Transkript

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14 4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye 4 th GIS Days in Türkiye, September 13-16, 2006 / Fatih University / İstanbul-Türkiye GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNDE TARIMSAL ÜRETİMİN NİTELİĞİ, DEĞİŞİMİ VE DAĞILIŞININ CBS ORTAMINDA ANALİZİ Analysis of Quality Change and Spread of Agricultural Products in Southeastern Anatolia in CBS Conditions ÖZET Sabri KARADOĞAN 1, Nurettin ÖZGEN 2 Bölge sınırlarının tespitinde en önemli kriterlerden biri de tarımsal üretimdir. Güneydoğu Anadolu bölgesi, iklim ve topografyanın elverişliliği nedeniyle tarım üretimi açısından Türkiye nin en önemli bölgeleri arasında yer almaktadır. Yaz kuraklığının neden olduğu sulama problemi ise GAP sulama projeleriyle giderilmeye çalışılmaktadır. Bu durum ürün çeşitliliği ve miktarında artışa neden olmuşsa da iklim, toprak, rölyef şartları göz önünde bulundurulmadan uygulanan sulama teknikleri ve yanlış ürün seçimi ciddi problemleri beraberinde getirmiştir. Bu çalışmada Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde Gap öncesi ve sonrası dönemlere ait tarımsal üretim verileri ilçe bazında sayısal haritalara işlenerek, ürün kompozisyonu, coğrafi dağılışın temel nitelikleri, sınırları ve coğrafi ilişkileri CBS araçlarıyla analiz edilmiştir. Anahtar Sözcükler: Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Tarımsal Üretim, CBS, GAP. ABSTRACT Agricultural production is one of the most important criterions in determining borders of region. Southeast Anatolia is one of the most suitable region for agricultural production because of its climate and topography. Thanks to GAP (Southeast Anatolia Project) irrigation problems have been solved. Although this project has brought many positive changes in product diversity and caused great changes in produce, it has serious defect such as selection of wrong products and irrigation techniques without considering climate, soil and relief. In this study agricultural products of Southeastern of Anatolia in Pre-Gap and after Gap period have been embodied in numerical maps, product composition, basic quality, borders and geographic relations of geographic dispersal have analyzed with CBS tools. Keywords: Southeastern Anatolia, Agricultural Product, GIS, GAP. 1. GİRİŞ Yeryüzü çeşitli özellikleriyle birbirinden ayrılan parçalardan yani bölgelerden oluşur (Yiğit, 1994). Bölgeyi, iklim, yüzey şekilleri, beşeri ve ekonomik etkinlikler açısından kendine özgü benzerlik sağlayan en büyük coğrafi birim olarak tanımlayabiliriz (Atalay, 2006). Coğrafi bölgeler belirlenirken bir mekan parçası içindeki coğrafi görünümün oluşmasında en etkili olan faktörler belirlenmeye, genellikle belirlenen kriterlerde esas alınarak çizilmeye çalışılır. Bu kriterler yeryüzü şekilleri, iklim, bitki örtüsü, toprak özellikleri, beşeri ve ekonomik faaliyetler, özellikle tarımsal üretim gibi coğrafi kriterlerdir. Buna göre 1941 yılında yapılan I. Türk Coğrafya Kongresinde alınan kararlara bağlı olarak belirlenen ve çalışmamızın konusunu oluşturan Güneydoğu Anadolu Bölgesi Güneydoğu Toros Dağlarının Anadolu da dışbükey kıvrım yaptığı alanın güney kesimi ile Suriye Sınırı arasında yer alır. 57 bin km 2 lik yüzölçümü ile Türkiye nin % 7.5 ini oluşturur. Kapladığı alan itibari ile Türkiye nin en küçük bölgesidir. Geniş düzlüklerin yer aldığı bölgede, önemli yükseltileri Mardin-Midyat Eşiği ile kalkan şeklinde uzanan Karacadağ bazalt konisidir (Atalay, 2006, Şekil 1). Kalkınma programları arasında ölçek, boyut ve hedefleri itibariyle dünyadaki en büyük atılımlardan biri olan Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) bölgeye büyük bir önem kazandırmıştır. Proje alanı Fırat ve Dicle havzaları ile Yukarı Mezopotamya ovalarında yer alan Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak ve Kilis illerini kapsayan GAP, 7 si Fırat havzasında, 6 sı Dicle havzasında olmak üzere gerçekleştirilecek 13 alt proje paketi çerçevesinde, 19'u çift amaçlı (sulama-enerji) olmak üzere 22 baraj (Şekil 2), 19 hidroelektrik santrali ve bunlara bağlı sulama tesislerinin yapımını öngörmekte, su ve toprak gibi doğal kaynakların optimum değerlendirilmesine öncelik tanımaktadır (Demir, 2003). 1 Fırat Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Elazığ, skaradogan@firat.edu.tr 2 Dicle Üniversitesi, Siirt Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölüm, Siirt, nozgen@dicle.edu.tr

15 ADIYAMAN KARACADAĞ DIYARBAKIR Dicle N. Batman Ç. BATMAN Botan Ç. SIIRT Fırat N. MARDIN MARDİN-MİDYAT EŞİĞİ SIRNAK SANLIURFA KILIS GAZIANTEP 0 50 kilometre 100 SURİYE Şekil 1: Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Sayısal Yükselti Modeli Üzerine Yerleştirilmiş Bölge Sınırları, İl Merkezleri ve Başlıca Coğrafi Unsurlarını Gösteren Lokasyon Haritası. Figure 1: Region s Boundaries Situated on the Numerical Elevation Model in Southeastern Anatolia, Location Map of Provinces and Main Geographic Elements. Proje tamamlandığında, yılda toplam milyar metre küpten fazla su akıtan Fırat ve Dicle nehirleri üzerindeki tesislerle, Türkiye'deki toplam su potansiyelinin %28,5 i kontrol altına alınacak, Çukurova nın 4.5 katı olan 1.7 milyon hektarın üzerinde arazinin sulanması ve 7660 megavatın üzerinde kurulu güç kapasitesiyle yılda 27 milyar kilovat saatlik hidrolik enerji üretilmesi sağlanacaktır. Plânlanan toplam sulama alanı, Türkiye de ekonomik olarak sulanabilir toplam alanın %20 sine Böylece GAP ın sağlayacağı sulama ile yüksek tarım potansiyeli, bölgede ekonomik hasılayı 4.5 misli arttıracak, nüfusu yaklaşık olarak 9-10 milyona ulaşacak bölge halkının yaklaşık 3.5 milyonuna iş imkânı yaratacaktır. Ayrıca sulanan alanlardaki artışlara bağlı olarak buğday üretiminde %104, arpa üretiminde %69, pamuk üretiminde %388, domates üretiminde %556'lık bir yükselmenin yanında, nemin artmasıyla mercimek ve fıstık üretiminde de gittikçe azalma görülecektir. Tarımsal ürün kompozisyonunda önemli değişimlerin gerçekleşeceği bölge için tarımsal üretim istatistiklerinin fiziki coğrafya altlıklarının kullanıldığı harita tabanlı bir tarımsal üretim analizi kaçınılmazdır. CBS araçlarının sunduğu güçlü analiz sorgu ve tematik anlatımların kullanılacağı bu ortamda sayısal bir veri bankası oluşturularak tarımsal üretimin yıllar içindeki durumu ve değişikliklerin gözlemlenebilmesi, hedeflere ulaşılamayan durumlarda yeni alternatifler sunulabilmesi mümkün olacaktır. IRAK IRAK Şekil 2: GAP Kapsamındaki Barajlar ve Sulama Alt Projeleri: 1.Atatürk, 2.Karakaya, 3.Kıralkızı, 4.Dicle, 5.Batman, 6. Devegeçidi, 7.Ceffan, 8.Ilısu, 9.Çağçağ-I, 10. Çağçağ-II, 11.Birecik, 12.Karkamış, 13.Kermih, 14. Kayacık, 15.Seve, 16.Hasancağız, 17.Çatalboğazı, 18. Ardil, 19.Taşbasan, 20.Aylan, 21.Tuzluca, 22.Hacıhıdır, 23.Gölebakan, 24.Hasancık-Çamgazi, 25. Gömükan, 26. Koçali, 27. Çat, 28. Çataltepe, 29.Şirintaş, 30. Büyükçay, 31.Alagün, 32.Yenice, 33.Çiçek, 34.Cizre, 35.Kerkemir, 36.Hezil Figure 2: Dams and Sub-projects Irrigation in GAP Region.

16 4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye 4 th GIS Days in Türkiye, September 13-16, 2006 / Fatih University / İstanbul-Türkiye Bu çalışmada Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin GAP sulama projeleri öncesi doğal ortam şartlarına uyumlu ürün karakteristikleri tanıtılmış, bölgeye ait ilçe bazında dönemini kapsayan tarımsal üretim veritabanı ve idari-fiziki harita alt birimleri oluşturularak değişim beklenen ürünlerin dağılışına ilişkin örnek tematik haritalar üretilmiştir. 2. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNİN DOĞAL ORTAM ŞARTLARINA UYUMLU KARAKTERİSTİK TARIM ÜRÜNLERİ VE DAĞILIŞLARI Güneydoğu Toroslar yayının dış kenarlarıyla Türkiye-Suriye sınırı arasında yer alan ve bütünüyle geniş bir plato görünümünde olan çalışma sahası hafif kıvrımlı ve kısmen faylı bir jeolojik yapıya sahiptir. Büyük bir kısmında yer şekillerinin sadeliği dikkat çekmektedir. Bu plato çanaklaşmış havzalarla orta yükseltideki kubbeleşmiş dağlar ve tepelerden ibaret olup kuzeyden güneye doğru alçalıcı bir özellik gösterir (Sözer, 1984). Klimatik açıdan Güneydoğu Anadolu bölgesi içerisinde karasal iklim görülmekte, ama belirli sahalarda Akdeniz ikliminin klimaks ürünleri yetişmekte, bitki örtüsü Akdeniz özelliği göstermektedir. Ayrıca iklim ve bitkinin ortak etkisi sonucunda oluşan toprak Akdeniz iklimi altında oluşan toprağa benzerlik göstermektedir. Tarım ürünlerinin yetişme koşulları ve çeşitli türlerin Güneydoğu Anadolu bölgesindeki dağılışları bölge içerisindeki farklılıkları göstermektedir (Kuşçu, 2000 ). Tarım, başta iklim ve toprak olmak üzere coğrafi faktörlerin etkisi altındadır (Tanoğlu, 1968). Ülkemizde en yüksek sıcaklıklara Güneydoğu Anadolu da rastlanır. Şanlıurfa, Ceylanpınar, Gaziantep en sıcak sahalarımızı oluşturmaktadır. Bu sahalarda nisan ayında başlayarak Temmuz ve Ağustos aylarında en yüksek seviye ye çıkmaktadır. Şanlıurfa ve çevresinde en uzun devre olarak beliren kuraklık, ekim ayına kadar şiddetli kurak devre olarak devam etmektedir (Tümertekin, 1957). Sıcaklığın fazla olması buharlaşmayı arttırmakta, bu da bitkilerin su isteklerinin fazla olmasına, toprak içinde bulunan suyun yüzeye çıkması ve çıkarken de üstlerde bulunan kireci ve tuzu beraber getirmesine neden olmakta bu da toprakta yetişen bitkilerin olumsuz etkilenmesine neden olmaktadır. İklim şartlarının olumsuz etkiler göstermesi düşük miktarda ürün alınmasına neden olmaktadır. Yağışların az olması özellikle sulama yapılamayan sahalarda o yılın tamamen kurak geçmesine neden olmaktadır. GAP ile bölgede yapılan onlarca baraj bu sahanın hem tarım ekonomisinin canlandırması, hem de göç olgusunu olumlu açıdan durdurması beklenmektedir. Atatürk barajının sulamaya açılan kanalları vasıtasıyla sulanan sahalarda tarım ürünlerinin türü değişmekte halkın ekonomik refah seviyesi gelişmektedir. Bu sahalarda özellikle pamuğun Harran Ovası nda yaygınlaşması, seracılığın buralara yönelmesi şu anda görülen başlıca değişikliklerdir. Bu sulama ve tarımda makine kullanımı ile sahamızda ekstansif bir metodun hakim olmaya ve geleneksel faktörlerin etkisinin ortadan kalkmaya başladığını göstermektedir. Bölgede geniş yer kaplayan çok yıllık bitkilerin başında zeytin, antepfıstığı, üzüm bağları gelmektedir. Bu bitkiler dışında da sahamızda çok yıllık bitkiler vardır. Fakat bunlar sadece bu bölgede değil hemen hemen bütün bölgelerde yetişebilen bitkilerdir. Bölgede kolaylıkla yetişebilen klimaks ürünleri ve bunların yetişme koşullarını ve yayılış sahalarını ele alacak olursak: Zeytin: Ana yurdu Doğu Akdeniz kıyı bölgeleri olan zeytin günlük sıcaklığın 16 0 C, yaz yağışlarının 3.1mm. ile 248 mm. arasında değiştiği alanlarda yetişmektedir. Akdeniz iklim bölgesiyle, bu iklimin orta kuşak okyanusal iklimin etkisiyle (Karadeniz Bölgesi) ve Güneydoğu Anadolu da ki gibi Suriye nin de kışın bozkır, yazın çöl havasıyla bozulduğu her yerde, hayatını hiçbir tehlikeye maruz kalmadan sürdürebilir (Yücel, 1989). Dolayısıyla zeytin sadece Akdeniz Bölgesi nin değil bozulmuş Akdeniz ikliminin de karakteristik bir ürünüdür diyebiliriz. Gaziantep yöresinin alçak kesimlerinde, Kilis, Nizip, Oğuzeli çevrelerinde dağılış gösteren zeytinlik alanlar; doğuda Şanlıurfa, Mardin ve Adıyaman ın kuytu kısımlarında da yayılış göstermektedir (Kalelioğlu, 1987) Antepfıstığı: Kış mevsiminde soğuğa karsı zeytinden çok daha dayanıklı olan antepfıstığı, C ye kadar dayanabilmektedir. Meyvelerin olgunlaşma döneminde, Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında sıcaklığın yüksek olması gerekir. İlkbaharı soğuk ve çok sıcak olan yerlerde antepfıstığı kültürü yapmak mümkün değildir. İklimi fazla nemli olan sahalarda fıstık meyveleri olgunlaşmazlar. Nisbi nemin % olan yerlerde çok iyi gelişir. Ayrıca bu aylarda görülen sağanak ve devamlı yağmurlar, tozlaşmayı azalttığı gibi salkım seyrelmesi, çiçek dökümü ve meyve dökümlerine sebep olurlar. Böylece fıstığın istemiş olduğu koşullara baktığımızda bölge illerinin fıstık tarımına uygun olduğu açıkça anlaşılmaktadır (Kalelioğlu,1987).

17 Antepfıstığının en yoğun olduğu alanların başında Gaziantep gelmektedir. Fıstık ağaçlarının % 45 i bu ilimizin sınırları içerisinde yer alır. Gaziantep yöresinin kuzeyinde, Şanlıurfa yöresinin batı kısımlarında, Adıyaman ın güneybatısında, Siirt te ve Mardin in Derik ilçesinde yoğun olarak yetiştirilmektedir. Türkiye antepfıstığı üretiminde, fıstık yetiştiren ülkelerin başında gelmektedir. Antepfıstığı kültürü için en uygun alanda Güneydoğu Anadolu bölgemizdir. Türkiye deki ağaçların %89 u; üretiminde %92 si bu bölgemizde yer almaktadır (Doğanay,1995). İncir: İlkbahar donları görülmeyen, kış sıcaklığının ortalamalarının +5-6 o C den az 38 0 C den fazla olmayan sahalarda yetiştirilen incir Yıllık yağış tutarı mm. den az olmamalıdır. İlkbahar donlarının görüldüğü ve yağışların mm. yi aştığı yerlerde sofralık yaş meyve üretilir. Akdeniz ikliminin görüldüğü sahalarda ticari değeri yüksek, kaliteli incir yetiştirilmekte ve bunlar kurutularak daha da değerli hale getirilmektedir. Sıcaklığın 40 0 C den fazla olduğu yerlerde bu ağaç kabuklarının yandığı, sıcaklığın 4 oc den daha düşük olduğu yerlerde ağaçlarda kurumalar, dalların ve gövdelerin donduğu gözlenmektedir. Yağışların Temmuz, Ağustos aylarında olduğu yerlerde incirlerin kuruması engellenmekte ama çürümelere neden olmaktadır (Özveren, 1939). İncir, Akdeniz iklimi sahaları ile bozulmuş Akdeniz ikliminin hakim bir meyvesidir. Akdeniz illeri bünyesinde yetiştirilen incir, daha doğuda Şanlıurfa nın bazı kısımlarında, Fırat ve Dicle nin kolları vasıtasıyla sokularak Adıyaman ve Diyarbakır da da üretimi yapılır. Fırat nehri vadisinin doğusunda görülmemesi, iklim şartlarının değişmesi ile ilgilidir. Akdeniz iklimine uyum gösteren bitki şartların değiştiği yerlerde yabani türleri ile ortaya çıkarak kendini belli eder. İklimin daha farklılaşması, yani bozulmuş Akdeniz dışına çıkması ile ortadan silinir (Özveren, 1939). Üzüm: Birçok yerde görülmekle beraber en geniş alanları Gaziantep, Kilis, Oğuzeli, Nizip tir. Yurdumuzun üzüm üretiminin 1/10 u bu sahadan sağlanır. Özellikle Gaziantep, Nizip, Kilis civarında yapılan pekmezler buradan ülke tüketimine sunulurken şimdi şarap ve rakı yapımı için bölgedeki fabrikalara gönderilmektedir. Birçok türünün yetiştiği bölgemizde en büyük sorun değerlendirme problemidir. Bağcılık daha çok antepfıstığı ve zeytin ağaçlarıyla karışık olarak yapılmaktadır (Yücel, 1987). Bölgenin iklimiyle uyum gösteren üzüm aradığı ısıyı ve uygun yetişme koşullarını Gaziantep, Kahramanmaraş ve Şanlıurfa da yoğun olarak bulabilmektedir. Yaz sıcaklıklarının fazla olması üzümün daha kaliteli olmasına neden olmaktadır. Turunçgiller: Kökeni Güney Doğu Asya olan ve ülkemizde yaygın olarak Akdeniz iklim bölgesinde yetiştirilen turunçgiller bölgede sadece Fırat vadisi içerisinde Halfeti civarında Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü kısımlarda görülmektedir. Sebzeler: Akdeniz iklim şartlarında yer alan çalışma alanında sebzecilik de iklim şartları nedeniyle zengin potansiyele sahiptir. Ancak doğuya doğru miktar ve tür olarak azalma göstermektedir. Bu durumda etkili olan faktörler iklimin bozulmaya başlaması ve sulama imkânlarının yetersiz olmasıdır. Yine de ticari değeri daha fazla olan ürünlerin yetiştirilmesi bazı türlere karşı baskın olmaktadır. Bu durum da o sahada o tür sebzelerin yetişmediği zannına kapılabiliriz. Ekolojik açıdan baktığımızda böyle bir durum olmadığı açığa çıkar (Doğanay, 1995). Bölgenin doğu kesimlerinde sebzeciliğin sadece su imkânlarının bol olduğu akarsu boylarında yoğun olarak yapıldığı görülür. Sulama sorunun çözülmesi ile Güney Doğu Anadolu tarım bölgeleri bostan tarımına da uygundur. Bölgenin en büyük sorunu sulama imkânlarının yetersiz olmasıdır. Sulama imkânlarının gelişmeye başladığı sahalarda Akdeniz Bölgesi nde üretilen sebzelerin hemen hemen tamamı yetiştirilmektedir. Yaz mevsiminde sıcakların fazla olması da sebzelerin tat olarak daha çok olgunlaşmasına neden olmaktadır. Bostan ve domates tarımı dışında; kabak, hıyar, patlıcan, biber ve bamya bölgenin her alanında su imkânı ile rahatlıkla yetiştirilebilmektedir Baklagiller: Baklagillerin hepsi bir yıllıktır ve yazları ekilir. Sadece bakla ve mercimek düşük sıcaklıklarda yetişebilir. Mercimek Güneydoğu Anadolu bölgesi nde yaygın olarak yetiştirilmektedir. Fasulye ve börülce fazla sıcaklık ister. Bu nedenle ilkbaharın son donları geçtikten sonra ekilirler. Bunları nohut, mercimek, bakla bezelye takip eder. Kırmızı mercimekte en fazla ürün de Gaziantep civarından alınmaktadır Güneydoğu Anadolu bölgesi nohut ve diğer mercimek türleri açısından da zengin sayılır. Fasulye yoğun olarak Adıyaman da yetiştirilmektedir bölgenin iklim ve toprak şartları baklagiller için uygundur.

18 4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye 4 th GIS Days in Türkiye, September 13-16, 2006 / Fatih University / İstanbul-Türkiye Tahıllar: Güneydoğu Anadolu Bölgesi buğday tarımı için uygun bir coğrafi konuma sahiptir. Başta iklim şartları olmak üzere toprak istekleri bu ürünün tarımını kolaylaştırmaktadır. İlkbahar ve sonbahar mevsimleri yağışlı, yazları da nispeten kurak geçen bölgelerde tarımı kolaylıkla yapılmaktadır. Güney Doğu Anadolu bölgesinde yüksek bir üretim potansiyeline sahip olan arpa, yazların şiddetli kurak geçmesi, üretimi olumsuz yönde etkilemektedir. Şanlıurfa, Gaziantep illeri önemli buğday üreticisi illerimizdir. Özellikle GAP ın tamamlanmasıyla buğday tarımının da sulamalı yapılıp üretimin artması beklenilmektedir (Doğanay, 1995). Sıcak ve nemli iklim bölgelerinin bitkisi olan mısır kültür altına alınan birçok türü olması ve sulama yapılması ile karalar üzerinde geniş bir dağılım gösterir. Bölgede üretimi yaygın olarak Fırat bölümünde sulamanın yapılabildiği Fırat Nehri vadisine kadar rahatlıkla sokulabilmektedir. Hatta bu sahalarda birinci ürün kaldırıldıktan sonra ikinci ürün olarak yetiştirilmektedir. Mısır tarımının Fırat nehri vadisine kadar yoğun bir şekilde tarımı yapılırken daha doğuda zayıfladığı görülmektedir. Nedeni de sulama imkânlarının kısıtlı olmasındandır. Fakat GAP ın tam olarak devreye girmesiyle hem üretimin artması hem de ikinci ürün olarak tarımının yapılması beklenmektedir (Doğanay, 1995). Son yıllarda özellikle GAP taki sulama imkânlarının gelişmesi ve mısırın yağ sanayisinde değer kazanması sonucu Dicle havzasında da mısır ekim alanları ciddi bir gelişim göstermektedir. Endüstri bitkileri: Ülkemiz endüstri bitkilerinin tarımı için de çok uygundur. Sıcak iklim bitkisi olan pamuk yurdumuzun bir çok yerinde rahatlıkla yetişebilmektedir. Bu gruba dahil olan şeker pancarı ve bazı yağlı bitkiler sıcak karasal iklimde yetişmektedir. Sulama imkânlarının olması bu ürünlerin daha geniş alanda tarımının yapılmasını sağlar. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yer alan başlıca endüstri bitkisi türleri, Pamuk, Tütün, Yağ bitkileri ve Şeker pancarıdır. Yetişme döneminde bol su, olgunlaşma döneminde yüksek sıcaklık isteyen tütünün ekimi Adıyaman ve çevresinde yapılmaktadır. Ancak sulama imkânlarının yeterli olmaması ve toprak veriminin düşük olması kaliteyi düşürmektedir. Buna rağmen Güneydoğu Anadolu nun tamamında, ülkemizin %10 luk miktarı üretilmektedir (Şahin-Doğanay, 1999). Ilıman iklim bölgelerinin bitkisi olan şeker pancarı sıcaklık şartlarının fazla olduğu yerlerde ancak sulama ile tarımı yapılabilmektedir. Yaz kuraklığının çok belirgin olduğu Güneydoğu Anadolu Bölgesinde sulama imkânlarının sağlanmasıyla tarımı yapılabilir. GAP ın devreye girmesi ve sulama imkânlarının gelişmesiyle şeker pancarı tarımının artması ve yüksek bir üretim miktarı beklenmektedir (Doğanay,1995). Alüvyal toprağı, sıcağı ve suyu seven ayçiçeği olgunlaşma döneminde yağışsız bir hava ister. Tarıma çok uygun olduğu halde yeterli sulama suyunun bulunmaması Güneydoğu Anadolu Bölgesinde ayçiçeği tarımının yapılmasını engellemektedir. Sulama imkânlarının olduğu sahalarda tarımı yapılırken diğer sahalarda yapılamamaktadır. GAP ın devreye girmesiyle bu üründe de artış beklenmektedir. ADIYAMAN DIYARBAKIR Dicle N. Batman Ç. BATMAN SIIRT Botan Ç. Fırat N. 0 SANLIURFA MARDIN KILIS GAZIANTEP Bölge Sınırı İl Sınırları İlçe Sınırları Akarsular BUGDAY URETIMI 1991 (TON) 43, ,000 (16) 17,000-43,000 (10) 11,000-17,000 (14) 6,000-11,000 (9) 0-6,000 (17) Şekil 3: 1991 Yılında Güneydoğu Anadolu Bölgesinde İlçelere Göre Buğday Üretiminin Dağılışı Figure 3: Dispersal of Wheat Production in South Eastern Anatolia According to Districts in 1991.

19 Sıcak iklim bölgelerinde ve verimli alüvyal topraklarda yetişen pamuk için yetişme dönemi boyunca sıcaklığın 0 0 C nin altına düşmemesi gerekir. Olgunlaşma döneminde sıcak ve kurak bir havaya ihtiyaç duyan pamuk, üretiminin ilk koşulu sıcaklığın yeterli olmasıdır. Bunun için Güneydoğu Anadolu da sıcaklık miktarı yeterlidir. İkinci faktörde geniş ve verimli topraklara sahip alüvyal ovaların varlığıdır. Üçüncüsü gerekli faktör de sulama imkânlarının yeterli olmasıdır. Bölge pamuk tarımı için büyük bir potansiyel sunmaktadır. GAP sulama projeleri ile birlikte sulama sorunu çözülecek ve üretimde büyük artışlar gözlenecektir. Mevcut üretim sulama yapılabilen sahalarda yaygındır ve 2001 İTİBARİ İLE BAZI ÜRÜNLERDEKİ DEĞİŞİM VE ANALİZLER Buğday: Bölgenin tahıl üretimine yönelik elverişli koşullara sahip olması nedeniyle GAP master planında bölgedeki tarım arazilerinin yüzde 25 i buğday ekim alanı olarak düşünülmüştür. Özellikle makarnalık buğdayın yetişmesine uygun koşullarının mevcut olması nedeni ile buğdayın bu bölgedeki önemi daha da artmaktadır. Ancak GAP bölgesinde yağışların az, düzensiz ve nispi nemin düşük olması verimi kısıtlayan en önemli faktördür. Bölgede bitkilerin yetişme döneminde yıllık yağış ortalamasının 360 mm gibi düşük bir orana sahip olması tarımsal ürünlerin verimliliği açısından son derece önemli bir durumdur. Bölgede, kuru şartlarda kg/da. olan buğday verimi, sulu şartlarda bölgeye adapte olan kültür çeşitlerinin eklenmesiyle dekarda kg a çıkmıştır. Özellikle Harran Ovası ndaki üretim ve hektar başına verim artışı dikkati çekmektedir. (Şekil 3-4). ADIYAMAN DIYARBAKIR Dicle N. Batman Ç. BATMAN SIIRT Botan Ç. Fırat N. 0 SANLIURFA MARDIN KILIS GAZIANTEP Bölge Sınırı İl sınırları İlçe Sınırları Akarsular BUGDAY URETIMI 2001 (TON) 71, ,000 (16) 28,000-71,000 (14) 11,000-28,000 (13) 5,000-11,000 (14) 0-5,000 (20) Şekil 4: 2001 Yılında Güneydoğu Anadolu Bölgesinde İlçelere Göre Buğday Üretiminin Dağılışı Figure 4: Dispersal of Wheat Production in South Eastern Anatolia According to Districts in Pamuk: Tablo: 1 de görüldüğü gibi, GAP bölgesinde, sulama sonrası pamuk üretiminde ciddi bir artış meydana gelmiş, neredeyse Türkiye pamuk üretiminin üçte birini karşılar hale gelmiştir (Tablo:1, Şekil 4). Yıllar GAP'ın Payı % (Ekili Alan) Tablo 1: Türkiye de Pamuk Üretiminde (Saf) GAP ın Payı Table 1: Cotton Productive (Pure)and Gap s Effect in Turkey GAP Top. Ekim Alanı (Ha) GAP Top. Üretim (Ton) GAP Top. Üretim ( % ) Türkiye Top. Ekim Alanı (Ha) Türkiye Top. Üretim (Ton) Kaynak: D.İ.E. (TUİK) GAP İlgili Yıllar İstatistikleri Source : DİE (TUİK) GAP s Annuals Statistics

20 4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye 4 th GIS Days in Türkiye, September 13-16, 2006 / Fatih University / İstanbul-Türkiye GAP idaresi Başkanlığı tarafından GAP Bölgeside 1.7 milyon hektar alanın aşamalı olarak sulamaya açıldığında ortaya çıkacak ürün deseni projeksiyonu belirlenmiş ve buna göre; 2010 yılı için bölgede üretilecek pamuk miktarı yaklaşık ton ( ton kütlü) olarak tahmin edilmektedir. Yine bu projeksiyona göre Türkiye üretimi de yaklaşık ton ( ton kütlü) olarak gerçekleşmesi hedeflenmektedir. Bu durumda Türkiye genelinde üretilecek pamuğun üçte biri Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden sağlanacağı, Türkiye ve GAP Bölgesinde toplam üretilmesi tahmin edilen ton ( ton kütlü) pamuğun yaklaşık ( ton kütlü) ton u da ihraç edileceği öngörülmektedir. ADIYAMAN DIYARBAKIR Dicle N. Batman Ç. BATMAN SIIRT Botan Ç. Fırat N. 0 SANLIURFA MARDIN KILIS GAZIANTEP YILLARI ARASINDA PAMUK EKİM ALANINDAKİ DEĞİŞİM (HEKTAR) 160,000 Bölge Sınırı İl sınırları Akarsular Şekil 4: G.D. Anadolu Bölgesinde Yıllarına Ait İller Bazında Pamuk Ekim Alanındaki Değişim Figure 4: Change in Areas of Cotton Crop in Provinces in Southeastern Anatolia in 1991 and Bostan Ürünleri ve sebzeler: Sebze üretiminde Güneydoğu Anadolu bölgesi büyük önem taşır. Sulama sorunun çözüldüğü alanlarda sebze ve bostan ürünlerinde de önemli bir artış görülmektedir. Bölgenin en büyük sorunu başta da belirttiğimiz gibi sulama imkânlarının yetersiz olmasıdır. Sulama imkânlarının gelişmeye başladığı sahalarda, Akdeniz Bölgesi nde üretilen sebzelerin hemen hemen tamamı yetiştirilebilecektir. ADIYAMAN DIYARBAKIR Dicle N. Batman Ç. BATMAN SIIRT Botan Ç. Fırat N. SIRNAK 0 SANLIURFA MARDIN KILIS GAZIANTEP Bölge Sınırı İl sınırları İlçe Sınırları Akarsular BOSTAN ÜRÜNLERİ MİKTARINDAKİ DEĞİŞİM (TON) 50, Şekil 5: Güneydoğu Anadolu Bölgesinde 1991 ve 2001 Yıllarına Ait İlçeler Bostan Ürünleri (Kavun, Karpuz) Miktarındaki Değişim Figure 5: Change in Areas of Melon Field Crop in Districs in Southeastern Anatolia in 1991 and 2001 Yaz mevsiminde sıcakların fazla olması da sebzelerin tat olarak daha çok olgunlaşmasına neden olmaktadır. Ülkemizde sebze üretimi ilkbahar ve yaz mevsimine bağlı olarak yapılmaktadır. Yakın zamana kadar Nur Dağları nın batı kısımlarına geçemeyen sera sebzeciliği de su imkânlarının gelişmesiyle Harran ve

21 Ceylanpınar ovalarına kadar ekonomik olarak yetişme imkânı bulmuştur. Bostan ürünlerinden kavun ve karpuz üretiminin toplam olarak hesaplandığı şekil 5 de görüldüğü gibi bölgenin batısı ve kısmen Batman Mardin illeri hariç önemli bir artış dikkati çekmektedir. Bölgenin batısındaki düşüş, daha ekonomik ürünlerin tercihinden kaynaklanmaktadır. 4. SONUÇ Dünyanın ve ülkemizin en önemli kalkınma projelerinden olan GAP sulama projelerinin tamamlanmasıyla bölgede önemli sosyo-ekonomik değişimlerin yaşanması beklenmektedir. Bu değişimlerden en önemlisi kuşkusuz sulama imkânlarının artmasıyla tarımsal üretimde gerçekleşecektir. Ancak değişimin izlenebilmesi, uygulanan tarım politikaları ve stratejilerde öngörülen hedeflerin gerçekleşme oranlarının belirlenebilmesi için güçlü GIS araçlarına ihtiyaç vardır. Tüm tarımsal üretim verilerinin diğer fiziki coğrafya elemanlarıyla ilişkilendirildiği harita tabanlı analiz araçları karar verme ve problem tespit aşamalarında bilgiye hızlı ve doğru bir şekilde ulaşma ve sağlıklı karar verme süreçlerinde sayısız yararlar sağlayacaktır. KAYNAKLAR Ardel, A., Güneydoğu Anadolu da Coğrafi Müşahedeler Türk Coğ. Derg. S.21, S: , Ankara Atalay, İ., Mortan, K., Türkiye Bölgesel Coğrafyası. İnkılap Kitapevi Yay., İstanbul Demir, E., Güneydoğu Anadolu Projesi'nin Ülke Ekonomisine Katkısı ve Bölge Yerleşim Alanlarına Etkisi Gü, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Say: 3, Sf: Demir, N,. Akırbay, C, Gap Bölgesinde Verimlilik İlişkileri. Milli Prodük. Yay: 448, Ankara Doğanay, H, Türkiye Ekonomik Coğrafyası. Öz Eğitim Yay, İstanbul Erinç, S., Tunçdlek, N.,1952. The Agricultural Regions of Turkey The Geografical Re., S. 42/2, S: Ertekin, S., Gap ın Bölge Florasına Etkileri. Türkiye Çev. Vak. Yay. No: 125, S:39-57, Ankara Göney, S, Sıcak Bölgelerde Ziraat Hayatı. İst. Üniv. Yay. No:116, İstanbul Kalelioğlu, E, G. Anadolu Bölgesinin Tarımsal Yapısı AKDTKY Coğ. Arşt. Sayı:1, Sf: Kuşçu, V., Akdeniz Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgeleri Arasındaki Sınırın Yeniden Belirlenmesi Üzerine Bir Deneme, F.Ü. Sosyal Bil. Enst.(Yayınlanmamış Yük. Lis. Tezi), Elazığ Sözer, A.N, G. Anadolu nun Doğal Çevre Şartlarına Coğrafi Bir Bakış Ege Coğ. Derg. Sayı:2, Sf:8-30 Şahin,C., Doğanay, H, Türkiye Coğrafyası. Gündüz Eğitim Ve Yayıncılık Ankara Tanoğlu, A, Ziraat Hayatı I, Orta İklim Bölgelerinde Ziraat. İst. Üniv., Ed. Fak. Coğ. Enst. Neş. Tümertekin, E., Kurak Bölgelerde Ziraat. İst. Üniv. Yay. No: 713, İstanbul Tümertekin,E, Ekonomik Coğrafya. İst. Üniv. Edebiyat Fakültesi Yay: No:2926, İstanbul Yenmez, N., Güneydoğu Anadolu Projesinde Fırat Bölümünün Ziraat Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi) İstanbul Yiğit, A, Türkiye nin Doğu Bölgelerinin Yeniden Belirlenmesi Hakkında Düşünceler F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 8, Sayı.1, s , Elazığ Yücel, T., Türkiye Coğrafyası. Türk Kültürünü Araştırma Enst. Yay. Ankara D.İ.E Tarım Ürünleri Verileri D.İ.E.,1997, Gap İl İstatistikleri ( ) DİE, Gap Il Istatistikleri Dpt, Güneydogu Anadolu Projesi Master Plânı Çalışması, Cilt:1,2,3,4, Ankara,1990. Gap 1992 Durum Raporu, Gap Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Gap 1992 Durum Raporu. Gap Bölgesinde Toplumsal Değişme Egilimleri Araştırması, Gap. Gap De Son Durum, 2001, Gap Bölge Kalkınma İdraesi Başkanlığı, Ankara Gap Master Plân Çalışması, Dpt, Gap Tarımsal Kalkınma Sempozyumu, Aü, Ziraat Fakültesi, Gap Urfa-Harran Sempozyumu, Türkiye Zirai Donatım Kurumu, Gap Yöresi Kültürel Gelişim Projesi, T.C. Fırat Üniversitesi,1992. Gap ta Tarıma Dayalı Endüstriler ve Finansman. Sempozyumu, T.C. Ziraat Bankası, I. Coğrafya Kongresi, 1941, Raporlar, Müzakereler ve Kararlar, Maarif Vekâleti Yay. Ankara.