FIRSATÇI YAKLAŞIMLAR GÖLGESİNDE SURİYELİ SIĞINMACILAR KRİZİ VE AB-TÜRKİYE ORTAK EYLEM PLANI

Transkript

1 FIRSATÇI YAKLAŞIMLAR GÖLGESİNDE SURİYELİ SIĞINMACILAR KRİZİ VE AB-TÜRKİYE ORTAK EYLEM PLANI GİRİŞ Suriyeli sığınmacılar konusunda oldukça gecikmeli bir şekilde Türkiye ile işbirliği arayışı içine giren Avrupa Birliği nin (AB) kendi kuruluş felsefesiyle açıkça çelişir şekilde sorunun insani boyutundan çok güvenlik politikalarını önceleyen bir yaklaşım sergilemesi kriz AB tarafından bir fırsat olarak mı değerlendiriliyor? sorusunu akla getirmektedir. Aynı soruyu işbirliğinin diğer tarafı Türkiye için sormamıza neden olacak durumlar da söz konusudur. AB nin baştan itibaren Türkiye Lübnan ve Ürdün gibi komşu ülkelerin baş etmek zorunda kaldığı Suriyeli sığınmacı krizi ile ciddi anlamada ilgilenmeye başlaması Suriye ye komşu ülkelerde bir süre kalan sığınmacıların çeşitli nedenlerle bulundukları ülkeden ayrılarak Avrupa ülkelerine yönelmesi ile olmuştur. Bu yönelişin nedenleri arasında içinde

2 bulundukları şartlardan duydukları memnuniyetsizlik yanında özellikle Türkiye'nin 1951 Cenevre sözleşmesine koymuş olduğu coğrafi çekince nedeniyle Suriyeli sığınmacılara mülteci statüsü vermiyor olması da öne çıkmaktadır. Komşu ülkelerde uzun süredir barınan, ancak yeterli eğitim, istihdam ve sağlık hizmetlerine ulaşamayan Suriyeli sığınmacıların büyük bir bölümü rotasını Avrupa ya çevirmiş durumdadır. Akdeniz sahilleri, kitleler halinde göç etmeye çalışan mültecilerin trajedilerine sahne olurken Avrupalı devletler de ilk defa Suriye iç savaşının etkilerini doğrudan tecrübe etmeye başlamıştır. 1 Bu çalışma AB nin Türkiye ile işbirliği adına ortaya koyduğu Ortak Eylem Planı çerçevesinde Suriyeli sığınmacı krizini analiz etmeyi amaçlamaktadır. Öncelikle Suriyeli sığınmacıların uluslararası hukuk ve ulusal hukuk karşısında durumları ve AB nin göç ve iltica politikaları hakkında genel bir değerlendirme yaptıktan sonra öngörülen işbirliği irdelenmeye çalışılacaktır. SURİYELİ SIĞINMACILARIN ULUSLARARASI HUKUK KARŞISINDAKİ DURUMU Günümüzde uluslararası hukuk, koruma talep eden veya korunma ihtiyacı içinde bulunan herkesi mülteci veya sığınmacı olarak değerlendirmemektedir. Vatandaşı bulunduğu ülke tarafından korunamadığı/korunmadığı için haricen korunma ihtiyacı içinde bulunan insanların tamamını ifade edebilmek için uluslararası koruma diye bir şemsiye kavram geliştirilmiştir. Bu durum 1951 tarihli Cenevre Sözleşmesi nin çizmiş olduğu koruma çerçevesinin güncel ihtiyaçları karşılamada yeterli olmamasının bir sonucudur. Sözleşmenin mülteci statüsü verilebilecek kişileri beş zulüm nedeni ile sınırlı tutması, bunlardan farklı nedenlerle korunmaya muhtaç duruma düşen insanlar için alternatif koruma yöntemleri geliştirilmesine neden olmuştur. Ayrıca sözleşmede sayılan nedenlere bağlı olsa bile sağlıklı bir inceleme ve karar alma sürecinin işletilmesi mümkün olmayan toplu sığınma durumları için de yine sözleşme dışında koruma yöntemleri geliştirilmiştir. Ana çerçevesi Cenevre Sözleşmesi ve AB yasal araçları tarafından çizilen bu uluslararası koruma kavramı temelde dört ana başlık altında ele alınabilir. Bunlardan birincisi mülteci(refugee) kavramıdır ve kısaca ifade etmek gerekirse Cenevre Sözleşmesinde belirtilen beş zulüm nedeninden ötürü ülkesi dışında koruma arayan kişileri ifade etmek için kullanılır. Mültecilik hukuki bir statüyü ifade eder ve bu statüyü veren

3 ülke tarafından statü sahibine asgari çerçevesi Cenevre Sözleşmesinde belirtilen hak ve imkanların sağlanması sonucunu doğurur. İkinci kavram olarak ele alabileceğimiz sığınmacı(asylum seeker) kavramı aslında bir önceki mülteci kavramıyla iç içe geçmiş bir kavramdır. Mültecilik statüsü başvuru sahibine belli bir inceleme süresi sonunda verilmektedir. Uluslararası literatürde genel kabul gören anlayışa göre sığınmacı tabiri iltica başvurusunda bulunmuş, ancak hakkında mülteci statüsü verilip verilemeyeceğine dair henüz karar verilmemiş kişileri ifade etmek için kullanılmaktadır. Sığınmacı bir anlamda de facto mülteci olarak kabul edilmektedir. 2 Ne var ki günümüzde çoğunlukla medya organlarında, bazen de bilimsel çalışmalarda gerek mülteci kavramı gerekse sığınmacı kavramı ülkesi dışında koruma arayan herkes için birbirinin yerine sıklıkla kullanılmaktadır. Uluslararası koruma kavramı altında ele alınabilecek bir başka kavram ikincil koruma (subsidiary protection) kavramıdır. Bu kavram kendisine mülteci statüsü verilemeyen ancak Cenevre Sözleşmesinin geri gönderme yasağı kapsamında zulüm görme riski nedeniyle ülkesine geri gönderilemeyen kişiler için sağlanacak uluslararası korumayı ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu koruma genelde mülteci statüsü verilenlere sağlanana nazaran daha düşük profilli bir koruma olmaktadır. Dördüncü kavram ise Cenevre Sözleşmesinde sayılan nedenlere bağlı olsun ya da olmasın kitlesel olarak gerçekleşen korunma talepleri karşısında geliştirilen geçici koruma(temporary protection) kavramıdır. Özellikle 1990lı yıllarda Balkanlarda yaşanan karışıklıklar nedeniyle ortaya çıkan kitlesel göç hareketleri karşısında AB tarafından geliştirilen bu koruma biçimi de mülteci statüsüne nazaran daha düşük profilli bir koruma biçimi olup mümkün olan en kısa sürede koruma sağlanan kimselerin menşe ülkesine dönüşünü öngörmektedir. Bu kavramların haricinde Ülkesinde Yerinden Edilmiş insanlar(idp); Yerinde Mülteci; gibi özel durumlara yönelik kavramlar da kullanılmaktadır. Suriyelilerin durumu uluslararası hukuk açısından özellikle komşu ülkeler özelinde kendilerine geçici koruma sağlanacaklar kategorisinde ele alınmaktadır. Normalde geçici koruma durumunda misafir eden ülkeler koruma sağladıkları insanlarla ilgili olarak ileride mülteci statüsü verilmesi ile neticelenecek bir süreç işletmemektedir. Yani bireysel olarak iltica başvurusu kabul etmemektedir. Ancak geçici koruma sağlanmış insanlar üçüncü bir ülkeye gitmek üzere iltica başvurusunda bulunabilmektedir. Geçici koruma sağlayan ülkeden

4 kaçarak illegal yollardan üçüncü bir ülkeye ulaşan Suriyeliler ise ulaştıkları ülkenin durumuna göre farklı uygulamalarla karşılaşabilmektedir. Örneğin Avustralya kaçak yollardan topraklarına ulaşan Suriyelilere kesinlikle mülteci statüsü vermezken Türkiye de veya Ürdün de bulunan kamplardan bireysel iltica başvuruları almakta ve her sene belli sayıda başvuru sahibine mülteci statüsü vermektedir. 3 AB ülkelerinden Almanya ise daha önceden mülteci statüsünde birincil koruma sağladığı Suriyeli sığınmacılara Anadolu Ajansının haberine göre artık ikincil koruma sağlamaktadır. 4 SURİYELİ SIĞINMACILARIN ULUSAL HUKUK AÇISINDAN DURUMU Türkiye nin 2013 yılında çıkarmış olduğu Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu (YUKK) yukarıda izah edilen kavramları temel alan bir yaklaşım sergilemektedir. Aslında Kanun AB üyelik sürecinin hız kazandığı 2003 lü yıllarda başlayan uyum çalışmalarının gecikmeli bir sonucu olarak ortaya çıktığı için ağırlıklı olarak AB yasal araçlarından esinlenmiştir. Ancak Türkiye'nin 1951 Cenevre Sözleşmesine koymuş olduğu coğrafi çekinceyi en azından AB üyeliğine kadar koruma konusundaki kararlılığının bir sonucu olarak kanunda Türkiye'ye özgü kavramlar da yer almıştır. Örneğin kanun Avrupa dışından gelen ve sözleşmeye konulan coğrafi çekince nedeniyle Türkiye nin mülteci statüsü veremeyeceği sığınmacıların Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK) aracılığı ile üçüncü bir ülkeye yerleştirilmek üzere Türkiye de kalabileceğini öngörmekte ve bu durumda olanları şartlı mülteci şeklinde yeni bir kavramla ifade etmektedir. Aslında şartlı mültecilik de bir statüdür ve İçişleri Bakanlığı bu durumda olanların başvurularını BMMYK ile paralel bir şekilde ayrıca incelemektedir. İnceleme sonucunda Bakanlıkça şartlı mülteci statüsü verilenler için eğer BMMYK tarafından da mülteci şartlarını taşıdığına kanaat getirilmiş ise üçüncü ülkelere yerleştirilme işlemleri başlamaktadır. Türkiye'de 1951 Cenevre Sözleşmesi kapsamındaki iltica süreci kabaca bu şekilde işlemektedir. Türkiye'nin sözleşme kapsamında mülteci statüsü verdiği Avrupa kökenli sığınmacı sayısı şartlı mülteci statüsü bekleyenler veya verilenlerle kıyaslandığında kayda değer düzeyde değildir. Suriyeliler ise kitlesel sığınma kapsamında geçici korumaya tabi tutulmaktadır. Türkiye Suriyeli sığınmacıları ısrarla sözleşme kapsamı dışında tutmaktadır. Bu nedenle Suriyeli sığınmacılar için şartlı mülteci statüsü de işletilmemektedir. BMMYK ise geçici koruma

5 kapsamındaki Suriyeli sığınmacılar için iltica başvurusu almamakta ve inceleme yapmamaktadır. Geçici korumanın tamamen Türkiye Cumhuriyetinin sorumluluğunda olduğunu belirterek geçici koruma altındaki Suriyeliler için hukuki bir sorumluluk üstlenmemekte sadece destek mahiyetinde bazı katkılarda bulunmaktadır. 5 Bu durumun BMMYK ni Türkiye'de bulunan Suriyeli sığınmacılar açısından devre dışında tuttuğu için BMMYK kanalıyla ulaşacak uluslararası desteği de engellediği yorumları yapılmaktadır. Nitekim Ürdün 1951 Cenevre Sözleşmesine taraf olmamakla birlikte Suriyeli sığınmacıları mülteci olarak kabul etmekte ve BMMYK ile imzalanan mutabakat zaptı çerçevesinde koruma sağlamaktadır. Bu durum BMMYK nin Ürdün de Türkiye'ye nazaran daha fazla yük altına girmesine imkân sağlamaktadır. Örneğin BMMYK 2015 yılı için Ürdün deki faaliyetleri için Milyon dolar ayırmıştır yılından itibaren yoğun şekilde Suriye kaynaklı kitlesel sığınma hareketlerine maruz kalan Türkiye, durumu ilk başlarda 1994 tarihli iltica yönetmeliği ve genelgelerle idare etmeye çalışmıştır yılında kanunun çıkarılmasıyla geçici korumaya yasal zemin kazandırılmakla birlikte kanunda geçici kurumanın tanımı ötesinde bir ayrıntı bulunmamaktadır. Alandaki hukuki boşluk 2014 Mayıs ayında nihayet çıkarılan Geçici Koruma Yönetmeliği ile doldurulmaya çalışılmış ise de yönetmelik 2 milyondan fazla Suriyeli sığınmacı barındıran Türkiye'nin ihtiyaçlarına cevap vermekte yetersiz kalacağı yönünde eleştirilere muhatap olmaktadır. Yönetmelik geçici koruma statüsü sahibi sığınmacıların başka statüler için bireysel başvuru yapmasına izin vermemekle birlikte geçici koruma statüsü sonlandırılırken Bakanlar Kuruluna, ülkesine geri gönderme, toplu olarak şartlarına uygun başka bir statüye aktarma, uluslararası koruma için bireysel başvuruda bulunma ve YUKK kapsamında belirlenecek koşullarda Türkiye'de kalmalarına izin verme gibi alternatiflerden birine karar verme konusunda takdir yetkisi tanınmaktadır. Geçici koruma statüsü ikamet izni yerine geçmemektedir. Bununla birlikte kendisine geçici koruma sağlanan Suriyeliler bu korumadan vazgeçerek Kanunun aradığı genel şartları taşıyor olmak kaydı ile yabancılara mahsus genel ikamet izni de talep edebilmektedir. Yönetmeliğe getirilen en önemli eleştiri yönetmeliğin geçici koruma kapsamında yararlanılacak hizmetler, gönüllü geriye dönüş ve üçüncü ülkeye yerleştirme konularında düzenlemeler bulunmasına karşın uzun yıllar Türkiye'de kalması mukadder görülen Suriyeli sığınmacıların entegrasyonu konusunda yeterli düzenleme içermiyor olmasıdır. 7 Aslında

6 yerel entegrasyon sorunu sadece geçici koruma altındaki Suriyeliler için değil şartlı mülteci statüsünde Türkiye'de bulunanlar için de Türk iltica sisteminin önemli açmazlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye'de gerek geçici koruma altında gerekse şartlı mülteci statüsünde veya şartlı mültecilik başvurusu incelenme durumunda olan ve eninde sonunda ya ülkesine geri döneceği ya da üçüncü bir ülkeye gideceği varsayılan sığınmacıların bu geçici durumlarının kalıcı bir çözüme kavuşturulması öngörülmemektedir. İşte bu geçicilik durumu entegrasyonun önünde en önemli engellerden biri olarak durmaktadır. Ne var ki Afganistan uyruklu sığınmacılar örneğinde olduğu gibi üçüncü ülkeye yerleşme süreci bazen çok uzun sürebilmektedir. Ayrıca Suriyelilere uygulanan geçici korumanın ne kadar süreceğini kestirmek de bu günden mümkün görünmemektedir. Şu anda tam anlamıyla idrak ediliyor olmaktan uzak görünen bu durum Türkiye için yakın ve orta vadede ekonomik, sosyal, kültürel ve güvenlik alanlarında önemli sorunlar doğurma riski taşımaktadır. AFAD verilerine göre 2 Kasım 2015 itibariyle barınma merkezlerinde Suriyeli sığınmacı bulunmaktadır. 8 Göç idaresi Genel Müdürlüğü verilerinden ise 1 Ekim 2015 tarihi itibariyle barınma merkezleri dışında sığınmacı olduğunu anlıyoruz. 9 Türkiye barınma merkezlerinde bulunan sığınmacıların her türlü temel ihtiyacını karşılamaktadır. Barınma merkezleri dışında bulunanlardan kayıt yaptırmış olanların genel sağlık sigortası kapsamında ise tedavi ve ilaç giderleri karşılanmaktadır. Ancak barınma merkezleri dışında önemli miktarda Suriyeli sığınmacının kayıt yaptırmadığı da biliniyor. Göç İdaresi nin paylaştığı rakamların kayıt yaptırmış olanları gösterdiği anlaşılmaktadır. Türkiye'de kayıt dışı bulunanların sayısı hakkında ise sağlıklı bir tahminde bulunma imkanına sahip olmamakla birlikte şu anda Türkiye'nin toplamda 2.5 milyon civarında bir Suriyeli sığınmacı nüfusu ile baş etmek zorunda olduğunu söyleyebiliriz. Türkiye 2013 yılında çıkardığı YUKK ile sığınma alanında gerek hukuki altyapı gerekse kurumsal ve fiziki altyapı konusunda yeniden yapılanmaya gitmiştir. Kanun 2014 Nisan ayında tüm maddeleri ile yürürlüğe girmiş ancak alt düzenlemeler halen tamamlanamamıştır. Önceden Emniyet Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen hizmetler aşamalı olarak Göç İdaresi ne devredilmiştir. Merkez teşkilatında 2014 yılında tamamlanan devir işlemleri taşra teşkilatında 2015 yılı Mayıs ayında ancak tamamlanabilmiştir. 10 Hukuki, kurumsal ve fiziki altyapıda köklü değişikliklerin Türkiye'nin 2,5 milyon civarında Suriyeli sığınmacı ile baş etmek zorunda kaldığı bir döneme denk gelmesi şanssız bir zamanlama olmuştur. Sığınmacı

7 konusunun üniformalı ve silahlı bir teşkilattan alınarak sivil bir teşkilata devredilmesi AB uyum sürecinin bir gereği olarak karşımıza çıkmış ve oldukça gecikmeli olarak hayata geçirilmiştir. Uzun vadede olumlu bir gelişme olarak değerlendirilebilecek bu dönüşümün içinde bulunduğumuz yoğun sığınmacı trafiğine denk gelmesinin kısa vadede sığınmacılara yönelik hizmetlerde aksamalara ve güvenlik açığına neden olması kaçınılmazdır. İl Emniyet Müdürlükleri Yabancılar Şube görevlileri sığınmacılara yönelik hizmetler konusunda AB uyum sürecinde ciddi eğitimlerden geçirilmiş ve belli bir tecrübe düzeyine ulaşmıştı. Ayrıca yabancılar şubeleri ile emniyetin istihbarat, TEM, KOM ve Asayiş şubeleri arasında hem önleyici güvenlik hem de suç sonrası soruşturmaya dönük çalışmalarda gerek teknik altyapı anlamında, gerekse insan kaynakları anlamında aynı çatı altında bulunmanın sağladığı kuvvetli bir işbirliği ortamı vardı. Bu işbirliği sayesinde özellikle iç güvenlik anlamında devlet sığınmacılar üzerinde tatminkâr bir kontrol sağlanabiliyordu. Göç İdaresi personeli her ne kadar devir öncesinde birtakım eğitimlerden geçirilmiş, yabancılar şubelerinde bir anlamda staj eğitimine tabi tutulmuş olsa da gerek sayı ve tecrübe itibariyle gerekse de kurum farklılığı nedeniyle Göç İdaresi birimleri ve emniyet birimleri arasında önceki düzeyde bir işbirliği ve sığınmacılar üzerinde de önceki düzeyde bir kontrol sağlanması en azından yakın vadede pek mümkün görünmemektedir. AVRUPA NIN ULUSLARARASI KORUMA KARNESİ Avrupa ülkeleri, özellikle Fransa ve Almanya 2. Dünya Savaşının bitiminden 1973 yılına kadar geçen sürede savaşın yıkımlarının etkisinden kurtulup hızlı ekonomik kalkınma için ihtiyaç duyulan işgücü ihtiyacını göçmen işçilerle karşılama düşüncesiyle uyguladığı açık kapı politikasından 1973 ekonomik krizinden sonra vazgeçerek Avrupa yı göçmenler için gittikçe daha zor erişilir hale getirmişlerdir. Sıkılaştırılan vize rejimleriyle bir Avrupa Kalesi oluşturulmaya başlanmıştır. Ancak yükselen Avrupa Kalesi sadece çalışmak için gelen göçmen işçilerin değil, ülkelerinde maruz kaldıkları zulüm nedeniyle Avrupa ülkelerine sığınmak isteyen sığınmacıların da önünde ciddi engel oluşturmuştur. Yasal yollardan Avrupa'da işçi olma imkânı kalmayan göçmenlerin, sığınma hakkını istismar ederek Avrupa ya ulaşmaya çalışması ise bir taraftan Avrupa nın göç ve sığınma politikalarını sıkılaştırmasına neden olurken diğer taraftan yasadışı göç ve insan ticaretinde artışı tetiklemiştir.

8 AB ülkeleri sığınma konusunu uzun süre kendi egemenlik alanları içinde tutmuş, Birlik alanına aktarma konusunda direnç göstermiştir. Uzun süre hükümetler arası işbirliği düzeyinde kalan iltica alanı 2000 li yıllardan itibaren Birlik yasal araçları ile düzenlenmeye başlansa da çıkarılan yönerge ve tüzükler genelde üye devletlerin tabi olacağı asgari standartları belirlemiş, bu standartların ötesinde politika belirleme konusunda üye devletleri serbest bırakmıştır. BMMYK ile insan hakları ve iltica alanında faaliyet gösteren diğer sivil toplum örgütleri ile akademik çevrelerin baskısı ile 2010 yılından itibaren iltica alanındaki düzenlemelerinde asgari standart yaklaşımından vazgeçse de AB nin iltica alanına yaklaşımı özgürlük ve güvenlik dengesi içinde özgürlük tarafı ağır basan bir yapıya hiçbir zaman ulaşamamıştır. Özellikle Merkez Avrupa ülkeleri tarafından belirlenen AB göç ve iltica politikası, göçü öncelikle birlik sınırları dışında kontrol etmek, ikinci aşamada ise merkez ülkeleri dışında kontrol etmek olarak özetlenebilir. Birliğin bu yaklaşımının bugün hala değiştiğini söylemek zor. Bu yaklaşımın bir yansıması olarak Birlik, Frontex ve Eurosur mekanizmalarıyla kuvvetli bir dış sınır kontrolü oluşturmuş ve özellikle AB sınırında bulunan ülkelerle imzaladığı geri kabul anlaşmaları ile göç ve ilticayı yükünü belli oranda Birlik sınırları dışında kontrol etmeyi başarmıştır. Birliğin bu konuda geri kabul anlaşmalarını oldukça başarılı bir şekilde kullandığını belirtmek gerekir. Sınırı olmayan ülkelerle de imzalanmakla birlikte ağırlıklı olarak Birlik sınırında bulunan ülkelerle de imzalanan geri kabul anlaşmalarında Birliğin bazen AB üyelik sürecini, bazen vize işlemlerinde kolaylığı, bazen de her ikisini birden etkin bir şekilde koz olarak kullandığını söylemek yanlış olmaz. Geri kabul anlaşmaları aslında temelleri 1992 tarihli Londra İlke Kararları ile atılan ve sonradan çıkarılan Birlik yasal araçları ile geliştirilen güvenli üçüncü ülke kavramının bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Genel hatlarıyla iltica başvurusunda bulunabileceği üçüncü bir ülkeden geçerek AB ülkelerine ulaştığı tespit edilen yabancıların gerekli uluslararası koruma, söz konusu üçüncü ülkede sağlanmak üzere o ülkeye geri gönderilmesine imkan sağlayan anlaşmalardır ve temel şartı söz konusu ülkenin güvenli üçüncü ülke olmasıdır. Bir ülkenin güvenli üçüncü ülke olarak nitelendirilebilmesi için ise AB yasal araçlarında bir dizi kriter yer almaktadır. Bu kriterler içinde 1951 Cenevre sözleşmesi kapsamında koruma sağlanıyor olması ve yine aynı sözleşmenin geri gönderme yasağının etkin olarak uygulanıyor olması en somut kriterler olarak karşımıza çıkmaktadır. 11 Açıklamalı [gg1]:

9 BMMYK tarafından yayınlanan 2014 Global Trends verilerine göre 2014 yılsonu itibariyle dünya genelinde yaklaşık 60 milyon insan zorla yerinden edilmiş durumdadır ve bunların dörtte birini (yaklaşık 15 milyonunu) BMMYK ilgi alanı içinde bulunan mülteci/sığınmacılar oluşturmaktadır. Barındırdığı sığınmacı nüfusuyla Türkiye, Lübnan ve Pakistan ilk üç sırayı almakta ve barındırdıkları mülteci/sığınmacı sayısı toplam sayının %30 na tekabül etmektedir. Toplam mülteci/sığınmacı sayısının yaklaşık % 60 ını barındıran ilk 10 ülke içinde hiçbir gelişmiş batı ülkesi ve AB ülkesi bulunmamaktadır vatandaş başına düşen mülteci/sığınmacı sayısına bakıldığında ise Ürdün 232 kişi ile birinci sırada iken Türkiye 21 kişi ile yedinci sırada yer almaktadır. Gelişmiş batılı ülkelerden sadece İsveç in 15 kişi ile dokuzuncu sırada yer aldığı görülmektedir. 12 BMMYK nın, içinde birçok AB ülkesinin de yer aldığı 44 gelişmiş ülkedeki mülteci istatistiklerinin yer aldığı Asylum Trends 2014 raporuna bakıldığında ise 28 AB ülkesine 2014 yılında yapılan toplam iltica başvurusu sayısı 570,800 olarak gerçekleşmiştir. AB ülkeleri içinde 2014 yılında en fazla başvuru alan ülke ise ile Almanya olmuştur. Görüldüğü gibi dünya mülteci/sığınmacı yükünün büyük kısmını gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler çekmektedir. 13 AB ülkelerinin de içinde yer aldığı gelişmiş ülkelerin üstlendiği sığınmacı/mülteci yükü ise çok sembolik düzeylerde seyretmektedir. Büyük çoğunluğu gelişmiş ülkelerin bir şekilde müdahil olduğu karışıklıklar nedeniyle ortaya çıkan iltica pastasında çok ciddi bir kapasite-paylaşım orantısızlığı gözlenmektedir. Bu tablo AB açısından göçü Birlik dışında tutma stratejisinin önemli ölçüde başarılı(!) olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte sığınma/iltica yükünün gelişmekte olan ülkelerde yoğunlaşmasını sadece gelişmiş ülkelerin göç politikaları ile izah etmek de mümkün değildir. Coğrafi açıdan sorunlu bölgelere yakınlık da belirleyici bir faktördür. Birlik her ne kadar göçü dışarıda tutma konusunda belli bir başarıya ulaşsa da Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerle mukayese edilecek düzeyde olmamakla birlikte AB ülkelerinin kendi ölçütleri bazında önemli miktarda sığınmacı birlik topraklarına ulaşmaktadır. Birlik içindeki sığınmacı yükü ise AB nin genel politikalarını belirleyen merkez ülkelerin ön ayak olduğu birtakım mekanizmalar aracılığı ile ağırlıklı olarak sınırdaki üye ülkelerinin üzerine yıkılmaktadır. Schengen Sözleşmesi ile başlayıp, sonra Dublin Sözleşmesi ile devam eden ve en nihayetinde Dublin Tüzüğü ile Birlik mevzuatına dahil edilen bu mekanizmalar aslında AB üyesi bütün ülkelerin uluslararası standartlarda koruma sağlayabileceği öngörüsüne dayandırılıyor gibi gösterilse de başını Almanya nın çektiği merkez ülkelerinin iltica yükünü

10 sınırdaki üye ülkelerde kontrol etme gayretinin bir yansımasıdır. Dublin Sistemi de diyebileceğimiz sistemin özü, Birlik ülkelerinden birinde yapılan iltica başvurusunun hangi üye ülke tarafından incelenip sonuçlandırılacağının tespitine yönelik bir dizi prosedürden oluşmaktadır. İstisnaları olmakla birlikte Dublin Tüzüğü başvuruları inceleme yükünü birlik topraklarına ilk girilen ülke üzerinde bırakmaktadır. Sığınmacıların neredeyse tamamı uçakla merkez ülkelere ulaşmak için gerekli yasal dokümanlara sahip olmadıklarından kara ve deniz yoluyla birlik toraklarına sınır ülkelerinden giriş yapmaktadır. Başka ülkede başvuru yapmış olsa da ilk giriş ülkesi kendi topraklarından geçenleri kabul etmek zorundadır. Dublin Tüzüğü Merkez ülkelerine külfet paylaşımı yükümlülüğü getirse de uygulamada bu sınır ülkelerini rahatlatacak düzeylere ulaşmamaktadır. 14 Belli bir süre fazla sorun yaşanmadan uygulanan Dublin Sistemi, Yunanistan örneğinde görüldüğü üzere bazı sınır ülkelerinin kapasitesinin çok üstünde bir sığınmacı/mülteci yükü ile baş etmek zorunda kalarak iltica sistemlerinin çökmesi ile tıkanma noktasına gelmiştir lu yıllardan itibaren Dublin Sözleşmesine istinaden Yunanistan'a geri gönderilen sığınmacıların başvurusu üzerine AİHM, sığınmacıların kendilerine insani

11 şartlarda yaşama imkânı sunamayan ülkelere geri gönderilmesini AİHS ne aykırı bulan kararlar almaya başlamıştır. Dublin sisteminde, Suriyeli sığınmacılar krizi ile karşılaşmadan daha önce başlayan bu tıkanıklık Suriyeli sığınmacılar krizi ile birlikte AB İltica sisteminin en önemli meydan okumalarından biri haline gelmiştir. İkinci dünya savaşından sonra yaşanan en büyük göç dalgalarından biri olarak kabul edilen Suriyeli sığınmacılar krizinin Avrupa sınırlarına dayanması birliğin zaten sallantıda olan Dublin Tüzüğü merkezli iltica sisteminde revizyonu kaçınılmaz kılmıştır. Ne var ki AB son girişimlerine baktığımızda her zaman olduğu gibi sorunun insani boyutuna gereken hassasiyetin gösterildiğini söylemek zordur. Birlik, AB Komisyonu tarafından 9 Eylülde yapılan bir dizi öneriyi masaya yatırarak adeta iflas eden Dublin sisteminde yapacağı revizyona kadar önümüzdeki iki yıl içinde uygulanmak üzere bir geçici yer değiştirme mekanizmasını 22 Eylül 2015 de karara bağlamıştır. Karar, Dublin sözleşmesi gereği Yunanistan ve İtalya da bulunan 120 bin sığınmacının AB ülkeleri arasında kota sistemiyle bölüştürülmesini öngörmektedir. Komisyon önergesinde yer alan ortak bir güvenli menşe ülke listesi oluşturulması, sığınmacı akımını azaltmak amacıyla menşe ülkelere daha fazla maddi yardım ve Dublin sisteminin kapsamlı bir reforma tabi tutulması gibi önerilerin ise orta vadede hayata geçirileceği anlaşılmaktadır. 15 Halen AB topraklarında bulunan sığınmacılarla ilgili geçici yer değiştirme mekanizmasını hayata geçiren AB, göç akınını durdurmak, en azından yavaşlatmak için Balkan ülkeleri ve Türkiye ile yoğun bir işbirliği arayışına girmiştir. Sorunun kaynağındaki problemlerin çözümü konusunda sorumluluk üstlenme yerine göç dalgasını bir şekilde birlik toprakları dışında tutmayı hedeflediği anlaşılan bu arayışların muhatap ülkeler açısından ciddi riskler barındırdığını söylemek yanlış olmaz. 26 Ekim tarihinde AB liderleri ile Balkan ülkelerinin liderleri arasında gerçekleştirilen zirve toplantısında Balkan ülkeleri üzerinde AB topraklarına ulaşan göç akınını azaltmak amacıyla 17 maddelik bir plan üzerinde anlaşmaya varılmıştır. Plan çerçevesinde batı balkanlar göç güzergahı üzerinde bulunan ülkeler ve Yunanistan da toplamda 100 bin kişilik karşılama merkezleri kurulması öngörülmektedir. Bu çerçevede ilk etapta Yunanistan da yıl sonuna kadar 30 bin kapasiteye ulaşılması öngörülmüştür. Planda öngörülen konulardan biri de Frontex in Bulgaristan-Türkiye, Yunanistan-Makedonya ve Yunanistan-Arnavutluk sınırlarında operasyonlar gerçekleştirmesidir. 16

12 AB-TÜRKİYE ORTAK EYLEM PLANI AB nin sığınmacı krizi konusunda Türkiye ile işbirliği konusuna ayrı bir önem atfettiği anlaşılmaktadır. Almanya Başbakanı Merkel, 18 Ekim de Türkiye'ye yaptığı ziyaret öncesinde parlamentoda yaptığı konuşmada Türkiye olmadan mülteci akınını ne düzene koyabiliriz ne de önleyebiliriz sözleri ile bu işbirliğinin bir anlamda mecburiyetine vurgu yapmıştır. 17 AB nin bu konuda Türkiye ye yüklediği misyonun önemini anlamak için sadece iki gelişmeye bakmak yeterlidir. Bunlardan birincisi basına sızan haberlerden Türkiye'de basın ve ifade özgürlüğü ve yargı bağımsızlığı konusunda AB nin duyduğu kaygıların ciddi şekilde dile getirildiği anlaşılan AB ilerleme raporunun yayınlanmasının rutin uygulamanın aksine Türkiye deki parlamento seçimlerinden sonraya bırakılmasıdır. Bir diğer gelişme ise Merkel in seçim öncesinde batı basınında da hiç etik bulunmayan Türkiye ziyaretidir. Her iki gelişme de mülteci pazarlığında Türkiye ye verilmiş siyasi bir rüşvet olarak algılanmıştır. 18 AB nin ve Merkel in raporun ertelenmesi ve ziyaret konusunda yoğun tepkileri göze alması, Türkiye'ye dayatılacak misyon açısından pek hayra alamet görünmemektedir. AB Türkiye den bu konuda tam olarak ne istemekte ve karşılığında Türkiye'ye ne vaat etmektedir? AB liderleri Suriye li sığınmacılar krizinde Türkiye den taleplerini ve vaatlerini 15 Ekim 2015 tarihinde yaptıkları toplantıda, daha önceden AB Komisyonu tarafından hazırlanan ve 5 Ekimde Brüksel e yaptığı ziyaret sırasında Cumhurbaşkanı Erdoğan a da sunulduğu anlaşılan AB-Türkiye Ortak Eylem Planı nı kabul ederek ortaya koymuştur. 19 Plan ile AB, Türkiye ile yük paylaşımı çerçevesinde bir işbirliğine gitmek istemektedir. Plan iki ana talep üzerine oturmaktadır. Türkiye nin, Suriye li göçmenleri Türkiye de kalmaya ikna etmesi ve AB ülkelerine yasadışı yollardan girmek isteyenleri daha sıkı kontrollerle engellemesi şeklinde özetlenebilecek bu talepler karşılığında külfet paylaşımı adı altında Türkiye ye maddi yardım önerilmektedir. 20 AB komisyonu tarafından hazırlanan ve 5 Ekimde Cumhurbaşkanı Erdoğan a da sunulan ilk taslak metinde için 1 milyar avroluk bir yardımdan söz edilse de AB Konseyinin 15 Ekim de yaptığı toplantıda kabul edilen gözden geçirilmiş taslak metinde miktar yer almamaktadır. 21 Bununla birlikte batı medyasında 3 milyar Avro tutarında bir destekten söz edilmektedir. 22 Yine basına sızan bilgilerde heyetler arasındaki görüşmelerin devam ettiği ve Türkiye nin beş somut taleple masaya oturduğu iddia edilmektedir. Bunlar, yıllık 3 milyar Avro destek, AB üyelik müzakerelerinde halen kapalı Açıklamalı [gg2]:

13 bulunan beş başlığın açılması, Türkiye'nin AB liderler zirvesine davet edilmesi, Türk vatandaşlarına vize serbestisi ve Türkiye nin AB ülkeleri tarafından güvenli menşe ülke olarak tanınması dillendirilmektedir. 23 Dışişleri Bakanı Feridun Sinirlioğlu nun 16 Ekim tarihinde yapmış olduğu basın toplantısından anladığımız kadarıyla henüz bir taslak olan eylem planı ve içeriği üzerinde bir uzlaşma yok ve görüşmeler sürüyor. Maddi katkı konusunda AB nin 500 milyon Avro önerdiğini ancak Türk tarafının talebi doğrultusunda Yıllık 3 milyon Euro gibi bir miktar üzerinde aşağı yukarı anlaşmaya varıldığı ve AB nin bu parayı üyelik süreci için ayrılmış ve Türkiye'ye zaten aktarılması gereken fonlardan karşılama kurnazlığının Türk tarafınca kabul edilmediğini anlıyoruz. Paranın hangi fonlardan karşılanacağı ve kullanımının detayına ilişkin konuların da netleşmediği görülüyor. Bakanın açıklamasında GSMH si 800 Milyar Dolar olan Türkiye'nin şu ana kadar Suriye li sığınmacılar için harcadığı 8 milyar dolar karşısında 18 trilyon Dolar GSMH ya sahip AB nin sağlayacağı 3 milyar Avro nun çok önemli bir miktar olmadığına da vurgu yapılıyor. 24 Türkiye'nin sığınmacılara bu zamana kadar yaptığı harcama konusunda ise ortalıkta dolaşan rakamlar kafa karışıklığına neden oluyor. Taslak Eylem Planında Türkiye'nin Suriye li Sığınmacılara 7 Milyar Avrodan fazla para harcadığı 25 ifade edilmekle birlikte bu bilgi harcanan toplam paranın miktarı konusunda ilgili kurumlardan elde edilen verilerle örtüşmüyor. Cumhurbaşkanı ve Bakanlar 7,5-8 milyar dolarlık bir harcamadan bahsetse de Hürriyet gazetesinden Uğur Gürses in haberine göre miktar konusunda ortada bir muğlaklık var. AFAD ın resmi internet sitesinde 7.6 milyar Dolar harcama ve 418 milyon Dolar uluslararası yardım şeklinde bir bilgi var ancak, Gürses yıllara göre harcama dökümü istediğinde AFAD ın kendisini Maliye bakanlığına yönlendirdiğini, Maliye Bakanlığının verdiği bilgilere göre ise bütçeden harcanan miktarın 1.8 milyar dolara tekabül ettiğini belirtiyor ve Dış yardım da eklendiğinde ortaya 5.7 milyar dolarlık bir fark çıktığına ve bu muğlaklığın giderilmesi gerektiğine işaret ediyor. Harcama miktarı konusundaki bu muğlaklık ister istemez Türkiye pazarlıklarda maliyeti yüksek mi gösteriyor sorusunu akla getiriyor. 26 Eylem planına bütüncül bir perspektiften baktığımızda samimi bir külfet paylaşımından ve mülteci krizinin insani açıdan ele alınarak kalıcı çözüm arayışından bahsetmek maalesef zor görünüyor. Plan metninde sığınmacıların insani ihtiyaçlarının tespiti ve giderilmesine yönelik olarak uluslararası organizasyonların desteğinde tedbirler

14 alınmasından bahseden klasik ifadeler yer almakla birlikte planın göçü Türkiye'de durdurma niyeti daha belirgin bir vurguya sahip. Bu haliyle Ege ve Akdeniz de yaşanan ölümler, kapanan sınırlar, askıya alınan Schengen le birlikte AB-Türkiye eylem planı da Avrupa nın insan hakları merkezli küresel aktörlüğünü yıpratacak faktörlerden biri olmaya aday gibi duruyor. 27 Ancak diğer diğer faktörlerden farklı olarak planın uygulanmasından doğacak olumsuzlukların faturasının öncelikle Türkiye'ye kesileceği anlaşılıyor. Özetle külfet paylaşımından çok külfet kaydırma ve Türkiye yi tamponlaştırmayı hedefleyen plan, bu haliyle hayata geçtiği takdirde Türkiye'nin 3 Milyar Avro ile telafi etmesi mümkün olmayan bir ek yük altına gireceğini kestirmek hiç de zor değil. Aslında AB nin Türkiye yi tamponlaştırma süreci 2013 yılında imzalanan geri kabul anlaşmasıyla başlamıştır. Türkiye'nin sığınma konusunda bir tampon bölge olmamak için 1951 Cenevre Sözleşmesine koymuş olduğu coğrafi çekinceyi tüm baskılara rağmen kaldırmamaya ve AB ne tam üyeliğe kadar elinde bir koz olarak tutmaya yönelik politikası geri kabul anlaşmasının imzalanması ile fiili olarak anlamsızlaşmıştır. Kabul kanununun 28 Haziran 2014 tarihinde Resmi Gazetede yayınlanmasıyla yürürlüğe giren anlaşma aslında tarafların uluslararası sözleşmelerden doğan hak ve yükümlülüklerinin korunacağını kabul ederek bir anlamda Türkiye'nin Cenevre sözleşmesine koyduğu coğrafi çekinceye atıf yapmaktadır. Ancak anlaşmanın 3 yıllık geçiş süresi sonunda Türkiye üzerinden AB topraklarına ulaştığı anlaşılan 3. ülke vatandaşlarının ve vatansızların geri kabulünü de kapsıyor olması Türkiye nin 1951 Cenevre Sözleşmesine koymuş olduğu çekincenin fiili olarak by-pass edilmesi anlamına gelmektedir. Bu süre sonunda üye devletler, topraklarına Türkiye den ulaşan 3. ülke vatandaşlarını ve vatansızları iltica başvurusunda bulunmuş olsa bile hızlandırılmış sürece tabi tutarak başvurularını olumsuz neticelendirmek ve Türkiye'ye geri gönderme hakkına sahip olacaktır. Halbuki bu anlaşma imzalanmamış olsa idi başvurular olumsuz neticelense bile çekince nedeniyle Türkiye'ye geri gönderemeyeceklerdi. Geri gönderme yasağı nedeniyle menşe ülkeye de gönderemeyecekleri için en azından ikincil koruma veya geçici koruma ile ülkelerinde kalmalarına izin vermek zorunda olacaklardı. Türk vatandaşları için vize muafiyetine ilişkin yol haritasında, muafiyetin şartlarından biri geri kabul anlaşmasından doğan yükümlülüklerin yerine getirilmesi olduğundan, Türkiye vize muafiyetini elde edebilmek için kanunda belirtilen üç yıllık süreyi öne çekme baskısı hissedecektir. Kaldı ki Türkiye

15 üçüncü ülke vatandaşlarını kabule başlasa bile vize muafiyetini başlatma konusunda AB nin kesin bir taahhüt altına girmemiş olması ciddi bir risktir. Öte yandan AB nin Türkiye ile geri kabul anlaşması imzalaması kendi mevzuatı ve kriterleri ile de çelişmektedir. Normalde bir ülke ile geri kabul anlaşması imzalanabilmesi için o ülkenin güvenli üçüncü ülke olması, güvenli üçüncü ülke olabilmesi için ise 1951 Cenevre sözleşmesine çekince koymamış olması gerekir. 28 Ne var ki hayati önceliği göçü dışarda kontrol altına almak olan AB nin kendi iç güvenliğini ilgilendiren benzer konularda rahatlıkla prensiplerden taviz vermesi sıklıkla yaşanan bir durumdur. Örneğin demokrasi ve insan haklarını vazgeçilmez değerler olarak ihraç etmeye çalışan AB, darbe rejimlerine açık tavır almamakta, hatta rahatlıkla siyasi ve ekonomik işbirliğine girebilmektedir. İmzalamış olduğu geri kabul anlaşmasıyla öteden beri AB ye tam üyeliğe endekslediği coğrafi çekince kozunu bir anlamda zayıflatan Türkiye, Ortak Eylem Planı üzerinde mevcut haliyle bir anlaşmaya vardığı takdirde üç yıllık süreyi beklemeden, üyelik ve vize muafiyeti garantisi de alamadan 3. Ülke vatandaşlarını geri kabul etmek durumunda kalabilir. Nitekim planda Türkiye'nin imzalanan geri kabul anlaşması çerçevesinde uluslararası korumaya muhtaç bulunmayan düzensiz göçmen durumundaki üçüncü ülke vatandaşlarının geri kabulü konusunda işbirliği ve prosedürleri hızlandırması istenmektedir. 29 Bu şu anlama gelmektedir: Birlik üyesi ülkeler Türkiye den geçerek topraklarına ulaşan ve iltica başvurusunda bulunan Suriye li ve Irak lı sığınmacıları hızlandırılmış prosedüre tabi tutarak bir iki hafta içinde başvurularını olumsuz olarak karara bağlayacak ve Suriye deki durum düzelmediği sürece ülkelerine de gönderemeyeceği için Türkiye'ye geri gönderecektir. Türkiye de bu sığınmacıları ikincil koruma veya geçici koruma şemsiyesi altında ülkede barındırmak zorunda kalacaktır. Bu durumda Cenevre sözleşmesine koymuş olduğumuz coğrafi çekincenin fiiliyatta bir anlamı kalmayacaktır. Türkiye'nin bu konuda geri dönüşü olmayan bir yükümlülük altına girmeden iyi düşünmesi lazımdır. Her şeye rağmen mevcut geri kabul anlaşmasının 24. Maddesi taraflara fesih hakkı vermektedir. Türkiye'nin altına girdiği yük ekonomik kapasitesini haddinden fazla zorlayacak bir yüktür ve bunun karşılığında sınırlı bir maddi katkıdan söz edilmektedir. Türkiye'nin talep ettiği diğer hususların ise bu külfete endekslenmesi anlamsızdır. Örneğin vize muafiyeti 1964 Ankara anlaşması ve 1973 Katma Protokol ile Türk vatandaşlarına tanınmış kazanılmış bir haktır. AB ni bu yükümlülüğünü yerine getirme karşısında Türkiye nin ilave yükümlülükler

16 altına girmesi anlaşır değildir. Her ne kadar AB Adalet Divanının bu anlaşmalardan doğan hakların tüm vatandaşları kapsamadığını, nitelikleri uygun olan Türk işadamlarını, akademisyenleri, ticaret, nakliyat, inşaat vd. sektörlerdeki görevlileri kapsadığına dair kararları bulunsa da 30 Türkiye'nin üyelik ve vize muafiyeti konularında net garantilere ulaşmadan uzun vadede AB nin sırtından atacağı sığınmacıların sorumluluğunu üstlenmesinin anlaşılır bir tarafı yoktur. Gerçi AB, sınır ülkelerini tamponlaştırma stratejisini Birliğe üyelik sürecinde hemen hemen bütün ülkelere uygulamıştır. Ancak belli bir süre bu külfete katlanan aday ülkeler sonunda üyeliğe ulaştıkları için, Birliğin karar alma süreçlerine dahil olmak suretiyle Birliğin kendi menfaatleri aleyhine karar almasını engelleyebilmektedirler. Bu imkana ulaşma ihtimali olmaksızın Türkiye'nin böyle bir pozisyona razı olması beklenmemelidir. 31 AB zirve toplantılarına çağrılma da zaten aday ülkelere uygulanması gereken bir prosedür olduğu halde uygulanmaması AB nin ayıbıdır. AB liderlerinin Türk liderlerle artık aynı karede yer almak istememesi ise Türk liderlerince değerlendirilmesi gereken bir durumdur. Yine masadaki konulardan bir diğeri olan AB üyelik sürecinde kapalı bulunan bazı fasılların açılması gerekli şartları sağlandığı takdirde normalde işlemesi gereken bir süreçtir. Türkiye'nin güvenli menşe ülke olarak kabulü ise Türk vatandaşlarının AB ülkelerine iltica etmesini zorlaştıracak Türkiye yi mülteci üreten bir ülke görüntüsünden kurtaracak yine belli kriterlere uymayı gerektiren bir statüdür. Tüm bu taleplerin başka hiçbir kriterin gereğini yerine getirmeksizin sadece sığınmacıları Türkiye'de tutma karşılığında verilmesi her iki taraf için de etik açıdan sorunlu bir durumdur. Kıbrıs Rum kesiminin Almanya ile aynı düzeyde veto hakkına sahip olduğu bir yapı içine belli ülkeler tarafından verilen taahhütlerin ise ne ölçüde hayata geçirilebileceği tartışmalıdır. Ayrıca sığınma konusunda tamponlaşmanın Yunanistan örneğinde olduğu gibi birliğe üye ülkeleri bile ne hale soktuğu ortada iken, Türkiye'nin taleplerinin tamamı karşılansa bile bu Türkiye için karlı bir işbirliği olmayacaktır. Net rakam bilinmemekle birlikte tahminlere göre 2,5 milyon civarında Suriye liyi topraklarında barındıran ve bunun sadece % 10 unu kamplarda sözüm ona kontrol altında tutabilen ve kayıt altındaki sığınmacılara sağladığı imkanlara rağmen sığınmacıların bir kısmını kayıt altına henüz alamamış olan Türkiye, AB topraklarına Türkiye üzerinden giden sığınmacıları geri kabul etmeye başladığı ve yeni gelenleri de Türkiye'de tutmayı üstlendiği

17 zaman mevcut tablonun katlanarak ağırlaşacağı açıktır. Sığınmacı krizinin Türkiye'ye ekonomik maliyeti elbette yüksektir, ama şimdilik pek dillendirilmeyen sosyal ve kültürel maliyetinin daha ağır olacağına ilişkin kuvvetli işaretler görülmektedir. Suriye den gelen herkesin gerçekten uluslararası korumaya muhtaç olup olmadığına yönelik sağlıklı bir inceleme yapmak, bu sayı karşısında mümkün değildir. Gelenler arasında radikal unsurlarla ya da istihbarat örgütleri ile irtibatlı bulunanlar açısından durumun kontrol altında olmadığı da ortada. Çok yakın zamanda sınır aşan terör eylemlerinde yüzlerce vatandaşın hayatını kaybettiği ülkemizde bu denli yoğun ve kontrolsüz sığınmacı trafiğinin çok ciddi bir güvenlik açığı oluşturacağını da akıldan çıkarmamak gerekir. Göç idaresi ile diğer kurum ve kuruluşlar ve özellikle de güvenlik güçleri arasında Göç idaresinin yabancılarla ilgili işlemleri yeni devralmış olmasından kaynaklanan koordinasyon ve işbirliği eksikliği bu kontrolsüzlüğün en önemli nedenlerinden biri gibi görünüyor. Son dönemde Emniyet teşkilatının kritik birimlerinde yaşanan kurumsal hafıza kaybı da zafiyeti artıran bir başka faktör. Ayrıca Göç idaresinin sığınmacılarla ilgili süreçlerin tamamına hakim olmaması, örneğin çadır kent ve konteyner kentlerin idaresinin AFAD da olması da işbirliği ve koordinasyonu güçleştiren ayrı bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Geri kabul anlaşmasını imzalamakla zaten ciddi bir risk almış olan siyasi otoritenin Türkiye'ye kabul ettirilmeye çalışılan ortak eylem planının Türkiye ye orta ve uzun vadede getireceği sıkıntılardan haberdar olmaması mümkün değildir. Ancak iç ve dış politikada

18 yaşanan sıkışmışlığın hafifletilmesinde sığınmacı krizini ve AB nin Türkiye ye bir anlamda muhtaç hale gelmesini bir fırsat olarak değerlendirmenin cazibesine direnme konusunda zorlanılacağı hissedilmektedir. Seçim öncesi gerçekleşen Merkel ziyareti ve eleştiri dozu ağır olduğu anlaşılan ilerleme raporunun yayınının ertelenmesinin seçimlere giderken iktidar partisini rahatlattığı muhakkaktır. Seçim sonuçlarına gösterilen refleksler açısından ABD 32 ve AB arasındaki ton farkını ve AB liderlerinin kutlama mesajları içine sığınmacı krizinde işbirliği vurgusunu sıkıştırmasını 33 ise Türkiye yi ortak eylem planı konusunda AB lehine yumuşatmaya yönelik taktik hamleler olarak okumak gerekiyor. KRİZİN İKİNCİ PLANDA KALAN İNSANİ BOYUTU Krizin Akdeniz de yaşanan ölümlerle öne çıkan insani boyutunun AB üzerinde uluslararası kamuoyu nezdinde psikolojik bir baskı oluşturduğu muhakkak. Ancak birliğin kriz karşısında geliştirdiği reflekslere baktığımızda insani boyutun belirleyici etkisinin çok güçlü olduğunu söylememiz zor görünüyor. İkinci dünya savaşından sonra en büyük insan hareketiyle karşı karşıya kalan Avrupa nın, bu krizin iç bünyesinde zaten var olan bir dizi krizi daha da derinleştirmesinden endişe ederek, her zamanki Avrupa kalesini güçlendirici refleksler geliştirdiğini görüyoruz. Türkiye'de ve balkan ülkelerinde oluşturulacak kamplara destek olmak suretiyle sığınmacı akınını AB topraklarına ulaşmadan kontrol altına tutmayı hedefleyen bu refleksler, sığınmacılara insani düzeyde koruma sağlayacak perspektiften yoksun bulunmaktadır. Çok daha az sayılarda mülteciye ev sahipliği yapan Yunanistan ın birlik üyesi olmasına ve diğer birlik üyesi ülkeler tarafından desteklenmesine rağmen mültecilere insani şartlarda koruma sağlayamadığı birçok AİHM kararı ile ortaya konmuşken, daha düşük ekonomik kapasiteye sahip ülkelerde çok daha yüksek sayıda sığınmacıya sınırlı AB desteği ile insani şartlarda koruma sağlanabileceğini ummak fazla iyimser bir beklenti olacaktır. Türkiye nin sığınmacılara şu anda sağlamış olduğu koruma hem uluslararası kuruluşların hem de batılı devletlerin takdirini kazanan yüksek standartlı bir korumadır ve Türkiye nin bu konuda uluslararası kamuoyu nezdinde ciddi bir kredisi olduğu söylenebilir. Ne var ki bunun sürdürülebilir bir durum olmadığı ortada. Ayrıca daha insani bir korumadan, çok daha sert ve sıkı bir sığınmacı rejimi öngören ortak eylem planı hayata

19 geçirildiğinde, Türkiye sığınmacıların AB ye gitmesini engellemek amacıyla sınır kontrollerini ve kamplardaki disiplini ağırlaştırmak durumunda kalacaktır. Hem koruma standartlarını insani düzeyde tutmak hem de her şeye rağmen gitmek isteyen insanları bir anlamda zorla tutmaya çalışmak, çok kolay dengelenecek durumlar değildir. Bu durumda ortaya çıkabilecek olumsuzlukların faturası uluslararası kamuoyu tarafından Türkiye'ye kesilecek ve Türkiye mevcut pozitif imajını hızla yitirecektir. Neticede AB hem sığınmacı yükünden, çok fazla külfet altına girmeden önemli ölçüde kurtulmuş olacak, hem de şimşekleri üzerine çekmemiş olacaktır. AB, sığınmacıları Türkiye'de yığma yerine Suriye deki soruna bir an önce kaynağında çözüm bulma adına Suriye krizinin çözümünde daha etkin rol alması gerekirken kaçak güreşmektedir. Türkiye'nin yükünü artırıcı tedbirlerin tam tersine, zaten yeterince ağır olan yükünün hafifletilmesi ve sığınmacı yükünün paylaşılması konusunda, kapasitesiyle ve milli geliriyle doğru orantılı bir sorumluluk üstlenmelidir. Ne var ki yaşanan gelişmeler bunun

20 tam tersine AB nin Türkiye'nin yardımı ile sığınmacıların AB sınırlarına erişimini büyük ölçüde kontrol altına aldıktan sonra Türkiye deki kamplardan seçerek sembolik sayılarda sığınmacı alacağına işaret etmektedir. 34 Yapılacak seçimin gerçekten uluslararası korumaya muhtaç olanları tespit etmeye yönelik bir seçimden ziyade, seçimi yapan ülkenin ihtiyaçlarına yönelik kalifiye insan gücünü tespite yönelik bir seçim olacağını tahmin etmek hiç de zor değildir. Türkiye ye bir anlamda amele pazarı muamelesi yapmak anlamına gelen bu durumun evrensel insan hakları standardına aykırılığı ortadadır. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 1) AB ülkelerinin de içinde yer aldığı gelişmiş batı ülkeleri dünyanın değişik coğrafyalarında meydana gelen insan hareketlerinde, kapasiteleri ile doğru orantılı bir sorumluluk üstlenmemekte, uluslararası korumaya muhtaç insanların yükü ağırlıklı olarak kriz bölgelerine yakın, gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkelerin üzerine bırakılmaktadır. 2) Suriyeli sığınmacı krizinin Avrupa sınırlarına dayanması ile harekete geçmek zorunda kalan AB, alışıldığı üzere soruna insani boyutlu kalıcı çözümler üretmek yerine, krizi Birliğin mevcut krizlerine çözüm üretme konusunda bir fırsata dönüştürerek Avrupa ya yönelen düzensiz göçü Birlik dışında ve ağırlıklı olarak Türkiye'de kontrol altına alma refleksiyle hareket etmektedir. 3) Geri kabul anlaşmasıyla AB ne önemli bir taviz veren Türkiye, sığınmacı krizinde işbirliğine yönelik AB-Türkiye Ortak Eylem Planını mevcut haliyle kabul ettiği takdirde AB ye yönelmiş ve yönelecek düzensiz göç için kalıcı şekilde bir tampon ülke olma riski ile karşı karşıyadır. 4) Türkiye'nin AB ye tam üye olmaksızın üçüncü ülke vatandaşlarını ve vatansızları geri kabule başlaması durumu, Cenevre Sözleşmesine koyduğu ve uzun zamandır kaldırılmasını tam üyeliğe endekslediği coğrafi çekinceyi fiilen anlamsız hale getirecektir. 5) Eylem planının ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan barındırdığı riskler ve belirsizlikler yanında, Türkiye'nin iç ve dış güvenliği konusunda meydana getirdiği açık, her geçen gün daha hissedilir hale gelen Suriye li sığınmacılar krizini derinleştirecektir. Eylem planında öngörülen yükümlülüklerin üstlenilmesiyle güvenlik riskleri daha da ağırlaşacaktır.

21 6) Sürdürülebilirliği şüpheli olsa da halen en azından kamplarda sığınmacılara sunulan koruma ile uluslararası toplumun ve sığınmacıların takdirlerini toplayan Türkiye'nin sığınmacılara daha iyi bir koruma sunmayan planda öngörülen yükümlülükleri üstlenmekle, imajı hızla yıpranacak ve özellikle Avrupa ya geçişin engellenmesine yönelik operasyonların neden olacağı tüm olumsuzluklar Türkiye'ye fatura edilecektir. 7) Ülkemizde yabancılarla ilgili işlemlerin Emniyet Teşkilatından Göç İdaresine devrinin Cumhuriyet tarihinin en yoğun sığınmacı trafiğine denk gelmesi, Türkiye açısından bir talihsizlik olmuştur. Bu talihsizliğin etkilerinin minimize edilebilmesi için hukuki, fiziki ve beşeri altyapı eksiklikleri süratle giderilerek, Göç idaresinin tüm süreçlerden tam yetkili ve sorumlu hale getirilmesi ve ilgili kurumlarla işbirliği ve koordinasyonunun çok hızlı bir şekilde geliştirilmesi gerekmektedir. Özellikle istihbarat ve güvenlik birimlerinin ihtiyaç duyacakları her türlü veri, gizlilik kurallarına riayet etmek kaydı ile erişimlerine açık olmalıdır. YARARLANILAN KAYNAKLAR 1 Mustafa Kutay, Avrupa nın Sığınmacı Sınavı Kriz İçinde Kriz, Analist Ekim 2015, Sayı 56, s Mehmet Özcan, AB Sığınma Hukuku, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu, Ankara, 2005, s.22,23 3 Altay Atlı, 2015, Avustralya ve Uluslararası Mülteci Rejimini Yeniden Düşünmek, Analist Ekim 2015, Sayı 56, s Anadolu Ajansı, Almanya'dan Suriyeli sığınmacılara 'ikincil koruma Erişim: BMMYK, Türkiye'deki Suriyeli Mülteciler Hakkında Sık Sorulan Sorular, Erişim: UNHCR, 2015 UNHCR country operations profile Jordan Erişim: Bülent Çiçekli, Suriyeli Mülteciler ve Geçici Koruma Analist Ekim 2015, Sayı 56 s AFAD, Barınma Merkezlerinde Son Durum, Erişim: Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, Geçici Koruma Kapsamında Koruma Altına Alınan Suriye Vatandaşlarına Ait Genel Bilgiler Erişim:

22 10 Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, İl Göç İdaresi Müdürlükleri Çalışmaya Başladı Erişim: The European Parliament And Of The Council, Directıve 2013/32/EU, Common Procedures For Granting And Withdrawing İnternational Protection, Official Journal Of The European Union, UNHCR, Global Trends Forced Displacement in 2014, 18 june UNHCR, Asylum Trends 2014Levels and Trends in Industrialized Countries, 26 March The European Parliament And Of The Council, (2013), Regulation (EU) No 604/2013, criteria and mechanisms for determining the Member State responsible for examining an application for international protection lodged in one of the Member States by a third-country national or a stateless person, Official Journal of the European Union, Ceren Mutuş Toprakseven, AB Göç Politikasında Yeni Geçici Düzenleme, Analist Kasım 2015, Sayı 57, s Erişim: Elif Özmenek Çarmıklı, AB-Türkiye Ortak Eylem Planı Öncesi ve Sonrası, Analist Kasım 2015, Sayı 57, s wooing-turkey-president-recep-erdogan, Erişim: European Commission, Draft Action Plan: Stepping up EU-Turkey cooperation on support of refugees and migration management in view of the situation in Syria and Iraq, Brussels, 6 October Mustafa Kutlay ve Öznur Akcalı, Mülteci Krizi ve Türkiye-AB İlişkilerinde Eksen Kayması Riski, USAK Analiz:29, Ekim 2015, images upload/files/book%201e.pdf, Erişim: Erişim: Erişim: Erişim: Dışişleri Bakanlığı, Dışişleri Bakanı Sayın Feridun Sinirlioğlu nun Basını Bilgilendirme Toplantısı toplantisi_-16-ekim-2015_-ankara.tr.mfa, Erişim: Erişim: Uğur Gürses, 2015, Suriyeli sığınmacıların maliyeti muğlâk, 27 Elif Özmenek Çarmıklı, AB-Türkiye Ortak Eylem Planı Öncesi ve Sonrası, Analist Kasım 2015, Sayı 57, s The European Parliament And Of The Council, Directıve 2013/32/EU, Common Procedures For Granting And Withdrawing İnternational Protection, Official Journal Of The European Union,