlayacaktır ve sonuçta diğer sosyal ve ekonomik göstergelerin olumlu hale gelmesine neden olacaktır. Ekonomik verilerin bazısının temin edilmesinde güçlükler yaşanmasına rağmen, temin edilen ekonomik veriler geneli yansıtacak seviyeyi ortaya koymaya yeterli olmuştur. Sonuç olarak ekonomik veriler gelişmişlik sırasında en önemli açıklayıcı değişkenlerin başında yer almıştır. Çalışmada kullanılan Ekonomik değişkenlerden en önemlileri ise şunlardır: Banka şube sayıları, faal mükellef sayısı, gelirler vergisi, kurumlar vergisi, K.D.V., basit usul vergisi. Ekonomik alanda tarımla ilişkili değişkenlerin daha az önemli çıktığı görülmektedir. Tarımla ilişkili olarak tarım alet ve makine sayısı ile ekili olan sebze meyve alanı (dekar)sıralaması görülmektedir. Konya ve Karaman bölgesine ait ilçeler ele alındığında en gelişmiş ilçeler sırasıyla Konya merkez ilçeleri olan Selçuklu, Karatay ve Meram göze çarpmaktadır. Merkez dışı taşra ilçelere baktığımızda en gelişmiş ilçe Ereğli, olmuştur. Bu ilçeyi sırasıyla Akşehir, Seydişehir ve Beyşehir izlemiştir. Karaman ilini ayrı olarak ele aldığımızda en gelişmiş ilçe Karaman merkez ilçesi olmaktadır. Gelişmişlik sıralamasında sonlarda kalan beş ilçe ise sırasıyla Ahırlı, Tuzlukçu, Derbent, Yalıhüyük ve Derebucak, olarak ortaya çıkmıştır. Karaman iline bağlı gelişmişlik endeksinde sonlarda olan ilçe ise Kâzımkarabekir olmuştur. Çalışma sonucunda TR-52 bölgesi ilçelerinde öncelikli temel alanlar arasında endeks içinde ağırlığı en yüksek olanlarının eğitim, nüfus ve ekonomi olduğu görülmektedir. Tarımın ise orta düzeyde ağırlığa sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Bebek ölüm hızı, boşanma oranı, dernek sayıları, kaba doğum hızı gibi demografik ve sosyal göstergelerin ilçelerin gelişmişlik düzeyine katkı sağlamadıkları görülmektedir. Öne çıkan göstergelerden hareketle gelişmişlik farklarının azaltılması için bazı

29 önceliklerden söz edebilmek mümkün olmaktadır. Her türlü düzeydeki okullaşma oranının yükseltilmesi önemlidir. Özellikle yükseköğrenim mezuniyet oranının artırılması gerekmektedir. Ekonomik göstergelerden banka şubesi sayısı, mükellef sayısı ve elde edilen vergiler gibi göstergeler ise zaten ekonomik gelişme ile beraber artırılabildiklerinden bu alanlardaki gelişmelerin uzun dönemde diğer alanlardaki gelişmeler ortaya çıktıktan sonra kendiliğinden gelişeceği varsayılabilir. Yalnızca ekonomik gelişmişlik açısından geri düzeydeki ilçelerdeki girişimciliği desteklemek için genel ve özel muafiyet ve teşvikler konusunda bilgilendirme ve özendirmeler yapılması önerilebilir. Tarımın orta düzeydeki katkısı, TR-52 bölgesinde tarımsal verimliliklerde belli bir düzeyin yakalanması ile yorumlanabilmektedir. Bu katkıyı sınırlayan diğer bir hususun özellikle Karaman bölgesinde coğrafi yapı yüzünden 5-30 derece arasında değişen eğime sahip küçük ölçekli arazilerde tarım yapılması olduğu düşünülmektedir. Dolayısıyla özellikle Karaman bölgesinde katma değeri yüksek endüstriyel ve organik tarım ürünlerinin tespit edilip tarımsal üreticilerinin bu alanlara aktif şekilde bilinçlendirilip yönlendirilmesi gerekmektedir. Ayrıca ürünlerin pazarlanmasında kooperatifleşmenin desteklenmesi son derece önem arz etmektedir. Tarımsal arazilerin toplulaştırılması ve parçalanmalarının önüne geçilmesi yürütülen Tarım Reformu çalışmalarının tamamlanması gerekmektedir.

30 4. Kaynakça Ar, İlker Murat-Tanyaş, Mehmet, (2012), Lojistik Merkez Kurulma Öncelikleri Açısından İllerin Sıralanması, Ulusal Lojistik ve Tedarih Zinciri Kongresi ( ), Editör:Muhsin Kar, Aybil Yayınları, Konya, ss Arzu Kan, (2012), Kırsal Alanda Tarım İşletmelerinde Yoksulluk ve Yoksulluğun Toplumsal Cinsiyet Çerçevesinde Değerlendirilmesi: Konya İli Hadim İlçesi Örneği, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, ss Buluş, Abdulkadir, (2012), Konya Ekonomisinin Tarihsel Gelişimi ve Özel Girişim Ağırlıklı Kalkınmanın Tarihsel Temelleri, Tablet Kitabevi, Konya. Dinçer, Bülent ve Metin Özaslan (2004), İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2004), [Erişim ]. Dinçer, Bülent, Metin Özaslan ve Erdoğan Satılmış (1996), İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, DPT Bölgesel Gelişme Ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Yayın No: DPT Dinçer, Bülent, Metin Özaslan ve Taner Kavasoğlu (2003), İllerin Ve Bölgelerin Sosyo- Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2003), DPT Bölgesel Gelişme Ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Yayın no: DPT Erdoğan, Emine, (2010), Network Tabanlı Yenilik ve Konya Uygulaması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Filiz, Zeynep, (2005), İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Düzeylerine Göre Gruplandırılmasında Farklı Yaklaşımlar, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 6 Sayı: 1.

31 Gerlach, Stefan, Gerlach-Kristen, Petra, (2005), Estimates of real economic activity in Switzerland , Empirical Economics (2005) 30: Gömleksiz, Mustafa, (2012), Bölgesel İnovasyon Sistemleri ve Türkiye: İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması Düzey 2 Bölgeleri İnovasyon İndeksi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Johnson, R. A. ve Wichern D. (1982) Applied Multivariate Statistical Analysis, New Jersey. Kitson, Michael, Martin, Ron and Tyler, Peter, (2004), Regional Competiveness: An Elasive Yet Key Concept?, Regional Studies, Vol. 38.9, Mevlana Kalkınma Ajansı (MEVKA), (2010), T.C. Mevlana Kalkınma Ajansı TR52 Düzey 2 Bölgesi Bölge Planı, Konya, ss Mevlana Kalkınma Ajansı (MEVKA), (2012), T.C. Mevlana Kalkınma Ajansı Kalkınma Planı Ve BGUS Hazırlıkları Kapsamında TR-52 Bölgesi İçin Kalkınma Öncelikleri Ve Stratejileri, Genel Ekonomik Eğilimler Bülteni, Konya. Mevlana Kalkınma Ajansı (MEVKA), (2011), T.C. Mevlana Kalkınma Ajansı TR52 DÜZEY 2 BÖLGESİ (Konya-Karaman) 2023 VİZYON RAPORU, Nagaraj, R., Varoudakis, A., Veganzones, M.A., (2000), Long-Run Growth Trends And Convergence Across Indıan States, Journal of International Development, J. Int. Dev. 12, Özceylan, Dilek, Coşkun, Erman, (2012), Türkiye deki İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Düzeyleri Ve Afetlerden Sosyal Ve Ekonomik Zarar Görebilirlikleri Arasındaki İlişki, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt/Vol:41, Sayı/No:1, 2012, Tatlıdil, H. (1996), Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistiksel Analiz, Akademi Matbaası, Ankara.