TRC2 BÖLGESİ BÖLGE PLANI MEVCUT DURUM RAPORU

Transkript

1 TRC2 BÖLGESİ BÖLGE PLANI MEVCUT DURUM RAPORU TEMMUZ 2013

2 T.C. KARACADAĞ KALKINMA AJANSI TRC2 BÖLGESİ (DİYARBAKIR-ŞANLIURFA) BÖLGE PLANI MEVCUT DURUM RAPORU TEMMUZ 2013

3 İÇİNDEKİLER TABLOLAR LİSTESİ... IV GRAFİKLER LİSTESİ... XI HARİTALAR LİSTESİ... XIV KISALTMALAR LİSTESİ... XV 1. BÖLÜM: GENEL BİLGİLER TARİHÇE TRC2 BÖLGESİ NİN DÜNYA, ÜLKE VE BÖLGE İÇİNDEKİ KONUMU Dünya İçindeki Konum Ülke İçindeki Konum Bölge İçindeki Konum TRC2 BÖLGESİNİN COĞRAFİ KONUMU İLÇELERİN SOSYO-EKONOMİK GELİŞMİŞLİK DÜZEYLERİ BÖLÜM: DEMOGRAFİK VE SOSYAL YAPI DEMOGRAFİK YAPI Nüfus Göç SOSYAL YAPI Eğitim Sağlık Kültür Kurumsal Yapı ve Toplumsal Örgütlenme TRC2 Bölgesinde Sosyal Sorunlar DEMOGRAFİK VE SOSYAL YAPI GENEL DEĞERLENDİRME BÖLÜM: EKONOMİK YAPI TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER GSYİH Düzeyi İşgücü İşgücüne Katılım Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranı İstihdam İstihdamın Sektörel Dağılımı Kayıtdışı İstihdam I

4 3.1.8 İşsizlik İşsizliğin Cinsiyet Bazında Dağılımı İşsizliğin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ve Genç İşsizliği Bölge İstihdamının Sektörel Yoğunlaşma Endeksi (LQ) Analizi Dış Ticaret Bankacılık ve Finans Yabancı Doğrudan Yatırım Kamu Yatırımları Yatırım Teşvikleri Vergi Gelirleri SEKTÖRLER Tarım Sanayi Hizmetler KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ İŞLETMELER ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME VE YENİLİKÇİLİK KAPASİTESİ Araştırma-Geliştirme Faaliyetleri Yenilikçilik Kapasitesi Bölgede Üniversite-Sanayi Etkileşimi Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TEKNOPARK-TEKNOKENT) Teknoloji Geliştirme Merkezleri (TEKMER) Patent, Faydalı Model, Endüstriyel Tasarım ve Marka Tescil Sayıları GİRİŞİMCİLİK Kurulan-Kapanan Şirket İstatistikleri Girişimcilik Destek Mekanizmaları İş Geliştirme Merkezleri (İŞGEM) REKABETÇİLİK ENDEKSLERİNDE TRC2 BÖLGESİ Kalkınma Bakanlığı-İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması EDAM- Türkiye İçin Rekabet Endeksi Araştırması URAK- İller Arası Rekabetçilik Endeksi Araştırması Sanayi ve Ticaret Bakanlığı-Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı GENEL DEĞERLENDİRME MEKÂNSAL YAPI VE ALTYAPI II

5 4.1 ALTYAPI Genel Ulaşım Sistemi Lojistik Haberleşme Enerji Su ve Kanalizasyon Katı Atık Yönetimi MEKÂNSAL YAPI Mekânsal Organizasyon ve Yerleşmeler Sistemi Diğer Planlarda Kentsel Kademelenme Arazi Kullanım Yaşam Kalitesi Afet Tehlikeleri GENEL DEĞERLENDİRME DOĞAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE İKLİM Şanlıurfa İli İklim Şartları Diyarbakır İli İklim Şartları DOĞAL KAYNAKLAR Toprak Kaynakları Su Kaynakları Biyolojik Çeşitlilik Enerji Kaynakları Yer Altı Kaynakları Koruma Alanları ÇEVRESEL SORUNLAR Atıkların Çevre Üzerine Olan Etkileri GENEL DEĞERLENDİRME EKLER KAYNAKÇA III

6 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1- Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi, Tablo 1.2- İllerarası Rekabetçilik Endeksi, Tablo 1.3- İstanbul Üniversitesi Küresel Rekabet Endeksi Araştırması, Tablo 1.4- Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi Tablo 2.1- TRC2 Bölgesi Genel Demografik Göstergeleri Tablo 2.2- TRC2 Bölgesi Nüfusunun ve Bölge İlleri Nüfusunun Düzey 2 ve Düzey 3 Birimleri İçindeki Sıralaması, Tablo 2.3- Yıllara Göre TRC2 Bölgesi Nüfus Değerleri, Tablo ve 2012 Yılları Şanlıurfa İli ve İlçe Nüfusları ve Nüfus Artış Hızları Tablo ve 2012 Yılları Diyarbakır İli ve İlçe Nüfusları ve Nüfus Artış Hızları Tablo 2.6- TRC2 Bölgesi Şehir ve Köy Nüfusu, Tablo 2.7- Şanlıurfa İlçelerinin Şehir-Kır Nüfusu, Tablo 2.8- Diyarbakır İlçelerinin Şehir-Kır Nüfusu, Tablo 2.9- Nüfus Bağımlılık Oranı (%), Tablo Nüfus Projeksiyonu, Tablo Nüfus ve Yıllık Ortalama Artış Hızları, Tablo Cinsiyete Göre Ortanca Yaş, Tablo İllerin Net Göç Değerleri, Tablo Dönemi Okul Öncesi Eğitim Göstergeleri Tablo İlkokul Eğitim Göstergeleri, Tablo Ortaokul Eğitim Göstergeleri, Tablo Genel Ortaöğretim Göstergeleri, Tablo Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Göstergeleri, Tablo Temel Eğitimde Taşımalı Eğitim Göstergeleri, Tablo Ortaöğretimde Taşımalı Eğitim Göstergeleri, Tablo 2.21-Hastane Sayısı, Tablo 2.22-Yatak Sayısı, Tablo 2.23-Sağlık Personeli Sayısı, Tablo Şanlıurfa ve Diyarbakır İlleri Yeşil Kartlı Sayıları, Tablo Şanlıurfa İli İlçelere Göre Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıkları, Tablo Diyarbakır İli İlçelere Göre Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıkları, Tablo TRC2 Bölgesi Kültürel Göstergeler, Tablo Halk Kütüphaneleri Göstergeleri, IV

7 Tablo TRC2 Bölgesi Müze Göstergeleri, Tablo TRC2 Bölgesi Tiyatro Göstergeleri, Tablo TRC2 Bölgesi Sinema Göstergeleri, Tablo Şanlıurfa İli Spor Tesisleri, Tablo Şanlıurfa İlindeki Sporcu Sayıları, Tablo Diyarbakır İli Spor Tesisleri, Tablo Diyarbakır İlindeki Sporcu Sayıları, Tablo İllere Göre Oda ve Esnaf - Sanatkâr Sayıları, Tablo Bölgedeki Barolara Kayıtlı Avukat Sayıları, Tablo TRC2 Bölgesi Yükseköğretim Kurumlarında Okuyan Öğrenci Sayıları, Tablo Yıllara ve Ünvanlara Göre Yükseköğretim Personel Durumu, Tablo EKOSEP Başlangıç Raporu Yoksulluk Sınırları Altındaki Nüfus, Tablo 3.1- TRC2 Bölgesi GSYİH ve Türkiye İçindeki Payı, Tablo 3.2- TRC2 Bölgesi GSKD ve Türkiye İçindeki Payı, Tablo 3.3- TRC2 Bölgesi Temel İşgücü Göstergeleri, Tablo 3.4- TRC2 Bölgesi Temel İşgücü Göstergeleri Düzey 2 Sıralaması, Tablo 3.5- Nüfus Konut Araştırması Temel İşgücü Göstergeleri, Tablo 3.6- Düzey 2 Bölgelerinde Temel İşgücü Göstergeleri (%), Tablo 3.7- İşgücüne Katılım Oranı (%), Tablo 3.8- Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranı (%), Tablo 3.9- İstihdam Oranı (%), Tablo İstihdamın Sektörel Dağılımı (%), Tablo TRC2 Bölgesi Kayıtdışı İstihdam Göstergeleri (%), Tablo İşsizlik Oranı (%), Tablo Cinsiyet Bazında İşsizlik Oranı (%), Tablo Yaş Gruplarına Göre İşsizlik Oranı (%), Tablo 3.15-Genç İşgücü Durumu (15-24 Yaş) (%), Tablo Dış Ticaret Göstergeleri (Milyon Dolar), Tablo İhracat (Milyon Dolar), Tablo İhracat a İlişkin Göstergeler, Tablo İhracatçı Firma Sayısı, Tablo En Çok İhracat Yapılan 10 Ülke, 2012 (Bin Dolar) Tablo En Çok İhracat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), Tablo En Çok İhracat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), V

8 Tablo İthalat (Milyon Dolar), Tablo İthalat a İlişkin Göstergeler, Tablo İthalatçı Firma Sayısı, Tablo En Çok İthalat Yapılan 10 Ülke (Bin Dolar), Tablo En Çok İthalat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), Tablo En Çok İthalat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), Tablo Türkiye, Şanlıurfa ve Diyarbakır da Banka Şube Sayıları, Tablo Şanlıurfa ve Diyarbakır İllerinin Yurt İçi Mevduat Hacmi (Bin TL), Tablo Şanlıurfa ve Diyarbakır İllerinin Yurt İçi Nakdi Kredi Hacmi (Bin TL), Tablo Şanlıurfa ve Diyarbakır da Kooperatif Sayısı, Tablo Yıllar İtibariyle Diyarbakır Yabancı Şirket Sayısı, Tablo Yıllar İtibariyle Şanlıurfa Yabancı Şirket Sayısı, Tablo Kamu Yatırımları (Bin TL), Tablo Yılı Kamu Yatırımlarının Sektörel Dağılımı, (Bin TL) Tablo TRC2 Bölgesi Yılları Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri Tablo Sektörel Bazda Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri, Tablo 3.39-Beyanname Sayısı ve Matrah, Tablo Tahakkuk Eden Vergi (TL), Tablo TRC2 Bölgesi Tarım Alanlarının Dağılımı, Tablo TRC2 Bölgesi Tarım Arazilerinin Sulama Durumu (ha), Tablo TRC2 Bölgesi Sulama Hedefi (ha) Tablo TRC2 Bölgesi Önemli Tarla Ürünleri ve Üretim Miktarları, Tablo TRC2 Bölgesi Önemli Yemeklik Baklagiller ve Üretim Miktarları, Tablo TRC2 Bölgesi Önemli Yem Bitkileri ve Üretim Miktarları, Tablo TRC2 Bölgesi Önemli Yağlı Tohumlu Bitkiler ve Üretim Miktarları, Tablo TRC2 Bölgesi Sebze Üretim Miktarları (Ton), Tablo TRC2 Bölgesi Meyve Üretim Miktarları (Ton), Tablo TRC2 Bölgesi Örtü Altı Üretim, Tablo Bölgelere Göre Bitkisel Üretim Verim Değerleri Tablo TRC2 Bölgesi nde Organik Tarım, Tablo TRC2 Bölgesi Mevcut Hayvan Varlığı, Tablo Su Ürünleri Yetiştiriciliği (Kültür Balıkçılığı), Tablo TRC2 Bölgesi Tarımsal Alet-Makine Varlığı, Tablo Tarımda Ortalama İşletme Büyüklükleri, VI

9 Tablo TRC2 Bölgesi Kooperatif Sayısı, Şubat Tablo TRC2 Bölgesi Genel Göstergeler Tablo TRC2 Bölgesi nde Sanayi İşletmelerinin Sektörel Dağılımı, Tablo 3-60: TRC2 Bölgesi Kapasite Raporu Verileri, Nisan Tablo 3-61: İlçelere Göre Kapasite Raporu Verileri, Nisan Tablo 3-62: Diyarbakır İli Kapasite Raporunda Kodlanan İlk 10 Ürün, Nisan Tablo 3-63: Şanlıurfa İli Kapasite Raporunda Kodlanan İlk 10 Ürün, Nisan Tablo 3-64: Türkiye ve TRC2 Bölgesi nde İstihdamın Sektörel Dağılımı, (%) Tablo 3-65: TRC2 İlleri ve Türkiye Sanayi İstihdamının Sektörel Dağılımı, Tablo TRC2 Bölgesi ndeki Organize Sanayi Bölgeleri, Tablo Şanlıurfa I. OSB de Faaliyette Olan İşletmelerin Sektörel Dağılımı, Tablo Şanlıurfa 2. OSB de Faaliyette Olan İşletmelerin Sektörel Dağılımı, Tablo Diyarbakır OSB de İşletmelerin Durumu ve Faaliyet Alanları, Nisan Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerindeki KSS ler, Tablo Şanlıurfa İli Sanayi Alt Sektörleri Üç Yıldız Analizi, Tablo Diyarbakır İli Sanayi Alt Sektörleri Üç Yıldız Analizi, Tablo Türkiye Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, Tablo Ülkelere Gelen Yabancı Turist Sayıları, Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, Tablo TRC2 Bölgesi Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, Tablo Hatay, Adıyaman, Gaziantep, Mardin, Diyarbakır, Şanlıurfa Tesise Geliş, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, Tablo TRC2 Bölgesi İlleri-Gelen Yabancı Turist Sayısında İlk 10 Ülke, Tablo TRC2 Bölgesi Turizm İşletme ve Belediye İşletme Belgeli Tesisler, Tablo TRC2 Bölgesi Yılları Yapı Ruhsatı Durumu (A. Yapı sayısı B. Yüzölçümü (m 2 ) D. Daire Sayısı), Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa İlleri Yerleşim Merkezlerine Göre Yapı Ruhsatı Sayıları, Tablo TRC2 Bölgesi ve İlleri Yapı Kullanım İzin İstatistikleri, Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa İlleri Yerleşim Merkezlerine Göre Yapı Kullanım İzni Sayıları, Tablo TRC2 Bölgesi İlleri İstihdam Sayısına Göre İşyeri Büyüklükleri, Tablo TRC2 Bölgesi ndeki İşletmelerin Sektörel Dağılımı, VII

10 Tablo TRC2 Bölgesi ndeki İşletmelerin İstihdam Sayılarına Göre Sektörel Dağılımı, Tablo Düzey-1 Bölgelerinin Ar-Ge Harcamaları ve İnsan Kaynağının Dağılımı (%), Tablo Bölgelere Göre Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuruları, Tablo Şanlıurfa İli Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuru ve Tescil Sayıları, Tablo Diyarbakır İli Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuru ve Tescil Sayıları, Tablo TRC2 Bölgesi nde Kurulan-Kapanan İşletme Sayıları, Tablo Faaliyet Kollarına Göre Kurulan - Kapanan Şirket İstatistikleri, Tablo Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Tablo Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi, Tablo İllerarası Rekabetçilik Endeksi, Tablo 4.1- Ülke, Bölge ve İl Düzeyinde Yol Uzunlukları (km), Tablo 4.2- Diyarbakır ve Şanlıurfa Devlet ve İl Yollarının Satıh Cinslerine Göre Uzunlukları, Tablo 4.3- TRC2 Bölgesi ve Komşu İllerin Karşılaştırmalı Hava Kargo, Yolcu ve Uçak Sayısı, Tablo 4.4- GAP Bölgesi İllerinin Demiryolu Uzunlukları, Tablo 4.5- GAP Bölgesi ndeki Demiryolu Hat Uzunlukları, Tablo 4.6- Diyarbakır Yük Durumu, Tablo 4.7- Şanlıurfa Yük Durumu Yıllık, Tablo 4.8- Diyarbakır ve Şanlıurfa Kent İçi Yolcu Taşımacılığı Yapan Araç Sayıları Tablo 4.9- Ulaştırma Hizmetleri GSYİH / Hizmetler GSYİH (Dünya Geneli) (%) Tablo Ulaştırma Hizmetleri GSYİH /Hizmetler GSYİH (Türkiye) (%) Tablo Lojistik Performans Endeksi, (2007, 2010, 2012) Tablo Türkiye Lojistik Performans İndeksi, Tablo Türkiye İhracat ve İthalat Bilgileri, Tablo Modlara Göre İhracat Değerleri (Bin Dolar), Tablo Modlara Göre İthalat Değerleri (Bin Dolar), Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin Seçilmiş Yurt İçi /Yurt Dışı Merkezlere ve Sınır Kapılarına Uzaklığı, Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa`nın Seçilmiş Lojistik Köyler ve Limanlara Uzaklığı, Tablo Yılı GAP Bölgesi Toplam Dış Ticaret Verileri Tablo TRC2 Bölgesi ndeki Organize Sanayi Bölgeleri, Tablo Diyarbakır İlçelere Göre Baz İstasyonu Sayısı, Tablo Şanlıurfa İlçelere Göre Baz İstasyonu Sayısı, Tablo Operatörlere Göre Baz İstasyonu Sayıları, VIII

11 Tablo TRC2 Bölgesi ve Türkiye Elektrik Tüketim Durumu, Tablo TRC2 Bölgesi Elektrik Abone Gruplarına Göre Abone Sayıları, Tablo TRC2 Bölgesi nde Kayıp Kaçak Miktarları, Tablo Bölge Dağıtım Şirketi Dönemi Yıllık Yatırım Harcaması (TL), Tablo Türkiye Elektrik Enerjisi Talep Projeksiyonları, Tablo Kişi Başına Yıllık Elektrik Enerjisi Tüketimi, Tablo Şanlıurfa İli Baraj Göletleri, Tablo Diyarbakır İli Sulama Göletleri, Tablo Diyarbakır İli Baraj Göletleri Tablo TRC2 Bölgesi Arıtma Tesisleri Ve Kapasiteleri, Tablo TRC2 Bölgesi Belediye Atıksu İstatistikleri, Tablo TRC2 İlleri Deşarj Edilen Atık Su Miktarları, Tablo TRC2 Bölgesi Katı Atık İstatistikleri, Tablo Diyarbakır İli İlçelerinin Katı Atık Üretimi ve Bertaraf Şekilleri, Tablo Şanlıurfa İli İlçelerin Katı Atık Üretimi ve Bertaraf Şekilleri, Tablo Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi, Tablo Türkiye'de Merkezi Yerler, Tablo Döneminde Bölgesel Merkezler ve Değişimler, Tablo TRC2 Bölgesi İlçeleri ve Nüfus Dağılımı, Tablo Diyarbakır ve İlçelerinde Kent Nüfuslarındaki Değişim, Tablo Şanlıurfa İlçelerinin Kentsel Nüfuslarının Değişimi, Tablo Şanlıurfa İli ve İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Dağılımları, Tablo Diyarbakır ve İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Payları, Tablo TRC2 Bölgesi Arazi Kullanım Tablosu, Tablo TRC2 Bölgesi ve İlleri Temel Göstergeler Tablo Rekabetçilik ve Yaşam Kalitesi Araştırmalarında Bölge İlleri Tablo 5.1- TRC2 Bölgesi Büyük Toprak Grupları (ha) Tablo 5.2- TRC2 Bölgesi Arazi Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılım (ha) Tablo 5.3- Şanlıurfa Yeraltı Su Rezervi, Tablo 5.4- TRC2 Bölgesi Orman Varlığı, Tablo 5.5- TRC2 Bölgesi Orman Alanlarının Dağılımı, Tablo 5.6- Şanlıurfa İlinin Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri, Tablo 5.7- Diyarbakır İlinin Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri, Tablo 5.8- Türkiyede Enerji Kaynakları Miktarı ve Yüzdelikleri, IX

12 Tablo 5.9- TRC2 Bölgesi nde Elektrik Üretimi Yapan Santraller, Tablo Diyarbakır İlinde HES Projelerinin Durumu, Tablo Rüzgâr Hız Dağılımı (50 Metre), Tablo TRC2 Bölgesi nde Yer Alan Jeotermal Alanlar, Tablo Yılı Sonu İtibarıyla Türkiye Ham Petrol Rezervleri, Tablo Yıllar İtibarıyla Türkiye Ham Petrol Üretimi, Tablo Petrol Üretim Miktarları, Tablo Yılı Sonu İtibarıyla Türkiye Doğal Gaz Rezervleri, Tablo Yıllar İtibarıyla Türkiye Doğal Gaz Üretimi, Tablo Şanlıurfa ve Diyarbakır İlleri 2012 Yılı Gaz Tüketim Değerleri (Sm 3 ) Tablo Doğalgaz Tüketim Değerleri, Tablo Diyarbakır İli Maden Envanteri, Tablo Diyarbakır Mermer Rezervi, Tablo Diyarbakır Linyit Yatağı, Tablo Bölge İllerinin Öncelikli Çevre Sorunları, Tablo Kükürtdioksit (SO2) ve Partiküler Madde (PM10) Konsantrasyonları, Kış. 343 X

13 GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1.1- EDAM Türkiye İçin Rekabet Endeksi Sıralaması (Son 30 il) Grafik 1.2- URAK İller Arası Rekabetçilik Endeksi Sıralaması (İlk 41 İl), Grafik 2.1- TRC2 Bölgesi Toplam Nüfus Değerleri, Grafik 2.2- Nüfus Artış Hızları, ( ) Grafik 2.3- Düzey 2 Bölgeleri Nüfus Artış Hızları, 2012 ( ) Grafik 2.4- Düzey 2 Bölgeleri Nüfus Yoğunluğu Sıralaması, Grafik 2.5- Türkiye'nin Yaş Piramidi, Grafik 2.6- TRC2 Bölgesi Yaş Piramidi, Grafik 2.7- Şanlıurfa Yaş Piramidi, Grafik 2.8- Diyarbakır Yaş Piramidi, Grafik 2.9- TRC2 Bölgesi ve Türkiye Medyan Yaşı, Grafik Şehir ve Kır Nüfusunun Toplam Nüfus İçindeki Oranı, Grafik Kır-Kent Nüfusu, Grafik Düzey 2 Bölgeleri Toplam Yaş Bağımlılık Oranı, Grafik Yaş ve Üzeri Nüfusun Eğitim Durumu (%), Grafik Düzey 2 Bölgeleri Net Göç Sayıları ve Net Göç Hızı, Grafik TRC2 Bölgesi ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Göç Akışı, Grafik Verilen Göçün Yaş Durumu, Grafik Okuryazarlık Durumuna Göre Nüfus (6 yaş ve üzeri), Grafik Yıllara Göre 100 Bin Kişi Başına Düşen Hastane Yatak Sayısı, Grafik Yıllara Göre Toplam Hekim Sayısı, Grafik 3.1- Düzey 2 Bölgeleri GSYİH Payları (%), Grafik 3.2- TRC2 Bölgesi Sektörlere Göre GSYİH Payları (%), Grafik 3.3- Düzey 2 Bölgeleri GSKD Payları (%), Grafik 3.4- TRC2 Bölgesi Sektörlere Göre GSKD Payları (%), Grafik 3.5- Düzey 2 Bölgelerinde Kişi başı GSYİH (Dolar), Grafik 3.6- Düzey 2 Bölgelerinde Kişi başı GSKD (Dolar), Grafik 3.7- İşgücüne Katılım Oranının Değişimi, Grafik 3.8- Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranının Değişimi, Grafik 3.9- İstihdam Oranının Değişimi, Grafik İstihdam Sektörel Değişimi, Grafik Kayıtdışı İstihdamın Değişimi, Grafik İşsizlik Oranı Değişimi, XI

14 Grafik Cinsiyet Bazında İşsizlik Oranı Değişimi, Grafik Türkiye ve TRC2 Bölgesi Genç İşgücüne Katılma ve İşsizlik Oranları Değişimi (15-24 Yaş), Grafik İhracat (Milyon Dolar), Grafik İthalat (Milyon Dolar), Grafik 3.17-Kamu Yatırımları, Grafik Kamu Yatırımlarında İlk 10 İl, Grafik TRC2 Bölgesi Önemli Tarla Ürünleri Üretimindeki Değişim, Grafik TRC2 Bölgesi Pamuk Üretimindeki Değişim, Grafik TRC2 Bölgesi Kırmızı Mercimek ve Nohut Üretimindeki Değişim, Grafik TRC2 Bölgesi Yem Bitkileri Üretimindeki Değişim, Grafik TRC2 Bölgesi Yağlık Ayçiçeği Üretimindeki Değişim, Grafik TRC2 Bölgesi Domates ve Biber Üretimindeki Değişim, Grafik TRC2 Bölgesi Antepfıstığı, Üzüm ve Nar Üretimindeki Değişim, Grafik Bölgelere Göre Tarım Alanları Grafik Bölgelere Göre Bitkisel Üretim Değeri Grafik Bölgelere Göre Bitkisel Üretim, Türlerine Göre Ürün Miktarları Grafik TRC2 Bölgesi Küçükbaş Hayvan Sayısındaki Değişim, Grafik TRC2 Bölgesi Büyükbaş Hayvan Sayısındaki Değişim, Grafik TRC2 Bölgesi Arı Kovanı Sayısındaki Değişim, Grafik TRC2 Bölgesi Bal Üretimindeki Değişim, Grafik İpekböceği Yaş Kozası Üretimindeki Değişim (Diyarbakır ve Türkiye), Grafik Düzey 2 Bölgeleri Hayvansal Üretim Miktarları, Süt Üretimi (Bin Ton), Grafik TRC2 Bölgesi Süt Üretimindeki Değişim, Grafik 3-36 TRC2 Bölgesi nde İşletmelerin Faaliyete Geçme Yıllarına Göre Dağılımı, Grafik 3-37: Yıllara Göre İstihdamın Sektörel Dağılımı TRC2-Türkiye Karşılaştırması, Grafik 3-38: Dünya Uluslararası Turist Gelişlerinde Pazar Payları, Grafik 3-39: TRC2 Bölgesi Yıllara Göre Yerli ve Yabancı Ziyaretçi Sayıları, Grafik 3-40: TRC2 ve Komşu İlleri Tesise Geliş ve Geceleme Sayısı İstatistikleri, Grafik 3-41: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alınan Toplam Bina Sayısı, Grafik 3-42: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alınan Binaların Yüzölçümü (Bin m2), Grafik 3-43: TRC2 Bölgsi Yapı Ruhsatı Alınan İkamet Amaçlı Binalardaki Daire Sayısı, Grafik 3-44: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alan İkamet Amaçlı Olmayan Binalar, XII

15 Grafik 3-45: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alan Bina Sayısı, Grafik 3-46: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alınan Binaların Yüzölçümü (Bin M2), Grafik 3-47: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alan İkamet Amaçlı Binalardaki Daire Sayısı, Grafik 3-48: TRC2 Bölgesi ndeki İşletmelerin Sektörel Dağılımı, Grafik 3-49: TRC2 Bölgesindeki İşletmelerin İstihdam Sayılarına Göre Sektörel Dağılımı, Grafik 3-50: OECD Ülkelerinde AR-GE (R&D) Harcamaları, Grafik 3-51 Düzey-1 Bölgelerinin AR-GE Harcamalarının Dağılımı (%), Grafik EDAM Türkiye İçin Rekabet Endeksi Sıralaması (Son 30 il), Grafik URAK İller Arası Rekabetçilik Endeksi Sıralaması (İlk 41 İl), Grafik 4.1- Taşımacılık Modlarına Göre İhracat, Grafik 4.2- Taşımacılık Modlarına Göre İthalat, Grafik 4.3- TRC2 Bölgesi nin Türkiye Toplam Kurulu Güç İçindeki Payı, Grafik 4.4- Düzey 2 Bölgeleri Elektrik Tüketim Miktarları, Grafik 4.5- TRC2 Bölgesi nde Yılları Arasında Kullanım Yerlerine Göre Elektrik Tüketimi Grafik 4.6- TRC2 Bölgesi Yıllar İtibariyle Kayıp - Kaçak Oranları, Grafik 4.7- TEİAŞ TM Kurulu Güçleri (MVA), Grafik 4.8- Dünya Birincil Enerji Tüketimi Kaynaklar Bazında (%), Grafik 4.9- TRC2 Bölgesindeki Katı Atığın Ağırlık Dağılımı, Grafik Türkiye'de Kent Büyüklüklerinin Değişimi, Grafik Nüfusun Yerleşim Büyüklüklerine Göre İl İçindeki Dağılımı (%), Grafik Nüfusun Yerleşim Büyüklüklerine Göre İl İçindeki Dağılımı (%), Grafik Döneminde TRC2 Bölgesi ve Türkiye'de Nüfus Artışları, Grafik TRC2 İlleri ve Türkiye'nin Şehirleşme Oranlarındaki Değişim, Grafik Türkiye, TRC2 İlleri Ve Diyarbakır Ve Şanlıurfa Belediye Nüfuslarındaki Değişim, Grafik Şanlıurfa ilçelerinin kentsel ve kırsal nüfus payları, Grafik Diyarbakır İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Payları, Grafik Şanlıurfa İli Arazi Kullanım Durumu, Grafik Diyarbakır İli Arazi Kullanım Durumu, Grafik 5.1- HES Kurulu Gücün Türkiye İçindeki Payı, Grafik 5.2- Türkiye'de Doğalgaz Kullanımının Sektörlere Dağılımı, XIII

16 HARİTALAR LİSTESİ Harita 1-1- TRC2 Bölgesi nin Türkiye ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Konumu Harita 1-2- Nüfus Büyüklüklerine Göre Yerleşim Merkezleri, Harita 1-3: TRC2 Bölgesi İl İdari Sınırları Harita 1-4- TRC2 Bölgesi İlçe İdari Sınırları Harita 1-5- TRC2 Bölgesi İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi, Harita 3-1- BROP Düzey 2 Bölgeleri Rekabet Endeksi, Harita 4-1- TRC2 Bölgesi Karayolu Ulaşım Sistemi, Harita 4-2- TEN-T Ulaştırma Ağları, Harita 4-3- TRACECA Rotaları ve Katılımcı Ülkelerin Durumu, Harita 4-4- TEM Yol Ağı, Harita 4-5- Asya Karayolları, Harita 4-6- Şanlıurfa İl Yolları, Harita 4-7- Nissibi Köprüsü, Harita 4-8- Diyarbakır İl Yolları, Harita 4-9- Diyarbakır Çevre Yolları, Harita T.C. Devlet Demiryolları Haritası, Harita Diyarbakır Ulaşımında Ana Merkezler Harita Diyarbakır Yayalaştırılmış Alanlar Harita Diyarbakır'da Orta ve Uzun Vadede Yayalaştırılacak Alanlar Harita Şanlıurfa Yayalaştırılmış Alanlar Harita Diyarbakır'da Bisiklet Yolları Harita Diyarbakır'da Hafif Raylı Sistem Güzergâhları Harita Şanlıurfa Elektrobüs Hattı Harita Türkiye'deki Lojistik Merkezleri, Harita Türkiye'de Yük Hareketi (Ton/Gün), Harita Güneydoğu Anadolu Yük Hareketi (Ton/Gün), Harita Güneydoğu Anadolu Bölgesi İl Bazında Sanayinin Sektörel Dağılımı (%), Harita Türkiye deki Petrol Boru Hatları Haritası, Harita Güneydoğu Anadolu Bölgesi ndeki Doğal Gaz Boru Hatları Haritası, Harita TRC2 Bölgesi nin Türkiye ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Yeri Harita Nüfus Büyüklüklerine Göre Yerleşim Merkezleri, Harita TRC2 Bölgesi İlçelerinin Şehirleşme Oranları Harita Şanlıurfa Kentsel Alanında Mevcut Durum Harita Çevre Düzeni Planında Şanlıurfa'da Kentsel Gelişme Harita Diyarbakır Kentsel Alanında Mevcut Durum XIV

17 Harita Suriçi Tarihi Kent Merkezi Harita Çevre Düzeni Planında Diyarbakır'ın Kentsel Gelişimi Harita Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası-Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerinin Konumu, Harita Şanlıurfa İli Deprem Haritası, Harita Diyarbakır İli Deprem Haritası, Harita 5-1- Türkiye Güneş Enerjisi Haritası, Harita 5-2- TRC2 Bölgesi Güneş Enerjisi Haritası, Harita 5-3- Türkiye Rüzgâr Enerjisi Haritası, Harita 5-4- TRC2 Bölgesi Rüzgâr Hız Dağılımı (50 Metre), Harita 5-5- Türkiye Jeotermal Haritası, Harita 5-6- Tek Tek Dağları Milli Parkı, Harita 5-7- CO2 Ortalamaları, KISALTMALAR LİSTESİ AADYB AB ADNKS AR-GE Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Avrupa Birliği Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Araştırma Geliştirme XV

18 BDDK BELDA BM BOTAŞ BROP BTKDBM ÇED ÇŞB DBB DBSTİM DEDAŞ DESK DESOB DGSİM DGTHİM DHMİ DİÇŞM DİKAD DİKTM DİSK DİSKİ DİŞTİ DKİM DKTVKK DLR DMMD DOSBM DOSM DPT DSİ DTÖ DTSO DUAP EB EC EDAM EİE EKOSEP Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Belde Proje ve Danışmanlık Ticaret LTD Birleşmiş Milletler Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı'na Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Diyarbakır Bölge Müdürlüğü Çevresel Etki Değerlendirmesi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Diyarbakır Büyük Şehir Belediyesi Diyarbakır Bilim Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü Dicle Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi Demokratik Sendikalar Konfederasyonu Diyarbakır Esnaf v Sanatkarlar Odaları Birliği Diyarbakır Gençlik Spor İl Müdürlüğü Diyarbakır Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Devlet Hava Meydanları İşletmesi Diyarbakır İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü Diyarbakır İş Kadınları Derneği Diyarbakır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu Diyarbakır Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Diyarbakır Şehirlerarası Otobüs Terminali Diyarbakır Karayolları İl Müdürlüğü Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Diyarbakır Lojistik Merkez Raporu Diyarbakır Mermerciler ve Madenciler Derneği Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüğü Diyarbakır Orman ve Su İşleri Müdürlüğü Devlet Planlama Teşkilatı Devlet Su İşleri Dünya Ticaret Örgütü Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası Diyarbakır Ulaşım Ana Planı Belgesi Ekonomi Bakanlığı European Commission Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma Merkezi Elektrik İşleri Etüt İdaresi Ekonomik ve Sosyal Entegrasyon Projesi XVI

19 EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu ETKB Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı EUROSTAT Statistical Office of the European Community GABB Güneydoğu Anadolu Belediyeler Birliği GAP Güneydoğu Anadolu Projesi GAP BKİ Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı GEİNDEX Uluslararası Girişimcilik Endeksi GİB Gelir İdaresi Başkanlığı GMSİ Gayrimenkul Sermaye İradı GSKD Gayri Safi Katma Değer GSYİH Gayri Safi Yurtiçi Hasıla HES Hidroelektrik Elektrik Santrali IPA Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı ISO International Organization for Standardization İHKB İstanbul Hazır Giyim ve Konfeksiyon İhracatçıları Birliği İŞGEM İş Geliştirme Merkezi KB Kalkınma Bakanlığı KBM Karayolları 9. Bölge Müdürlüğü KDV Katma Değer Vergisi KESK Kamu Emekçileri Sendikaları Konfederasyonu KHK Kanun Hükmünde Kararname KKA Karacadağ Kalkınma Ajansı KOBİ Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler KSS Küçük Sanayi Sitesi LQ Location quotient MEB Milli Eğitim Bakanlığı MGM Meteoroloji Genel Müdürlüğü MTA Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü NACE General Standard of Economic Activities in the European Community OECD The Organisation for Economic Co-operation and Development OSB Organize Sanayi Bölgesi OSBÜK Organize Sanayi Bölgeleri Üst Kuruluşu PİGM Petrol İşleri Genel Müdürlüğü REPA Rüzgâr Enerjisi Potansiyel Atlası SB Sağlık Bakanlığı SEGE Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması SGK Sosyal Güvenlik Kurumu STB Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, XVII

20 STK Sivil Toplum Kuruluşları SYGM Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü, ŞB Şanlıurfa Belediyesi ŞBSTİM Şanlıurfa Bilim Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü ŞESOB Şanlıurfa Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği ŞGSİM Şanlıurfa Gençlik Spor İl Müdürlüğü ŞGTHİM Şanlıurfa Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü ŞİÇŞM Şanlıurfa İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü ŞİKTM Şanlıurfa İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ŞKTVKK Şanlıurfa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu ŞLR Şanlıurfa Lojistik Merkez Raporu ŞOSM Şanlıurfa Orman ve Su İşleri Müdürlüğü ŞSYYP Şanlıurfa Sanayisinin Yeniden Yapılandırılması Projesi ŞUGİŞKAD Şanlıurfa Girişimci İş Kadınları Derneği ŞUTSO Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası TBB Türkiye Barolar Birliği TCDD Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiyolları TCDD5BM Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiyolları 5. Bölge Müdürlüğü TCDD6BM Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiyolları 6. Bölge Müdürlüğü TDB Türki Diş Hekimleri Birliği TEB Türk Eczacıları Birliği TEİAŞ Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi TEKMER Teknoloji Geliştirme Merkezleri TEM Avrupa Transit Karayolu TESEV Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı TESK Türkiye Esnaf ve Sanatkârları Konfederasyonu TİGEM Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü TMMOB Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği TMO Toprak Mahsulleri Ofisi TOBB Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TPAO Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı TPE Türk Patent Enstitüsü TR10 İstanbul TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik TR51 Ankara TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan XVIII

21 TRC2 TRC3 TTB TÜBİTAK TÜİK TÜRMOB TZOB UBAK UNDP UNESCO UNWTO URAK WB YOGT Diyarbakır-Şanlıurfa Mardin, Batman, Şırnak, Siirt Türk Tabipler Birliği Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Türkiye İstatistik Kurumu Türkiye S. Muhasebeci M. Müşavirler ve Y. Mali M. Odaları Birliği Türkiye Ziraat Odaları Birliği Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization World Tourism Organization, Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu World Bank Yıllık Ortalama Günlük Trafik XIX

22 1. BÖLÜM: GENEL BİLGİLER 1.1 TARİHÇE Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri iki nehir arası adı verilen Mezopotamya bölgesinde yer almaktadır. Mezopotamya bölgesi Orta Asya dan dünyaya yayılan Neolitik medeniyetin Ön Asya da ilk ortaya çıkışı nedeniyle eski çağ tarihi açısından çok önemli yere sahiptir. Mezopotamya da M.Ö lerde yazının kullanılmaya başlamasıyla Tarih Öncesi Çağ kapanarak, Tarih Çağı başlamıştır. Yazılı belgelerden elde edilen bilgilere göre M.Ö. 3 binde bugün Dicle ve Fırat Nehirleri arasındaki bölgede birçok kavim yaşamaktaydı. Bu nedenle her iki il de birçok devlet kurulmuştur. Romalılar dönemine kadar Diyarbakır ve Şanlıurfa ya; Hurriler ve Mitanniler (M.Ö ), Asurlular ve Urartular (M.Ö ), İskitler (M.Ö ), Medler (M.Ö ), Persler (M.Ö ), Makedonyalılar (M.Ö ), Selevkoslar (M.Ö ), Partlar (M.Ö ) ve Armenia Krallığı Büyük Tigran (M.Ö ) egemen olmuşlardır. Şanlıurfa ve Diyarbakır ın kuruluş tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, kentlerin bilinen tarihi Hurri-Mitanni uygarlıkları ile başlar. Arkeolojik kazılardan elde edilen buluntular, Şanlıurfa şehir merkezindeki Balıklıgöl civarının, günümüzden yıl önce Neolitik Çağ döneminde yerleşim yeri olarak kurulduğunu kanıtlamıştır. Şanlıurfa Göbekli Tepe de yapılan arkeolojik kazılar sonucunda, Göbekli Tepe nin dünyanın ilk (M.Ö ) tapınak tepesi olduğu anlaşılmıştır. Diyarbakır da İç Kale bölgesinin, kentin ilk yerleşim yeri olduğu ve Hurriler döneminden kalma ve yıllık bir geçmişe sahip olduğu bilinmektedir. Diyarbakır ilinde yapılan kazı çalışmaları sonucu ortaya çıkan tarih öncesi yerleşim yerleri, Diyarbakır ın Bismil ilçesi sınırları içerisinde, Batman çayının batı kıyısında olan Demirköy Höyük; Ergani ilçesinin Hilar (Sesverenpınar) köyünün kuzeyinde Boğazçay ın kenarında olan Çayönü, yine Ergani ilçesinin sınırları içerisinde bulunan Tilhuzur (Yayvantepe) Höyüğü ve Girikihaciyan dır yılında yapılan sanayi sayımına göre Diyarbakır genelinde 771 adet sanayi işletmesi bulunmaktadır. Bunlardan 348 adedi tarımsal sanayi, 199 adedi dokuma sanayi, 50 adedi sair bitkisel madde ve ağaç mamulleri sanayi, 22 adedi bina inşaatı sanayi, 2 adedi maden çıkarma sanayi, 133 adedi maden işletme sanayi, 2 adedi kâğıt ve karton sanayi ve 15 adedi kimya sanayisidir. İstihdam daha çok tarımsal, dokuma ve madencilik sanayi dallarında yoğunlaşmıştır. 19. yüzyılda Diyarbakır'da pamuklu, yünlü, ipekli kumaş dokumacılığı, demircilik, bakırcılık ve kuyumculuk önemli sanayi ve ticari faaliyetlerdir. Diyarbakır, Avrupa pazarlarına büyük miktarlarda tekstil ürünü ihraç etmesi açısından zengin bir geleneğe sahiptir. 1900'lerin başında Diyarbakır, Osmanlı Devletinde İstanbul, Bursa ve Trabzon'dan sonra en önemli tekstil üretim merkezidir. Diğer taraftan diğer bölgelere mal ihraç eden önemli bir sanayi merkezidir (ÖZER, 2012). İpekyolu ticaret güzergâhında Şanlıurfa ve Diyarbakır yer aldığından, Bölge hem ticaret, hem de tarihsel ve kültürel değer olarak canlılığını korumuştur. 20

23 1.2 TRC2 BÖLGESİ NİN DÜNYA, ÜLKE VE BÖLGE İÇİNDEKİ KONUMU Dünya İçindeki Konum TRC2 bölgesi Türkiye'nin güneydoğusunda bulunduğundan, başta Suriye ve Irak olmak üzere Ortadoğu ülkeleri ile geçmişten gelen ilişkilere sahip sınır bölgesidir. Türkiye nin 2000 li yıllarda Ortadoğu politikasındaki değişiklik ile Bölgenin sorunlarıyla yakından ilgilenmesi, Bölgede her geçen gün etkinlik kazanmasına ve Bölge ülkeleriyle ekonomik ilişkilerinin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Türkiye'nin 2012 yılında Irak ile yaptığı ihracat, 2008 yılından bu yana yıllık ortalama % 30 artarak 10,8 milyar dolara ulaşmış ve Irak, Türkiye'nin Almanya'dan sonra en fazla ihracat yaptığı ülke konumuna gelmiştir. Irak ihracatında % 24,2 oranıyla "gıda ürünleri ve içecek" sanayi birinci sırada yer alırken "ana metal sanayi" ikinci ve "elektrikli makine ve cihazlar" üçüncü sırada öne çıkmaktadır. Irak'a ihracatın neredeyse tamamı Habur Sınır Kapısından karayolu ile sağlanmaktadır. Dış ticaret verileri, ülkeler arası işbirliğini açıklayan önemli göstergelerden biridir. Diyarbakır'ın Irak'a yaptığı ihracat yıllar itibariyle artış göstererek, 2012 yılında Diyarbakır toplam ihracatının % 54'ünü oluşturmuştur. Buna rağmen Diyarbakır'ın Irak'a yaptığı 107 milyon dolar ihracat miktarı, Türkiye'den Irak'a yapılan toplam ihracatın sadece % 1'ini oluşturmaktadır. Öte yandan Gaziantep ili, 2012 yılında Irak'a yaklaşık 2,3 milyar dolar ihracat yaparak tek başına ülke ihracatının % 21'ini oluşturmuştur. Diyarbakır'ın en çok ihracat yaptığı diğer ülkeler sırasıyla Çin (61 milyon), Umman (9 milyon) ve Suudi Arabistan'dır (5 milyon). Şanlıurfa ihracatında da Irak 61 milyon dolar ile en büyük paya sahiptir. Irak'ı Umman (9 milyon), Endonezya (5 milyon) ve Suriye (3,5 milyon) takip etmektedir. Türkiye'nin en uzun kara sınırına sahip olduğu komşusu Suriye olup bu sınırın uzunluğu 911 km.dir. Şanlıurfa da Suriye ye açılan 3 sınır kapısı bulunmaktadır. Bunlardan ikisinin sınır kapıları kapalı, Akçakale sınır kapısından ise sadece yolcu geçişleri yapılmaktadır. Türkiye, 2000 li yıllardan itibaren Suriye ile geliştirilen olumlu ekonomik ve siyasal ilişkiler sonucu, Suriye yi Türkiye nin Ortadoğu ya açılan kapısı konumuna getirmiştir. Böylece yılları arasında Şanlıurfa nın Suriye ye ihracatı 157 kat artmıştır. Suriye, 2009 da Türkiye ile çeşitli alanlarda 51 adet işbirliği anlaşması imzalamıştır. Suriye nin Şanlıurfa toplam ihracatındaki payı 2005 yılında % 1,1 iken 2009 ve 2010 yılında Şanlıurfa nın en çok ihracat yaptığı ülke olmuştur. Şanlıurfa, Suriye ye en çok ihracat yapan iller sıralamasında 2011 yılında 5. il olmuştur. Kriz sonrası dönem olan 2012 yılında Şanlıurfa dan Suriye ye ithalatın durduğu, ihracatın ise % 90 ların üstünde azaldığı, Suriye'ye ihracat yapan firma sayısı da bir önceki yıla göre % 25 civarında azalmıştır. Türkiye nin Suriye den ithalatındaki ürün grupları incelendiğinde; yıllarında aynı zamanda Suriye ye en çok ihraç ettiğimiz ürün grubu olan kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıtlar grubunun % 31,5 ile ithalatta da 1. sırayı aldığını görmekteyiz. İkinci sırada tekstil ürünleri bulunmaktadır. 21

24 1.2.2 Ülke İçindeki Konum TRC2 Bölgesi Türkiye nin güneydoğusunda, Yukarı Mezopotamya olarak adlandırılan, Dicle ve Fırat havzaları içerisinde yer almaktadır. Bölge; Güneydoğu Anadolu Bölgesinin orta bölümünde yer alan Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinden oluşmaktadır. Bölge; batısında Gaziantep, Adıyaman ve Malatya, kuzeyinde Elazığ ve Bingöl, doğusunda Mardin ve Batman illeri ve güneyinde Suriye ile sınır komşusudur. Harita 1-1- TRC2 Bölgesi nin Türkiye ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Konumu 2003 yılı İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması na göre, Diyarbakır 63. sırada, Şanlıurfa ise 68. sırada yer almaktaydı. Aynı araştırmanın 2011 yılında hazırlanmış güncel verilerine göre iller; demografi, eğitim, sağlık, istihdam, rekabetçi ve yenilikçi kapasite, mali kapasite, erişilebilirlik ile yaşam kalitesi olmak üzere 8 alt kategoride incelenmiş ve bu araştırmada Diyarbakır 67.sıraya, Şanlıurfa ise 73. sıraya gerilemiştir. Bu kapsamda Gelişmişlik Endeksine Göre Kademeli İl Gruplarında tüm iller 5 gruba ayrılmış; Diyarbakır dördüncü derece gelişmiş iller grubunda, Şanlıurfa ili beşinci derece gelişmiş iller grubunda yer almıştır yıllarını kapsayan GAP Eylem Planında bölge içinde kalkınmayı tetikleyici merkezler olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri cazibe merkezleri olarak belirlenmiştir. Bu yaklaşıma paralel olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinin Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisinde yer alan bölgesel büyüme merkezleri politikasına oldukça uygun olduğu görülmektedir. 22

25 Gelişmişlik ve gelir düzeyi açısından geride kalan Türkiye nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri arasında en büyük kentsel merkezlerin Diyarbakır ( kişi) ve Şanlıurfa ( kişi) merkezleri olduğu görülmektedir. Bu doğrultuda bölgesel büyüme odakları politikaları ile yaratılacak en geniş kalkınma etkisinin Diyarbakır-Şanlıurfa merkezleri ile yaratılacağı öngörülmektedir. Su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesi ile sosyal ve ekonomik kalkınmanın hedeflendiği GAP Projesinde, Diyarbakır (% 25) ve Şanlıurfa (% 38) illeri, sulanabilir alan ve sulama hedefleri açısından en büyük paya sahiptir. Sulama alanlarının büyük bölümünü bünyesinde barındıran TRC2 Bölgesinde sulama projelerinin tamamlanması ile tarımsal üretimde meydana gelecek artışın, bölgede sanayinin gelişimini tetiklemesi beklenmektedir. Bölgesel gelişmişlik farklarını azaltmayı, sektörel kümelenmeyi öne çıkarmayı hedefleyen yeni yatırım teşvik sistemine göre, sosyo-ekonomik gelişmişlik durumları dikkate alınarak 6 farklı bölge oluşturulmuştur. Buna göre TRC2 Bölgesi teşvik sisteminden en fazla faydalanan 6.Bölgede bulunmaktadır yılında alınan yatırım teşvik belgesi sayısı önceki yıllara göre daha yüksek olup Türkiye toplamının % 4 ünü oluşturmaktadır. EDAM (Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma Merkezi) tarafından 2009 yılında yapılan Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi Araştırmasına göre, bölge illeri performansında en kötü endeks değerini; insani sermaye, sosyal sermaye ve emek piyasasında aldığı görülmektedir. İnsani sermayesini düşüren önemli bir etkenin okuma yazma oranının düşüklüğü olduğu belirtilmektedir. Tablo 1.1- Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi, 2009 Türkiye Sıralaması Şanlıurfa Diyarbakır Genel Sıralama Ekonomik Etkinlik ve Canlılık Emek Piyasası Fiziki Altyapı İnsani Sermaye Yaratıcı Sermaye Sosyal Sermaye Kaynak: EDAM,

26 Sivas Erzurum Osmaniye Bartın Sinop Erzincan Ordu Tokat Tunceli Kilis Aksaray Gümüşhane Yozgat Kars Bayburt Diyarbakır Adıyaman Batman Iğdır Siirt Van Ardahan Şanlıurfa Bingöl Mardin Şırnak Bitlis Hakkari Ağrı Muş Grafik 1.1- EDAM Türkiye İçin Rekabet Endeksi Sıralaması (Son 30 il) Kaynak: EDAM, 2009a. Uluslararası Rekabet Kurumu tarafından yapılan İller Arası Rekabetçilik Endeksi sonuçlarına göre, Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri genel endeks sıralamalarında sırası devamlı yükselen 10 il arasında yer almış, Diyarbakır yılları arasında 7 basamak yükselişle en hızlı yükselen il olmuştur döneminde en rekabetçi 32. il olarak belirlenen Diyarbakır ın Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik Alt Endeksi nde göstermiş olduğu ilerlemenin; Şanlıurfa'nın ise Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli Alt Endeksi genel endeks değerine olumlu yönde yansıdığı belirtilmiştir. Ancak beşeri sermaye ve yaşam kalitesi endeksinde bölge illerinin performansı çok düşük kalmaktadır. Tablo 1.2- İllerarası Rekabetçilik Endeksi, 2010 Türkiye Sıralaması Şanlıurfa Diyarbakır Genel Sıralama Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli 7 29 Erişebilirlik Kaynak: URAK,2010. Grafik 1.2- URAK İller Arası Rekabetçilik Endeksi Sıralaması (İlk 41 İl),

27 İstanbul Ankara İzmir Bursa Kocaeli Eskişehir Tekirdağ Antalya Adana Gaziantep Hatay Kayseri Zonguldak Mersin Trabzon Samsun Konya Isparta Muğla Aydın Denizli Manisa Balıkesir Edirne Erzurum Sakarya Elazığ Malatya Yalova Sivas Kırklareli Diyarbakır Çanakkale Kahramanmaraş Rize Kırıkkale Nevşehir Karabük Şanlıurfa Uşak Burdur Kaynak: URAK, 2010a. Tablo 1.3- İstanbul Üniversitesi Küresel Rekabet Endeksi Araştırması, 2012 Diyarbakır Şanlıurfa Genel Sıralama Demografik Yapı Altyapı Ulaşım ve Erişilebilirlik Sağlık Eğitim Sosyal Yaşam Kaynak: İÜ, İstanbul Üniversitesi ve İstanbul Kalkınma Ajansı işbirliği ile hazırlanan 2012 yılı Küresel Rekabet Endeksi çalışmalarında Diyarbakır ili 40. sırada Şanlıurfa ili de 56. sırada yer almıştır. Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin demografik yapı ve eğitim başlıklarında ülkenin son sıralarında yer alması ve ekonomik etkinlikte yeterli performansı gösterememeleri yaşam kalitesini ve rekabetçilik düzeyini olumsuz etkilemektedir. Bölge, 2008 yılında 12,1 milyar TL olan GSKD miktarı ile ülke toplam değerinin % 1,7 sini oluşturmakta ve bu oranla Düzey 2 Bölgeleri arasında 17 nci sırada bulunmaktadır. Türkiye nin fert başına GSKD si dolar olarak gerçekleşmişken, TRC2 Bölgesi nde fert başına GSKD dolar ile ülke ortalamasının yarısından daha az olarak gerçekleşmiştir. 2004, 2005 ve 2006 yılları GSKD miktarlarına bakıldığında bölgenin GSKD sinin sürekli bir artış gösterdiği ancak bu artış oranının ülke genelindeki artış oranının gerisinde kaldığı görülmektedir yılı bölge GSKD sinin % 61,9 unu hizmetler, % 21,5 ini tarım, % 16,6'sını sanayi sektörü oluşturmaktadır yılından 2008 yılına gelindiğinde, Bölgede hizmetler sektörünün payını arttırarak ülke değerine (% 64,3) yaklaştığı, sanayi payının ülke değerinin (% 27,2) önemli 25

28 ölçüde gerisinde kaldığı ve tarım payının toplam değer içindeki payının azalmasına karşın büyük bir farkla ülke ortalamasının (% 8,5) üzerinde olduğu görülmektedir. Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri nüfus bakımından Türkiye'nin 9. ve 12. büyük illeri, kent büyüklüklerine göre 11. ve 13. büyük kentleridir yılı Nüfus ve Konut Araştırması sonuçlarına göre Şanlıurfa daki işsizlik oranı 10,4, Diyarbakır da ise 13,8 dir. Diyarbakır Türkiye'de işsizlik oranının en yüksek olduğu 2. il, Şanlıurfa ise 13. il olarak görülmekte, işgücüne katılım oranı ve istihdam oranında da Diyarbakır ili tüm iller içinde sondan ikinci sırada gelmektedir. Bu durum kentsel nüfusun yığıldığı Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinde ciddi sorunlara işaret etmektedir. Doğal nüfus artış hızı ve buna bağlı olarak çocuk nüfusunun yüksek olduğu Şanlıurfa bağımlı nüfus oranında 1. sıradadır. Buna karşın ilköğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısında da Şanlıurfa 1. sırada Diyarbakır ise 7. sırada gelmektedir. TÜİK işgücü ve istihdam verilerine göre Diyarbakır ili işsizlik oranı tüm iller içinde en yüksek işsizliğe sahip ikinci il, en düşük işgücüne katılım ve istihdam oranının olduğu 80 inci il durumundadır. TRC2 Bölgesi istihdam oranı ve işgücüne katılımda 26 düzey 2 bölgesi içinde son sırada, işsizlik oranında da 16. Sıradadır. Bunun yanında TRC2 Bölgesi kadınların işgücüne katılım oranının (% 6,4) en düşük olduğu bölgeler arasında olması toplumsal refah ve ekonomik gelişme için önemli sorun alanlarından birini oluşturmaktadır. TUİK 2012 verilerine göre, TRC2 Bölgesinde sanayinin, hizmetler ve tarım sektörünün gerisinde kalması, bölge ekonomisi için dikkate değer bir olumsuzluk olarak değerlendirilmektedir. İstihdamın sektörel dağılımında, TRC2 Bölgesi nde tarım sektörü istihdamı, toplam istihdamın % 30,1 i ile ülke ortalamasının (% 24,6) üzerinde; sanayi istihdamı % 23,7 si ile ülke ortalamasının (% 26,0) gerisinde ve hizmetler sektörü istihdamı % 46,2 i ile ülke ortalamasının (% 49,4) üzerindedir. Bölgede hizmetler sektörünün hızla gelişmesinin yanında sanayinin gelişimi yetersiz kalmaktadır. TRC2 Bölgesinde istihdam edilenlerin sektörel dağılımına bakıldığında, yıllar itibariyle tarım sektöründe istihdam oranında azalma olurken diğer sektörlerde artış olduğu gözlemlenmektedir. Yıllar itibariyle TRC2 Bölgesinde tarımdan kopan işgücünün büyük oranda hizmetlere kaydığı görülmektedir. İllerin ve Bölgelerin Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması na göre (DPT, 2003); TRC2 Bölgesi imalat sanayi gelişmişlik sıralamasında Düzey 2 bölgeleri arasında 22 nci sırada yer almaktadır. Türkiye ve TRC2 Bölgesi sanayi göstergeleri karşılaştırıldığında, sanayi sektöründe istihdam edilenlerin payının, ülke geneline oranla önemli ölçüde geride kaldığı görülmektedir. TRC2 Bölgesi 2001 yılı GSYİH ının ve 2006 yılı GSKD sinin sektörel dağılımlarında, sanayi sektörü payı ülke geneline göre önemli bir farkla geride kalmaktadır. TRC2 Bölgesi, Türkiye nin en kapsamlı kalkınma projesi olan Güneydoğu Anadolu Projesi içinde yer almaktadır. Şanlıurfa ili zengin su ve toprak kaynakları ile GAP yatırımlarının merkezi konumundadır. Ayrıca TRC2 Bölgesi toplam Hidroelektrik Kurulu gücü, ülke Hidroelektrik Kurulu gücünün % 34,16 sına sahiptir. TÜİK 2012 verilerine göre, TRC2 Bölgesi nde bitkisel üretim yapılan ekim alanları ha olup, ülke ekim alanlarının % 8,8 sini oluşturmakta ve Düzey 2 Bölgeleri arasında 26

29 1 inci sırada yer almaktadır. Fakat Bölge, Düzey 2 Bölgeleri arasında bitkisel üretim miktarı (ton) en fazla olan 2 nci bölgedir. Bunun yanında Düzey 2 Bölgeleri arasında kişi başına canlı hayvan miktarı en düşük olan 10'uncu bölge, kişi başına hayvansal ürünler miktarı ise en düşük olan 8'inci bölgedir. TÜİK 2011 verilerine göre; Bölge, 26 Düzey 2 Bölgesi arasında sinema salonunda bulunan koltuk sayısı en düşük 7 nci bölge konumunda, tiyatro salonunda bulunan koltuk sayısı en düşük 9 uncu bölge, kütüphanede bulunan kitap sayısı en az olan 5. bölge konumundadır yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre; Bölge kişiden oluşan nüfusu a sahip olup, Bölge nüfusu ülke toplam nüfusunun % 4,4 ünü oluşturmaktadır. Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin Gaziantep ten sonra en büyük nüfusa sahip illeridir yılında Şanlıurfa nın nüfusunun kişi olması beklenirken, Diyarbakır nüfusunun kişi olacağı tahmin edilmektedir yılında nüfus sıralamasında 9. sırada bulunan Şanlıurfa 2023 yılında Türkiye nin nüfusu en fazla 6. ili olacaktır yılında nüfus sıralamasında 12. sırada bulunan Diyarbakır ise 2023 yılında bir sıra ilerleyerek 11. sırada bulunan il olması beklenmektedir Yılı ADNKS verilerine göre; TRC2 Bölgesi nin yıllık ortalama nüfus artış hızı yaklaşık 20,19 olup ülke ortalamasının ( 12,01) üstündedir. TRC2 Bölgesi, nüfus artış hızı oranında, yaklaşık binde 20 oranıyla Düzey 2 Bölgeleri arasında 2 inci sıradadır ve Türkiye ortalamasının üstündedir. Hem yüksek doğurganlık hızı hem bölgenin göç alması bu oranda etkilidir. Nüfusun yaş bağımlılık oranına bakıldığında, TRC2 Bölgesi nin Düzey 2 Bölgeleri arasında en yüksek orana sahip 3 üncü bölge olduğu görülmektedir. TRC2 Bölgesi göç alan ve göç veren bir yapıya sahiptir. Bölge, Düzey 2 Bölgeleri arasında en fazla göç veren 10 uncu Bölge konumundadır. Bölge, en çok göçü İstanbul iline vermektedir. İkinci sırada ise, mevsimlik göç eden nüfusun en yoğun olarak yöneldiği Çukurova Bölgesi gelmektedir. Eğitim ve sağlıkla ilgili göstergeler bölge hizmetlerinin geri kaldığını göstermektedir. İllerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması na göre (DPT, 2003); eğitim sektörü gelişmişlik sıralamasında TRC2 Bölgesi 26 düzey 2 bölgesi içinde 25 inci sırada yer almaktadır. Benzer biçimde sağlık sektörü gelişmişlik sıralamasında Bölge, 26 düzey 2 bölgesi içinde 23 üncü sıradadır. TÜİK 2011 verilerine göre; TRC2 Bölgesinde yüzbin kişi başına düşen toplam hastane yatak sayısı 2007 yılında bu sayı 145 iken, 2011 yılında 185 e çıkmıştır. Diyarbakır'da bu sayı 254 yatak ile Türkiye ortalamasına çok yakın iken, Şanlıurfa'da 185 yatak ile ortalamanın çok altında olduğu görülmektedir. Şanlıurfa ihracatında ağırlıklı sektörün sanayi sektörü olduğunu görmekteyiz. Şanlıurfa ihracatında: elektrik motoru, jeneratör, transformatörler ürün grubu % 24 ile pay ile ilk sıradadır; demir-çelik ana sanayi %14 ile 2.sırada; tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler % 11 ile 3.sıradadır. Şanlıurfa ihracatının % 83 nü ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. 27

30 Diyarbakır ihracatında ağırlıklı sektör madenciliktir. Diyarbakır ihracatında: kum, kil ve taşocakçılığı ürün grubu % 27 ile pay ile ilk sıradadır; öğütülmüş tahıl ürünleri %24 ile 2.sırada; taş % 11 ile 3.sıradadır. Diyarbakır ihracatının % 85 ini ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. Bölge kara, hava ve demiryolu ile ulaşılabilir bir merkez olup, önemli ulaşım bağlantılarının kesişme noktasındadır. Diyarbakır Havaalanı Devlet Hava Meydanları İşletmesi 2012 yılı istatistiklerine göre, ülkede trafiğe açık olan 49 havaalanı yolcu trafiği içerisinde en fazla yolcu taşınan 11 inci Havaalanı konumundadır. Şanlıurfa GAP Havaalanı ülkenin en büyük kargo havalimanı olarak inşa edilmiş ve 2007 yılında hizmete açılmıştır. Diyarbakır'ın mevcut terminal binası kapasitesini aşmış durumda olduğundan, DHMİ Genel Müdürlüğü tarafından aynı havalimanı sınırları içinde yeni bir arazi üzerinde, iç ve dış hatlara hizmet verebilecek; m 2 oturum alanına sahip, yaklaşık m 2 kullanım alanı ve 936 araç kapasiteli açık otoparkı ve araçlık kapalı otoparkı olan, 10 uçak kapasiteli (6 adedi yolcu köprülü) yeni bir terminal binasının yapılması planlanmaktadır. Havalimanının yolcu kapasitesi yolcu/yıl olacaktır. Erzincan-Diyarbakır-Mardin demiryolu projesi kapsamında Diyarbakır, Erzincan, Elazığ, Mardin, Sivas ve Ankara, yüksek hızlı tren hatlarıyla birbirine bağlanacaktır. Öngörülen demiryolu hattının İç Anadolu ve Karadeniz bölgelerini birleştirecek olması nedeniyle yerel ve uluslararası yük ve yolcu ulaşımı açısından önemli bir işleve sahip olması beklenmektedir. Diyarbakır-Şanlıurfa arasında yapılması planlanan demiryolu hattı ile ortalama seyahat süresi yolcu trenleri için 45 dakika, yük trenleri için 135 dakika olarak planlanmaktadır. Hat sonu olan Şanlıurfa kesiminde ise, Şanlıurfa-Mürşitpınar Demiryolu na entegrasyon sağlanacaktır Bölge İçindeki Konum Türkiye'de Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi Araştırması na göre yerleşmeler ekonomik ve sosyal ilişkiler sisteminden kaynaklanan bir hiyerarşik düzen içinde yer almaktadır. Söz konusu çalışmada, üst kademe merkezlerin güçlü birer büyüme noktası oluşturarak alt kademe merkezleri uyaracağı, kademeli olarak büyüyen merkezler sistemiyle kalkınmanın hızlandırılacağı ve kalkınmanın getireceği gelir etkisi, fiziksel altyapı ve mal-hizmet arzının mekânsal olarak daha adil paylaşılacağı öngörülmüştür. Tablo 1.4- Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi Derecesi Niteliği Fonksiyonu 1 Kırsal Yerleşme Tarımsal üretim 2 Köy Grup Merkezi (Belde) Ticaret/Hizmet/Tarımsal Üretim 3 Kentsel Merkez (İlçe) Ticaret/Hizmet/Tarımdışı Üretim 4 Yöresel Merkez (İl) Ticaret/Hizmet/K.Sanayi/Sanayi 5 Bölge Merkezi Alt Bölgesel Ölçekte Ticaret, Sanayi ve Hizmetler 6 Bölgesel Metropol Metropoliten İşlevler 28

31 7 Ülkesel Metropol Ülkesel ve Ülkelerarası İşlevler Kaynak: DPT, İstanbul un ülke metropolü olarak 7. kademe merkez statüsünde olduğu yerleşmeler sisteminde, Diyarbakır 5. kademe merkez olarak, Şanlıurfa 4. kademe merkez olarak tanımlanmıştır. 5. kademe merkez, Bölge merkezi olarak tanımlanmaktadır. Bu merkezler, bölgesel ölçekte ticaret, sanayi ve hizmetler fonksiyonları ile alt kademe merkezler için mal ve hizmet sağlamaktadır. 5. kademe bölge merkezi olarak Diyarbakır Kentinin etki alanına, ilin daha çok doğu ve güneyindeki yerleşmeler girmektedir. Bunlar, Diyarbakır, Mardin, Siirt, Batman, Şırnak, Van, Hakkari, Bitlis illeri ile, Şanlıurfa ilinin, Siverek, Hilvan, Bingöl ilinin, Merkez, Genç, Solhan ilçeleri ve Muş Merkez ilçesidir. Diyarbakır ilinin Ergani ilçesi de bir ara kademe (4. kademe) fonksiyonu taşımaktadır. Diyarbakır ilinin Bismil, Çermik, Çınar, Çüngüş, Dicle, Hani, Hazro, Kulp, Lice ve Silvan ilçeleri 3. kademe hizmet merkezleridir. Aynı araştırmaya göre, Şanlıurfa ili 4. kademe merkezi, Gaziantep ili 6. kademe merkezinin etki alanında bulunmakta ve kendi idari sınırları içindeki yerleşmelere mal ve hizmet sunmaktadır. İlde 3. kademe merkezler olarak; Akçakale, Birecik, Bozova, Halfeti, Hilvan, Siverek Suruç, Viranşehir ilçeleri tanımlanmıştır. Türkiye de Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi Araştırması nın yapıldığı dönemden günümüze gelindiğinde Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinin nüfusları yaklaşık 7 kat ve 5 kat oranında büyümüş, fiziksel ve sosyoekonomik gelişmelerle birlikte hizmet sunumları artmış ve çeşitlenmiştir. Diyarbakır ve Şanlıurfa, Gaziantep ile beraber Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin en büyük nüfuslu merkezleri konumundadır yılı itibarıyla Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri nüfusu, Güneydoğu Anadolu Bölgesi toplam nüfusunun % 42 sini oluşturmaktadır. 29

32 Harita 1-2- Nüfus Büyüklüklerine Göre Yerleşim Merkezleri, 2012 Kaynak: TÜİK, Büyüme kutuplarının geliştirilmesi yaklaşımı doğrultusunda yerleşim merkezlerinin kademelenmesi çalışması ile fonksiyonel bölgelerin tanımlanması ve bu merkezlere yapılacak yatırımlarla sosyoekonomik gelişmenin; ölçek ekonomisi ve yığılma ekonomileri etkileri ile çevre bölgelerde de başlaması amaçlanmıştır. Bu amaca paralel olarak, Dokuzuncu Kalkınma Planı nın, Bölgesel Gelişme Politikasının Merkezi Düzeyde Etkinleştirilmesi önceliği altında belirli büyüme ve çekim merkezleri olarak Cazibe Merkezlerinin oluşturulması politikası yer almaktadır. Bu kapsamda Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde Gaziantep, Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri büyüme ve hizmet sunma potansiyeli yüksek olan Cazibe Merkezleri olarak belirlenmiştir ve 2008 yılları ülke ve bölge GSKD sinin iktisadi faaliyet kollarına göre dağılımına bakıldığında; tarım sektörü payının % 26 dan % 21,5 e düşerek ülke ortalamalarının üzerinde bir hızla azaldığı, sanayi payının % 16 dan % 16,6'ya yükseldiği ve hizmetler sektörü payının % 58 den % 61,9 a yükselerek ülke değerinin üzerinde bir hızla GKSD içindeki payını artırdığı gözlenmektedir. Yüksek kentsel nüfuslarıyla başta Diyarbakır kenti olmak üzere, bölge merkezleri ana kent olma (metropolitenleşme) sürecine girmiştir. Diyarbakır kentinin geleneksel bölge merkezi konumunda olması, insan kaynakları ve örgütlenmenin gelişmiş olması, büyükşehir statüsünde olması, kentte sosyal ve ekonomik alanda hizmet sunumunun gelişmesi, işlevsel ilişkilerin çevre 30

33 belediyeleri ve kentsel bölgeyi de kapsayacak biçimde yaygınlaşması, kentin metropoliten özellikler kazanmasını sağlamıştır. Diyarbakır ili sağlık, eğitim, ulaştırma ve ticaret alanlarında sahip olduğu bölgesel donatılarla çevre illere hizmet sunmaktadır. Bölgesel ölçekte hizmet veren sağlık kuruluşları ile Diyarbakır, Gaziantep le birlikte Doğu Anadolu Bölgesi nde ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yer alan birçok il için sağlık hizmeti merkezi konumundadır. Ayrıca bölgesel ölçekte hizmet veren Diyarbakır Havaalanı, Doğu Anadolu Bölgesi nde ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde en yüksek yolcu ve yük trafiğinin gerçekleştiği havaalanı konumundadır. Bu durum kentin ve hinterlandının ulusal ve uluslararası merkezlerle yoğun işlevsel ilişkiler içinde olduğu ve bağlantılar kurduğunun bir göstergesidir. Ayrıca kamu kurumlarının bölge merkezlerinin önemli bir bölümünün kentte konumlanması da, Diyarbakır ın bölgesel merkez olma özelliğini destekleyen işlevler olarak öne çıkmaktadır. Hizmet sektörü ağırlıklı 5. Kademe Bölge merkezi konumunda olan Diyarbakır kenti; ekonomisindeki olumsuzluklara rağmen, yüksek kentsel nüfusu, hizmetlerin uzmanlaşması ve kazanmakta olduğu metropoliten işlevler ile 6. Kademe Bölgesel metropol olma sürecine girmiştir. Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında 1990 lı yıllardan günümüze bölgede birçok kamu yatırımı gerçekleştirilmiş, bu yatırımların büyük bir bölümü su ve toprak kaynakları doğrultusunda özellikle Şanlıurfa ya yapılmıştır. Şanlıurfa da hidroelektrik santrallerin kurulması, enerji üretiminin artması, sulama alanlarının artması, tarımsal gelişmeler, sanayinin gelişimi, sınır ötesi ticaret ve işbirliklerinin artması gibi gelişmeler ile uluslararası havaalanın yapılması, otoyol yapımı gibi yatırımlar birçok sektörü harekete geçirmiş ve sosyoekonomik gelişmeyi hızlandırmıştır. Şanlıurfa nın mal ve hizmet sunumunu arttırdığı açıkça görülmektedir. Bölge illeri kamu hizmetleri sunumunda merkezi konuma sahiptir. Diyarbakır birçok kamu kurumunun bölge teşkilatının yer aldığı il olarak, 11 farklı ile hizmet sunmaktadır. Diyarbakır da bulunan Bölge Müdürlüklerinin yetki alanları ile Diyarbakır ilinin 5. kademe merkez olarak etki alanlarının büyük bir kısmı çakışmaktadır. Benzer şekilde merkezi Şanlıurfa da bulunan Bölge Müdürlüklerinin yetki alanı, Şanlıurfa ili dışındaki bazı bölge illerini kapsamaktadır. Ayrıca Merkezi Şanlıurfa da olan GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı ve Bölge Müdürlüğü tüm GAP illerine (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak) hizmet vermektedir. Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri, Güneydoğu Anadolu Bölgesi içinde Gaziantep le birlikte yüksek oranda göç almakta ve göç vermekte olan merkezler konumundadır. Alınan göçün yönü, Bölgenin kendi kırsalından ve alt kademe merkezlerinden üst kademe merkezlere doğru, sonrasında da ülkenin metropol kentlerine doğru olmaktadır. Başka bir ifadeyle Bölge merkezleri, kırsaldan metropollere doğru yaşanan göçte ara kademe veya geçiş bölgesi konumunda olmakta, istihdam olanaklarının yetersizliği nedeniyle göçle gelen nüfus bölgede tutulamamaktadır. 31

34 1.3 TRC2 BÖLGESİNİN COĞRAFİ KONUMU Güneydoğu Anadolu Bölgesinin orta bölümünde yer alan TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır) Bölgesi, 36 derece 40 dakika ve 38 derece 43 dakika kuzey enlemleriyle, 37 derece 50 dakika ve 41 derece 20 dakika doğu boylamları arasında yer almaktadır. Göl hariç ,48 km 2 lik yüzölçümü ile Türkiye yüzölçümünün % 4,4 ünü oluşturan TRC2 Bölgesi nin doğuda Batman, Mardin; batıda Gaziantep, Adıyaman; kuzeyde Elazığ, Malatya, Bingöl ve Muş illeri ile sınırı olup güneyde Suriye ile ülke sınırı bulunmaktadır. Harita 1-3: TRC2 Bölgesi İl İdari Sınırları TRC2 Bölgesi illerinde kent merkezleri dâhil farklı büyüklükte ve farklı coğrafi şartları bulunan 28 ilçe bulunmaktadır. Şanlıurfa ilinde; Akçakale, Birecik, Bozova, Ceylanpınar, Halfeti, Harran, Hilvan, Siverek, Suruç, Viranşehir ilçeleri ve Merkez ilçe dâhil 11 ilçe, Diyarbakır ilinde ise; Büyükşehir sınırları içinde bulunan Merkez, Sur, Yenişehir, Kayapınar ilçeleri dâhil Bağlar, Bismil, Çermik, Çınar, Çüngüş, Dicle, Eğil, Ergani, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice, Silvan olmak üzere toplam 17 ilçe bulunmaktadır. Bölgede Şanlıurfa ilinde 26, Diyarbakır ilinde 29 olmak üzere toplam 55 belediye bulunmakta; ayrıca Şanlıurfa ilinde ve Diyarbakır ilinde 805 olmak üzere köy bulunmaktadır. Şanlıurfa ili idari yönden dağınık bir yerleşim özelliğine sahiptir. İlçelerin idari sınırlarını gösteren harita aşağıdaki gibidir. 32

35 Harita 1-4- TRC2 Bölgesi İlçe İdari Sınırları 1.4 İLÇELERİN SOSYO-EKONOMİK GELİŞMİŞLİK DÜZEYLERİ İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması nda (DPT, 2004); sosyoekonomik gelişmişlik durumu ilçeler düzeyinde incelenmiştir. Gelişmişlik sıralaması belirlenirken demografik göstergeler, istihdam göstergeleri, eğitim göstergeleri, sağlık göstergeleri, sanayi göstergeleri, tarım göstergeleri, inşaat göstergeleri, mali göstergeler, altyapı göstergeleri ile diğer refah göstergeleri kullanılmıştır. Bu çalışmaya göre Diyarbakır ve Şanlıurfa daki ilçelerin gelişmişlik sıralaması aşağıdaki haritada gösterilmektedir. 33

36 Harita 1-5- TRC2 Bölgesi İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi, 2004 Kaynak: DPT, Diyarbakır merkez ilçe, 872 ilçe içinde 70 inci, Şanlıurfa merkez ilçe 146 ncı sırada olup 2 nci derece gelişmiş ilçe statüsündedir. TRC2 Bölgesi ndeki merkez ilçeler dışındaki ilçe merkezlerinin önemli bir kısmının 872 ilçe arasında son sıralarda yer aldığı görülmektedir. Şanlıurfa ilinde Harran, Diyarbakır da ise Eğil, Hazro, Dicle, Çınar, Hani, Kulp, Kocaköy ilçeleri başta olmak üzere TRC2 Bölgesi nde 16 ilçenin gelişmişlikte son 100 e girmesi dikkat çekicidir. Bu ilçelerin sayısı, TRC2 Bölgesi ndeki toplam ilçe sayısının yarısından fazladır. 34

37 2. BÖLÜM: DEMOGRAFİK VE SOSYAL YAPI 2.1 DEMOGRAFİK YAPI Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinin sahip olduğu dinamik yapı, demografik göstergelere de yansımaktadır. Tabloda Bölge nin genel demografik göstergelerine yer verilmiştir. Tablo 2.1- TRC2 Bölgesi Genel Demografik Göstergeleri Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Toplam Nüfus (kişi) (2012) Şehirleşme Oranı (yüzde) (2012) 55,4 72,6 63,5 77,3 Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması (2003) Yıllık Ortalama Nüfus Artış Hızı ( )(2012) 26,3 13,4 20,2 12,0 Nüfus Yoğunluğu (kişi/km 2 ) (2012) Toplam Yaş Bağımlılık Oranı (2012) 81,7 66,3 74,1 48,0 Toplam Doğurganlık Hızı ( ) (2011) 4,36 3,14 3,75 2,02 Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü (kişi) (2011) 6,2 5,9 6,0 3,8 Kaynak: DPT, 2003; TÜİK, TRC2 (Şanlıurfa-Diyarbakır) Bölgesi 2012 yılı nüfusu olup ülke toplam nüfusunun ( ) % 4,4 ünü oluşturmaktadır. TRC2 Bölgesi, 26 Düzey 2 Bölgesi arasında sosyo-ekonomik gelişmişlik derecesine göre 23 üncü sırada, Şanlıurfa ili 81 il arasında 73 üncü ve Diyarbakır ili 67 inci sırada yer almaktadır. Ortalama hane halkı büyüklüğü, toplam doğurganlık hızı, toplam yaş bağımlılık oranı değerlerine bakıldığında; TRC2 Bölgesi değerlerinin ülke ortalamasının üzerinde olduğu görülmektedir. TRC2 Bölgesi 2012 yılı yıllık nüfus artış oranı 20,2 olup, Düzey 2 Bölgeleri arasında en yüksek değere sahip 2 inci Bölge konumundadır Nüfus Nüfus Büyüklüğü Şanlıurfa-Diyarbakır Bölgesi; 26 Düzey 2 Bölgesi arasında en yüksek nüfusa sahip 7 inci bölge konumunda olup Şanlıurfa ili 81 il arasında 9 uncu sırada, Diyarbakır ili ise 12 inci sırada yer almaktadır. Tablo 2.2- TRC2 Bölgesi Nüfusunun ve Bölge İlleri Nüfusunun Düzey 2 ve Düzey 3 Birimleri İçindeki Sıralaması, 2012 Düzey 3 Kodu Düzey 2 Bölgeleri Sıra Nüfus Kodu Sıra Nüfus İlleri TR10 İstanbul TR100 İstanbul

38 Düzey 3 Kodu Düzey 2 Bölgeleri Sıra Nüfus Kodu Sıra Nüfus İlleri TR51 Ankara TR510 Ankara TR31 İzmir TR310 İzmir TR62 Adana, Mersin TR411 Bursa Bursa, Eskişehir, TR41 Bilecik TR621 Adana Kocaeli, Sakarya, TR42 Düzce, Bolu, TR611 Antalya Yalova Şanlıurfa, TRC2 Diyarbakır TR521 Konya Hatay, TR63 Kahramanmaraş, TRC11 Gaziantep Osmaniye Manisa, Afyon, TR33 Kütahya, Uşak TRC21 Şanlıurfa Aydın, Denizli, TR32 Muğla TR622 Mersin Antalya, Isparta, TR61 Burdur TR421 Kocaeli Samsun, Tokat, TR83 Çorum, Amasya TRC22 Diyarbakır Kaynak: TÜİK, Tabloda Şanlıurfa-Diyarbakır Bölgesi nin Düzey 2 İstatistiki Bölge Birimleri (26 bölge) ve Düzey 3 İstatistiki Bölge Birimleri (81 il) arasındaki nüfus büyüklüğü sıralaması görülmektedir. Sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi düşük olan Şanlıurfa-Diyarbakır Bölgesi (Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması: 23; Nüfus Büyüklüğü Sıralaması: 7) ve Bölge illerinin (Şanlıurfa Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması: 73, Nüfus Büyüklüğü Sıralaması: 9; Diyarbakır Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması: 67; Nüfus Sıralaması: 12) yüksek nüfusları ile üst sıralarda yer alması dikkat çekicidir. Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri, Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Gaziantep ilinden sonra en kalabalık illeridir. Bölge illerinin coğrafi ve özel konumlarından dolayı, bölgede ve ülkede stratejik konuma sahip olması illerin nüfuslarına da net bir şekilde yansımıştır. Devlet İstatistik Enstitüsünün yayınladığı istatistiklere göre Diyarbakır ın nüfusu sayımında toplam , sayımında ise olarak belirtilmiştir. İngiliz Dışişleri Bakanlığının 1919 yılında yayınladığı rapora göre Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin nüfusu sırasıyla ve dir. Tablo 2.3 te Türkiye ve her iki ile ait yılları arasındaki nüfus değerleri yer almaktadır. 36

39 Tablo 2.3- Yıllara Göre TRC2 Bölgesi Nüfus Değerleri, Yıllar Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye TRC2 Bölgesi /Türkiye , , , , , , , , , , , ,95 Kaynak: TÜİK, Şanlıurfa-Diyarbakır Bölgesi nin 1965 yılı nüfusunun ülke toplam nüfusu içindeki oranı % 2,95 iken 2012 yılında bu oran % 4,44 e yükselmiştir. Buna göre Bölge illerinin toplam nüfusunun ülke nüfusu içindeki payının sürekli olarak arttığı görülmektedir. TRC2 Bölgesi ve Türkiye toplam nüfusunun yıllara göre değişimi Grafikte gösterilmiştir. Grafik 2.1- TRC2 Bölgesi Toplam Nüfus Değerleri, Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye (Sağ Eksen) Kaynak: TÜİK,

40 Grafiğin sol eksenindeki değerler Bölge illeri nüfusunu, sağ eksenindeki değerler ise Türkiye nin toplam nüfusunu göstermektedir yılları ve yılları arasında her iki ildeki nüfus artışının diğer yıllardan çok fazla olduğu görülmektedir. Bu duruma neden olarak yılları arasında bölge illerine doğru yaşanan yoğun göç hareketleri gösterilebilir Nüfus Artış Hızı Yıllara göre TRC2 Bölgesi, Bölge illeri ve Türkiye nüfus artış hızı Grafikte gösterilmiştir. 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 Grafik 2.2- Nüfus Artış Hızları, ( ) Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, Grafiğe göre her 3 değişken de aynı yönlü hareket etmektedir. Şanlıurfa nüfus artışındaki hareketlenme Türkiye nüfus artış hızıyla paralel bir seyir halindeyken Diyarbakır nüfus artışındaki bu hareketlenme daha yumuşak bir seyir halindedir. Grafikte TRC2 Bölgesi, Düzey 2 Bölgeleri Birimleri ve Türkiye nüfus artış hızı karşılaştırılmıştır. 38

41 Antalya Şanlıurfa, Diyarbakır Gaziantep Kocaeli Van İstanbul Ankara Tekirdağ Mardin Trabzon Bursa Aydın İzmir Adana Hatay Balıkesir Manisa Kastamonu Konya Malatya Kırıkkale Kayseri Zonguldak Samsun Erzurum Ağrı Grafik 2.3- Düzey 2 Bölgeleri Nüfus Artış Hızları, 2012 ( ) , Türkiye (12,01) Kaynak: TÜİK, TRC2 Bölgesi, nüfus artış hızı oranında, yaklaşık binde 20 oranıyla Düzey 2 Bölgeleri arasında 2 inci sıradadır ve Türkiye ortalamasının üstündedir. Hem yüksek doğurganlık hızı hem bölgenin göç alması bu oranda etkilidir. Tabloda Şanlıurfa ili ve ilçelerinin 2011 ve 2012 yılları nüfusları ve nüfus artış hızları görülmektedir. Tablo ve 2012 Yılları Şanlıurfa İli ve İlçe Nüfusları ve Nüfus Artış Hızları Yerleşim Yeri Nüfus Artış Nüfus Artış Nüfus Nüfus Hızı Hızı Merkez , ,3 Akçakale , ,9 Birecik , ,6 Bozova , ,1 Ceylanpınar , ,6 Halfeti , ,1 Harran , ,9 Hilvan , ,0 Siverek , ,9 Suruç , ,3 Viranşehir , ,5 39

42 Yerleşim Yeri Nüfus Artış Nüfus Artış Nüfus Nüfus Hızı Hızı Şanlıurfa , ,3 Kaynak: TÜİK, Yukarıdaki tabloda gösterildiği gibi, Şanlıurfa merkezi, Akçakale ve Harran ilçelerinde nüfus artış hızı fazla olup bazı ilçelerde negatif değerdedir. Söz konusu durumun oluşmasında, il içinde yaşanılan göçlerin etkili olduğunu söylenebilir. Diyarbakır ili ve ilçelerine ait nüfus sayıları ve nüfus artış hızları Tabloda gösterilmektedir. Tablo ve 2012 Yılları Diyarbakır İli ve İlçe Nüfusları ve Nüfus Artış Hızları Yerleşim Yeri Nüfus Artış Nüfus Artış Nüfus Nüfus Hızı Hızı Merkez , ,1 Bismil , ,6 Çermik , ,8 Çınar , ,5 Çüngüş , ,7 Dicle , ,3 Eğil , ,2 Ergani , ,6 Hani , ,9 Hazro , ,0 Kocaköy , ,3 Kulp , ,3 Lice , ,6 Silvan , ,3 Diyarbakır , ,4 Kaynak: TÜİK, yılında toplam nüfus artışı, 2012 yılına oranla daha fazladır yılında Diyarbakır Merkez nüfusu artış hızı önceki yıla göre düşüş göstermiştir Nüfus Yoğunluğu Şanlıurfa ilindeki nüfus yoğunluğu Türkiye ortalamasının altındayken Diyarbakır ilinde ise ortalamanın üstünde yer almaktadır. 1 Bağlar, Kayapınar, Sur ve Yenişehir 40

43 İzmir Ankara Kocaeli Gaziantep Adana Hatay Bursa Zonguldak Şanlıurfa, Diyarbakır Aydın Tekirdağ Mardin Antalya Samsun Trabzon Balıkesir Manisa Van Konya Kırıkkale Malatya Kayseri Ağrı Kastamonu Erzurum Kişi Grafik 2.4- Düzey 2 Bölgeleri Nüfus Yoğunluğu Sıralaması, Türkiye (98) Kaynak: TÜİK, Düzey 2 Bölgeleri arasında sıralama yapıldığında TRC2 Bölgesi 10 uncu (99) sıradadır. Diyarbakır nüfus yoğunluğu sıralamasında 21 nci sırada (106), Şanlıurfa ise 24 üncü sırada (94) yer almaktadır Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ve Medyan Yaş Yaş piramitleri Bölgelerin gelişmişlik düzeylerine dair bilgi verici özelliktedir: Gelişmiş ülkelerde piramitlerin tabanları ve tavanları dar olup orta kısımlar şişkindir. Böyle bir durum; nüfus artış hızının düşük olduğunu, çalışan nüfusun fazla olduğunu buna mukabil bağımlı nüfusun az olduğunu ifade eder. Az gelişmiş ülkelerde ise durum tam bir piramit şekli ile ifade edilmektedir. Yüksek doğum oranı ve kısa olan yaşam süreleri bunda etkili olmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde ise durum her ikisinin ortasında seyretmektedir. Orta kısım şişkin özellikte, taban ve tavan zaman içinde daralmaktadır ve gelişmiş ülke nüfusu profiline benzeme eğilimindedir. 2 Sıralamada birinci olan TR10 İstanbul Bölgesi, olan yüksek değeri ile grafiğe dâhil edilmemiştir. 41

44 Yaş Grubu Yaş Grubu Grafik 2.5- Türkiye'nin Yaş Piramidi, Kişi Kaynak: TÜİK, Türkiye nin yaş piramidine bakıldığında; piramidin orta kısmının şişkin, taban kısmının orta genişlikte ve tavan kısmının dar olduğu görülmektedir. Bu durum orta yaş nüfusun artmakta olduğunu, genç nüfus oranının yüksek olduğunu ve yaşam beklentisinin gelişmiş ülkelere nazaran düşük olduğunu göstermektedir. Grafik 2.6- TRC2 Bölgesi Yaş Piramidi, 2012 Kadın Erkek Kişi Kadın Erkek Kaynak: TÜİK,

45 Yaş Grubu Yaş Grubu Kaynak: TÜİK, Kaynak: TÜİK, Grafik 2.7- Şanlıurfa Yaş Piramidi, Kişi Grafik 2.8- Diyarbakır Yaş Piramidi, Kişi Kadın Erkek Kadın Erkek Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin yaş piramitleri incelendiğinde taban kısmının geniş, tavan kısmının dar olduğu görülmektedir. Bu durum her iki ilde de nüfusun büyük kısmını çocukların oluşturduğunu göstermektedir. Bölge illerinin nüfus yapıları birbirinden farklılaşmaktadır. Diyarbakır da çocuk nüfusun azalma, orta yaş dilimindeki nüfusun artma eğiliminde olduğu ve nüfus yapısının ülke nüfus yapısına benzemeye başladığı gözlenmektedir. Şanlıurfa'da ise çocuk nüfusunun oranı daha fazla olduğu için piramit şekline daha yakın bir görünüm sergilemektedir (Bkz-Ek 1: TRC2 Bölgesi Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Nüfus Dağılımı). 43

46 Yaş 18,3 19,4 21,3 22,0 29,5 30,6 Grafik 2.9- TRC2 Bölgesi ve Türkiye Medyan Yaşı, ,0 30,0 25,0 20,0 Erkek 15,0 Kadın 10,0 5,0 0,0 Türkiye Diyarbakır Şanlıurfa Kaynak: TÜİK, Türkiye medyan yaş değeri 30,1 iken, Şanlıurfa medyan yaş değeri 18,9 ve Diyarbakır medyan yaş değeri 21,7 dir. Grafikte de görüldüğü gibi Bölge nin medyan yaşı Türkiye ortalamasının oldukça altındadır Nüfusun Yerleşim Yerine Göre Dağılımı 2011 ve 2012 yıllarında şehir ve köylerde yaşayan nüfusa göre dağılım aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Türkiye de şehir nüfusunun toplam nüfus içindeki payı 2012 de % 77,3 iken, Diyarbakır ilinde bu oran % 72,6, Şanlıurfa ilinde ise Türkiye ortalamasının çok altında olup % 55,4 dür. Şanlıurfa ilinde kır nüfusunun bu kadar yüksek olmasında (% 44,6) GAP ile artan tarımsal faaliyetler etkili olmaktadır. Tablo 2.6- TRC2 Bölgesi Şehir ve Köy Nüfusu, Türkiye TRC2 Bölgesi Şanlıurfa Yıllar Toplam Şehir Nüfusu Kır nüfusu Şehir ve Köy Nüfusunun Toplam Nüfus İçindeki Oranı (%) Şehir Köy ,8 23, ,3 22, ,4 36, ,5 36, ,5 44, ,4 44,6 44

47 Türkiye İstanbul Ankara İzmir Bursa Adana Gaziantep Kocaeli Kayseri Konya Antalya Tekirdağ Malatya Samsun Mardin Kırıkkale Manisa Şanlıurfa, Diyarbakır Erzurum Balıkesir Aydın Hatay Trabzon Kastamonu Zonguldak Van Ağrı % Diyarbakır Yıllar Toplam Şehir Nüfusu Kır nüfusu Şehir ve Köy Nüfusunun Toplam Nüfus İçindeki Oranı (%) Şehir Köy ,1 27, ,6 27,4 Kaynak: TÜİK, Grafikte Düzey 2 Bölgeleri arasında yapılan sıralamaya göre, TRC2 Bölgesi, şehir ve kır nüfusunun toplam nüfus içindeki oranı sıralamasında orta sıralarda yer almaktadır. Grafik Şehir ve Kır Nüfusunun Toplam Nüfus İçindeki Oranı, ,72 77,28 Şehir Nüfusu Kır Nüfusu 36,48 63,52 Kaynak: TÜİK, Grafikte ise her iki ilin 1990, 2000 ve 2012 yıllarına ait kır-kent nüfuslarının oranları verilmiştir. 45

48 % Grafik Kır-Kent Nüfusu, Şanlıurfa Diyarbakır Kent Nüfusu Kır Nüfusu Kaynak: TÜİK, Grafikte Diyarbakır ilinde kır nüfusundaki çözülmenin Şanlıurfa ilinden çok fazla olduğu görülmektedir. Bunda, GAP ın etkisi bulunmaktadır. Şanlıurfa kır nüfusu, toplam nüfus içerisinde büyük bir orana sahiptir. GAP ile birlikte sulama alanlarının artması, kır nüfusunun azalmasının önüne geçmiştir. Diyarbakır kır nüfusunda çok büyük bir azalma söz konusudur.1990 yılında toplam nüfus içinde % 45 orana sahip olan Diyarbakır kır nüfusu, 2012 yılında % 27 ye düşmüştür. Diyarbakır ilçelerinin büyük bir kısmında kır nüfusu önemli bir paya sahiptir. Ancak bu pay toplam nüfus içinde küçülmektedir. Tablo 2.7- Şanlıurfa İlçelerinin Şehir-Kır Nüfusu, 2012 Şehir Nüfusu (%) Kır Nüfusu (%) Şanlıurfa Merkez Akçakale Birecik Bozova Ceylanpınar Halfeti Harran Hilvan Siverek Suruç Viranşehir

49 Kaynak: TÜİK, Tablo 2.8- Diyarbakır İlçelerinin Şehir-Kır Nüfusu, 2012 Şehir Nüfusu (%) Kır Nüfusu (%) Diyarbakır Merkez Bismil Çermik Çınar Çüngüş Dicle Eğil Ergani Hani Hazro Kocaköy Kulp Lice Silvan Kaynak: TÜİK, Nüfus Bağımlılık Oranı Nüfus bağımlılık oranı 2012 yılı için Türkiye de % 48,03 tür. TÜİK verilerine göre Türkiye de bu oranın gittikçe düştüğü görülmektedir. Doğurganlık oranının yüksek olması nedeniyle genç nüfus bağımlılık oranının toplam bağımlılar arasındaki oranı oldukça yüksektir. Tablo 2.9- Nüfus Bağımlılık Oranı (%), 2012 Yıl 2010 Bölge Toplam Yaş Bağımlılık Oranı Yaşlı Bağımlılık Oranı (65+) Genç Bağımlılık Oranı (0-14) Türkiye 48,89 10,76 38,13 TRC2 76,52 6,48 70,04 Şanlıurfa 83,43 6,1 77,32 Diyarbakır 69,57 6,87 62,71 3 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisindeki ilçeler: Bağlar, Kayapınar, Sur, Yenişehir dir. 47

50 Mardin Şanlıurfa, Van Ağrı Gaziantep Hatay Erzurum Kastamonu Kayseri Konya Kırıkkale Malatya Samsun Trabzon Adana Manisa Aydın Kocaeli Antalya Balıkesir Zonguldak Bursa İstanbul Ankara İzmir Tekirdağ Yıl Bölge Toplam Yaş Bağımlılık Oranı Yaşlı Bağımlılık Oranı (65+) Genç Bağımlılık Oranı (0-14) Türkiye 48,42 10,91 37,51 TRC2 74,88 6,5 68,38 Şanlıurfa 82,53 6,19 76,34 Diyarbakır 67,23 6,81 60,42 Türkiye 48,03 11,12 36,91 TRC2 74,05 6,6 67,46 Şanlıurfa 81,66 6,28 75,38 Diyarbakır 66,34 6,92 59,42 Kaynak: TÜİK, Tabloda görüldüğü gibi Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri oranları Türkiye ortalamasının çok üzerindedir. Her iki ilde de yüksek doğurganlığa bağlı olarak genç bağımlılık oranı çok yüksektir. Grafik Düzey 2 Bölgeleri Toplam Yaş Bağımlılık Oranı, Türkiye (48) Kaynak: TÜİK, Yaş bağımlılık oranı Düzey 2 Bölgeleri ile karşılaştırıldığında, TRC2 Bölgesi 2 nci sıradadır. Ülkenin doğusundan batısına doğru gidildikçe bu oran düşmektedir Nüfusun Eğitim Durumu Aşağıda grafiği verilen 2012 yılına ait değerlendirme, TÜİK veritabanından alınan 15 yaş ve üzeri nüfus içinde eğitim durumu bilinen Türkiye geneli kişi ile Bölge geneli kişiyi kapsamaktadır. 48

51 0,2 0,1 0,3 0,1 0,3 0,1 0,7 0,2 2,3 2,8 2,6 4,4 4,6 3,5 6,2 5,3 5,7 6,3 5,1 7,2 5,9 11,3 9,9 14,6 13,7 15,4 16,5 18,1 18,3 16,9 14,2 16,7 17,4 14,1 19,6 23,4 23,5 23,4 21,4 27,6 Grafik Yaş ve Üzeri Nüfusun Eğitim Durumu 4 (%), 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Okuma yazma bilmeyen İlkokul mezunu Ortaokul veya dengi okul mezunu Yüksekokul veya fakülte mezunu Doktora mezunu Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen İlköğretim mezunu Lise veya dengi okul mezunu Yüksek lisans mezunu Bilinmeyen Kaynak: TÜİK, yaş ve üzeri nüfusun eğitim durumuna bakıldığında Türkiye genelinde okuryazar olmayanların oranı % 5,7 olarak hesaplanmışken Bölge de bu oran % 14,2 ye kadar çıkmıştır. Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri değerleri benzerlik göstermektedir. Türkiye genelinde 15 yaş ve üzeri nüfus içerisinde bir okul bitirmediği halde okuryazar olanların oranı % 6,3 iken Bölge de bu oran % 16,7 dir. Bu durum bölgede okuryazarlığın örgün eğitim çağ yaşı dışında öğrenildiği sonucunu çıkarmaktadır. Şanlıurfa ilinde bir okul bitirmediği halde okuryazar olanların oranı % 18,1 iken Diyarbakır ilinde bu oran % 15,4 tür. Türkiye genelinde ilkokul, ortaokul ve ilköğretim mezunlarının toplamı % 52,3 iken Bölgede bu oran % 43,4 olarak Türkiye ortalamasının altındadır. Bu durum Türkiye genelinde orta ve üst yaş grubunun genel eğitim düzeyini yansıtmaktadır. Bu grupta Bölgenin Türkiye ortalamasının altında bulunması Bölgede okullaşma oranlarının geçmişte düşük seviyelerde olduğu şeklinde yorumlanabilir. Lise ve dengi mezunlarının 15 yaş ve üzeri nüfus içindeki oranı Türkiye genelinde % 21,4 iken Bölge ortalaması % 14,1 ile daha düşük seyretmiştir. Onbeş yaş ve üzeri nüfus içinde lise ve dengi mezunlarının oranı Diyarbakır ilinde % 16,9 ile Bölge ortalamasının üzerinde, Şanlıurfa ilinde ise % 11,3 ile Bölge ortalamasının altında gerçekleşmiştir. Şanlıurfa ilinde kırsal nüfus yoğunluğunun fazla olması ve kırsal alanda ortaöğretim kurumlarının bulunmaması bu durumu etkileyen sebeplerden biri olarak değerlendirilmektedir. Kırsal nüfus oranının yüksek olması, 4 İlgili araştırmada durumu bilinmeyenler dikkate alınmamıştır. 49

52 Şanlıurfa ilinde ilköğretimden ortaöğretime olan geçişleri azaltan etmenlerden biri olarak ifade edilmektedir. Bu açıdan kırsal nüfusun ortaöğretime erişilebilirliğinin artırılması gerekmektedir. Onbeş yaş ve üzeri nüfus içindeki yükseköğretim mezunlarının oranının Türkiye genelinde % 9,9 ile düşük bir seviyede gerçekleştiği; bunun yanında Bölgede bu oranın % 5,3, Şanlıurfa ilinde ise % 4,4 ile daha düşük bir oranda olduğu görülmektedir. Diyarbakır ilinde bu oran % 6,2 ile Bölge ortalamasının üzerindedir. Bu sınıflandırma için yüksek lisans ve doktora mezunları Türkiye genelinde % 0,9 iken Bölge de % 0,4 tür (Bkz-Ek 2: Altı Yaş Üzeri Nüfusun Okuryazar Oranı) Nüfus Projeksiyonları Nüfus projeksiyonları, gelecekteki sosyal ve ekonomik politikaları yansıtan ve sayısallaştıran, aynı zamanda sektörler için gerekli olan üretici ve tüketici kitlenin tespitinde yardımcı bir araç niteliğini taşımaktadır. Nüfus projeksiyonları amaca göre ülke geneli, bölge ve il düzeyinde ya da değişik nüfus büyüklüğüne sahip yerleşmeler, idari birimler bazında olmak üzere farklı boyutlarda yapılabilmektedir. TÜİK tarafından 2013 yılı ve sonrası nüfus projeksiyonları kuşak bileşenler yöntemi kullanılarak yapılmıştır. Kuşak bileşenler yöntemi, doğurganlık, ölümlülük ve göç bileşenlerine göre, aynı yaş grubundaki kuşakların yaşam boyu izlenmesi esasına dayanır. Kuşaklar bir yıllık doğum kuşaklarıdır (yaş kuşakları). Bileşenler ise doğumlar, ölümler ve göçlerdir. Projeksiyona ait tablo aşağıdadır. Tablo Nüfus Projeksiyonu, Yıllar Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 'te, 2012 ADNKS sonuçlarına kıyasla 60 ilin nüfusu artarken 21 ilin nüfusu azalacaktır. Nüfusu en fazla olan dört ilin sıralamasında bir değişiklik olmayacaktır. Ankara nın nüfusu 5,9 milyona yükselirken İzmir in nüfusu 4,4 milyon, Bursa nın nüfusu 3,1 milyon 50

53 olacaktır de en büyük beşinci il olan Adana nın yerini 2,6 milyonluk nüfusu ile Antalya alacaktır yılında Şanlıurfa nın nüfusunun kişi olması beklenirken, Diyarbakır nüfusunun kişi olacağı tahmin edilmektedir yılında nüfus sıralamasında 9. sırada bulunan Şanlıurfa 2023 yılında Türkiye nin nüfusu en fazla 6. ili olacaktır yılında nüfus sıralamasında 12. sırada bulunan Diyarbakır ise 2023 yılında bir sıra ilerleyerek 11. Sırada bulunan il olacaktır. Tablo Nüfus ve Yıllık Ortalama Artış Hızları, Yıllık Ortalama Artış Hızı ( ) Şanlıurfa ,8 Diyarbakır ,3 TRC2 Bölgesi ,1 Türkiye ,8 Kaynak: TÜİK, Yıllık nüfus artış hızları incelendiğinde Şanlıurfa 2023 yılında 25,8 ile Türkiye nin en fazla yıllık nüfus artış hızına sahip ili olacaktır. Diyarbakır 13,3 ile 2023 yılında en fazla nüfus artış hızına sahip 11. il olacaktır. Tablo Cinsiyete Göre Ortanca Yaş, Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Şanlıurfa 18,9 18,3 19,4 20,8 20,1 21,4 Diyarbakır 21,7 21,3 22,0 25,1 24,6 25,7 Türkiye 30,1 29,5 30,6 34,0 33,3 34,6 Kaynak: TÜİK, En düşük ortanca yaş, 2012 yılında Şırnak ta (18,5) iken, 2023 yılında 20,8 lik değeri ile Şanlıurfa da olacaktır. Diyarbakır, 2012 yılında en düşük ortanca yaş sıralamasında 21,7 ile 11.sırada bulunurken, 2023 yılında 25,1 ile yine aynı sırada yer alacaktır de çocuk nüfus (0-14 yaş grubu) oranının en yüksek olduğu il Şırnak tır (% 42). Şırnak ı % 41,5 ile Şanlıurfa takip etmektedir te Şanlıurfa çocuk nüfusunun en yüksek olduğu il olacaktır. 51

54 2.1.2 Göç Tarımda makineleşmenin artması nedeniyle 1950 li yıllarda Türkiye deki nüfus hareketlerinin yoğunlaşarak sorun haline geldiği dönemin başlamıştır li yıllara kadar Türkiye deki göç genelde kırsaldan kent merkezine doğru olmuştur; ancak, 1980 lerden sonra artan ulaşım ve iletişim imkânları ve bölgeler arasında artan eşitsizlikler sonucunda göçler daha çok ülkenin batısındaki büyük metropollere ve kentlerden kentlere doğru olmuştur. Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin de içinde bulunduğu Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki göç hareketleri de biraz gecikmeli de olsa Türkiye deki göç hareketlerinin yönünde bir seyir izlemiştir. Diyarbakır ve Şanlıurfa illerindeki göç hareketlerine baktığımızda karşımıza iki özgün sorun çıkmaktadır. Diyarbakır ilinde yaşanan göç, 1990 larda artan şiddet olayları sonucu yerleşim yerini bırakıp daha güvenli bir yere taşınma ile ortaya çıkan bir göç hareketidir. Şanlıurfa ilinde ise Bölgedeki terör olaylarından dolayı artan göçün yanı sıra, en az bunun kadar önem taşıyan mevsimlik göçtür. Bölgede nüfus çift yönlü göç hareketlerinden dolayı çok değişken bir yapı arz etmektedir. Bölge göç almakla beraber, bundan daha fazlasını dışarıya vermektedir. Aşağıdaki tabloda her iki ile ait göç sayıları ve net göç hızı mevcuttur. Tablodan da görüleceği gibi her iki bölgedeki net göç sayısı ve hızı eksi yöndedir. Tablo İllerin Net Göç Değerleri, 2012 Net Göç Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Hızı (Binde) Şanlıurfa ,34 Diyarbakır ,49 TRC2 Bölgesi Kaynak: TÜİK, yılında Diyarbakır ve Şanlıurfa, Düzey 2 Bölgeleri içinde dışarıya en çok göç veren bölgedir. Grafikte TRC2 Bölgesi net göç miktarının negatif değerde ve son sırada olduğu görülmektedir. 52

55 İstanbul Adana Gaziantep Mardin Ankara Antalya İzmir Malatya Hatay Bursa Van Aydın Kocaeli Manisa Konya Kayseri Samsun Balıkesir Kırıkkale Ağrı Tekirdağ Trabzon Erzurum Kastamonu Zonguldak Kişi Kişi İstanbul Antalya Ankara Kocaeli Trabzon Tekirdağ Bursa Aydın İzmir Balıkesir Manisa Kastamonu Konya Zonguldak Kırıkkale Gaziantep Malatya Erzurum Kayseri Samsun Van Hatay Adana Mardin Ağrı Şanlıurfa, Grafik Düzey 2 Bölgeleri Net Göç Sayıları ve Net Göç Hızı, Net Göç Net Göç Hızı (Sağ Eksen) Kaynak: TÜİK, TRC2 Bölgesi göç alan ve göç veren bir yapıya sahiptir. Daha çok kendi kırsal alanından ve çevre illerden göç alıp, aldığı göçten daha fazla miktarda da göç vermektedir. Net göç olarak negatif değerlerde seyretmektedir. Grafik TRC2 Bölgesi ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Göç Akışı, TRC2 Bölgesinin Aldığı Göç TRC2 Bölgesinin Verdiği Göç Kaynak: TÜİK, Göç akışı incelendiğinde; Bölge en çok göçü İstanbul iline vermektedir. İkinci sırada ise mevsimlik göçün en yoğun olduğu Çukurova Bölgesi gelmektedir. En çok göç alınan bölgelerin İstanbul ve Çukurova Bölgesi olması, verilen göçün bir kısmının mevsimlik göç olduğu şeklinde değerlendirilebilir. 53

56 Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Kişi Grafik Verilen Göçün Yaş Durumu, '0-4' '5-9' '10-14' '15-19' '20-24' '25-29' '30-34' '35-39' '40-44' '45-49' '50-54' '55-59' '60-64' '65+' Kaynak: TÜİK, TRC2 Bölgesi nin verdiği göçün yaş durumu incelediğinde; en fazla göçün yaş grubunda olduğu görülmektedir. İşsizlik bu yaş grubundaki göçün en temel nedenidir. Göç, kentlerde altyapının ve sosyal donatıların nüfusa oranla yetersiz kalması gibi sorunlara; işsizlik, yoksulluk, marjinalleşme gibi sosyo-ekonomik sorunlara yol açmaktadır. EKOSEP projesi bulgularına göre; Bölgede göçün, göç eden insanlar üzerinde ekonomik ve sosyal değişikliklere yol açmasının yanında, ruhsal ve psikolojik sorunlara yol açtığı görülmektedir. Bu insanların kent hayatına uyum sağlayamadıkları, ekonomik anlamda üretken duruma geçemedikleri görülmektedir. 2.2 SOSYAL YAPI Eğitim Eğitim düzeyi ulusal ve uluslararası gelişmişlik endekslerinde yer alan en önemli göstergelerden biridir. Eğitim, ekonomik ve sosyal ihtiyaçların karşılanması için gereken nitelikli işgücünün yetişmesinde, değişen talep yapısına uygun beceri ve bilgi altyapısının oluşturulmasında, kaynakların verimli olarak kullanılmasında önemli bir role sahiptir. 54

57 Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın % Okuryazarlık Durumu Grafik Okuryazarlık Durumuna Göre Nüfus (6 yaş ve üzeri), ,0 100,0 80,0 60,0 40,0 89,6 96,6 82,6 91,0 96,7 85,1 90,3 96,7 83,8 95,8 98,6 93,0 20,0 0,0 10,4 3,4 17,4 9,0 3,3 14,9 9,7 3,3 16,2 4,2 1,4 7,0 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Okuma Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilen Kaynak: TÜİK, 2012a. Türkiye genelinde 6 yaş ve üzeri nüfus için okuma yazma bilmeyenlerin oranı % 4,2 olarak tespit edilmişken, Bölgede bu değerin % 9,7 olduğu görülmektedir. Bu durum okuryazarlığın bölgede önemli bir sorun olduğunu göstermektedir. Şanlıurfa ilinde % 10,4 olarak tespit edilen okuma yazma bilmeyenlerin oranı Diyarbakır ili için % 9 olarak belirlenmiştir. Şanlıurfa ilinde durumu bilinmeyen oranının fazla olması (% 4,8) ve bunların mevsimlik işçiler olduğunun öngörülmesi nedeniyle okuma yazma bilmeyenlerin sayısının bu değerin üstünde olabileceği değerlendirilmektedir. Bölge de dezavantajlı gruplardan olan kadın nüfusun okuryazarlık durumu incelendiğinde; Türkiye geneli kadın nüfusu okuma yazma bilmeyen oranı % 7 iken Bölge de % 16,2 ile Türkiye ortalamasının 2 katından fazla olduğu görülmektedir. Şanlıurfa ilinde bu oran % 17,4, Diyarbakır ilinde ise % 14,9 olarak tespit edilmiştir. Veriler bölgede okuma yazma bilmeyen kadınların oranının yüksek olduğunu, bu konuda Bölge de çalışmalar yapılması gerektiğini göstermektedir Okul Öncesi Eğitim Okul öncesi eğitimin öğrenci başarısı üzerinde önemli etkileri olduğu bilinmektedir. Bölgemizde özellikle kırsal yerleşim yerlerinde ilköğretim kademesinin başında öğrencilerin Türkçeyi hiç bilmedikleri veya çok az bildikleri tespit edilmektedir. Öğrencilerin eğitim diline 5 Okuryazar durumu bilinenler üzerinden hesaplanan değerlerdir. 55

58 hâkim olamamaları, düşünme ve anlama gibi öğrenci başarısını etkileyecek çok önemli yetilerinin gelişmesi önünde engel teşkil etmektedir. Okul öncesi eğitim gerek erken dil gelişimi üzerine etkileri açısından gerekse modern eğitim araştırmalarının sonucu ortaya çıkmış olan bulgular göz önüne alındığında eğitim alanında önem arz etmektedir. Tablo Dönemi Okul Öncesi Eğitim Göstergeleri Okullaş Öğretm Derslik ma en başına Oranla Öğretmen düşen başına Okul Şube Derslik Öğrenci düşen rı (Net) öğrenci % öğrenci sayısı (4-5 sayısı Yaş) Şanlıurfa ,73 Diyarbakır ,06 TRC2 Bölgesi ,83 Türkiye Kaynak: MEB, ,04 Okul öncesi eğitimde eğitim öğretim yılı 4-5 yaş okullaşma oranlarına bakıldığında Şanlıurfa % 44,73 değeriyle Türkiye ortalamasına yakın bir değer alırken Diyarbakır ın % 40,06 ile Türkiye ortalamasının altında kaldığı görülmektedir. Öğretmen başına düşen öğrenci sayısını bölge bazında incelediğimizde TRC2 Bölgesinde bu oran 21 iken Türkiye de bu oran 17 dir. Bu oranlar okul öncesi eğitimde öğretmen açığının olduğu göstermektedir. TRC2 Bölgesinde derslik başına düşen öğrenci sayısı 30 iken Türkiye de bu sayı 22 olduğundan, okul öncesi eğitimde derslik başına düşen öğrenci sayısı Türkiye ortalamasının üzerindedir. TRC2 Bölgesinin 2023 yılındaki çocuk nüfusu göz önünde bulundurulduğunda derslik ihtiyacı önem arz etmektedir İlkokul Genç nüfusa sahip bir bölge olması sebebiyle TRC2 Bölgesi nde öğrenci sayısı yüksektir. Türkiye genelinde ilkokul öğrencisi sayısının toplam nüfusa oranı % 7,4 iken TRC2 Bölgesinde ilkokul öğrencisi sayısının Bölge toplam nüfusuna oranı % 12,3 tür. 56

59 Okul Tablo İlkokul Eğitim Göstergeleri, Şube Ders lik Öğre nci Öğretm en Öğretm en başına düşen öğrenci sayısı Derslik başına düşen öğrenci sayısı6 Okullaş ma Oranlar ı (Net) % Şanlıurfa ,41 Diyarbakır ,64 TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: MEB, ,86 İlkokul eğitiminde eğitim-öğretim yılı okullaşma oranlarına bakıldığında Şanlıurfa ve Diyarbakır Türkiye ortalamasının üzerindedir ve okullaşma oranı % 100 e çok yakın bir değerdedir. Öğretmen başına düşen öğrenci sayısını bölge bazında incelediğimizde TRC2 Bölgesinde bu sayı 25 iken Türkiye de 20 dir. Bu sayılar ilkokul eğitiminde öğretmen açığının olduğu göstermektedir. TRC2 Bölgesinde derslik başına düşen öğrenci sayısı 29 iken Türkiye de bu sayı 24 tür. Derslik başına düşen öğrenci sayısı Türkiye ortalamasının üzerindedir. Eğitim ortamının kalitesinde önemli göstergelerden biri olan derslik başına düşen öğrenci sayısının ülke ortalamasının üstünde olması ilkokulda derslik ihtiyacının yüksek olduğunu göstermektedir. TRC2 Bölgesinin 2023 yılındaki çocuk nüfusu göz önünde bulundurulduğunda derslik ihtiyacı önem arz etmektedir Ortaokul Temel eğitimin son basamağı olan ortaokul eğitiminde TRC2 bölgesinde öğrenci sayısı yüksektir. Türkiye genelinde ortaokul öğrencisi sayısının toplam nüfusa oranı % 7,4 iken TRC2 Bölgesi nde ortaokul öğrencisi sayısının Bölge toplam nüfusuna oranı % 11,2 dir. 6 İlkokul ve ortaokullarda derslik başına düşen öğrenci sayısı hesaplanırken; genellikle aynı dersliği ilkokul ve ortaokul birlikte kullandığından, ilkokul ve ortaokul birlikte değerlendirilmiştir. 57

60 Tablo Ortaokul Eğitim Göstergeleri, Oku l Şub e Ders lik Öğr enci Öğretm en Öğretm en başına düşen öğrenci sayısı Derslik başına düşen öğrenci sayısı7 Okullaş ma Oranla rı (Net) % Şanlıurfa ,32 Diyarbakır ,23 TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: MEB, ,09 Ortaokul eğitiminde eğitim-öğretim yılı okullaşma oranlarına bakıldığında Şanlıurfa ve Diyarbakır Türkiye ortalamasının altındadır. Öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Şanlıurfa da ülke ortalamasının oldukça üstündedir. Diyarbakır da öğretmen başına düşen öğrenci sayısı, Şanlıurfa dan iyi olmakla birlikte, ülke ortalamasının üstündedir. TRC2 Bölgesinde derslik başına düşen öğrenci sayısı 45 iken Türkiye de bu sayı 30 dur. Derslik başına düşen öğrenci sayısı Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısının ülke ortalamasının üstünde olması ortaokulda derslik ihtiyacının yüksek olduğunu göstermektedir. TRC2 Bölgesinin 2023 yılındaki çocuk nüfusu göz önünde bulundurulduğunda, derslik ihtiyacı önem arz etmektedir Ortaöğretim Ortaöğretim; genel ortaöğretim, mesleki ve teknik ortaöğretim olmak üzere ayrı ayrı incelenmiştir. Tablo Genel Ortaöğretim Göstergeleri, Okul Şube Ders lik Öğre nci Öğretm en Öğretm en başına düşen öğrenci sayısı Derslik başına düşen öğrenci sayısı Okullaş ma Oranla rı (Net) % Şanlıurfa ,75 Diyarbakır ,00 TRC2 Bölgesi Türkiye ,14 7 İlkokul ve ortaokullarda derslik başına düşen öğrenci sayısı hesaplanırken; genellikle aynı dersliği ilkokul ve ortaokul birlikte kullandığından, ilkokul ve ortaokul birlikte değerlendirilmiştir. 58

61 Okul Şube Ders lik Öğre nci 72 Öğretm en Öğretm en başına düşen öğrenci sayısı Derslik başına düşen öğrenci sayısı Okullaş ma Oranla rı (Net) % Kaynak: MEB, Genel ortaöğretimde eğitim-öğretim yılı okullaşma oranlarına bakıldığında Şanlıurfa Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Diyarbakır ülke ortalaması ile aynı düzeydedir. Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı ülke ortalamasının oldukça üstündedir. TRC2 Bölgesinde derslik başına düşen öğrenci sayısı 45 iken, Türkiye de bu sayı 28 dir. Derslik başına düşen öğrenci sayısının ülke ortalamasının üstünde olması ortaokulda derslik ihtiyacının yüksek olduğunu göstermektedir. Tablo Mesleki ve Teknik Ortaöğretim Göstergeleri, Okul Şube Derslik Öğrenci 59 Öğret men Öğretm en başına düşen öğrenci sayısı Derslik başına düşen öğrenci sayısı Okullaşm a Oranları (Net) % Şanlıurfa ,92 Diyarbakır ,87 TRC2 Bölgesi Türkiye ,24 Kaynak: MEB, Mesleki ve teknik ortaöğretimde eğitim-öğretim yılı okullaşma oranlarına bakıldığında Diyarbakır ın okullaşma oranı Şanlıurfa ya nazaran iyi olmakla birlikte, her iki ilinde mesleki ve teknik eğitimde okullaşma oranı, Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Öğretmen başına düşen öğrenci sayısı, Şanlıurfa da ülke ortalamasının oldukça üstündeyken, Diyarbakır da ülke ortalamasına yakındır. TRC2 Bölgesinde derslik başına düşen öğrenci sayısı 37 iken, Türkiye de bu sayı 34 tür Taşımalı Eğitim Türkiye genelinde temel eğitimde taşımalı eğitim uygulaması ile en fazla öğrenci taşınan iller sırasıyla Şanlıurfa, Van ve Diyarbakır illeridir. Taşımalı eğitim dağınık yerleşim birimleri için bir zorunlu olarak uygulanırken, taşıma merkezi olan okulların eğitim altyapısı ve taşıma organizasyonu önem arz etmektedir. Taşımalı eğitime ait veriler aşağıdaki tabloda ayrıntılı olarak gösterilmiştir.

62 Tablo Temel Eğitimde Taşımalı Eğitim Göstergeleri, Taşınılan merkez okul sayısı Taşınan okulsuz yerleşim birimi sayısı 60 Taşınan okul sayısı Taşınan ilkokul öğrenci sayısı Taşınan ortaokul öğrenci sayısı Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: MEB, Türkiye genelinde ortaöğretimde taşımalı eğitim uygulaması ile en fazla öğrenci taşınan iller sırasıyla Hatay, Van, Şanlıurfa ve Diyarbakır illeridir. Ortaöğretimde taşınan öğrenci sayısı aşağıdaki tabloda cinsiyet bazında verilmiştir. Tablo Ortaöğretimde Taşımalı Eğitim Göstergeleri, Toplam Erkek Kadın Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: MEB, Yükseköğretim Bölgede yükseköğretim kurumu olarak Diyarbakır ilinde Dicle Üniversitesi, Şanlıurfa ilinde Harran Üniversitesi bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde 1974, Şanlıurfa ilinde 1992 yılında kurulan üniversiteler bölge için yetişmiş insan kaynağı ve bilimsel araştırmalar konusunda önem taşımaktadır Sağlık Hastane Sayısı 2011 yılı hastane sayılarına bakıldığında Şanlıurfa da 15 i kamu hastanesi 2 si özel toplam 17 hastane bulunmaktadır. 81 il içerisinde Şanlıurfa, toplam hastane sayısı sıralamasında 33.sırada yer almaktadır. Diyarbakır 14 kamu hastanesi ve 8 özel hastane olmak üzere toplam 22 hastaneye sahiptir. Diyarbakır 81 il içerisinde toplam hastane sayısı sıralamasında 17.sıradadır. Hastane sayılarına ait veriler aşağıdaki tabloda ayrıntılı olarak yer almaktadır. Tablo 2.21-Hastane Sayısı, 2011 Şanlıurfa Diyarbak TRC2 Türkiye Şanlıurfa Diyarbak Düzey 2

63 ır Bölgesi İl Sırası ır İl Sırası Bölgeleri Sırası Kamu Özel Toplam Kaynak: TÜİK, Yatak Kapasiteleri 2011 yılı hastane yatak kapasiteleri incelendiğinde, Şanlıurfa da i kamu hastanesine ait, 240 ı özel hastanelere ait toplam yatak bulunmaktadır. 81 il içerisinde Şanlıurfa, toplam hastane yatak sayısı sıralamasında 27.sırada yer almaktadır. Diyarbakır sı kamu hastanelerine ait ve 595 i özel hastanelere ait olmak üzere toplam hastane yatak sayısına sahiptir. Diyarbakır, 81 il içerisinde toplam hastane yatak sayısı sıralamasında 10.sıradadır. Hastane yatak sayılarına ait veriler aşağıdaki tabloda ayrıntılı olarak yer almaktadır. Şanlıurfa Diyarbak ır Tablo 2.22-Yatak Sayısı, 2011 TRC2 Bölgesi Türkiye Şanlıurfa İl Sırası Diyarbak ır İl Sırası Düzey 2 Bölgeleri Sırası Kamu Özel Toplam Kaynak: TÜİK, TRC2 Bölgesinde yüzbin kişi başına düşen toplam hastane yatak sayısı 2007 yılında bu sayı 145 iken, 2011 yılında 185 e çıkmıştır. Diyarbakır'da bu sayı 254 yatak ile Türkiye ortalamasına çok yakın iken, Şanlıurfa'da 185 yatak ile ortalamanın çok altında olduğu görülmektedir. 61

64 Grafik Yıllara Göre 100 Bin Kişi Başına Düşen Hastane Yatak Sayısı, Türkiye TRC2 Bölgesi Şanlıurfa Diyarbakır Kaynak: TÜİK, Personel Durumu Sağlık personeli sayısı bakımından Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin, Türkiye sıralamasındaki yerleri iyi denilebilecek düzeydedir. Uzman hekim sayısında TRC2 bölgesi 26 bölge içinde 11.sıradadır. Diş hekimi sayısında TRC2 bölge sıralaması 17 ye düşmektedir. Sağlık personeli sayısına ait ayrıntılı veriler aşağıdaki tablodadır. Sağlık Personeli Şanlıurfa Tablo 2.23-Sağlık Personeli Sayısı, 2011 Diyarbak ır TRC2 Bölgesi Türkiye Şanlıurfa İl Sırası Diyarbak ır İl Sırası Düzey 2 Bölgeleri Sırası Uzman Hekim Pratisyen Hekim Diş Hekimi Sağlık Memuru Hemşire Ebe Kaynak: TÜİK, Yıllara göre toplam hekim sayısı hem Türkiye de hem de bölge illerinde paralel bir artış içindedir. Aşağıdaki grafikte yıları arasında toplam hekim sayısının seyri gözükmektedir. 62

65 Hekim Sayısı Hekim Sayısı Grafik Yıllara Göre Toplam Hekim Sayısı 8, TRC2 Bölgesi Şanlıurfa Diyarbakır Türkiye(Sağ Eksen) Kaynak: TÜİK, Yeşil Kart Sayısı Hiçbir sosyal güvenlik kurumunun güvencesi altında olmayan ve sağlık hizmetleri giderlerini karşılayacak durumda bulunmayan vatandaşların bu giderlerinin karşılanması için yeşil kart sistemi uygulanmaktadır. Sağlık hizmetlerinin verilmesinde bölgede yeşil kart uygulaması yaygın olarak kullanılmaktadır. Tablo Şanlıurfa ve Diyarbakır İlleri Yeşil Kartlı Sayıları, 2011 İli Şanlıurfa Diyarbakır Yeşil Kartlı Nüfusa Oran Yerleşim yeri 2012 Nüfusu Sayısı (%) Merkez İlçe ,9 Diğer İlçeler ,2 Toplam ,1 Merkez İlçeler ,9 Diğer İlçeler ,1 Toplam ,9 Kaynak: SB, Şanlıurfa ili, yeşil kartlı sayısı itibariyle Türkiye genelinde oransal ve sayısal olarak en yüksek değerde bulunan illerden biridir. İl nüfusunun % 35,1 i yeşil kartlıdır. Şanlıurfa da bulunan yeşil kartlının % 38,9 u merkez ilçede, % 40,2 si diğer ilçelerdedir. 8 Uzman doktor sayıları TUİK Bölgesel Göstergeler, Sağlık istatistiklerinden alınmıştır. Oranlar ADNKS 2007 Nüfus verilerine göre hesaplanmıştır. Nüfus hareketleri ihmal edilmiştir. 63

66 Diyarbakır ilinde de sağlık hizmetlerinden yeşil karttan yararlananların sayısı çok yüksektir. İl nüfusunun % 34,9 u yeşil kartlıdır. Diyarbakır da bulunan yeşil kartlının % 23,9 u merkez ilçelerde, % 51,1 i diğer ilçelerdedir. Bölgede istihdam ve işgücüne katılım göstergelerindeki düşüklüğün bir sonucu olarak, genel sağlık sigortası olan nüfusun oranı düşük seviyede, yeşil kartlı nüfusun oranı yüksek seviyededir Kültür Kültür ve medeniyetin dünyaya yayıldığı bölge olarak kabul edilen "Bereketli Hilal de yer alan Şanlıurfa ve Diyarbakır kentleri Dicle ve Fırat Nehirlerinin verimli topraklarının çekiciliği nedeni ile tarihin her döneminde önemli kültürlere ev sahipliği yapmıştır. Bölge, tarih öncesi devrilerden günümüze kadar çok sayıda uygarlığın gelişimine sahne olmuş, pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu özelliği günümüzde de etnik çeşitlilik, halk kültürünün ve folklorik öğelerin zenginliği olarak devam etmektedir. TRC2 Bölgesindeki Şanlıurfa ve Diyarbakır kentleri son yıllarda ön plana çıkan zengin kültürel ve tarihi potansiyelini koruyarak geliştirmeyi hedeflemektedir Kültürel Miras Tarih öncesi devirler ve sonrasında sürekli olarak yerleşim ve ticaret merkezleri olan Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri insanlığın kültürel gelişimine ve önemli uygarlıklara sahne olmuştur. Tarihindeki birçok değeri günümüze taşıyan bölge, tüm insanlığa ait olan zengin kültürel bir mirasa sahiptir. Bölge paleolitik ve neolitik dönem öncesi ve neolitik dönem yerleşimleri başta olmak üzere eski çağ kalıntıları ile insanlık kültürünün gelişiminde büyük önem taşımaktadır yılı sonrasındaki kazılarla ortaya çıkarılan Göbekli Tepe tarihi tapınak alanı M.Ö dönemlerine tarihlenmektedir. Şanlıurfa da bulunan Göbekli Tepe bir dünya mirası olarak, bilinen tarihi değiştirmiştir Göbekli Tepe ile ilgili bahsi geçen bilimsel veriler, arkeoloji çalışmalarında neolitik dönemle ilgili kuramsal çerçevenin ve tarihlendirmelerin yeniden değerlendirilmesini gerektiren önemli bilgiler vermektedir. Göbekli Tepe nin, konumu, boyutları, tarihlendirilmesi ve yapılarının anıtsallığı ile Neolitik dönem için ünik bir kutsal alan olduğu anlaşılmıştır. Nevali Çori ise ilk yerleşim yerlelerinden biridir. Nevali Çori yerleşmesi, insanların, yerleşik hayata geçmeye başladığı, yoğun avcılığın yanı sıra bitki ve hayvanları evcilleştirmeye çalıştığı bir dönemi yansıtır. Neolitik Çağ döneminde iskân edildiği arkeolojik buluntularla tespit edilen Şanlıurfa şehir merkezindeki Balıklıgöl çevresi (MÖ ), ilk yerleşmelerin izlerini günümüze taşımaktadır. Şanlıurfa ili çok sayıda arkeolojik kazı gerçekleştirilen iller arasındadır. Yapılan kazılarda paleolitik dönemden başlamak üzere Osmanlı dönemine kadar tüm Mezopotamya kültürüne ait bilgi ve belgeler elde edilmiştir. Diyarbakır daki Yontmataş Çağı ndan kalma taş aletlerin bulunduğu Hilar Mağaraları, Bakırtaş Çağı nın özelliklerini gösteren Girikihaciyan, Körtiktepe deki, Eğil deki ve Silvan- Hasuni Mağaralarındaki buluntular ise Diyarbakır ın medeniyet tarihindeki ve kültürel miras 64

67 konusundaki önemini ispatlamaktadır. Diyarbakır ın Ergani İlçesinde bulunan neolitik dönemin ve Anadolu nun ilk yerleşmelerinden olan Çayönü yerleşmesi (MÖ ) ızgara plan sistemi, bina tipleri, tarım toplumuna geçiş, dünyadaki birçok medeniyetten yaklaşık iki bin yıl önce madenciliğin ilk örneklerinin görülmesi gibi özellikleri ile yerleşimler tarihine, mimarlık tarihine ve insanlığın sosyoekonomik gelişimine ışık tutmaktadır. Diyarbakır Bismil ilçesinin yakınlarındaki Üçtepe Höyüğü nde ise Tunç Çağı ndan Roma Dönemi ne kadar uzanan 13 yapı katı ortaya çıkarılmıştır. Diyarbakır ili Bismil ilçesi sınırları içinde bulunan Körtiktepe (M.Ö ), yerleşik düzene geçişin başlarında yerleşim görmüş neolitik bir merkez olup, çağdaşlarından farklı olarak daha gelişmiş bir kültür, yerleşme ve barınma sorunlarını çözmüş, sosyal statüleri gelişmiş bir medeniyetin izlerini taşımaktadır. Bölge illerinde çok sayıda sit alanı, arkeolojik alanlar, geleneksel kent dokuları ve sivil mimari örnekleri bulunmaktadır Şanlıurfa Kültür Varlıkları Kültür varlıkları açısından önemli bir mirasa sahip olan Şanlıurfa kentinde, yapılan tespitlere göre M.Ö. 25 inci yüzyıldan itibaren günümüze kadar Ebla Krallığı, Akkad Krallığı, Sümerler, Babiller, Hititler, Hurri-Mitanniler, Aramiler, Asurlular, Persler, Makedonyalılar, Emeviler, Abbâsiler, Nûmeyroğulları ve Mervânîler, Büyük Selçuklular, Suriye-Filistin Selçukluları, Musul Atabeyliği, Mısır ve Suriye Eyyûbileri, Roma ve Bizans İmparatorlukları egemenlik kurmuş olan medeniyetlerdir. Kentin kültür varlıklarının tescili için yapılan çalışmalar devam etmekle beraber Şanlıurfa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğünden alınan verilere göre il ve ilçedeki tescil gruplarına göre taşınmaz kültür varlıkları aşağıda verilmiştir. Tablo Şanlıurfa İli İlçelere Göre Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıkları, 2012 İlçe Adı Arkeol ojik Sit Doğal Sit Kentsel Sit Diğer Sitler Tarihi Sit Toplam Sit Alanı Tescilli Yapı Toplam Merkez Akçakale Birecik Bozova Ceylanpınar Halfeti Harran Hilvan Siverek Suruç Viranşehir

68 İlçe Adı Arkeol ojik Sit Doğal Sit Kentsel Sit Diğer Sitler 66 Tarihi Sit Toplam Sit Alanı Tescilli Yapı Toplam Toplam Kaynak: ŞKTVKK, Şanlıurfa kent merkezi sit alanları ve tescilli taşınmaz kültür varlıkları açısından en zengin yerleşim yeridir. Merkez ilçede 128 adet sit alanı ve 1103 adet tescilli yapı bulunmaktadır. Şehir Surları: İlk inşa tarihi bilinmeyen, şehrin etrafını çevreleyen surların Harran Kapısı, Bey Kapısı na ait Mahmutoğlu Kulesi ile yer yer duvar ve burç kalıntıları günümüze ulaşabilmiştir. Urfa Kalesi: Urfa Kalesi nin M.Ö yıllarına ait neolitik bir yerleşim höyüğü üzerine kurulduğu tahmin edilmektedir. Kalenin yanı başında çıkarılan ve Şanlıurfa Müzesinde sergilenen yıllık Balıklıgöl Heykeli, Urfa Kalesi dâhil Balıklıgöl havzasının tarihini bilimsel olarak vermektedir. Kalenin üzerindeki korinth başlıklı iki sütun Edessa Kralı IX. Manu döneminde, M.S yılları arasında birer anıt sütun olarak yapılmıştır. Göbekli Tepe: Göbekli Tepe de yapılan kazılarda, yerleşik yaşama geçişle ilgili mevcut bilgileri tamamen değiştirecek buluntular ortaya çıkmıştır. Göbekli Tepe, M.Ö yani günümüzden yıl öncesine tarihlenen Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşim merkezidir. 80 dönümlük alana sahip olan ören yeri, Kültür ve Turizm Bakanlığı nca 2005 yılında 1. derece arkeolojik sit alanı ilan edilmiştir. İnsanoğlunun tek tanrılı dinlerden önceki çok tanrılı döneme ait ilk tapınağı, M.Ö yılına tarihlenen Malta Adası ndaki tapınak olarak biliniyordu. Göbekli Tepe yerleşiminin tespiti ile bu bilgiler geçerliliğini yitirmiş ve insanoğlunun ilk tapınağının günümüzden yıl öncesine tarihlenen Göbekli Tepe Tapınağı olduğu bilimsel verilerle kanıtlanmıştır. Göbekli Tepe insanlarının tapındıkları boğa, arslan, kurt, domuz, turna kuşu, ördek ve yılan başta olmak üzere çeşitli hayvan kabartmalarının yer aldığı "T" biçimli taş steller kazılarında ortaya çıkartılmıştır. Şanlıurfa Mozaikleri: Antik Edessa Kentinin Grek kültür kalıntılarından en önemlisi çok renkli ve usta bir üslûpla yapılan Haleplibahçe deki mozaiklerdir. Haleplibahçe mozaiklerinde savaşçı Amazon Kraliçelerinin mozaiğe resmedilmiş dünyadaki ilk örneklerine rastlanılmıştır. Uzmanlar, Haleplibahçe Mozaiklerini; mozaik tekniği, sanatı ve 4 mm 2 ebadında Fırat Nehri nin orijinal taşlarından yapılması ve diğer özelliklerinden dolayı dünyanın en kıymetli mozaiği olarak tanımlamaktadırlar. Hanlar: Şanlıurfa ilinde Gümrük Hanı, Hacı Kâmil Hanı, Barutçu Hanı, Mencek Hanı, Şaban Hanı, Kumluhayat Hanı, Fesadı Hanı, Samsat Kapısı Hanı, Millet Hanı, Bican Ağa Hanı ve Topçu Hanı olmak üzere Osmanlı dönemine ait 11 büyük han bulunmaktadır. Camiler ve Medreseler: Şanlıurfa il merkezinde, Arabî Cami, Asım Paşa Mescidi, Behramlar Camii, Çakeri Camii, Dabbakhane Camii, Eski Ömeriye Camii, Hacı Lütfullah Camii, Hacı Yadigâr Camii, Halil-ür Rahman Camii, Hasan Padişah Camii, Hayrullah Camii, Hekim

69 Dede Camii, Hızanoğlu Camii, Hüseyin Paşa Camii, Hüseyniye Mescidi, İmam Sekkâki Camii, Kadıoğlu Camii, Kara Musa Camii, Kıbrıs Mescidi, Kutbeddin Camii, Mevlid-i Halil Camii, Mevlevihane Camii, Miskinler Mescidi, Müderris Camii, Narıncı Camii, Nimetullah Camii, Nur Ali Mescidi, Pazar Camii, Rızvaniye Camii, Siverekli Mescidi, Şehbenderiye Camii, Toktemur Mescidi, Tuzeken Camii, Ulu Cami, Yusuf Paşa Camii ve Yeni Ömeriye Camii olmak üzere tarihi değere haiz 36 adet cami ve mescit bulunmaktadır. Günümüze ulaşan medreseler ise Eyyûbi Medresesi, Nakibzâde Hacı İbrahim Efendi Medresesi, Halil-ür Rahman Medresesi ve Rızvaniye Medresesi dir. Manastır ve Kiliseler: Reji Kilisesi (Aziz Petrus ve Aziz Paulus Kilisesi), Deyr Yakup (Yakup Manastırı), Rahibeler Kilisesi ve Germuş Kilisesi ilin başlıca kiliseleri ve manastırları arasındadır. Çarşılar: Şanlıurfa ilinin Osmanlı döneminden kalma iş hanları ve çarşılarından oluşan eski ticaret merkezi Gümrük Hanı civarında yoğunluk göstermektedir. Kazzaz Pazarı (Bedesten), Sipahi Pazarı, Koltukçu Pazarı, Pamukçu Pazarı, Oturakçı Pazarı, Kınacı Pazarı, Pıçakçı Pazarı, Kazancı Pazarı, Neccâr Pazarı, İsotçu Pazarı, Demirci Pazarı, Çulcu Pazarı, Çadırcı Pazarı, Sarraç Pazarı, Attar Pazarı, Tenekeci Pazarı, Kürkçü Pazarı, Eskici Pazarı, Keçeci Pazarı, Kokacı (Kovacı) Pazarı, Kasap Pazarı, Boyahâne Çarşısı, Kavafhâne Çarşısı, Hanönü Çarşısı, Hüseyniye Çarşıları Gümrük Hanı civarında yer alan ve günümüzde de tarihi özelliklerini koruyan önemli alışveriş yerleridir. Hamamlar: Şanlıurfa; İstanbul, Bursa, Edirne ve Erzurum dan sonra Osmanlı Dönemi'nden kalma sekiz adet hamamı ile Türkiye de beşinci sırada yer almaktadır. Kervansaraylar: Eski çağlardan beri önemli bir ticaret yolu üzerinde bulunan Şanlıurfa ilinin sınırları içerisinde Han el-ba rur, Çarmelik, Titriş ve Mırbi (Ilgar) Kervansarayı olmak üzere 4 kervansaray bulunmaktadır. Bunlardan Han el-ba rur Kervansarayı Eyyûbiler dönemine, diğer üç kervansaray ise Osmanlı dönemine aittir. Köşkler ve Konaklar: Kesme taştan inşa edilen Kürkçüzâde Mahmûd Nedim Efendi Konağı, Osman Efendi Konağı, Ömer Edip Efendi ve Şair Sakıb Efendi Konağı, Hacıkamilzâde Yusuf Ziya Efendi Konağı, Sakıplardan Halil Bey'in Aynalı Köşkü, Urfa'daki konak ve köşk mimarisi örneklerindendir. Harran ilçesi Şanlıurfa Merkez ilçeden sonra en çok tescilli kültür varlığının bulunduğu ilçedir. İlçede 110 adet sit alanı ve 120 adet tescilli yapı bulunmaktadır. Harran ören yeri, surları, sur kapıları, kentin güneydoğusunda yer alan iç kale, kent merkezine yakın höyük ve höyüğün kuzey eteğinde bulunan Ulu Cami, 33 m 30 cm yüksekliğindeki minaresi ve dünyada benzeri olmayan konik evleri önemli kültür varlıklarındandır. İlçede çok sayıda türbe ve Paleolitik döneme ait mağaralar bulunmaktadır. Harran Höyüğü nde yapılan kazılarda, M.Ö li yıllarda Halaf devrine tarihlenen buluntular, Eski Tunç devrine ait buluntular, M.Ö Eski Asur dönemine ait buluntular, M.Ö. 6 ncı yüzyıla tarihlenen Kral Nabuna id den ve Sin mabedinden bahseden çivi yazılı pişmiş toprak tablet ve adak kitabeleri bulunmuştur. Harran a 38 67

70 km. uzaklıkta olan Şuayb Antik Kenti, Geç Roma dönemine (M.S yüzyıl) tarihlenen bir yerleşim yeridir. Efes i andıran mimarisinden dolayı Güneydoğu nun Efes i olarak da tanımlanır. Şuayb Peygamber in buradaki bir mağarayı ev ve ibadethane olarak kullandığı rivayet edilir. Halfeti de 20 adet arkeolojik sit alanı, 1 adet kentsel sit alanı, 117 adet tescilli yapı olmak üzere toplam 138 adet tescilli kültür varlığı bulunmaktadır. Halfeti sınırları içerisinde yer alan Aziz Nerses Kilisesi nin, Barsavma Manastırı nın ve daha birçok tarihi yapının yer aldığı Rumkale, Asurlular döneminde Şitamrat ismiyle tanınmıştır. İlçenin diğer önemli arkeolojik alanları Feyzullah Efendi Konağı, Kantarma Hanı ve kaya kilisesinin yer aldığı tarihi Savaşan köyüdür. Birecik ilçesinde 34 arkeolojik sit alanı, 2 doğal sit, 1 kentsel sit alanı ve 78 tescilli yapı olmak üzere toplam 115 tescilli kültür varlığı bulunmaktadır. Birecik Kalesi, Birecik surlar, Mırbi kervansarayı, kalıntıları, geleneksel kent dokusu, çok sayıda arkeolojik özellikli alan ile Birecik ili, kültür varlıklarının yoğun olduğu ilçelerdendir. Siverek te 26 arkeolojik sit, 1 kentsel sit ve 62 tescilli yapı olmak üzere toplam 89 tescilli kültür varlığı bulunmaktadır. Siverek teki Eski Hükümet Konağı, Gazi Paşa İlkokulu, Siverek Ulu Camii, Çavi Tarlası ve Hassek Höyüğü ilçe sınırları içerisinde yer alan önemli tarihi alanlardır. Viranşehir de 20 arkeolojik sit, 29 tescilli yapı olmak üzere toplam 49 tescilli kültür varlığı bulunmaktadır. Viranşehir deki Tella Martyrionu Dikmeler, MS. 2. yüzyılda Süryaniler tarafından yapıldığı tahmin edilen Yolbilen (Hifdemal) Mağaraları, Hıristiyanlık dönemi yapılarının önemli örneklerindendir Viranşehir in diğer önemli tarihi alanları Hz. Eyyüb, hanımı Rahime Hatun ve Hz.Elyesa nın mezarlarının bulunduğu Eyyubnebi Beldesi ve Çimdin Kalesi (Çemdin Kale- Eski Kale) dir. Bozova da 34 arkeolojik sit, 11 tescilli yapı olmak üzere toplam 45 tescilli kültür varlığı bulunmaktadır. Bozova ilçesindeki Çarmelik Kervansarayı (Büyükhan Köyü Hanı) ve Titriş Köyü'nde bulunan ve Birecik-Çar Melik-Urfa-Titriş-Siverek-Karabahçe-Diyarbakır kervan yolu üzerinde yer alan Titriş Kervansarayı önemli arkeolojik alanlardır. Yörenin en büyük höyüğü olan Lidar'da, Kalkolitik (Baktır-Taş) dönemden Selçuklu dönemine kadar devam eden yerleşim birimlerine rastlanmıştır. Hilvan da 22 arkeolojik sit, 2 tescilli yapı olmak üzere toplam 24 tescilli kültür varlığı bulunmaktadır. Hilvan ilçesine bağlı olan Kantara Köyü'nün sınırları içindeki Nevali Çori adıyla tanınan M.Ö , M.Ö yıllarında sürekli olarak iskân edilen bu yerleşme yerinde küçük buluntu olarak çakmaktaşından yapılmış ok uçları ve kazıcı aletler bulunmuştur. Suruç ta 38 arkeolojik sit, 6 tescilli yapı olmak üzere toplam 44 tescilli kültür varlığı bulunmaktadır. Ahmed-i Bican Camii, Şeyh Müslüm Türbesi (Ziyaret Köyü Şeyh Müslüm Külliyesi), Yatırtepe Köyü Konik Kubbeli Evleri ve Suruç Konik Evleri önemli turistik yapılardır. 68

71 Akçakale de 26 arkeolojik sit, 4 tescilli yapı olmak üzere toplam 30 tescilli varlık bulunmaktadır. Akçakale sınırları içerisinde yer alan Cudi Şehri ve Cudi Adası önemli arkeolojik alanlardan biridir. Tufandan sonra Hz. Nuh un gemisinin Cudi Dağı na indiğine inanılmaktadır. Bu dağın deniz dalgalarını andıran yüzey şekli dikkat çekicidir. 500x500 m 2' lik arazide tarihi şehrin kalıntıları, birçok taş ocağı, kaya mezarları, hamam ve kule kalıntıları görülebilmektedir. Cudi Deresi boyunca büyük taş ocakları da bulunmaktadır. Taş ocaklarından çıkan yerel malzeme Harran ı da kapsayan komşu yapılarda kullanılmıştır Diyarbakır Kültür Varlıkları Tarihin her döneminde önemli medeniyetlere ev sahipliği yapan Diyarbakır kenti Hurrilerden başlayarak, Mittaniler, Asurlular, Medler, Persler, Selevkoslar, Partlar, Romalılar, Emeviler, Abbasiler, Şeyhoğulları, Hamdaniler, Bübeyhiler, Mervaniler, Büyük Selçuklular, İnaloğulları, Hısn Keyfa Artukluları, Eyyubiler, Anadolu Selçukluları, İlhanlılar, Mardin Artukluları, Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanlı medeniyetlerinin izlerini taşımaktadır. Kentin kültür varlıklarının tescili için yapılan çalışmalar devam etmekle beraber mevcut kaynaklardan elde edilen verilere göre ildeki kültür varlıklarının sınıflandırması aşağıda verilmiştir. Tablo Diyarbakır İli İlçelere Göre Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıkları, 2012 İlçe Adı Arkeol ojik Sit Doğal Sit Kentsel Sit Tarihi Sit Diğer Sitler Toplam Sit Tescilli Yapı Toplam Merkez Bismil Çermik Çınar Çüngüş Dicle Eğil Ergani Hani Hazro Kocaköy Kulp Lice Silvan Toplam Kaynak: DKTVKK,

72 Diyarbakır kentinin önemli ulaşım ve ticaret yollarının üzerinde olması ve farklı medeniyetlere ev sahipliği yapması çok sayıda arkeolojik, tarihi ve kültürel eser barındırmasına imkân sağlamıştır. İl genelinde 226 sı arkeolojik sit alanı olmak üzere toplam 233 sit alanı bulunmaktadır. Diyarbakır ili kültür varlıkları büyük ölçüde kent merkezinde bulunmaktadır. Büyük bir bölümü Suriçi bölgesinde yer alan kültür varlıklarının başlıca özellikleri aşağıda verilmektedir. Diyarbakır Surları: İnşa tarihi bilinmeyen kent surlarının M.S. 349 yılında Roma İmparatoru Konstantinus tarafından onarılıp genişletildiği bilinmektedir. Diyarbakır Surlarının uzunluğu yaklaşık 5 km. olup, yüksekliği metre ve genişliği 3,5 metredir. Şehri boydan boya çevreleyen surlarda, şehirden giriş-çıkışlarda kullanılmak üzere kapılar inşa edilmiştir. Tarihi kent, savunma yapıları olan burçlar ve 6 adet ihtişamlı kent kapısı ile diğer kentlere açılmaktadır. Bu kapılar, açıldıkları önemli yollar vasıtasıyla ulaşılan kentlerin adıyla adlandırılmıştır. Diyarbakır surları, sağlam sur duvarları, burçları ve kapılarıyla günümüze en iyi şekilde ulaşmış ender sur yapılarındandır. Diyarbakır Surları 1988 yılında Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından 1. Derece Anıtsal Yapı olarak tescillenmiş ve Surların çevrelediği şehir de kentsel sit alanı olarak tescillenmiştir. Dünya Miras listesinde UNESCO tarafından şart koşulan Alan Yönetimi Planının ülkemizde son yapılan mevzuat değişikliğiyle usul ve esasları belirlenmiştir. Diyarbakır Surları için Alan Yönetim Planı çalışmaları ile eş zamanlı olarak UNESCO Dünya Miras Listesi Adaylık Dosyasının hazırlanması çalışmaları yürütülmektedir. İçkale: Diyarbakır surları içerisinde, etrafı surlarla çevrilerek kentten ayrılan İçkale, tarihi M.Ö li yıllara kadar uzanan Diyarbakır kentinin çekirdek yerleşim merkezidir. İçerisinde Diyarbakır kentinin tarihini ortaya koyan Virankale (Amida) Höyüğü, Artuklu döneminden kalmış bir saray ve kervansaray, 2 nci yüzyıldan kalma kentin en eski kilisesi, 11 inci yüzyıldan kalma cami, 19 uncu ve 20 inci yüzyıldan kalma idari ve askeri binalar bulunmaktadır. Artuklu sarayındaki motifli mozaikler bulunan en eski Türk mozaikleridir. Diyarbakır ilinin tarihi ve kültürel dokusunun en önemli noktasını oluşturan İçkale bölgesinin korunarak kültür ve turizm merkezi olarak değerlendirilmesi amacıyla, İçkale restorasyonu kapsamlı bir proje ile desteklenmektedir. Ulu Camii: Yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak M.S. 639 yılında Mar Torna Kilisesi nin camiye çevrilmesi ile oluşturulmuştur. Anadolu nun en eski mabedlerinden olan Ulu Cami, Müslümanlar tarafından 5. Harem-i Şerif (Mukaddes Mabed) olarak kabul edilmektedir. Şeyh Mutahhar (Dört Ayaklı Minare) Camii: Akkoyunlu döneminden kalma, siyah ve beyaz sıralı kesme taşlarla inşa edilmiştir. Camiden ayrı dört sütun üzerinde yükselen kare planlı minaresi Anadolu da tek örnektir. Ayrıca kentsel sit alanı içinde yer alan Behram Paşa Cami, Ali Paşa Cami, İskender Paşa Cami, Fatih Paşa Cami (Kurşunlu Cami), Hüsrev Paşa Cami, Melek Ahmet Paşa Cami, Safa Cami, Hz. Süleyman Cami, Selahaddin-i Rumi Camisi de önemli tarihi camiler olarak öne çıkmaktadır. 70

73 Mesudiye Medresesi: Diyarbakır da yapılan ilk büyük medresesi olup Anadolu nun ilk üniversitesi olarak kabul edilmektedir. Zinciriye Medresesi (Sincariye Medresesi), Ali Paşa Medresesi, Muslihiddin Lari Medresesi de kayda değer diğer medreselerdir. Hüsrev Paşa Hanı (Deliller Hanı): Han 1527 yılında Hüsrev Paşa tarafından yaptırılmıştır. Deliller Hanı kesme siyah-beyaz taştan yapılmış olup iki katlıdır. Günümüzde turistik otel olarak işletilmektedir. Hasan Paşa Hanı: yılları arasında yaptırılan iki katlı han, ihtişamı ve üslubuyla önemli yapılar arasındadır. Han geçtiğimiz yıllarda restore edilmiş ve günümüzde ticaret, sosyokültürel kullanımlarla çok sayıda ziyaretçi tarafından kullanılmaktadır. Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi: İlde bulunan faal durumdaki üç kiliseden biridir. Yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bizans döneminden kalma mihrabı ve Roma biçimi kapısı ilgi çekicidir e kadar Süryanice, Türkçe, Arapça ve Fransızca eğitim verilen bir okulken bugün papaz evi olarak kullanılmaktadır. Saint George (Kara Papaz) Kilisesi: Yapım tarihi kesin bilinmemekle beraber Roma Dönemi ne ait olduğu tahmin edilmektedir. Pagan tapınağıyken daha sonra kiliseye dönüştürülmüştür. Bazı kaynaklarda bu kilisede Cizreli büyük bilgin El Cezeri nin imal ettiği robotların kullanıldığı rivayet edilmektedir. Surp Giragos Kilisesi: Katolik Ermeni cemaatinin kullandığı bir kilisedir. Kaynaklar ve kilisedeki kitabelere göre yapım tarihinin yılları arasında olduğu tahmin edilmektedir. Kilise, yapılan restorasyondan sonra 2012 yılında yeniden faaliyete geçmiştir. Mar Petyun (Keldani Katolik) Kilisesi: Yapım tarihi bilinmemekle beraber, 17. yy da inşa edildiği tahmin edilmektedir. Günümüzde Keldani cemaati tarafından kullanılmaktadır. Kırklar Kilisesi: Kırklar Dağı üzerinde 5 inci yüzyıl sonlarında inşa edilen kiliseden günümüzde sadece bir duvar kalıntısı ve mahzen kısmı kalmıştır Gazi Köşkü (Semanoğlu Köşkü): Dicle Vadisi ne bakan bir konumda bulunan Gazi Köşkü, Akkoyunlular döneminde, siyah-beyaz bazalt taştan inşa edilmiştir. Mustafa Kemal 1917 yılında Diyarbakır da Kolordu komutanı iken bir süre bu köşkte ikamet ettiğinden Gazi Köşkü olarak bilinmektedir yılında Diyarbakır Belediyesi tarafından sahibinden alınarak Atatürk e hediye edilmiştir. Günümüzde Atatürk e ait eşyalar ve belgelerin gösterildiği bir müze olarak tanzim edilmiştir. Erdebil Köşkü: Altıncı yüzyıl eserlerindendir yılında restore edildikten sonra günümüzde kültür evi olarak kullanılmaktadır. Dicle Köprüsü (On Gözlü Köprü): Kent merkezine 3 km. mesafede Dicle nehri üzerinde yer alan Dicle Köprüsü kemer sayısından dolayı on gözlü köprü olarak anılmaktadır. Kesme bazalt taştan yapılan Köprü, 8 inci yüzyılda yapılmıştır. 71

74 Devegeçidi Köprüsü: Sivri kemerli yedi gözlü olarak inşa edilmiştir. Üzerinde iki kitabe ve Bakara suresinin 262. ayeti bulunmaktadır. Bu kitabelere göre 1218 yılında Artuklular zamanında inşa edilmiştir. Diyarbakır ilçelerinde de önemli kültür ve tabiat varlıkları bulunmaktadır. Ergani İlçesi nde 48 arkeolojik sit alanı ve 18 adet tescilli yapı bulunmaktadır. İlçede bulunan Çayönü neolitik yerleşmesi, Anadolu nun ilk yerleşimlerinden biridir ve mimarlık tarihi açısından evrensel değere sahiptir. Medeniyet tarihinde birçok ilki barındıran Çayönü, ilk tarımın yapıldığı, tarım toplumu olarak ilk yerleşmenin ve madenciliğin ilk örneklerinin görüldüğü, dik açılı bina temeli tespit edilen ilk yer olma özelliği gibi nitelikleri taşımaktadır. Yine aynı bölgede Yontmataş Çağı ndan kalma taş aletlerin bulunduğu Hilar Mağaraları ve Roma döneminden kalma ihtişamlı nekropol alanı dikkat çekmektedir. İlçede Çayönü dışında Ergani-Diyarbakır karayolu kıyısındaki Ekinciler Köyü yakınında bulunan Girikihaciyan, gelişmiş bir erken köy yerleşme yeri olup M.Ö tarihlerinden kalma olduğu yolunda bulgular mevcuttur. Silvan İlçesi nde 35 arkeolojik sit alanı ve 41 adet tescilli yapı bulunmaktadır. İlçe, tarihte medeniyetin gelişimi açısından önemli merkezlerden biri durumundadır. Dört yöne açılan 4 kapılı Silvan Kalesi nin İ.Ö. 77 yılında Büyük Tigran krallığının başkenti olarak inşa edildiği ve Bizans döneminde onarıldığı bilinmektedir. Anadolu nun en eski mağara yerleşimlerinden biri olan Hasuni Mağaraları, mezolitik dönemde yerleşim görmüştür. Artuklu mimarisi ve taş işçiliğinin yoğun olarak görüldüğü Ulu Camii önemli tarihi değerlerdendir. İlçede bulunan Malabadi Köprüsü, 1147 yılında Artuklular döneminde Dicle nehri üzerinde inşa edilmiştir. Köprü 40 metre genişliğindeki kemeriyle Dünya da tek örnek olma özelliğine sahiptir. Bismil İlçesi nde 43 arkeolojik sit alanı ve 4 adet tescilli yapı bulunmaktadır. İlçede çok sayıda höyük yer almaktadır. İlçe, yerleşmeler tarihi ve uygarlıkların gelişimi konusunda büyük önem taşımaktadır. İlçede yer alan Üçtepe Höyüğünde ise İlk Tunç Çağı ndan Roma Dönemi ne kadar uzanan 13 yapı katı ortaya çıkarılmıştır. Diyarbakır ili Bismil ilçesi sınırları içinde bulunan Körtik Tepe (M.Ö ), yerleşik düzene geçişin başlarında yerleşim görmüş neolitik bir merkez olup, çağdaşlarından farklı olarak daha gelişmiş bir kültür, yerleşme ve barınma sorunlarını çözmüş sosyal statülerin gelişmiş olduğu bir medeniyetin izlerini taşımaktadır. Eğil İlçesi nde 18 arkeolojik sit alanı ve 13 adet tescilli yapı bulunmaktadır. Eğil İlçesi nde nehir kıyısında sarp kayalıklar üzerinde yükselen Asur Kalesi nin kalıntıları bulunmaktadır. Kale içinde gizli geçit ve yollar mevcuttur. Kale çevresinde çok sayıda Peygamber kabirleri, türbeler ve Asur Kralı nın mezarı bulunmaktadır. Kale ve çevresi kültürel ve dini yapıları ile çok sayıda ziyaretçi çekmektedir. Çermik İlçesi nde 11 arkeolojik sit alanı ve 25 adet tescilli yapı bulunmaktadır. İlçe yakınlarında bulunan tarihi Haburman Köprüsü Sinek Çayı üzerine kurulmuştur. Köprünün üç gözü bulunmakta olup ortadaki göz büyük ve sivri, yandaki gözler ise daha küçüktür. Haburman köprüsü, üzerindeki kitabeye göre 1179 yılında yapılmıştır. 72

75 Lice İlçesi nde 6 arkeolojik sit alanı, 6 adet tescilli yapı mevcuttur. İlçenin 18. Km batısında Diyarbakır-Lice yolu üzerinde Dakyanus şehri kalıntılarından oluşan Dakyanus Şehir Harabeleri bulunmaktadır. Selokidler veya Romalılar dan kaldığı tahmin edilen Dakyanus şehrinin, meşhur Yedi Uyuyanlar (Eshab-ül Keyf) efsanesinde anılan şehir olduğuna inanılmaktadır. Lice-Hani arasında Çeper Köyü yakınlarında bulunan Zülkarneyn Kalesi Harabelerinin Büyük İskender döneminde kurulduğu tahmin edilmektedir. Bunların dışında Lice ilçesi yakınlarında bulunan Atak (Antak) Şehri Kalıntılarının Mervaniler ve Artuklular döneminde önemli kalelerden biri olduğu bilinmektedir. Bugün sadece kent surları ile yapılarının duvarları ayakta kalmıştır Kültürel Tesisler Genç nüfus oranının yüksek olduğu TRC2 Bölgesi nde kültürel tesis varlığı göstergelerine bakıldığında mevcut tesislerin yetersiz olduğu görülmektedir. Bölge nüfusunun ülke nüfusu içindeki payı (% 4,44) ile kültürel tesislerin ülke içindeki payı karşılaştırıldığında tesis varlığının ülke ortalamalarına göre düşük kaldığı görülmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Kültürel Göstergeler, 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Bölge/Türk iye Oranı (%) Müze ,11 Sinema Salonu Sayısı ,85 Tiyatro ,16 Kütüphane Sayısı (Halk Kütüphanesi) ,28 Bin Kişi Başına Düşen Yararlanma sayısı, 2010 (Halk Kütüphaneleri) ,42 Kaynak: TÜİK, 2012b Kütüphaneler Kültürel tesislerin altyapısını gösteren önemli göstergelerden olan halk kütüphaneleri göstergelerine bakıldığında; Diyarbakır ilinin Şanlıurfa iline göre nispeten daha iyi durumda olduğu görülmektedir. TRC2 Bölgesi ndeki 26 halk kütüphanesinin 16 sı Diyarbakır ilindedir. Bu kütüphanelerden biri il halk kütüphanesi, 14 tanesi ilçe halk kütüphanesi ve biri de ihtisas yazma eser kütüphanesidir. Halk Kütüphanelerinden bin kişi başına yararlanma sayısı göstergelerine bakıldığında Diyarbakır ilinin 192 kişi, Şanlıurfa ilinin ise 304 kişi olduğu görülmektedir. Şanlıurfa ili ülke ortalamasını geçmiş iken Diyarbakır ili ortalamanın altında bir değerdedir. 73

76 Tablo Halk Kütüphaneleri Göstergeleri, 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kütüphane Sayısı Kitap Sayısı Yararlanma Sayısı Bin Kişi Başına Yararlanan Yaarar Yararlanma Sayısı Ödünç Alınan Kitap Sayısı Kaynak: TÜİK, 2012b Müzeler Bölgede bulunan 4 müzede yer alan toplam eser sayısı dur. Şanlıurfa ilinde 2012 yılı itibariyle bir müze bulunmasına karşın güncel verilere göre arkeolojik eser, etnografik eser, sikke, 11 tablet, 1550 mühür ve mühür baskı, 13 el yazması kitap, 2 fosil iskelet, 52 madalya-madalyon-nişan ve 21 banknot olmak üzere toplam tarihi eser bulunmaktadır. Ziyaretçi sayıları açısından 2012 yılı Müze Müdürlüğü verilerine göre Şanlıurfa Müzesine ziyaretçi gelmiştir. Bu ziyaretçilerin 6.900'ü ücretli, 'i ücretsiz, 251 i ise müze kart ile giriş yapmıştır. Şanlıurfa Müzesi haricinde, Şanlıurfa Kalesi ve Haran Ören Yeri de en çok ziyaret edilen yerler arasındadır. Şanlıurfa Kalesini kişi, Harran Ören Yerini ise kişi ziyaret etmiştir. Şanlıurfa Müzesi eser sayısı bakımından Türkiye deki en fazla esere sahip olan 5 inci müze durumundadır. Ancak söz konusu eserlerin sadece % 5 i sergilenebilmektedir. Bu ihtiyaç nedeniyle Şanlıurfa da toplamda 200 bin metrekarelik alanda yeni bir müze inşaatı başlamıştır. Haleplibahçe de 57 bin metrekare alanda mevcut Arkeoloji Müzesinin 10 katı büyüklüğünde m 2 kapalı alana sahip Arkeoloji Müzesi, mevcut Haleplibahçe mozaikleri üzerine Mozaik Müzesi ve iki müze arasına da Arkeopark yapılmaktadır. Geri kalan 140 bin metrekarelik alanda da arkeoloji araştırma merkezi ve çok amaçlı tanıtım merkezi, amfi tiyatro, kültür ve sanat merkezi, hediyelik eşya reyonları, kafeterya, rekreasyon alanı ile otopark yapılmaktadır. Tablo TRC2 Bölgesi Müze Göstergeleri, 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Müze Sayısı Müzelerdeki Mevcut Eser Sayısı Ziyaretçi sayısı * Kaynak: DMM, 2012; ŞMM, 2012; TÜİK, 2012b. 9 Diyarbakır Müzeleri kapalı olduğu için 2010 yılı verisi kullanılmıştır. 74

77 Diyarbakır Arkeoloji Müzesi 2007 yılından bu yana kapalıdır. Diyarbakır Arkeoloji müzesinde, hâlihazırda eser bulunmakla beraber, bölgede devam eden kazılarla bu rakamın artması beklenmektedir yılında Kültür Bakanlığınca Tarancı ailesinden alınarak kamulaştırılan ev, 1974 yılında restore edilerek Cahit Sıtkı Tarancı Kültür Müzesi olarak ziyarete açılmıştır. Geleneksel Diyarbakır evlerinden olan bu müzede Cahit Sıtkı Tarancı nın kitapları, el yazıları ve Diyarbakır ev yaşantısını canlandıran etnografik malzemeler sergilenmektedir. Diyarbakır ın yetiştirdiği ünlü yazar ve toplumbilimci Ziya Gökalp in doğduğu ev de 1953 yılında Bakanlık tarafından alınarak 1956 yılında Müze olarak teşhire açılmıştır. Burada da Ziya Gökalp e ait özel eşyaların yanı sıra etnografik malzemeler de sergilenmektedir. Diyarbakır Müze Müdürlüğüne bağlı olarak hizmet veren Cahit Sıtkı Tarancı Kültür Müzesi ve Ziya Gökalp Müzesinin hem bakım ve onarıma ihtiyacının olması ve hem de mevcut sergisinin çok uzun zamandan beri değişmemiş olması ve ziyaretçiye fazla bilgi aktaramayan bir tarzda olması nedeniyle, müzelerin onarımı ve teşhirlerinin yenilenmesi için Diyarbakır Müze Müdürlüğünce Cahit Sıtkı Tarancı ve Ziya Gökalp Müzelerinin Teşhir Tanzim ve Onarım Projesi 1 Mayıs 2011 tarihinde başlamış ve 1 Ağustos 2012 tarihinde tamamlanarak yeniden hizmet vermeye başlamıştır Tiyatro ve Sinema Şanlıurfa da tiyatro gösterileri Şair Nabi Kültür Merkezi, Belediye Konferans ve Nikâh Salonu ile DSİ Konferans salonunda gerçekleştirilmektedir. Opera, tiyatro, sergi, toplantı vb. etkinliklerin yapılacağı Şanlıurfa Kültür Merkezinin yapım ve uygulama işi Kültür ve Turizm Bakanlığı yatırım programına alınmış ve ihalesi yapılmıştır. Kültür merkezinin hayata geçmesiyle birlikte Şanlıurfa da çok daha fazla sayıda kültürel etkinliğin gerçekleştirilmesi beklenilmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Tiyatro Göstergeleri, 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Tiyatro Salonu Sayısı Koltuk Sayısı Gösteri Sayısı Seyirci Sayısı Gösteri Başına Seyirci Sayısı Kaynak: TÜİK, 2012b. Diyarbakır da kültür/sanat merkezleri son yıllarda nicelik ve faaliyet çeşitliliği bakımından gelişme göstermektedir. Diyarbakır Devlet Tiyatrosu yıl boyunca gösterimler yapmaktadır yılında faaliyete geçen Diyarbakır Sanat Merkezi çok amaçlı salon, performans sahnesi, atölye, teknik oda, karanlık oda ve ofis bölümüyle pek çok kültür ve sanat etkinliğine ev sahipliği yapmaktadır. Diyarbakır ilinde bulunan Devlet Güzel Sanatlar Galerisi birçok konuda sergi, konferans, açık oturum, film, dia gösterisi ve atölye kurs çalışmalarının yapılması amacıyla kurulmuştur. 75

78 Tablo TRC2 Bölgesi Sinema Göstergeleri, 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Sinema Salonu Sayısı Koltuk Sayısı Gösteri Sayısı Seyirci Sayısı Gösteri Başına Seyirci Sayısı Kaynak: TÜİK, 2012b. Bölge illerinde son yılarda açılan sinema sayısı ve sinema seyircisi sayıları artış göstermektedir. Bölgenin genç nüfusunun yüksek olmasından dolayı sinema, kültür sanat gibi kültürel faaliyetlere olan ilgi ve talebin arttığı değerlendirilmektedir Spor Tesisleri Şanlıurfa il merkezinde kişilik GAP Stadyumu ve kişilik spor salonu, 2 futbol sahası, 1 hipodrom, 2 futbol semt sahası bulunmaktadır. Ayrıca Viranşehir, Akçakale, Birecik ve Siverek ilçelerinde 1 er adet stadyum, Birecik, Viranşehir, Suruç, Hilvan, Siverek, Akçakale ilçelerinde 1 adet spor salonu; Bozova, Halfeti, Suruç ilçelerinde de 1 adet futbol semt sahası bulunmaktadır. Tüm il genelindeki spor tesisi sayısı 21 dir. Şanlıurfa da lisanslı sporcu sayısı , faal spor kulübü sayısı 75 tir. Türkiye liglerinde mücadele eden 1 profesyonel futbol takımı bulunmaktadır. Tablo Şanlıurfa İli Spor Tesisleri, 2012 Tesis Stadyum 5 Spor Salonu/Spor tesisi/ Spor Kompleksi 8 Yüzme Havuzu - Futbol Sahası 7 Hipodrom 1 76 Sayı Toplam 21 Kaynak: ŞGSİM,2012. Tablo Şanlıurfa İlindeki Sporcu Sayıları, 2012 Toplam Kadın Erkek Faal Pasif Lisanslı Kaynak: ŞGSİM, 2012.

79 Siverek ilçesi sınırında yer alan Karacadağ da, Valilik tarafından yapılan kayak pistleri bulunup, burada kış aylarında kayak yapılmaktadır. Arap atlarının yetiştiği yörelerden biri olan Şanlıurfa, Türkiye'de resmi at yarışları yapılan 6 ilden biridir dönüm arazi üzerinde kurulan Şanlıurfa Hipodromu şehir merkezine 18 km. uzaklıkta ve Mardin yolu üzerindedir. Hipodromdaki yeni tribün kişilik seyirci kapasitesine sahiptir. Diyarbakır da ise; Gençlik Hizmetleri ve Spor İl Müdürlüğü bünyesinde toplam 36 adet spor tesisi ve 120 spor kulübü bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde lisanslı sporcu sayısı yüksek olmasına karşın faal olan sporcu sayısı düşüktür. İldeki lisanslı sporcuların branş kategorileri ise; atıcılık-avcılık, atletizm, badminton, basketbol, beyzbol ve softbol, bilardo, bisiklet, bowling, boks, briç, jimnastik, dağcılık, dans, güreş, halk oyunları, halter, hava sporları, hentbol, izcilik, judo ve kurash, karate, kayak, kick boks, masa tenisi, muay-thai, okçuluk, orienteering, satranç, sualtı sporları, taekwondo, tenis, voleybol, vücut geliştirme-fitness, wushu ve yüzmedir. Tablo Diyarbakır İli Spor Tesisleri, 2012 Tesis Adı Sayı Stadyum 1 Antrenman Spor Salonu 2 Spor Salonu/Spor tesisi/ Spor Kompleksi 9 Tenis Kortu 1 Tırmanma Duvarı 1 Bisiklet Parkuru 1 Yüzme Havuzu 1 Gençlik Merkezi 1 Atış Poligonu 1 Atletizm Pisti 1 Futbol Sahası 17 Toplam 36 Kaynak: DGSİM, Tablo Diyarbakır İlindeki Sporcu Sayıları, 2012 Toplam Kadın Erkek Faal Pasif Lisanslı Kaynak: DGSİM, Türkiye nin sekizinci hipodromu olan Diyarbakır Hipodromu, Çınar ilçesinde bulunmaktadır m 2 arazi üzerinde yer almakta olup şehir merkezine 22 km 77

80 uzaklıktadır. Tribün binası kişilik seyirci kapasitesine sahip olan hipodromda resmi yarışlar 2009 yılında başlamıştır Geleneksel El Sanatları Şanlıurfa ilinde Abacılık, Ağaç Oymacılığı, Bakırcılık, Cülhacılık, (bez dokumacılığı), Çulculuk (Semercilik), Dabbaklık, Kazazlık (İpek işlemeciliği), Keçecilik, Kürkçülük, Saraçlık, Tarakçılık ve Taş Süslemeciliği sürdürülmekte olan geleneksel el sanatlarıdır. Günümüzde tarihi han ve çarşılarda icra edilen bu sanatlardan önemli bir kısmı halen yaşatılmaktadır. Diyarbakır ili geleneksel el sanatları çömlekçilik, saraçlık, demircilik, telkırma, bakır işlemeciliği, telkari, kuyumculuk, dericilik, dokumacılık, (ipek dokumacılığı, puşicilik) mermercilik ve taş işlemeciliğidir. Bunlardan dokumacılık ile ilgili olarak ipekli puşi dokumacılığı, bakırcılık, basmacılık (taş/ahşap baskı), kuyumculuk (hasır-telkari) ve taş işlemeciliğinin günümüzde üretimi diğer el sanatlarına göre daha yaygın olarak devam etmektedir Sosyal Hayat Bölge yöresel yemekleri, müzik ve halkoyunları, sosyal ilişkileri, mesire alanları ve doğal zenginlikleriyle bölgeye has sosyal bir hayata sahiptir Mutfak Kültürü Bölgede yemek kültürü oldukça zengindir ve Bölge illeri markalaşmış yöresel yemeklere sahiptir. Özellikle Şanlıurfa ili için kimlik öğesi durumuna gelen çiğ köfte, patlıcanlı kebap gibi markalaşmış yöresel yemekler bulunmaktadır Halkoyunları ve Müzik Bölgede izleri bulunan pek çok kadim kültürlere paralel olarak halk oyunları ve müzik kültürü de gelişmiştir. Şanlıurfa ilinde sıra geceleri geleneklerin yaşatıldığı bir "Halk Konservatuarı" olarak nitelendirilmektedir. Sıra gecesi kültürü Şanlıurfa nın kimlik öğelerinden bir haline gelmiş önemli bir marka niteliğindedir. Diyarbakır müzik kültüründe dengbejlik önemli yere sahiptir. Enstrüman kullanmaksızın insan sesiyle hikâye ve destanlardan oluşan şarkıları söyleyen dengbejler, söyledikleri türkülerde hikâye, aşk, kahramanlık, kavga gibi konuları işlemektedirler. Dengbejler ile Bölgedeki binlerce yıllık tarihi ve sözlü edebiyat günümüze taşınmaktadır Mesire Alanları ve Doğal Zenginlikler Şanlıurfa da Atatürk Baraj Gölü kıyısındaki Bozova ilçesi ile Fırat nehri kenarında kurulmuş olan Birecik ve Halfeti ilçeleri Fırat nehri boyunca mesire alanlarına ev sahipliği yapmaktadır. Bozova daki piknik alanları, hafta sonları halkın yoğun olarak vakit geçirdiği mesire alanlarıdır. Halfeti ilçesinde tekne turu hizmeti verilmektedir. Birecik te nesli tükenmeye yüz tutan kelaynak kuşları için kurulmuş olan Kelaynak Üretme ve Koruma İstasyonu önemli sayıda ziyaretçi çeken alanlardan biridir. 78

81 Diyarbakır daki mesire alanlarının başında Hevsel bahçeleri, Fiskaya ve Devegeçidi Baraj Gölü mesire alanı gelmektedir Kurumsal Yapı ve Toplumsal Örgütlenme TRC2 Bölgesi kurumsal yapısı; merkezi idarenin yerel örgütlenmesi, yerel yönetim ve sivil toplum başlıkları altında ele alınmıştır Merkezi İdarenin Yerel Örgütlenmesi Üniter devlet yapısına haiz Türkiye Cumhuriyeti, ülkenin idari yönetiminin tek bir merkezden gerçekleştirildiği, merkezde alınan kararların devlet kurumları tarafından yerel örgütlenmeler vasıtasıyla ülkenin genelinde uygulandığı bir yapıya sahiptir. Başkent Ankara olmak üzere, ülke önce illere, iller ilçelere, ilçeler köylere ayrılmıştır. İlde devlet ve hükümetin temsilcisi, idari ve siyasi yürütme yetkilisi Validir. Vali aynı zamanda İl Özel İdaresi nin başı ve tüzel kişiliğinin temsilcisi, belediye ve köy mahalli idarelerinin de idari vesayet makamıdır. Aynı örgütlenme ilçe bazında da kaymakamlık altında gerçekleşmektedir. Merkezi idare yerelde, merkezde kurulu bakanlıkların taşra uzantılarından oluşur. Her ilde bakanlık birimleri valinin, ilçelerde kaymakamların yönetiminde çalışır. Bakanlıklar il düzeyinde müdürlükler olarak teşkilatlanmıştır. Bazı müdürlüklerin ilçe teşkilatları da bulunmaktadır. Kamu hizmetlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla, bazı merkezi idare birimlerinin bölgeler bazında teşkilatlanmaları da bulunmaktadır. Bölge müdürlüğü olarak yapılanan bu birimler verdikleri kamu hizmetinin özelliğine göre farklı illerin dâhil olduğu sorumluluk alanlarından oluşur. TRC2 Bölgesi illeri Bölge müdürlükleri açısından merkezi bir konumda bulunmaktadır. Bölgede yer alan Bölge Müdürlükleri ve sorumlu oldukları iller EK-3 de sıralanmıştır (Bkz-Ek 3: TRC2 Bölgesinde Kurulu Bölge Müdürlükleri) Yerel Yönetimler Anayasanın 127 nci maddesinde Mahalli idareler; il, belediye veya köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları, gene kanunda gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişileri olarak tanımlanmıştır. Yerel yönetimler başlığı altında yeni yasal düzenlemeler çerçevesinde; İl Özel İdareleri, Belediyeler ve Belediye Birlikleri incelenmektedir İl Özel İdareleri ve Yeni Yasal Düzenlemeler (6360 sayılı KHK) 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanununda görev ve sorumlulukları belirlenen il özel idareleri, halkın mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idarî ve malî özerkliğe sahip kamu tüzel kişisi olarak tanımlanmaktadır. İl özel idarelerinin başı ve tüzel kişiliğinin temsilcisi validir. Özel idareler başta belediye sınırları dışında kalan alanlar olmak üzere birçok alanda yetkiye sahiptir. Mevcut 79

82 yapıda TRC2 Bölgesi ndeki il özel idareleri Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde birer tane olmak üzere toplam iki tanedir. İlçelerde, özel idare işlerini yürütmek amacıyla kaymakama bağlı tüzel kişiliği olmayan ilçe özel idare müdürlükleri oluşturulmuştur tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 6360 sayılı On Üç İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Altı İlçe Kurulması İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile ilk mahalli idareler genel seçiminden geçerli olmak üzere; a. 13 ilin belediyesi büyükşehir belediyesi statüsüne kavuşturularak bunların il mülki sınırları büyükşehir belediyelerinin de sınırları olarak belirlenmiştir. Bu kapsamda Şanlıurfa ili de büyükşehir belediyesi statüsüne kavuşmuştur. b. Daha önce büyükşehir statüsünü kazanmış olan 14 ilin büyükşehir belediyelerinin sınırları il mülki sınırları olarak belirlenmiştir. Bu kapsamda Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları il mülki sınırları olarak tayin edilmiştir. c. Söz konusu 27 ile bağlı ilçelerin mülki sınırları içerisinde yer alan köy ve belde belediyelerinin tüzel kişiliği kaldırılmış, köyler mahalle olarak, belediyeler ise belde ismiyle tek mahalle olarak bağlı bulundukları ilçenin belediyesine katılmıştır. Bu kapsamda Diyarbakır ve Şanlıurfa ilçe sınırları içerisindeki köy ve beldeler mahalle olarak ilçe belediyelerine bağlanmıştır. d. Söz konusu 27 il ile İstanbul ve Kocaeli illerindeki il özel idareleri kaldırılmıştır. Bu kapsamda Diyarbakır ve Şanlıurfa il özel idareleri de kaldırılmıştır. e yılı Adrese Dayalı Nüfus Sayım sonuçlarına göre nüfusu in altında olan Kanuna ekli (27) sayılı listede adları yazılı 559 belediyenin tüzel kişilikleri kaldırılarak bu belediyeler köye dönüştürülmüştür. Bu kapsamda Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde köye dönüştürülen belediye bulunmamaktadır Belediyeler ve Belediye Birlikleri Anayasa nın 127 nci ve 381 inci maddelerinde belirtildiği gibi idari yönetim, yerelin ihtiyaçlarını göz önünde bulundurmak ve bunları karşılamak amacıyla yerelde de örgütlenmiştir. Yerel idarelerden belediyeler, 5393 sayılı Belediye Kanunu ile düzenlenen yetki ve sorumluluklar çerçevesinde hizmet vermektedir. İlgili kanunda, belediye; belde sakinlerinin mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idarî ve malî özerkliğe sahip kamu tüzel kişisi olarak tanımlanmaktadır. TRC2 Bölgesinde Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ve 6360 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile büyükşehir belediyesi olacak Şanlıurfa Belediyesi nin oluşturduğu iki ana belediye mevcuttur. Şanlıurfa da merkez belediye ile beraber 11 ilçe belediyesi ve 15 Belde belediyesi bulunmaktadır. Sur, Yenişehir, Kayapınar ve Bağlar ilçe belediyeleri Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içinde bulunmaktadır. İlde Büyükşehir Belediyesi, 17 ilçe belediyesi ve 12 80

83 tane belde belediyesi mevcuttur. Yeni yasal düzenleme ile ilk mahalli idareler genel seçiminden sonra beldeler ilçe belediyelerine katılacaktır Belediye Birlikleri Birden fazla mahallî idarenin, yürütmekle görevli oldukları hizmetlerden bazılarını birlikte görmek üzere kendi aralarında kurdukları kamu tüzel kişisi Mahalli İdare Birliği olarak ifade edilmektedir yılında çıkarılan 5355 sayılı Mahalli İdare Birlikleri Kanunu ile Mahalli İdare Birliklerinin görev, yetki ve sorumlulukları belirlenmiştir. Bölgede, 1991 yılında Güneydoğu Anadolu Bölgesi ndeki belediyelerin GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı nın daveti üzerine bir araya gelerek kurdukları Güneydoğu Anadolu Belediyeler Birliği (GABB) bulunmaktadır. Merkezi Diyarbakır da olan GABB, zamanla bölgeye yakın illerdeki belediyelerin de katılımıyla 118 üyeye ulaşmıştır. Ayrıca, Bölge İllerinde ve bağlı ilçelerde ilgili köy muhtarlıklarının üye olduğu Köylere Hizmet Götürme Birlikleri vardır Sivil Toplum Kuruluşları İnsani bilinç düzeyinin artırılmasına, devletin sivil denetime tabi tutulmasına ve sosyal sermayeye katkılarıyla sivil toplum örgütleri, gelişmiş bir toplumun vazgeçilmez öğelerinden biridir. Geleneksel kalkınma modellerinin aksine yeni yaklaşımlar, kalkınmada fiziki ve beşeri sermayenin yanında ülkelerin sosyal sermayeleri ve yüksek güven düzeyine sahip kurumlarının da önemli etkiye sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Sivil toplum kuruluşları ulusal düzeyde organizasyonu bulunan yasal dayanağa sahip örgütlenmelerle sağlanmaktadır. Kamu kurumu niteliğinde mesleki kuruluşlara bağlı oda, borsa ve birlikler, Sendikalar Kanunuyla kurulan İşçi ve İşveren Sendikaları, Dernekler Kanunuyla kurulan Dernekler ve Vakıflar Kanunuyla düzenlenen Vakıflar sivil toplum örgütlenmesinin genel yapısını oluşturmaktadır Mesleki Kuruluşlar, Odalar, Borsalar ve Birlikler Türkiye de oda ve borsalar 5174 sayılı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği İle Odalar ve Borsalar Kanunu kapsamında faaliyet göstermektedir. Bu kanun çerçevesinde Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Deniz Ticaret Odaları, Ticaret Borsaları ile Türkiye Odalar ve Borsalar Birliğinin kuruluş ve işleyişine ilişkin esaslar düzenlenmiştir. Bölgede bu kapsamda Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) ne bağlı; Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası (7.440 Aktif Üye), Diyarbakır Ticaret Borsası (475 Aktif Üye), Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası (6.815 Aktif Üye), Şanlıurfa Ticaret Borsası (Yaklaşık 700 Üyesi Var), Birecik Ticaret ve Sanayi Odası, Siverek Ticaret ve Sanayi Odası bulunmaktadır. 81

84 Diğer yasal dayanaklarla kurulan kuruluşlardan bölgede Türkiye Esnaf ve Sanatkârları Konfederasyonu na (TESK) bağlı; Diyarbakır Esnaf ve Sanatkârları Odaları Birliği ve Şanlıurfa Esnaf ve Sanatkârları Odaları Birliği bulunmaktadır. Tablo İllere Göre Oda ve Esnaf - Sanatkâr Sayıları, 2012 İl Adı Aktif Oda Sayısı Aktif Üye Sayısı Şanlıurfa Diyarbakır Kaynak: TESK, Bölgede ayrıca Türkiye Ziraat Odaları Birliği ne (TZOB) bağlı; Diyarbakır Merkez ve İlçe Ziraat Odaları ile Şanlıurfa Merkez ve İlçe Ziraat Odaları kamu kurumu niteliğinde meslek kuruluşu olarak hizmet vermektedir. Bölge illerinde diğer meslek kuruluşlarından Türkiye Barolar Birliği ne (TBB) bağlı; Şanlıurfa Barosu ile Diyarbakır Barosu bulunmaktadır. Bölgedeki barolara kayıtlı avukat sayıları aşağıdadır. Tablo Bölgedeki Barolara Kayıtlı Avukat Sayıları, 2012 Baro Adı Erkek Kadın Toplam Şanlıurfa Barosu Diyarbakır Barosu Kaynak: TBB, Yasa ile kurulmuş kamu kurumu niteliğindeki meslek odalarından Bölgede Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) ne bağlı; Ziraat Mühendisleri Odası, Çevre Mühendisleri Odası, Elektrik Mühendisleri Odası, Fizik Mühendisleri Odası, Gıda Mühendisleri Odası gibi çeşitli mühendislik/mimarlık branşlarında mesleki kuruluşlar kamu yararına hizmet vermektedir. Ayrıca Türk Tabipleri Birliğine (TTB) ne bağlı; Diyarbakır Tabip Odası ile Şanlıurfa Tabip Odası, Türk Diş Hekimleri Birliği (TDB) ne bağlı; Diyarbakır Diş Hekimleri Odası (Bölgedeki 9 ili temsilen), Şanlıurfa Diş Hekimleri Temsilcisi (Gaziantep DHO nun temsilcisi), Türk Eczacıları Birliği (TEB) ne bağlı; Diyarbakır Eczacı Odası (11. Bölge), Şanlıurfa Eczacı Odası (27. Bölge), Türk Veteriner Hekimleri Birliği ne bağlı; Diyarbakır Veteriner Hekimleri Odası ile Şanlıurfa Veteriner Hekimleri Odası, Türkiye Noterler Birliği ne bağlı; Diyarbakır Noter Odası, Türkiye Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler ve Yeminli Mali Müşavirler Odaları Birliği (TÜRMOB) ne bağlı; Diyarbakır SMMM Odası ile Şanlıurfa SMMM Odası, Bölgede mesleki faaliyette bulunan sivil toplum kuruluşlarıdır. Bölge illerinde bunun dışında Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği bünyesinde kooperatifler ile diğer kooperatif ve birlikler faaliyetlerini sürdürmektedir Sendikalar 82

85 Türkiye de 2821 sayılı Sendikalar Kanunu çerçevesinde kurulan işçi ve işveren sendikaları ile 4688 sayılı Kamu Görevlileri Sendikaları Kanunu kapsamında kurulan memur sendikaları bulunmaktadır. Bölgemizde bu çerçevede bulunan işçi sendikaları TÜRK-İŞ, DİSK, BASK ve HAK-İŞ konfederasyonlarına bağlı olarak faaliyet göstermektedir. Memur sendikaları ise KESK, KAMU-SEN, MEMUR-SEN, BASK, HAK-SEN ve DESK konfederasyonlarına bağlıdır. Şanlıurfa ilinde işçi sendikası olarak TÜRK-İŞ e bağlı BELEDİYE-İŞ, SAĞLIK-İŞ, TES- İŞ, YOL-İŞ, TARIM-İŞ sendikaları, DİSK e bağlı GENEL-İŞ, HAK-İŞ e bağlı HİZMET-İŞ sendikaları şube ve temsilcilik seviyesinde faaliyet göstermektedir. Şanlıurfa ilinde memur sendikası olarak MEMUR-SEN e bağlı BEM BİR-SEN, BİRLİK HABER-SEN, BÜRO MEMUR-SEN, DİYANET-SEN, EĞİTİM BİR-SEN, SES, SAĞLIK- SEN, TOÇ-BİR-SEN sendikaları, KESK e bağlı BES, EĞİTİM-SEN, ESM, TARIM ORKAM- SEN, TÜM BEL-SEN sendikaları, TÜRKİYE KAMU-SEN e bağlı TÜRK DİYANET VAKIF- SEN, TÜRK EĞİTİM-SEN, TÜRK HABER-SEN, TÜRK SAĞLIK-SEN sendikaları ve bağımsız olarak SAĞLIK DEĞİŞİM-SEN sendikası faaliyet göstermektedir. Diyarbakır ilinde TÜRK-İŞ e bağlı; TÜRK-İŞ 7. Bölge Temsilciliği, HARB-İŞ, SAĞLIK İŞ, YOL İŞ (1 Nolu, 2 Nolu), TEZ KOOP-İŞ, TES-İŞ (1 No lu, 2 No lu), BELEDİYE-İŞ, HABER-İŞ, TARIM-İŞ (Bölge Temsilciliği), ÖZ GIDA İŞ, TEK GIDA İŞ sendikaları, DİSK e bağlı; DİSK Güney Doğu Bölge Temsilciliği, GENEL-İŞ Bölge Başkanlığı, GENEL-İŞ, DEV SAĞLIK-İŞ sendikaları, BASK a bağlı; EMEK-İŞ, TÜM KÖY SEN Bismil Şubesi, TÜRK-TİS, TÜRK-TİS (Güneydoğu Bölge Başkanlığı) sendikaları ve HAK-İŞ e bağlı ÖZ GIDA-İŞ Diyarbakır temsilciliği Bölgede faaliyet gösteren işçi sendikalarıdır. Diyarbakır ilinde faaliyet gösteren memur sendikaları ise KESK e bağlı; BTS Şubesi, BES Şubesi, EĞİTİM SEN Şubesi, ESM Şubesi, HABER-SEN Şubesi, SES Şubesi, TARIM ORKAM SEN Şubesi, TÜM BEL SEN Şubesi, YAPI YOL-SEN Şubesi, DİVES Şubesi, KAMU-SEN e bağlı; KAMUSEN konfederasyon temsilciliği, TÜRK TARIM ORMAN SEN temsilciliği, TÜRK HABER SEN temsilciliği, TÜRK EĞİTİM SEN temsilciliği, TÜRK SAĞLIK SEN temsilciliği, TÜRK İMAR SEN temsilciliği, MEMUR-SEN e bağlı; MEMUR SEN konfederasyon temsilciliği, BÜRO MEMUR SEN 29. Şubesi, TOÇ BİR SEN Şubesi, EĞİTİM BİR SEN Şubesi, SAĞLIK SEN Şubesi, DİYANET SEN Şubesi, ENERJİ BİR SEN temsilciliği, BAYINDIR MEMUR SEN temsilciliği, BEM BİR SEN temsilciliği, BİRLİK HABER-SEN temsilciliği, KÜLTÜR MEMUR-SEN temsilciliği, ULAŞTIRMA MEMUR-SEN temsilciliği, BASK a bağlı; BAĞIMSIZ YAPI İMAR SEN temsilciliği, ÖZERK DİYANET temsilciliği, HAK-SEN e bağlı; HAK-SEN konfederasyon temsilciliği, TOÇ HAK SEN temsilciliği, ENERJİ HAK-SEN temsilciliği, İMAR HAK-SEN temsilciliği, EĞİTİM HAK-SEN temsilciliği, DESK e bağlı; DEMOKRATİK OFİS-SEN temsilciliği, DİN BİR-SEN temsilciliği şeklinde yapılanmıştır Dernekler 83

86 Türkiye de önemli sivil toplum unsurlarından olan dernekler, 5253 sayılı Dernekler Kanunu kapsamında faaliyet göstermektedir. Bölge illerinden Diyarbakır ilinde 2013 yılı itibariyle 921, Şanlıurfa ilinde 804 aktif dernek mevcuttur. Nüfus yoğunluğu ve kurumsal kapasite gelişimi gibi etkenlerden dolayı dernekler il merkezlerinde yaygınlaşmıştır Üniversiteler Bölgede yükseköğretim kurumu olarak Diyarbakır da Dicle Üniversitesi, Şanlıurfa da Harran Üniversitesi bulunmaktadır. Kuruluşu Diyarbakır da 1974 e, Şanlıurfa da 1992 ye uzanan üniversiteler, bölge için yetişmiş insan kaynağı ve bilimsel araştırma ihtiyacına yönelik faaliyette bulunmaktadırlar. Tablo TRC2 Bölgesi Yükseköğretim Kurumlarında Okuyan Öğrenci Sayıları, Yıllar Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2012c. Yükseköğretimde okuyan öğrenci sayılarına bakıldığında Diyarbakır ilindeki toplam öğrenci sayısının, Şanlıurfa'ya nazaran yüksek olduğu görülmektedir. Yıllar itibarıyla öğrenci sayısındaki değişime bakıldığında Şanlıurfa da öğrenci sayılarında istikrarlı bir artış gözlemlenmekte, öğretim yılı verilerine bakıldığında da öğrenci sayısı ile bu artışın devam ettiği görülmektedir. Benzer şekilde Diyarbakır ilinde yükseköğretim öğrenci sayısı her yıl önemli miktarda artış göstererek öğretim yılında 'ye ulaşmıştır. Türkiye genelinde yükseköğretim öğrenci sayısında yeni üniversitelerin açılması ve mevcut kontenjanların artırılması ile istikrarlı bir artış gözlemlenmektedir. Tablo Yıllara ve Ünvanlara Göre Yükseköğretim Personel Durumu, Şanlıurfa Profesör Doçent Yrd. Doç Diğer Öğretim Elemanları Toplam Diyarbakır Profesör

87 Türkiye Doçent Yrd. Doç Diğer Öğretim Elemanları Toplam Profesör Doçent Yrd. Doç Diğer Öğretim Elemanları Toplam Kaynak: TÜİK, 2012c. Bölge illerindeki öğretim elemanı sayısının yıllara göre dağılımına bakıldığında Şanlıurfa ilinde öğretim elemanı sayısının fazla değişmediği; buna karşın Diyarbakır da ve öğretim yıllarında düşüş yaşandığı gözlemlenmektedir öğretim yılı itibarıyla Şanlıurfa ilindeki öğretim elemanlarının % 48 i öğretim üyesi (Profesör, Doçent veya Yardımcı Doçent) iken Diyarbakır da bu oran % 52 düzeyindedir Kurumlar Arası İşbirliği ve İlişkiler Bu bölümde TRC2 Bölgesinde faaliyet gösteren kurum kuruluşlar arasındaki işbirliği ilişkilerinin incelendiği Bölge Planı hazırlıkları kapsamında yapılan Kurumlar Arası İşbirliği Ağ Analizi çalışması sonuçlarına ilişkin değerlendirmelere yer verilmiştir. Analiz çalışması; TRC2 (Diyarbakır - Şanlıurfa) Bölge Birimi il merkezi ve ilçelerinde faaliyet gösteren merkezi idarenin yerel örgütleri (valilik/kaymakamlıklar, il/ilçe müdürlükleri, bölge müdürlükleri, diğer temsilcilikler vb), yerel yönetimler (il/ilçe belediyeleri, il özel idareleri vb), meslek odaları ve birlikler, sendikalar, diğer sivil toplum örgütleri (dernekler, vakıflar, temsilcilikler) ve benzeri kurum kuruluşları kapsamaktadır. Çalışmanın çerçevesini oluşturan araştırma evreni, bölgede kamu kaynaklarının yönetim süreçlerini etkileyen aktörler ile belirlenmiştir. TRC2 Bölgesinde kurumsal ilişkilerin yapısının anlaşılması, kurum ve kuruluşlar arasındaki işbirliği ağının analiz edilmesi amacıyla yapılan ağ analizi çalışmasıyla, bölgede faaliyet gösteren aktörlerin kurumsal işbirliğine ilişkin görüşleri ve kurumsal ilişkileri incelenmiş, işbirliğine ilişkin ağ yapısı analiz edilerek grafik ortamına aktarılmıştır. Anket ve ağ analizi olarak iki bölümden oluşan çalışma ile aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır Bölgedeki Kurum Kuruluşların Kurumsal Ortaklık ve İşbirliğine İlişkin Görüşleri Ortaklık ve işbirliği kültürünü değerlendiren katılımcılar; Bölgede işbirliği kültürünün zayıf olduğunu, Şanlıurfa'ya nazaran Diyarbakır'da işbirliği kültürünün çok daha az olduğunu belirtmişlerdir. Katılımcı kurumlar, Bölgede işbirliği kültürünün zayıf olduğu düşüncelerine karşın kendi kurumlarını ortaklık ve işbirliği kültürü açısından genelde olumlu değerlendirmekte, 85

88 kurumsal özeleştiri getirmekten kaçınmaktadırlar. Kurumların önemli bir bölümü, bölgedeki en az bir ortak paylaşım platformuna üye olduklarını beyan etmişlerdir. Kurumlar arası ortaklık ve işbirliği önünde engel olarak Diyarbakır'da "finansal kaynakların kısıtlı olması" ve "kurumlar arası güvensizlik", Şanlıurfa'da "nitelikli insan kaynakları eksikliği" ve "kişisel çıkarların kurumsal vizyonun önüne geçmesi" ön plana çıkmaktadır. Bölgede açık uçlu yanıtlara göre ortaklık ve işbirliği önündeki engeller şu şekilde özetlenebilir; Koordinasyon yetersizliği, Ortaklık kültürünün bulunmaması, Kurumlar arası iletişim eksikliği, iletişim ağlarının olmaması, Yasal kısıtlar ve bürokrasi, Siyasi düşünce ayrılıkları, güven bunalımı, STK'ların işbirliği süreçlerinde yer almaması/alamaması, Yöneticiden/personelden kaynaklanan sorunlar, Personel eksikliğinden kaynaklanan sorunlar. Kurumlar arası işbirliğini geliştirmek için Diyarbakır'da en çok "işbirliği kültürünü konu alan panel konferans ve çalıştaylar düzenlenmesi", Şanlıurfa'da ise "İl planlama ve koordinasyon müdürlüğü veya kalkınma ajansı gibi kuruluşların görev alması" önerileri ön plana çıkmaktadır. Bölgede kurumlar arasında ortaklık ve işbirliği geliştirmek için getirilen diğer öneriler; Koordinasyondan sorumlu kurum-kuruluşların etkinliğinin artırılması, Kurumlar arası iletişim kanallarının geliştirilmesi, ilgili alanlarda toplantı/çalıştaylar düzenlenmesi, İlgili alanlarda kurumlar arası işbirliği protokolleri yapılması ve yürütülmesi, Temel düşünce ve bakış açısı farklılıklarının giderilerek kamu hizmetlerine ve bölgesel kalkınmaya odaklanılması, Yerel yönetişimin geliştirilmesi, STK'ların etkinliğinin artırılması, Ortaklık için finansal desteklerin artırılması, destek mekanizmalarının şeffaflaşması, İşbirliği kültürünü geliştirmek için eğitimler verilmesi (yöneticiler ve STK'lar). Anket sonuçlarına göre TRC2 (Diyarbakır ve Şanlıurfa) Bölgesi illeri arasında işbirliği ilişkisi olmadığı veya çok az olduğu ortaya çıkmıştır Bölgedeki Kurum ve Kuruluşların İşbirliği İlişkilerinin Analizi 86

89 Çalışma kapsamında yapılan ağ analizi bölgedeki kurum kuruluşların birbirleriyle oluşturdukları gönüllü ve zorunlu ilişkileri incelemektedir. Ayrıntıları çalışma raporunda yer alan ağ yapısına ilişkin istatistiksel hesaplamalar ve görselleştirmeler sonucunda elde edilen bulgular şunlardır; Ağın bağlantı yapısı kuvvet yasasına uygun olarak dağılmakta (çok sayıda kurumun az sayıda bağlantısı varken, kalan az sayıda kurumun çok bağlantısı bulunmaktadır), başka bir deyişle az sayıda kurum tüm ağa hâkim durumdadır. Kurumlar arası gönüllü işbirliği ağının yoğunluğu ve ortalama bağlantı sayısı daha az, çapı daha uzun olduğundan zorunlu ağa göre kurumlar birbirlerinden daha uzaktır. Kurumlar istedikleri takdirde birbirlerine ulaşmak için birkaç bağlantılarını kullanmaları yeterlidir. Ağda bir kurum mevcut bağlantılarını kullanarak zorunlu ilişkilerin olduğu ağda en fazla 6, gönüllü ağında en fazla 9 adımda ağdaki herhangi bir kuruma ulaşabilmektedir. TRC2 (Diyarbakır-Şanlıurfa) bölgesi kurumlar arası işbirliği ağı kurumsal yapıları itibariyle iki ayrı kutupsal merkez şeklinde yapılanmıştır. Ağdaki iki kutbu birbirine bağlayan tek kurum Kalkınma Ajansı olarak görülmektedir. İllerde derece merkezi kurumlar beklendiği gibi Valilik ve Belediyelerdir. Diyarbakır ilinde kurum ve bağlantı sayısının fazlalığı dikkat çekmektedir. Derece merkezi diğer kurumlar ise Dicle Üniversitesi Rektörlüğü, Harran Üniversitesi Rektörlüğü, GAP BKİ, Karacadağ Kalkınma Ajansı ve iki ilin Ticaret ve Sanayi Odaları ile Esnaf ve Sanatkâr Odaları Birlikleridir (DTSO, ŞUTSO, DESOB, ŞESOB). Merkezi idarenin yerel örgütleri; görevleri itibariyle ağda mevzuata dayalı ilişkiler geliştirmektedirler. Kaymakamlıklar bağlantıları itibariyle Diyarbakır'da merkeze yakın ve dağınık şekilde yerleşmişken, Şanlıurfa'da birbirlerine ve belediyelere yakın konumlanmıştır. TRC2 Bölgesi gönüllü ağında; valiliklerin önemini korumakla beraber tüm ağ yapısına göre ilişkilerinin azaldığı görülmektedir. Belediyeler; ağda her iki ilde de ilçe belediyeleri benzer bağlantı yapılarından dolayı belirgin bir şekilde ayrışmaktadır. Diyarbakır'da merkez ilçe belediyeleri (Yenişehir, Sur, Kayapınar, Bağlar) ağın merkezine daha yakın ve derece merkezidir. Diyarbakır'da ilçe belediyelerinin sendikalarla işbirliği ilişkileri gelişmiştir; Şanlıurfa'daki ilçe belediyelerinin sendikalarla ilişkisi daha dağınıktır. Gönüllü ağında; Belediyelerin derece merkezi rolü artmaktadır, iki ilde de anakent belediyeleri ağın merkezinde yer almaktadır. Üniversiteler; Dicle ve Harran Üniversite Rektörlükleri ağda bağlantıları itibariyle derece merkezi ve konumları itibariyle merkeze yakındır. Ancak her iki ilde de fakülte ve enstitüler belirgin bir şekilde ağın dışında ve daha çok birbirleriyle ilişkilidirler. Bu durum, Bölgede üniversitelerin idari olarak ağ yapısı ile işbirliği içerisinde olduğu; ancak bilimsel üniteleri itibariyle büyük ölçüde ağın dışında kaldıkları şeklinde yorumlanmıştır. Gönüllü Ağında; Enstitü ve fakültelerde Ziraat Fakültesi hariç olmak üzere Harran Üniversitesi ağın dışında kalmışken, Diyarbakır'da enstitü ve fakültelerin derece merkeziliği artmıştır. Ancak daha çok kendi aralarında bağlantı kurmaya devam etmektedirler. 87

90 Odalar ve Meslek Örgütleri; Her iki ilde de küçük esnaf odaları büyük ölçüde birbiriyle yakın ilişki içerisinde ve ağın dışındadır. Esnaf Birlik Başkanlıkları derece merkezi ve ilgili odalara daha yakın konumlanmıştır. Ticaret ve Sanayi Odaları ve kısmen Ticaret Borsası Başkanlıkları iki ilde de derece merkezi ve merkeze yakın konumlanmıştır. Gönüllü ağında; küçük esnaf odaları birbirleriyle yakın ilişki içerisinde ve ağın dışındadır. Şanlıurfa ilinde tarım ile ilgili kurumların derece merkezi rollerinin artması, ildeki tarım sektörü odaklı ilişkilerin ön plana çıktığını göstermektedir. Sendikalar ve İşçi Örgütleri; Sendikalar, Diyarbakır ilinde belirgin olarak 2 grupta yer alırken, Şanlıurfa'da işbirliği ilişkileri itibariyle daha dağınıktır. Diyarbakır'da 1. grup sendikaların kurumsal işbirlikleri Belediyelere daha yakın konumlanmıştır. Gönüllü ağında; Diyarbakır ilinde sendikaların belediyelerle ilişkileri gönüllü ağında da devam etmektedir. Şanlıurfa'da sendikalar ağın dışında dağınık bir şekilde yer almıştır. Dernekler ve Vakıflar; Dernekler-vakıflar kategorisinde görselleştirme sonuçlarına göre, kurumlar Şanlıurfa ilinde bir arada konumlanmışken, Diyarbakır ilinde bir kısmı hariç büyük bölümü dağınık şekildedir. Gelen bağlantı sayısına göre dernek ve vakıflardan merkezi bir kurum gözlenmemektedir. Gönüllü ağında; Şanlıurfa'da daha belirgin olmak üzere dernekler ağın merkezine yaklaşmakta ve bağlantı sayıları kısmen artmaktadır ancak her iki ilde de derneklerin gönüllü işbirliği ağında daha etkin olmaları beklenirken bu gözlenmemiştir. Her iki ilde de dernekler anakent belediyelerine bağlantıları itibariyle yakın konumlanmıştır TRC2 Bölgesinde Sosyal Sorunlar Sosyal sorunlar başlığı ele alınırken bu sorunların hane düzeyinde yansıması olarak görülebilecek olan barınma-konut, gıda temini, gelir durumu, eğitim-sağlık gibi sosyal hizmetlere erişim konuları kadar dezavantajlı grup olarak tanımlanan çocuk, genç, kadın, yaşlı ve engelli grupların toplum içerisindeki konumlarının, göç, yoksulluk, fırsat eşitsizliği gibi konuların dikkate alınması önem arz etmektedir. Tüm bu başlıklar değerlendirilirken bölgenin genel ekonomik, demografik ve mekânsal yapısının değerlendirilmesi, bölgenin sosyal yapısının anlaşılması ve yaşanan sosyal sorunların tespit edilmesi açısından önemlidir Bölgenin Genel Durumu Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması 2011 yılı çalışmasına göre; TRC2 Bölgesi 26 bölge içerisinde 23. sırada yer almaktadır. 81 il içerisinde Şanlıurfa 73. sırada, Diyarbakır ise 67. sıradadır. URAK ın 2010 yılı İllerarası Rekabetçilik Endeksi içerisinde Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi sıralamasına bakıldığında; Diyarbakır 64. Şanlıurfa ise 74. sırada yer almaktadır. EDAM ın 2009 yılı Rekabet Endeksine göre ise Diyarbakır ın genel endeks değeri 64, Şanlıurfa nın ise 74 tür. Ekonomik Etkinlik ve Canlılık'ta Diyarbakır 42, Şanlıurfa 52. sıradadır. Emek Piyasası verilerine göre Diyarbakır 68, Şanlıurfa 75. sıradadır. Fiziki altyapı anlamında Diyarbakır 66, Şanlıurfa 69. sıradadır. İnsani Sermaye olarak Diyarbakır 71, Şanlıurfa 78. sıradadır. Sosyal Sermaye anlamında ise Diyarbakır 68, Şanlıurfa 74. sıradadır. Tüm bu verilerden görüldüğü üzere, bölgemiz sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından oldukça geri sıralarda yer almaktadır. Ekonomik anlamda geri kalmış olan bölgenin beşeri sermaye, sosyal 88

91 sermaye ve yaşam kalitesi gibi sosyal başlıklarda daha da geri durumda olduğu görülmektedir. Türkiye genel olarak ülkeler arası güven ve sosyal sermaye ölçümünde son sıralarda yer almaktadır. Bölge düzeyinde ele alındığında TRC2 sosyal sermaye açısından en az gelişmiş bölgelerden biri olmuştur. Sosyal sermaye ile ekonomik kalkınma arasında güçlü bağ olması sebebiyle bölgemizde az gelişmişliğe sosyal sermaye düşüklüğü de eşlik etmektedir yılları sosyal sermaye endekslerine göre bölgemizin endeks değeri daha da gerilemiştir. Sosyal sermayenin bölgesel kalkınmanın sağlanması açısından önemi düşünüldüğünde; ekonomik kalkınmayla birlikte beşeri ve sosyal sermayenin iyileştirilmesine yönelik hizmetlerin Bölge için önem arz ettiği görülmektedir. Nüfusun yapısı ve niceliği ulusal ve bölgesel kalkınma sürecinin temel belirleyicileri arasındadır. Ekonomik ve sosyal açıdan Türkiye ortalamasının oldukça gerisinde kalan TRC2 Bölgesi nüfus büyüklüğü açısından ise İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa ve Kocaeli gibi büyükşehirlerden sonra 7. sırada yer almaktadır. Şanlıurfa 81 il içerisinde 9. sırada, Diyarbakır ise 12. sırada yer almaktadır yılında TRC2 Bölgesi nüfusu, Türkiye nüfusunun % 2,95'i iken, bu oran 2012 yılında % 4,44 e ulaşmıştır. Sosyo-ekonomik açıdan geri sıralarda yer alan bölgenin Türkiye içerisindeki nüfus oranının gitgide artmakta olması bölgenin bu geri kalmışlık sorununu Türkiye nin de önemli sorunlarından biri haline getirmektedir. Türkiye genelinde nüfus artış hızı düşüş eğilimde iken, nüfus artış hızı oldukça yüksek olan TRC2 Bölgesi, Türkiye ortalamasından farklı bir tablo çizmektedir. Türkiye de ortalama nüfus artış hızı binde 12 düzeyinde iken TRC2 Bölgesi için bu oran binde 20,2 dir. Nüfus artış hızı Şanlıurfa da binde 26,3 Diyarbakır da binde 13,4 tür. Nüfus artış hızı ile TRC2 Bölgesi 26 bölge içerisinde 2. sırada yer alırken, Şanlıurfa 81 il içinde 6. sırada, Diyarbakır ise 27.sıradadır. Diyarbakır Türkiye ortalamasına yakın bir nüfus artış hızına sahip iken bu oran Şanlıurfa da Türkiye ortalamasının 2 katından daha yüksektir. Şanlıurfa da Diyarbakır a göre çok daha fazla olan nüfus artış hızı, Şanlıurfa da kırsal nüfusun yaygın olması ve net göç hızının görece düşük olması ile ilişkilendirilebilir. Bu hızlı nüfus artışı özellikle Şanlıurfa da pek çok sosyal hizmet ihtiyacını da beraberinde getirmektedir. TÜİK tarafından yapılan nüfus projeksiyonuna göre; binde 9,8 oranındaki nüfus artış hızı ile Türkiye nin 2023 yılındaki nüfusu olacaktır. TRC2 Bölgesinin nüfusu ise binde 20,1 lik nüfus artış hızı ile kişiye ulaşacaktır. Bu oran ile Bölge nüfusu 2023 yılında Türkiye nüfusunun yaklaşık % 5 ini oluşturuyor olacaktır. Diyarbakır ın nüfusu binde 13,3 lik artışla kişiye ulaşırken Şanlıurfa nın nüfusu Türkiye ortalamasının oldukça üstünde olan binde 25,8 lik artış hızı ile e ulaşacaktır yılına gelindiğinde de Şanlıurfa da çocuk ve genç nüfusunun Türkiye ortalamasına göre oldukça yüksek düzeylerde olacağı görülmektedir. Bu da bağımlı yaş grubunda olan bu nüfus için iyi bir hizmet planlaması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Toplam yaş bağımlılık oranına bakıldığında; Türkiye ortalaması % 48 iken bu oran TRC2 Bölgesinde % 74,1 dir. Şanlıurfa nın toplam yaş bağımlılık oranı % 81,7; Diyarbakır ın toplam yaş bağımlılık oranı % 66,3 dir. Toplam yaş bağımlığı yaş grubundaki her 100 kişinin 0-89

92 14 ve 65 ve daha yukarı yaş grubundan bakmakla yükümlü oldukları kişi sayısını ifade etmektedir. Bu oranla TRC2 Bölgesi 26 Düzey 2 Bölgeleri içerisinde 2. sırada iken Şanlıurfa 81 il içerisinde ilk sırada, Diyarbakır ise 10. sırada yer almaktadır. Ekonomik olarak bağımlı konumda bulunan nüfusun oranının bu kadar yüksek olması hizmet planlamasının buna göre yapılmasını gerektirmektedir. Özellikle Şanlıurfa 1. sıradaki nüfus bağımlılık oranı ile özel sosyal politikaların geliştirilmesi gereken bir il konumundadır. Hanehalkı büyüklüklerine baktığımızda; Türkiye ortalaması 3,8 kişi iken Diyarbakır da ortalama 5,9 ve Şanlıurfa da 6,2 kişidir. Her iki ilde de hanehalkı büyüklüğü ülke ortalamalarının üzerindedir. Özellikle göçle oluşan mahallelerde hanehalkı büyüklükleri kent ortalamasının üzerinde, il ortalamalarına yakın hatta bazı mahallelerde çok yüksektir. Bu durum sosyal yaşama dair önemli göstergeler arasında yer almaktadır. Bağımlılık oranları ile de bağlantılı olan bu durum, TRC2 Bölgesinde önem arz eden demografik bir özelliktir. Gerek hızlı nüfus artışı, gerekse hanehalkı büyüklüğü ve bağımlılıkla ilgili yüksek oranlar, bölgede yaşanan ekonomik ve sosyal sorunlara işaret etmektedir. Şehirleşme oranlarına bakıldığında, Bölgenin şehirleşme oranı % 63,5 dir. Bu oran Şanlıurfa da % 55,4; Diyarbakır da ise % 72,6 dır. Şanlıurfa da kırsal nüfus Diyarbakır a göre çok daha fazladır. Şehir nüfusu Şanlıurfa da kişi iken bu sayı Diyarbakır da dir. Şehirleşme oranlarına ve nüfus artış hızlarına ilçeler düzeyinde baktığımızda; Şanlıurfa merkezde şehirleşme oranı % 67, nüfus artış hızı binde 33,3 tür. Bozova ve Halfeti ilçelerinde nüfus artış hızı eksilerde iken Akçakale, Harran, Siverek, Ceylanpınar ve Viranşehir de yüksek seviyelerdedir. Diyarbakır ilçelerine baktığımızda ise; Kayapınar binde 65,3 lük oranla en yüksek nüfus artış hızına sahiptir. Bağlar da bu oran binde 13,8; Yenişehir de binde 7,3 tür. Sur ilçesi ise binde -31,1 oranı ile nüfus kaybetmekte olan bir ilçedir. Çermik, Çüngüş, Dicle, Eğil, Hani, Kulp, Lice ilçeleri de nüfus artış hızının eksi değerlerde olduğu ilçelerdir. Bu veri bize bu ilçelerden yoğun göç yaşandığını göstermektedir. Bismil, Çınar, Ergani ve Silvan ise nüfus artış hızının görece daha yüksek olduğu ilçelerdir. Nüfus yoğunluğuna bakıldığında ise; TRC2 Bölgesinde metrekareye düşen kişi sayısı 100 dür. Bu oranla TRC2 Bölgesi 10. sırada bulunmaktadır. Şehirleşme oranının daha yüksek olduğu Diyarbakır da metrekareye düşen kişi sayısının 106 olduğu ve 81 il içerisinde 21. sırada yer aldığı görülmektedir. Nüfus yoğunluğu Şanlıurfa için metrekareye 94 kişidir ve 24. sırada yer almaktadır. Kentsel alanda gerçekleşen yoğun nüfus artışı, Bölgede plansız ve denetimsiz yapılaşmayı da beraberinde getirmiştir. Diyarbakır ve Şanlıurfa il merkezleri taşıma kapasitesinin çok üstünde ve hizmet sunabileceğinden çok daha fazla nüfusu barındırmak zorunda kalmıştır Göç ve İlgili Sorunlar Günümüzde insanlar çoğunlukla kentlerde, özellikle de büyük kentlerde yaşamlarını idame ettirmektedirler. Zorunluluklar yanında kentin sunduğu veya sunması umulan imkânlar kentlerin cazibesini artırmaktadır. Türkiye de kentleşme, daha çok 1950 li yıllarda başlayan göç olgusuna bağlı olarak gelişmiştir lere kadar kentlerin kendine çeken artılarına, 1980 sonrası dönemde 90

93 kırsal alanların itici gücü de eklenmiştir. Türkiye de 1950 lerden itibaren yaşanmaya başlayan göç Bölgemizde 1980 li yıllardan itibaren hız kazanmıştır. TRC2 Bölgesi net göç veren yapıdadır. TRC2 Bölgesi için net göç hızı binde dür. Bölgenin aldığı göç kişi iken verdiği göç dur. Net göç hızı Şanlıurfa da binde - 7,34, Diyarbakır da binde -10,49 dur. Bölgelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyleri ile göç oranları arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Az gelişmiş bölge konumunda bulunan Bölgeden büyükşehirlere yoğun göç yaşanmaktadır. TRC2 Bölgesi; en çok İstanbul, Adana, Mersin, Gaziantep, Mardin, Antalya gibi illere göç vermektedir. Kent merkezleri ise özellikle kendi kırsal alanlarından göç almakta ve nüfusları artmaktadır. Ancak il bütünündeki net göç oranları, kentsel alandan kentsel alanlara göçlerin varlığının bir göstergesidir. Bölgede nüfus çift yönlü göç hareketlerinden dolayı çok değişken bir yapı arz etmektedir. Bölge göç almakla beraber, bundan daha fazlasını da dışarıya vermektedir. Her iki ilde de net göç sayısı ve hızı eksi yöndedir ancak Diyarbakır, Şanlıurfa ya göre çok daha fazla göç vermektedir. Şanlıurfa ili diğer illerden göç almayarak ağırlıkla kendi ilinin kırsalından göç toplamaktadır. Şanlıurfa kent merkezinden dışarıya göç eden nüfus da ağırlıkla daha gelişmiş bir kent olan Gaziantep e yönelmektedir. Yoksulluk, düşük gelir, sağlık ve öğrenim hizmetlerinin yetersizliği karşısında kentlerdeki işgücü, yüksek gelir, öğrenim ve sağlık hizmetlerine erişimdeki görece kolaylık göç hareketinin temelinde yatan sebeplerdir. Göç, genel olarak daha iyi bir yaşam arayışının bir sonucu olduğu gibi aynı zamanda yoksullukla mücadelenin de en eski aracı olmuştur. Ancak göç her zaman yaşam standartlarında iyileşme ve refah getirmemiş aynı zamanda kent içi eşitsizliklere, kutuplaşmalara, ekonomik ve sosyal problemlere yol açmıştır. Göç edenlerin bir kısmı belli bir refah seviyesini yakalamışken; önemli bir bölümünün sonu, kırsal yoksulluktan kentsel yoksulluğa geçiş olmuştur (Özbek, 2012). Kırsal yoksulluk ve yoksunluk göçe yol açarken şehirde de yeterli istihdam imkânlarının olmaması, sosyal hizmetlere erişimde yaşanan sorunlar kentsel yoksulluğu da beraberinde getirmiştir. Göç eden hanelerin bir kısmı, sosyal güvenlikten yoksun, geçici işlerde düşük ücretle çalışan, sosyal hizmetlerden oldukça sınırlı yararlanan, kötü barınma şartlarında toplumun diğer kesimlerinden kopuk yaşayarak marjinalleşen bir kitleye dönüşmüşlerdir. Yoğun göç nüfusu ile oluşmuş mahalleler, plansız ve düzensiz yapılaşmanın da olumsuz etkileri ile yetersiz altyapı ve sosyal donatılar ile şekillenmiştir. Bu bölgelerde, eğitim, sağlık, kültür hizmetlerinin verilebileceği alanların yeterli miktarda oluşturulamaması, sadece bugünün kuşaklarını değil, gelecek kuşakların yaşam koşullarını da olumsuz etkilemektedir. Ayrıca, bu bölgelerde kişi başına düşen yeşil alan miktarı, toplu taşım olanakları, barınakların fiziki koşulları, öğretmen başına düşen öğrenci sayısı, sınıf başına düşen öğrenci sayısı gibi göstergelerin kent ortalamalarının çok altında kalması, yoksulluğu kuşaktan kuşağa geçen bir olgu haline getirmektedir. Kenti oluşturan mahallelerin büyük bölümünde eksikliği hissedilen ve memnuniyetsizlik olarak ortaya çıkan sosyal donatı alanlarının ve tesislerin yetersizliği, yoğun göç dönemlerinde yaşanan aşırı nüfus yığılmasının sonuçları olarak ortaya çıkmaktadır (KKA, 2012b). 91

94 Şanlıurfa da yoksul mahallelerde sağlıklı barınma olanağından yoksun haneler sayıca fazladır. Konutların önemli bir bölümü gecekondudur ve bu konutların bir kısmının mutfak, banyo, tuvalet gibi ihtiyaçları konutun içerisinde değildir Nüfus ve Konut Araştırmasına göre; Türkiye genelinde borulu su sisteminin konut içerisinde bulunma oranı % 97; tuvaletin konut içerisinde olma oranı % 92,5; banyonun konut içerisinde olma oranı % 97,2 iken bu oranlar Şanlıurfa da sırasıyla % 78; % 69,4 ve % 83,2 dir. Telefon, internet gibi iletişim olanaklarına erişim çok sınırlıdır. Konutların fiziki şartları olumsuzdur. Isınma ağırlıklı olarak soba ile sağlanmaktadır. Aynı araştırma sonuçlarına göre Türkiye genelinde soba ile ısınan hanelerin oranı % 57,1 iken bu oran Şanlıurfa da % 80,8 dir. Temiz içme suyuna erişemeyen, elektrik ve kanalizasyon hizmetlerinden yararlanamayan konutların bulunması önemli bir sorun teşkil etmektedir. Diyarbakır, Şanlıurfa dan farklı olarak kendi kırsalının yanı sıra çevre illerin kırsalından da göçler almış, 1990 lı yıllarda güvenlik nedeniyle yaşanan göçler yoğunluk kazanmış ve kent merkezi bir anda kapasitesinin çok üzerinde yoğun göçe maruz kalmıştır. Diyarbakır a göçün döneminde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu dönemi yılları arasındaki dönem izlemektedir. Diyarbakır kentinin karşı karşıya kaldığı yoğun göç, kentsel alanda bazı bölgelerin aşırı yoğunlaşmasına yol açmış, kentin fiziksel mekânı bozulmalara uğramıştır. Göçle gelen nüfusun konut ihtiyacının karşılanamaması, hızlı gecekondulaşma ve kaçak yapılar olgusunu gündeme getirmiştir. Kentin makro formunu değiştiren bu süreç, yeni kent yoksullarının eskileri ile eklemlenmesine yol açmıştır (KKA, 2012b). Yoğun göç, Diyarbakır kenti alan kullanımındaki ve fiziksel yapılaşmadaki düzensizliğin en önemli nedenlerinden birisidir. Yapılan yanlış imar uygulamaları ve kaçak yapılaşmalar, kent dokusunun tahrip olmasına yol açmıştır. Bağlar ilçesi 1990 larda yaşanan yoğun göç sonrasında, kaçak ve yoğun yapılaşmalarla şekillenmiştir. Bağlar ilçesinde yaşanan kaçak yapılaşma, yüksek katlı, yoğun ve yetersiz kentsel alt ve üst yapı şeklinde gerçekleşmiştir. Bağlar ilçesini oluşturan mahalleler, kentin nüfus yoğunluğu en yüksek mahalleleridir. Sur ilçesi kentsel yoğunluk açısından Bağlar ilçesinden sonra ikinci sırada yer almaktadır. Nüfus yoğunluğu tek başına bir mekân kalite göstergesi olmamakla birlikte, nüfus yoğunluğunun yüksek olduğu alanlarda kişi başına düşen yeşil alan, eğitim, sağlık, kültürel tesis alanı miktarları azalmaktadır. Bağlar ve Sur ilçelerinde bu durum açıkça görülmektedir. Bağlar ve Sur ilçeleri bu yapıları kentsel hizmetlerin sunumlarının yetersizliğinden kaynaklanan mekânsal sorunlarla karşı karşıyadır. Yoğun göç olgusu ile karşı karşıya kalan Diyarbakır kentinin diğer bir sorun alanını da sağlıksız yapı stoku oluşturmaktadır. Göçle gelen nüfusun barınma ihtiyacını karşılamak için 1990 lı yıllarda hızlı bir biçimde yapılmaya başlayan kaçak ve katlı konutlar kentin mevcut konut stoku içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. Bu konutlardaki altyapı eksiklikleri hanelerin yaşam kalitesini de düşürmektedir Nüfus ve Konut Araştırmasına göre; borulu su sistemin konut içerisinde bulunma oranı% 88,4; tuvaletin konut içerisinde olma oranı % 82,7 ve banyonun konut içerisinde olma oranı % 91,7'dir. Bu oranlarla Diyarbakır Şanlıurfa dan biraz daha iyi durumda 92

95 olmasına rağmen hâlâ Türkiye ortalamasının altındadır. Diyarbakır'da soba ile ısınan hanelerin oranı ise % 80,8 dir. Bölgede yapılan araştırmalara göre, göç edenlerin yoğunlaştığı alanlar ya da gecekondu bölgelerinde yaşayanlar yoksulluk, aile içi şiddet, alkol bağımlılığı, aile parçalanması, suç oranının yüksekliği gibi sorunlarla daha çok karşılaşmaktadır. Kentin yol, su, elektrik, kanalizasyon gibi altyapı olanaklarından tam olarak yararlanamamalarının yanı sıra, kentin çeperinde kalmanın, kentli olamamanın, kentli gibi yaşayamamanın yarattığı sorunlar da aile içi ve toplumsal ilişkileri olumsuz yönde etkilemektedir (EKOSEP, 2010 a,b). TRC2 Bölgesinin göç anlamında özgün sorunu ise mevsimlik işçi göçüdür. Özellikle mevsimlik tarım işçiliği bölgede oldukça yaygındır. TÜİK 2011 yılı istatistiklerine göre istihdam edilen yaklaşık 25 milyon kişinin % 26 sını tarımda çalışan insanlar oluşturmaktadır. Yaklaşık 6,3 milyon tarım işgücünün yarısına yakınını mevsimlik tarım işçilerinin oluşturduğu tahmin edilmektedir. Bu nüfus içerisinde Şanlıurfa ve Diyarbakır dan, mevsimlik tarım işçisi olarak diğer illere göç ederek çalışanların oranı oldukça yüksektir. Özellikle Şanlıurfa mevsimlik tarım işçiliğinde Türkiye içerisinde ilk sırada yer almaktadır. Şanlıurfa ve Adıyaman illerinde 1021 hane ve 7165 kişi ile yürütülen araştırma sonuçlarına göre; yoksul hane yüzdesi Türkiye de % 18,08 iken araştırma kapsamındaki hanelerde bu oran % 58,2; Türkiye de okuryazar olmayan erkek nüfus oranı % 2,2; kadın oranı % 9,9 iken araştırma grubundaki erkeklerde bu oran % 6,9 kadınlarda ise % 20 düzeyindedir. İlköğretimde net okullaşma oranı, bu grubun erkeklerinde % 78,4 e, kadınlarında ise % 73,8 e kadar düşmektedir. Beş yaş altı ölüm hızı Türkiye de binde 24 iken araştırma grubunda binde 74,8 dir. Kaba ana ölüm oranı Türkiye de yüzbinde 28,5 iken araştırma grubunda yüzbinde 153 tür (ŞİMŞEK, 2012). Tüm bu veriler göstermektedir ki, mevsimlik tarım işçisi haneler toplumun ortalamasının oldukça altında bir yaşam kalitesine sahiptir. Göç ettikleri bölgelerde elektrik, su, yol gibi temel altyapı hizmetleri bulunmayan yerlerde naylon çadırlarda yaşayan, ağır çalışma koşulları altında düşük ücretlerle çalışan, gittikleri yerlerde eğitim ve sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanamayan bu grup yaşamakta oldukları yoksulluk, yoksunluk ve sosyal dışlanma ile bölgenin en dezavantajlı grubu konumundadır. Bölgede göçer olarak dezavantajlı konumda bulunan bir diğer grup ise Şanlıurfa nın Ceylanpınar ilçesi TİGEM arazisi içerisinde ikamet eden 668 hane ve kişilik göçer gruptur. Bu haneler de diğer mevsimlik tarım işçisi haneler gibi oldukça kötü şartlarda yaşamlarını sürdürmekte ve çalışmaktadırlar. Her türlü altyapıdan ve sosyal hizmetten yoksun kalan bu grubun ikamet sorunlarının çözülerek yaşam koşullarının iyileştirilmesi gerekmektedir Yoksulluk, Gelir Dağılımı Eşitsizliği, Sosyal Yardımlar Çok boyutlu bir kavram olan yoksulluk, mutlak ve göreceli yoksulluk olarak iki farklı şekilde tanımlanmaktadır. Mutlak yoksulluk, bireyin yaşamını sürdürebilmek için zorunlu olan beslenme, barınma, giyinme gibi temel ihtiyaçlarının karşılanamaması durumu olarak tanımlanmaktadır. Başka bir deyişle, mutlak yoksulluk, hane halkı veya bireyin yaşamını sürdürebilecek asgari refah düzeyini yakalayamaması durumudur. Dünya Bankası nın mutlak yoksulluk sınırı olarak belirlediği kişi başına günlük 1 dolar ve 2 dolar hesabı, bir insanın hayatta 93

96 kalabilmesi için gerekli minimum kalori miktarı olan k/cal hesaplamasına dayanılarak geliştirilmiş ve bu noktadan hareketle günlük geliri k/cal besini almaya yetmeyen insanlar Dünya Bankası nca mutlak yoksul olarak tanımlanmıştır (Karakoyun, 2012). Göreli yoksulluk, bireylerin refah düzeyinin, toplumun ortalama refah düzeyinin belli bir oranının altında olması durumudur. Buna göre, toplumun genel düzeyi ile karşılaştırıldığında, belli bir sınırın altında gelir ve harcamaya sahip olan birey veya hane halkı göreli anlamda yoksul olarak tanımlanır. TÜİK, Türkiye genelinde cari satın alma gücü paritesine göre kişi başı 2,15 ve 4,3 dolar sınırına göre yoksulluk oranlarını açıklamaktadır. Buna göre 2011 yılı için kişi başı günlük 2,15 doların altı satın alma paritesine göre fert yoksulluk oranı % 0,14; kişi başı günlük 4,3 doların altı satın alma paritesine göre fert yoksulluk oranı % 2,79 dur. Bu oranlar kentte % 0.02 ve % 0,94 iken kırsalda % 0,42 ve % 6,83 tür (TÜİK, 2011f). TÜİK Bölge ve il düzeyinde yoksulluk verileri yayınlamadığından, TRC2 Bölgesinin yoksulluk bilgisi için Bölgede uygulanan Diyarbakır, Şanlıurfa, Gaziantep ve Erzurum Belediyelerinin Ekonomik ve Sosyal Entegrasyon Sorunlarının Çözümü için Teknik Destek Projesi (EKOSEP, 2010 a,b) kapsamında yapılan araştırma sonuçlarına yer verilmiştir yılında her iki ilde de yapılan anket sonuçlarına göre; hanelerin bir aylık harcama miktarı esas alındığında Şanlıurfa da nüfusun % 10,8 i kira hariç hane harcaması kişi başına bölündüğünde günlük 1 dolardan az harcama yapmaktadır. Nüfusun toplam % 43 ü 2,15 doların altında, % 77 si ise 4,3 doların altında harcama yapmaktadır. Diyarbakır da nüfusun % 7,5 i kira hariç hane harcaması kişi başına bölündüğünde günlük 1 dolardan az harcama yapmaktadır. Nüfusun toplam % 42,7 si 2,15 doların altında, % 80 i ise 4,3 doların altında harcama yapmaktadır. Tablo EKOSEP Başlangıç Raporu Yoksulluk Sınırları Altındaki Nüfus, 2010 Günlük (Kira Hariç) Tüm Hane Şanlıurfa Diyarbakır Üyeleri Başına Düşen Kişi Başı Örneklem Örneklem Harcama Miktarı % % Sayısı Sayısı 1 doların altı , ,5 1-2,15 dolar , ,2 2,15-4,3 dolar ,3 4,3 doların üstü , Toplam Kaynak: TESEV, Yoksulluk kavramı aynı zamanda gelir dağılımındaki adaletsizlikle çok yakından ilgilidir. Gelir dağılımı nispeten dengeli olan toplumlarda yoksulluk oranı da düşüktür. Gelir dağılımında bozulmalar arttıkça, yoksulluk da derinleşmektedir yılı gelir dağılımına göre; Türkiye de en yüksek gelire sahip 5. % 20 lik grup gelirin % 48,3 üne, 4. % 20 lik grup gelirin % 20,9 una sahiptir. Toplamda en üst % 20 lik dilimler toplam gelirin % 69,2'sine sahiptir. Gelir dağılımındaki eşitsizlik Türkiye nin genel bir sorunudur. OECD ülkeleri arasında Türkiye'nin 94

97 gelir dağılımındaki eşitsizlik en yüksek değere sahiptir. Bölgemizdeki gelire göre sıralı % 20 lik dilimlere bakıldığında; Türkiye verilerine paralel olarak en yüksek gelire sahip 5. % 20 lik grubun gelirin % 46,9 una, 4. % 20 lik grubun gelirin % 21,1 ine dolayısıyla en üst 40 lık dilimin gelirin % 68 ine sahip olduğu görülmektedir (TÜİK, 2011e). Gelir dağılımındaki eşitsizlik hem ülkemizin hem de bölgemizin temel sorunlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Gelir dağılımındaki eşitsizlik sadece bölge içinde yaşanmamaktadır. Aynı zamanda bölgemiz ile batı bölgeleri arasında da ciddi gelir dağılımı eşitsizliği söz konusudur. Bölgede tüketim harcaması dağılımına baktığımızda; gıda ve alkolsüz içecekler, giyim ve ayakkabı, mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri gibi temel ihtiyaçlar konusunda Türkiye ortalamasının üzerinde harcama yaparken, sağlık, ulaştırma, haberleşme, eğlence-kültür ve eğitim hizmetleri gibi başlıklarda Türkiye ortalamasının altında harcama yapmaktadır. Özellikle ulaştırma ve eğitim harcama düzeyi Bölgede oldukça geri durumdadır (KKA, 2012a). Yoksulluk ile birebir bağlantılı olan istihdam ve işgücü piyasası verilerine baktığımızda; 2012 yılı için işgücüne katılma oranı Türkiye de % 50 iken bu oran Bölgede sadece % 28,8 düzeyindedir yılı verilerine göre ise; Bölgenin işgücüne katılma oranı % 33,5, Şanlıurfa nın 35,5; Diyarbakır ın ise 31,8 dir yılı istihdam oranı Türkiye de % 45,4 iken bu oran bölgemizde % 26,8 düzeyindedir yılı verilerine göre ise; Bölgenin işgücüne katılma oranı % 29,1 Şanlıurfa nın oranı % 31,1; Diyarbakır ın ise 31,8 dir yılı işgücüne katılma ve istihdam oranlarında Şanlıurfa en düşük 3. il, Diyarbakır ise en düşük 1. il olmuştur yılı Nüfus ve Konut Araştırması sonuçlarına göre Şanlıurfa daki işsizlik oranı 10,4, Diyarbakır da ise 13,8 dir. Bu oran ile Diyarbakır 81 il içerisinde işsizliğin en yoğun yaşandığı 2. ildir. Kayıtdışı istihdam oranı Türkiye de % 39 iken bölgemizde bu oran % 63,3 e kadar yükselmektedir. İşgücüne katılma oranı ve istihdam oranı oldukça düşük, kayıt dışı istihdamın oranı ise oldukça yüksek olan Bölgemizde en önemli sosyal sorun alanı işsizlik ve buna bağlı olarak yoksulluktur. Yoksulluk, sadece bireyin yaşamını idame ettirebilmesi için gerekli olan temel mal ve hizmetlerden yoksun olmasıyla sınırlanmamaktadır. Yoksulluk aynı zamanda sosyal, politik ve psikolojik alanlardaki yoksunluğu da kapsamaktadır. Yoksul olan bireyin, bireysel yeteneklerini ve olanaklarını gerçekleştirecek araçlara erişimi kısıtlı olduğundan, öteki insanlara göre konumu daha dezavantajlıdır. Yoksulluğun yarattığı güçsüzlük duygusu, sesini duyuramama giderek sosyal dışlanma ve marjinalleşme yaratmaktadır (Özer, 2012). Dolayısıyla, yoksunluğu ve sosyal dışlanmayı da yoksulluğu bütünleyen kavramlar olarak da ele almak gerekmektedir. Yoksulluğun aynı zamanda kırsal ve kentsel yoksulluk boyutları bulunmaktadır. Türkiye de yoksullukla ilgili istatistikler kırsal yoksulluğun hem kapsam hem derinlik açısından kentsel yoksulluktan daha kötü durumda olduğunu göstermektedir (AKDER, 2000). Kırsal alan nüfusu hızla kentlere göç etmeye başladıktan sonra bölgede nitelikli iş gücü kaybı yaşanmakta ve bu durum yoksulluğu sürekli olarak derinleştirmektedir. Kır yoksulu da kent yoksulu gibi belli bir seviyenin altında gelirle yaşamakta; beslenme, barınma ve giyim gibi temel ihtiyaçlarını karşılamakta zorluk yaşamaktadır. Ancak bunların yanında kırsaldaki yoksul kesim, nitelikli eğitim olanağından, yeterli sağlık imkânlarından, birçok kamu hizmetinden, teknolojiden ve 95

98 kültürel faaliyetlerden de yoksun olması nedeniyle kent yoksuluna göre daha dezavantajlı konumda kalmaktadır. Kent yoksulluğu, kırdan kente göç sürecinde, kentin çöküntü alanlarında yaşayan, düşük nitelikli iş ve eğitim olanaklarını sahip olan, düşük gelir grubunda yer alan, riske diğer kesimlerle karşılaştırıldığında daha açık ve marjinal sektörlerin aktörleri olan kesimlerin yaşam tarzlarına karşılık gelmektedir (KARTAL VE DEMİRHAN, 2012). Dünya Bankası, kent yoksulluğunun boyutlarını; gelir ve eğitim yoksulluğu, güvensizlik, güçsüzlük, istihdam olanaklarına ve gelire sınırlı erişim, yetersiz ve güvencesiz barınma, kentsel hizmetlerden yararlanamama, şiddet, sağlıksız çevre, sosyal koruma olanaklarının sınırlılığı ya da yokluğu olarak tanımlamaktadır (THE HOUSE OF COMMONS LONDON, 2004) Kırdan kente doğru yaşanan göç kentteki istihdam olanaklarının kısıtlılığı ve kentteki hizmet sunumunun yetersizliği ile birleştiğinde kent yoksullarının sayısı artmakta bu da kentsel alanda sosyal yardımlara bağlı olarak yaşayan nüfus yaratmaktadır (SKELDON, 2003). Sosyal yardımları ortaya çıkaran ve yaygınlaştıran temel etkenler çalışma hayatı dışında kalan ve kentsel iş alanları ile uyumlu olmayan deneyime sahip fazla nüfus olması ve yeterli iş alanının bulunmayışıdır. Sosyal yardım ekonomik sorunların ağırlığına bağlı bir yoğunluk ve yaygınlıkla ortaya çıkmaktadır. Bölgemizde yoksul hanelere yapılan yardımlara baktığımızda; 2012 yılı verilerine göre Şanlıurfa da şartlı eğitim, sağlık ve gebelik yardımlarından yararlananların oranı % 2,76 dır. Bu oran Diyarbakır ın Sur ilçesinde % 15, 72; Bağlar ilçesinde % 12,74; Yenişehir ilçesinde % 11,30; Kayapınar ilçesinde ise % 6,01 dir. Şanlıurfa da Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı yardımlarından yaralananların oranı % 3,01 dir. Bu oran Diyarbakır ın Sur ilçesinde % 17,83; Bağlar ilçesinde % 7,11; Yenişehir ilçesinde % 11, 92; Kayapınar ilçesinde ise % 7,79 dur (SYGM, 2012). Özellikle Diyarbakır merkezde sosyal yardımlardan yararlananların oranlarının yüksek olduğu görülmektedir. Hiçbir geliri olmadan sadece sosyal yardımlarla geçinen hanelerin varlığı Bölgenin bilinen bir gerçekliğidir. Sosyal yardımlara bağımlı hale gelen bu kesimler, yardımlardan faydalanamama endişesiyle sosyal güvencesi olan işlere girmekten kaçınmakta, bu da kayıt dışı istihdamı desteklemektedir. Sosyal yardımlar yoksullukla mücadele için bir araç olarak kullanılırken zaman zaman üretimden uzak kalınmasına yol açması ve kayıtdışı ekonomiyi tetiklemesi nedeniyle yoksulluğu kısırdöngüye dönüştüren bir sürece de yol açabilmektedir Dezavantajlı Gruplar Kadınlar Kadın, Türkiye genelinde olduğu üzere TRC2 Bölgesinde de eğitim ve sağlık hizmetlerine erişimden, işgücüne katılıma, sosyal hayata dâhil olmaktan karar alma süreçlerine müdahil olmak gibi pek çok alanda sorunlar yaşamakta ve dezavantajlı konumda bulunmaktadır. Bölgede kadının eğitim durumuna baktığımızda; genel okuma yazma oranları Türkiye ortalamasının çok gerisinde olduğu gibi; okuma yazma bilme konusunda kadınlar ile erkekler arasında da çok büyük farklar bulunmaktadır. Kadınlar gerek okuma yazma konusunda, gerekse eğitim kademesinin diğer aşamalarında dezavantajlı konumdadır. Cinsiyete göre okuryazarlık oranına baktığımızda; Türkiye de okuma yazma bilmeyen erkeklerin oranı % 1,7 iken bu oran 96

99 Şanlıurfa da % 3,54, Diyarbakır da % 4,3 düzeyindedir. Bu oran kadınlar için Türkiye genelinde % 8,6 iken Şanlıurfa ve Diyarbakır da Türkiye ortalamasının 2 katından da fazla bir oranla % 17,28 ve % 17,46 dır. İlköğretimde okullaşma oranı hem kadınlarda hem de erkeklerde Türkiye ortalaması civarında olmakla birlikte, Şanlıurfa da ve Diyarbakır da ortaöğretim okullaşma oranları Türkiye ortalamasının çok gerisinde kalmaktadır. Türkiye genelinde kadınların ortaöğretim okullaşma oranı % 67,37 iken bu oran Şanlıurfa da % 37,77; Diyarbakır da % 43,91 dir. Özellikle ortaöğretime geçişte okula devam eden kız çocuğu oranında ciddi düşüşler yaşanmaktadır. Yeterince eğitim alamayan kız çocuğu ilerleyen dönemde başta sağlık olmak üzere pek çok hizmete erişimde güçlük çekmekte, iş hayatına katılamadığından günlük ve sosyal hayatın içerisinde yeterince yer alamamaktadır. Kadınların yaşadığı bu dezavantajlı durum diğer kuşakları da etkilemekte, annesi okuma yazma bilmeyen ya da yeterince eğitim alamamış, iş hayatına katılamamış annelerin kız çocuklarının eğitime ve hizmetlere erişimi de diğer çocuklara göre daha düşük olmaktadır. Annelikten dolayı sağlık konusunda çok daha özel ihtiyaçları bulunan kadın, hem dil problemi hem de eğitimsizliği ve toplumsal yargılar nedeniyle sağlık hizmetlerine erişimde erkeğe bağımlı kalmakta; bu sorun hizmet kalitesinin düşüklüğü ile de birleşince sağlık alanında kadın açısından önemli sorunlara yol açmaktadır. Benzer şekilde Bölgede kadın doğum ve çocuk hastanelerinin sayısının ve personelinin yetersiz olması nedeniyle hem kadınlar hem de çocuklar sağlık hizmetlerine yeterince ulaşamamaktadır. TRC2 Bölgesinde kadının iş hayatındaki konumuna bakacak olursak; kentte ve kırsalda kadının işgücüne katılımı Türkiye ortalamasından düşüktür. TRC2 Bölgesi cinsiyet ayrımında işgücüne katılma oranı 2011 yılı için erkeklerde % 59,6 iken kadınlarda sadece % 7,9 dur. Bölgede kadının işgücüne katılımı oldukça düşük seviyelerde gerçekleşmektedir. Kadının iş hayatı içerisinde olması ekonomik olarak bağımsız olmasını ve pek çok sosyo-kültürel hak edinmesini sağlamaktadır. Dolayısıyla ekonomik hayata dahil olamayan bölgedeki kadın nüfusu, hem ekonomik olarak eşine ve ailesine bağımlı kalmakta; hem de sosyo-kültürel hayata yeterince dahil olamamaktadır. Tarımla geçinen nüfusun şehirlere göç etmesiyle birlikte, işgücüne katılan kadın sayısı daha da azalmış, ücretsiz aile işçisi olarak istihdam edilen yoğun kesim şehirlerde çalışmayan ev kadını konumuna gelmiştir. Bölgede kadın istihdamı oranı da işgücüne katılma oranına paralel olarak % 7,7 gibi oldukça düşük düzeydedir. Kadınların istihdamı, Türkiye de artma eğiliminde iken bölgede azalmaktadır. Bölgede kadın istihdamının düşük olmasının temel nedenleri arasında cinsiyet ayrımcılığı, kültürel değerler nedeniyle kadının çalışmasının hoş karşılanmaması, kadınların yeterince eğitimli olmaması, işin gerektirdiği beceri ve uzmanlıklara sahip olamamaları gelmektedir. Şanlıurfa iş hayatında kadının yeri, sorunlar ve çözüm önerileri projesi kapsamında 509 kadın ve 68 işletme ile görüşülerek gerçekleştirilen araştırma sonuçlarına göre; görüşülen kadınların % 75 i ilköğretim ve altı eğitim seviyesine sahiptir. Kadınların % 80 i bir meslek sahibi değildir. Kadınların % 89 u gelir getirici bir iş aramadığını beyan etmiştir. Evli kadınların % 80 i iş aramamaktadır. İş arayan kadınların % 25 i iş aradığı için çevresinden tepki aldığını beyan etmiştir (ŞUGİŞKAD, 2012). Kadınlara göre iş bulamamalarının başlıca nedenleri 97

100 Şanlıurfa da iş imkânlarının kısıtlı olması ve Şanlıurfa daki işletmelerin kadın personel istihdam etmek istememesidir. Yine kadınlara göre kadın çalışan sayısının az olmasının nedenleri; aile büyüklerinin karşı olması, çevreden gelen tepkiler ve evliliktir. Kadın personel istihdam etmeyen işletmelere göre kadın istihdam etmemelerinin temel nedeni iş koşullarının kadın personele uygun olmadığı düşüncesidir. Kadın çalışan sayısının az olmasının nedenleri; toplumun olumsuz bakış açısı, ev kadını olma yükümlülüğü, eşin/aile bireylerinin istememesi olarak belirtilmiştir. Ayrıca ücret konusunda kadın personel aleyhine bir durum söz konusudur, kadınlar erkelere göre daha düşük ücretlerle çalıştırılmaktadır. İstihdam edilecek kadın personelde öncelikli beklenen nitelik, kadının mesleki deneyime ve/veya mesleki bir sertifikaya sahip olmasıdır. Yapılan araştırma sonucunda kadının işgücüne katılımını engelleyen faktörler olarak; eğitim seviyesinin düşük olması, mesleki becerilerden yoksunluk, ataerkil aile yapısı ve muhafazakâr sosyal yapı, evlilik, çocuk bakımı ve istihdam olanaklarının kısıtlılığı belirlenmiştir. Diyarbakır da iş kadını ve kadın eliyle iş durumu proje çıktıları da Şanlıurfa araştırma sonuçlarını destekleyici şekilde kadının istihdamı önündeki engelleri; aile ve eşin izin vermemesi, kadınların eğitime erişim oranının düşük olması, sosyal yapı faktörü, kamu politikalarının yetersiz olması, çocuk bakımı, toplumun kadına özdeşleştirdiği roller olarak tanımlamıştır (DİKAD, 2012). Ekonomik yaşam dışında kalan kadın, aynı zamanda sosyo-kültürel ve politik yaşamda da dezavantajlı konumdadır. Ekonomik özgürlüğünü elde edememiş pek çok kadın sosyo-kültürel hayata dâhil olamamakta, kendi yaşam koşullarını belirleyememekte, karar alma mekanizmalarına yeterince dâhil olamamakta ve politik hayata atılamamaktadır. Kadın aslında nüfusun yarısını oluşturan bir kesim olarak sadece dezavantajlı gruplar başlığı altında ele alınmanın ötesinde, ekonomik ve sosyal hayatın her alanına ilişkin başlıkta göz önünde bulundurulması ve özel politikalarla desteklenmesi gereken bir kitledir. Nüfusun yarısını oluşturan bu kesim için; sunulan hizmetlerin planlamasından, uygulanmasına, verilerin cinsiyete göre toplanmasından, çalışmalara ayrılan bütçelerin toplumsal cinsiyet duyarlılığı gözetilerek hesaplanmasına kadar pek çok safhada kadının konumunun değerlendirilmesi ve önceliklendirilmesi gerekmektedir Gençler-Çocuklar Bölgenin nüfus pramidine baktığımızda Türkiye ye göre çok daha fazla çocuk ve genç nüfusa sahip olduğunu görmekteyiz. Türkiye nüfus pramidinde 0-10 yaş grubu azalma eğiliminde ve yaş grubundaki nüfus en büyük grup iken, Bölge yaş pramidinde 0-24 yaş grubu çok daha yoğundur. Diyarbakır, Türkiye profiline daha parallel bir seyir izlerken; Şanlıurfa, çocuk ve genç nüfusun çok daha ağırlıklı olduğu bir profil ortaya koymaktadır. TRC2 Bölgesi, yüksek doğum oranı ve kısa yaşam süreleri ile az gelişmiş ülkelerdeki duruma benzer bir yapı sergilemektedir. Bölgenin çocuk ve genç nüfusu fazla, yaşlı nüfusu ise düşük oranlardadır. Türkiye de 2012 yılı için ortanca yaş 30,1 iken, Şanlıurfa da 18,9; Diyarbakır da ise 21,7 dir yılı projeksiyonuna göre Türkiye nin ortanca yaşının 34 olması beklenirken bu yaşın Şanlıurfa için 20,8; Diyarbakır için de 25,1 olması beklenmektedir. Projeksiyon sonuçlarından da görüldüğü üzere; 2023 yılında da TRC2 Bölgesi, Türkiye ortalamasının çok üzerinde olan genç 98

101 nüfus profilini korumaya devam edecektir. TRC2 bölgesinde genç bağımlılık oranı Türkiye ortalamasının oldukça üstündedir. Türkiye de genç bağımlılık oranı % 36,91 iken TRC2 Bölgesinde bu oran % 67,46; Diyarbakır da % 59,42; Şanlıurfa da ise % 75,38 dir. Dezavantajlı gruplar içerisinde yer alan ve toplumun bakımına muhtaç durumda olan çocuk ve genç nüfusun bölge nüfusu içerisindeki oranının yüksek olması başta eğitim ve sağlık olmak üzere pekçok alanda hizmet sunumunun yaygınlaştırılmasını ve Bölgedeki işsizlik sorununun dikkate alınarak sosyal politikalar geliştirilmesini gerektirmektedir. Bölgede genç ve çocuk nüfusunun fazla olması derslik başına düşen öğrenci ve öğretmen başına düşen öğrenci sayısını arttırmaktadır. Eğitim hizmetlerindeki altyapı eksikliklerinin yanısıra bölgede öğretmen sirkülasyonunun fazla olması ve bölgede ağırlıklı olarak genç ve tecrübesiz öğretmenlerin hizmet veriyor olması çocukların ve gençlerin almış olduğu eğitim hizmeti kalitesini ve beraberinde de başarı oranını düşürmektedir. Bölge gençlerinin en temel sorunlarından birisi de madde bağımlılığıdır. Hem Diyarbakır hem de Şanlıurfa da gençler arasında madde bağımlığı gitgide yaygınlaşmaktadır. Madde bağımlılığına yol açan kişilere yeterince yaptırım uygulanmıyor olması, gençlere ve ailelere yönelik yeterince bilgilendirme ve bilinçlendirme faaliyetleri bulunmaması madde bağımlılığının bölgemizde yaygınlaşmasının temel nedenleridir. Bu gençlerin rehabilitasyonunu sağlayacak merkezlerin bölgede bulunmaması nedeniyle tedavi hizmetleri sunulamamaktadır, bu durum madde bağımlılığı sorununu kronikleştirmektedir. Gençlerin bir başka sorunu ise boş vakitlerini sosyal ve sportif faaliyetler ile değerlendirebilecekleri alanların yetersiz olmasıdır. Bölgede yaşanan bir diğer ciddi sorun ise çocuk işçiliğidir. Göçle gelen nüfusun önemli bir bölümü kent yaşamında karşı karşıya kaldığı geçim sorununu aşabilmek için aile içinden olabildiğince fazla bireyin ekonomik faaliyet içerisinde bulunmasına ihtiyaç duymaktadır. Bu yaklaşım çocukların çalışmasına ve süreç içerisinde de eğitimlerinin kesintiye uğramasına yol açmaktadır. Hem Diyarbakır da hem de Şanlıurfa da küçük yaşlarda uygun olmayan iş ortamlarında ve sokakta çalışan, bu nedenle okuldan ayrılan ya da okul devamsızlıkları ciddi boyutlara ulaşan pek çok çocuk bulunmaktadır. Sayıları azalmakla birlikte sokakta yaşayan çocuk durumu da bölgemizin bir başka sosyal sorunudur. Sokakta çalışan ve yaşayan çocukların kötü muameleye uğradıkları, taciz ve istismar sorunları ile karşı karşıya kaldıkları, madde bağımlılığının bu çocuklar arasında yaygınlaştığı bilinmektedir. TRC2 Bölgesinde çocuk işçiliğinin en yaygın olduğu alanlardan biri mevsimlik tarım işçiliğidir. Çocuklar aileleriyle birlikte tarım işçisi olarak diğer illere ya da Bölge içerisinde farklı yerleşimlere göç etmekte ve ağır şartlar altında gelişimlerini ve sağlıklarını olumsuz etkileyen yaşam koşullarında hayatlarını sürdürmektedirler. Çocukların ve gençlerin çalışması nedeniyle okuldan ayrılmaları ya da uzun süreli devamsızlıklar yapmaları eğitimlerini sağlıklı bir şekilde tamamlayamamalarına neden olmakta bu da uzun vadade bu gençlerin ve çocukların ucuz ve niteliksiz işgücü olarak kalmalarına yol açmaktadır Engelliler 99

102 2011 Nüfus ve Konut Araştırması sonuçlarına göre; Diyarbakır da en az bir engeli olan kişi sayısı dur. Görmede zorluk yaşayanların oranı % 2; duymada zorluk yaşayanların oranı % 1,3; konuşmada zorluk yaşayanların oranı % 1,1; yürümede, merdiven çıkmada/inmede zorluk yaşayanların oranı % 3,5; taşımada/tutmada zorluk yaşayanların oranı % 4,4; yaşıtlarına göre öğrenmede/basit dört işlem yapmada/hatırlamada/ dikkatini toplamada zorluk yaşayanların oranı ise % 3,7 dir. Şanlıurfa da en az bir engeli olan kişi sayısı dir. Yukarıdaki sıralamayla Şanlıurfa da gerçekleşen oranlar ise; 1,3; 0.9; 0,8;3,1; 4,2; 2,3 tür. Engelliler Bölge içerisinde en dezavantajlı gruplardan birini oluşturmaktadır. Pek çok kamu kurumunda rampa ve asansör uygulaması bulunmadığı için hizmetlere erişimde zorluk yaşamaktadırlar. Kamu kurumları dışında sosyal hayata katılımlarını kolaylaştıracak altyapı ve ulaşım sistemleri yetersiz olduğundan eve bağımlı hale gelmektedirler. Hizmet sunumları engellilerin ihtiyaçları ve hassasiyetleri gözetilerek planlanmadığı için uygulamada sorunlar yaşanmakta ve engelliler; eğitim, sağlık gibi temel hizmetlere dahi ulaşmada pek çok kesime göre daha da dezavantajlı konumda bulunmaktadır Yaşlılar Türkiye de yaşlı bağımlılık oranı % 11,12 iken TRC2 Bölgesinde % 6,6; Diyarbakır da % 6,92; Şanlıurfa da ise % 6,28 dir. Dolayısıyla TRC2 Bölgesinde yaşlı nüfusun oranı Türkiye ortalamasına göre düşüktür. Bu durum sosyo-ekonomik geri kalmışlık ve beklenen yaşam süresiyle bağlantılı bir sonuçtur. Her ne kadar bölge içerisinde yaşlı nüfusun oranı düşük olsa da; yaşlıların hizmete erişimini kolaylaştıran altyapı ve ulaşım hizmetlerinin yetersiz olması, yaşlılara özel sosyal alanların ve bakım hizmeti sunan merkezlerin yeterli sayıda olmaması nedeniyle, yaşlılar da Bölge içerisinde dezavantajlı gruplar arasında yer almaktadır. Yaşlı kişilerin hareket etme yetileri zayıfladığında ve sağlık sorunları yaşadıklarında, sosyal ve sağlık hizmetlerinden yararlanma gereksinimi de artmaktadır. Konut desteği, bakım desteği, ev hizmetleri, evde sağlık hizmeti ve bakımı, yemek hizmeti, ulaşım hizmeti, taşınma sürecinde yardım hizmeti gibi hizmetlerin nitelikli bir şekilde sunulmaması ve yaşlı dayanışma merkezleri, gündüz bakım ve rehabilitasyon merkezleri gibi hizmet sunum alanlarının yetersiz olması bakıma muhtaç yaşlıların mağdur olmasına yol açabilmektedir. Bölgemizdeki yaşlıların yaşadığı bir başka sorun ise kırsal alandan kente doğru yaşanan göç sonrasında kent yaşamına adapte olmakta zorlanmaları, geniş ailenin parçalanması ile yaşlı kuşak ile genç kuşak arasında toplumsal ilişkilerin zayıflaması olmuştur. 2.3 DEMOGRAFİK VE SOSYAL YAPI GENEL DEĞERLENDİRME Bölge sosyo-ekonomik açıdan oldukça geri kalmış bölgelerden biridir. Hem ekonomik alanda hem de beşeri sermaye, sosyal sermaye ve yaşam kalitesi gibi sosyal göstergelerde oldukça geri sıralarda yer almaktadır. Bölgenin nüfus artış hızı, hanehalkı büyüklüğü, toplam yaş bağımlılık oranı oldukça yüksektir. Yaş piramitleri incelendiğinde az gelişmiş ülke grafikleriyle aynı özellikleri taşıdığı görülmektedir. Şanlıurfa-Diyarbakır Bölgesi; en yüksek nüfusa sahip yedinci bölge konumundadır. Aynı zamanda Bölge, nüfus artış hızı oranında Düzey 2 Bölgeleri arasında ön sıradadır. Bu oranda hem 100

103 yüksek doğurganlık hızı hem bölgenin göç alması etkilidir. Şanlıurfa ilindeki nüfus yoğunluğu Türkiye ortalamasının altındayken Diyarbakır ilinde ise ortalamanın üstündedir. TRC2 Bölgesi yaş bağımlılık oranında Düzey 2 Bölgeleri içerisinde ilk sıralarda yer almaktadır. Yaşlı bağımlılık oranı Türkiye ortalamasının altında iken, doğurganlık oranının yüksek olması nedeniyle genç bağımlılık oranı Türkiye ortalamasının oldukça üstündedir nüfus projeksiyonuna göre Bölgenin nüfus oranı Türkiye içerisinde daha da artacaktır. Şanlıurfa en yüksek nüfus artış hızıyla Türkiye içerisinde nüfus sıralamasında daha da üst sıralara tırmanacaktır. Bölge göç almakla birlikte aldığı göçten çok daha fazlasını veren bir yapıya sahiptir. TRC2 Bölgesi Düzey 2 bölgeleri içerisinde en çok göç veren Bölge konumundadır. Bölgedeki hızlı nüfus artış, yüksek genç bağımlılık oranı, hanehalkı büyüklüğü gibi nüfusa ilişkin veriler ile göçten kaynaklı yoğun nüfus hareketliliği Bölgedeki hizmetlerin iyi planlanmasını ve artan nüfus ile paralel şekilde bölgeye daha fazla kaynak aktarılmasını gerektirmektedir. Bölgede okuma yazma bilmeyenlerin oranı Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir. Okuryazarlık açısından Bölge kadının konumu daha da kötüdür ve okuryazar olmayan kadın oranı Türkiye ortalamasının 2 katı bir değere sahiptir. Kadının eğitim düzeyinin iyileştirilmesi Bölgede öncelikle ele alınması gereken konulardan biridir. Okul öncesi eğitimde Şanlıurfa nın okullaşma oranı Türkiye ortalamasına yakın iken Diyarbakır da bu oran oldukça düşüktür. Bölgedeki ilkokul okullaşma oranı Türkiye ortalamasının üstünde gerçekleşirken ortaokul ve ortaöğretim düzeyinde okullaşma oranı Türkiye ortalamasının gerisindedir. Ortaöğretimde meslek liselerinin tercih edilme oranı öncelikle Diyarbakır ilinde olmak üzere çok düşük seviyededir. İstihdama dönük faaliyetlerin planlandığı Bölgede nitelikli insan kaynağı ihtiyacı düşünüldüğünde, ortaöğretimde mesleki eğitime ağırlık verilmesi gerekliliği söz konusudur. Eğitim çağındaki yoğun çocuk nüfusuyla Şanlıurfa ve Diyarbakır taşımalı eğitim uygulaması ile en fazla öğrenci taşınan ilk 3 il arasında yer almaktadır. Derslik azlığı, teknik donanım yetersizliği ve yoğun öğretmen sirkülasyonu eğitim alanındaki önemli sorun başlıklarıdır. Tüm eğitim kademelerinde gözlenen derslik ihtiyacının yanında Bölgenin taşımalı ilköğretim uygulamalarında Türkiye genelinde ilk sırada yer alması, Bölgede iyi bir eğitim organizasyonuna duyulan ihtiyacı da artırmaktadır. Bölgede özellikle şehir merkezlerinde bazı lokasyonlarda gözlenen derslik başına düşen öğrenci sayısındaki çok yüksek değerler acil çözüm gerektiren sorunlardandır. Hem okullaşma oranının hem de eğitim kalitesinin arttırılması noktasında önlemler alınması gerekmektedir. Bölgede yetişkin eğitimi için yaygın eğitim alanında da önemli ihtiyaçlar bulunmaktadır. Eğitim, ekonomik ve sosyal kalkınmanın öncelikli bileşeni ve temel tetikleyicisi olması itibariyle sosyo-ekonomik açıdan geri kalmış olan Bölgede özellikle ele alınması ve iyileştirilmesi gereken bir hizmet alanıdır. Bireylerin eğitim düzeyleri ile gelirleri arasında pozitif ilişki bulunduğu, bilinen bir gerçektir. Bu nedenle bireyin ya da hanenin yoksulluktan kurtulması için eğitim önemli bir araçtır. Ailesine göre daha iyi bir eğitim almış yoksul hane mensubunun yoksulluktan kurtulma ihtimali çok daha yüksektir. İyi bir eğitim imkanı sağlanmaması bireyin yoksulluktan kurtulma şansını azaltarak yoksulluğun kronikleşmesine yol açabilmektedir. Bu nedenle yoksulluğun yaşandığı bölgemizde eğitime erişimin kolaylaştırılması ve hizmet kalitesinin artırılması yoksullukla mücadele için önemli bir 101

104 araçtır. Beşeri sermaye düzeyi oldukça düşük olan bölgemiz için eğitim düzeyinin iyileştirilmesi ve eğitimdeki hizmet kalitesinin arttırılması önem arz etmektedir. Diyarbakır ili Güneydoğu Anadolu Bölgesinin büyük bölümü için bölgede sağlık sektörünün merkezi konumunda olduğundan sağlık göstergeleri açısından nispeten iyi durumdadır. Hastane yatak kapasiteleri il için yeterli görünse de sektör Bölge nüfusuna hitap ettiğinden Bölge de ihtiyaç duyulan spesifik dallarda branş hastanelerine ihtiyaç duyulmaktadır. Öte yandan, Şanlıurfa ili hastane yatak kapasitesi il ihtiyacına cevap verememektedir. Planlanan sağlık yatırımlarının gerçekleşme süreçleri yavaş ilerlemektedir. Uzun süredir devam eden Harran Üniversitesi Eğitim ve Araştırma Hastanesi yatırımı henüz tamamlanamamıştır. Özel sektör yatırımlarının da yetersiz olduğu ilde uzman sağlık personeli ihtiyacı yeterince karşılanamamaktadır. Köylerde kanalizasyon hizmetlerinin yetersiz olması, ilçelerde sağlıklı çöp bertaraf sistemi ve arıtma tesisi olmamasından kaynaklı sağlık sorunları yaşanmaktadır. Bölge genelinde ve özellikle ilçelerde gıdaların hijyenik olarak satılacağı uygun pazar alanlarının olmaması, gıda üreten ve satan işletmelerde gerekli hijyenik koşulların sağlanmaması, gıda denetiminin yetersiz kalması sağlıklı gıda tüketimini güçleştirmekte bu da beraberinde sağlık problemlerini getirmektedir. Özellikle köy nüfusuna hizmet verecek aile sağlığı merkezlerinin yeterli miktarda olmaması ve bu merkezlerde yeterince personel bulundurulamaması kırsal kesimde hizmet sunumunda sıkıntı yaratmaktadır. Aile hekimlerine düşen nüfusun fazla olmasından kaynaklı olarak istenilen kalitede sağlık hizmeti verilememekte, koruyucu bakım hizmetleri yetersiz kalmaktadır. TRC2 Bölgesindeki sosyal sorunlar bölgenin sosyo-ekonomik durumu ile birebir ilişkilidir. Sosyo-ekonomik açıdan geri konumda bulunan Bölge uzun yıllardır yaşanan güvenlik sorunları ve sonrasında yaşanan yoğun göç ile birlikte pek çok sosyal sorunla karşı karşıya kalmıştır. Nüfus yapısı, göçe ilişkin sorunlar, işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı eşitsizliği, sosyal hizmet sunumunda yaşanan yetersizlikler ile kadınlar, gençler, çocuklar, engelliler ve yaşlılardan oluşan dezavantajlı grupların karşılaştığı sorunlar Bölgedeki temel sosyal sorun alanlarını oluşturmaktadır. Kentte ve kırda zaman zaman farklılaşan sosyal sorunların ve sosyal hizmet sunumu eşitsizliklerinin giderilmesi için önlemler alınması gerekmektedir. Dezavantajlı gruplara özel önem vererek, hem kent içerisindeki hem de kent ile kırsal kesim arasındaki eşitsiz gelişimi engelleyecek tedbirlerin alınması önem arz etmektedir. Sosyal sorunların giderilmesine yönelik planlamalarda ekonomik ve mekansal yapının da göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bölgede son dönemlerde Suriye de yaşanan kriz nedeniyle de farklı sosyal sorunlar yaşanmaktadır. Özellikle Şanlıurfa nın sınır ilçelerinde Suriye den sığınmacı olarak gelen nüfus ile birlikte salgın hastalıklar artmış, göç eden nüfus sigortasız ve düşük ücretlerle kaçak işçi olarak farklı alanlarda çalışmaya başlamış, artan konut ihtiyacı nedeniyle konut fiyatları yükselmiştir. Suriye krizinin ne zaman sona ereceğinin belli olmaması ve göçmen sayısının her geçen gün artması, Bölgenin kendi sosyal sorunlarına göçmenlerin gelişiyle birlikte yeni sorunlar eklemiştir. Bu yeni sosyal sorunların çözümü için tedbir alınması ve planlama yapılması gerekmektedir. 102

105 Bölgedeki kurumsal yapıya baktığımızda; kurumlar arası işbirliği ağ analizi çalışması, Bölgede genel olarak işbirliği kültürünün zayıf olduğunu ortaya koymuştur. Diyarbakır'da Şanlıurfa'ya kıyasla işbirliği kültürü daha zayıftır. Ortaklık ve işbirliği önünde engel olarak Diyarbakır'da finansal kaynakların kısıtlı olması, Şanlıurfa'da nitelikli insan kaynakları eksikliği ön plana çıkmaktadır. Her iki ildeki kurum kuruluşlarla işbirliği ve koordinasyon içinde olan ve bu konumu ile kurumlar arası işbirliği ağında her iki ilin tam ortasında yer alan kurum Karacadağ Kalkınma Ajansı dır. İllerde merkezi kurumlar Valilik ve Belediyelerdir. Belediyeler gönüllü ilişkiler ağında da merkezi konumda yer almaktadır. Bölgedeki her iki üniversite büyük ölçüde kurumlar arası işbirliği ağının dışında kalmaktadır. Küçük esnaf odaları da büyük ölçüde ağın dışında kalırken, Ticaret ve Sanayi Odaları ve kısmen Ticaret Borsası Başkanlıkları merkeze yakın konumlanmıştır. Şanlıurfa'daki sendikalar ağın dışında dağınık bir şekilde yer alırken, Diyarbakır daki sendikaların kendi içerisinde 2 grup oluşturduğu ve birinci grubun yoğun olarak belediyelerle işbirliği içerisinde olduğu görülmektedir. Bölge düzeyinde kurumlar arası işbirliğini arttırmaya ve özellikle gönüllük temelindeki işbirliklerini güçlendirmeye yönelik ortak çalışmaların hayata geçirilmesi gerekmektedir. Sosyal yapı ve sosyal hizmetler açısından önemli eksiklikleri bulunan ve kurumlar arası işbirliği yeterince güçlü olmayan TRC2 Bölgesi, kültür varlıkları alanında zengin bir mirasa sahiptir. Medeniyetlerin filizlendiği Bereketli Hilal içinde, Yukarı Mezopotamya bölgesinde yer alan Bölge, neolitik çağdan bu yana kesintisiz olarak yerleşimlere ev sahipliği yapmıştır. Diyarbakır Çayönü mevkiinde ve Şanlıurfa Göbeklitepe de yapılan arkeolojik kazılarda elde edilen bulgulara göre, her iki ilin tarihçesi paleolitik çağa kadar uzanmaktadır. Yöre, birçok medeniyete beşiklik etmiştir. Medeniyetlerin burada yükselmesinin en önemli nedenleri, bölgenin Dicle ve Fırat nehirleri havzalarında yer alması ve Anadolu, Irak, İran ve Suriye arasında geçiş noktası olmasıdır. Bölge, izlerini taşıdığı medeniyetlere ait zengin tarihi ve kültürel mirasını günümüze taşımıştır. Kültürel mirasın korunması konusunda önemli projelerin hayata geçtiği Bölge deki her ili il için de kültür turizmi geliştirilmeye elverişli potansiyeller taşımaktadır. 103

106 TR31 TR51 TR62 TR41 TR32 TR33 TR61 TR83 TR90 TR63 TR52 TR21 TR72 TR22 TRC2 TR71 TRC1 TRB1 TR81 TRC3 TRB2 TRA1 TR82 TRA2 TR 3. BÖLÜM: EKONOMİK YAPI 3.1 TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER TRC2 Bölgesi ekonomisinin büyük bir kısmı, bünyesinde barındırdığı geniş ve elverişli tarım toprakları sayesinde, tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Sahip olduğu yoğun nüfus bölge illerinin hizmet sektöründe gelişmesini sağlamakta ve son yıllarda sanayi sektöründe de ilerlemeler göstermektedir GSYİH Düzeyi 2001 verilerine göre Bölgenin Gayri Safi Yurtiçi Hâsılası (GSYİH) yaklaşık 3,3 milyar dolardır. Bunun 1,5 milyar doları Şanlıurfa'ya, 1,8 milyar doları da Diyarbakır aittir. Tablo 3.1- TRC2 Bölgesi GSYİH ve Türkiye İçindeki Payı, 2001 GSYİH (Milyon dolar) Türkiye İçindeki Payı (%) Şanlıurfa Diyarbakır ,2 TRC2 Bölgesi ,2 Türkiye Kaynak: TÜİK, Bölge sahip olduğu GSYİH ile Türkiye GSYİH sinin % 2,2 sini oluşturmaktadır. Bölge illerinden Şanlıurfa % 1, Diyarbakır ise % 1,2 lik oranla ülke ekonomisine katkıda bulunarak düşük bir performans sergilemektedirler Grafik 3.1- Düzey 2 Bölgeleri GSYİH Payları (%), 2001 Kaynak: TÜİK,

107 Bölge, GSYİH nin ülke içindeki payları açısından Düzey 2 bölgeleri arasında 16'ncı sıradadır. Bölgenin GSYİH sinin; % 52 sini hizmetler, % 30 unu tarım ve % 18 ini sanayi sektörü oluşturmaktadır. Grafik 3.2- TRC2 Bölgesi Sektörlere Göre GSYİH Payları (%), Tarım Sanayi Hizmetler 0 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Kaynak: TÜİK, Sektörel paylarda iki il arasında farklılıklar bulunmaktadır. Şanlıurfa da GAP yatırımlarından dolayı tarımın payı yüksek oranlarda olup, hizmet sektörüyle başa baş bir performans göstermektedir. Diyarbakır da ise hizmet sektörü % 62 oranıyla çok yüksek bir pay almaktadır. Her iki ilde sanayi payları düşük seyretmektedir yılından sonra Düzey 2 Bölgeleri bazında GSYİH hesaplanmadığından dolayı, bundan sonraki yıllar için değerlendirmeler Gayri Safi Katma Değer (GSKD) ile yapılmaktadır. Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere 2004 ten 2008 e gelindiğinde TRC2 Bölgesi GSKD sini 9,4 milyar TL den 14,4 milyar TL ye yükseltmiştir. Tablo 3.2- TRC2 Bölgesi GSKD ve Türkiye İçindeki Payı, TRC2 Bölgesi GSKD Türkiye İçindeki Yıllar (Milyar TL) Payı (%) ,4 1,9 TRC2 Bölgesi Değişim (%) Türkiye Değişim (%) ,5 1,8 12,5 15, ,0 1,8 14,3 16, ,1 1,7 9,0 12, ,4 1,7 10,2 13,3 Kaynak: TÜİK, Bölgenin yılları arasında GSKD büyüme hızı, ülkedeki büyümenin yaklaşık 3 puan gerisinde seyretmektedir. 105

108 % İstanbul Ankara Bursa İzmir Kocaeli Adana Antalya Manisa Aydın Samsun Tekirdağ Trabzon Hatay Konya Kayseri Balıkesir Şanlıurfa, Diyarbakır Gaziantep Kırıkkale Zonguldak Malatya Mardin Van Erzurum Kastamonu Ağrı % Grafik 3.3- Düzey 2 Bölgeleri GSKD Payları (%), ,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 - Kaynak: TÜİK, Bölge, GSKD nin ülke içindeki payları açısından % 1,7 lik oranla Düzey 2 Bölgeleri arasında 17 nci sıradadır. Grafik 3.4- TRC2 Bölgesi Sektörlere Göre GSKD Payları (%), ,3 61,9 Hizmetler Sanayii ,2 8,5 Türkiye 16,6 21,5 TRC2 Bölgesi Tarım Kaynak: TÜİK, GSKD nin sektörel dağılımı incelendiğinde hizmetler sektörünün Türkiye ortalamasının gerisinde bulunduğu görülmektedir. Tarım sektörünün ülke ortalamasının çok üstünde olduğu ve sanayi payının ülke ortalamasına göre düşük kaldığı gözlenmektedir. Grafikte Türkiye ve Düzey 2 bölgelerinin kişi başına düşen GSYİH ı gösterilmektedir. Bölge, kişi başına düşen GSYİH miktarı açısından Düzey 2 Bölgeleri arasında 22 nci sıradadır. 106

109 İstanbul Kocaeli Bursa Ankara Tekirdağ İzmir Antalya Türkiye Aydın Balıkesir Zonguldak Manisa Adana Konya Trabzon Samsun Kayseri Kırıkkale Kastamonu Hatay Erzurum Malatya Gaziantep Mardin Şanlıurfa, Diyarbakır Ağrı Van TR42 TR31 TR10 TR51 TR21 TR41 TR32 TR62 TR81 TR TR22 TR61 TR33 TR71 TR52 TR63 TR83 TR82 TRB1 TR90 TR72 TRC1 TRC2 TRA1 TRC3 TRB2 TRA2 Grafik 3.5- Düzey 2 Bölgelerinde Kişi başı GSYİH (Dolar), Kaynak: TÜİK, Yukarıdaki grafikte görüldüğü gibi, Türkiye nin kişi başı GSYİH ı 2001 yılı itibarı ile dolar iken, TRC2 Bölgesi nin dolardır yılında Türkiye nin GSKD si dolar iken, TRC2 Bölgesi'nin GSKD'si dolar ile Türkiye ortalamasının yaklaşık yarısına tekabül etmektedir. Grafik 3.6- Düzey 2 Bölgelerinde Kişi başı GSKD (Dolar), Kaynak: TÜİK, Bölge, kişi başına düşen GSKD miktarı açısından Düzey 2 Bölgeleri arasında 23 üncü sıradadır İşgücü TRC2 Bölgesi 2012 yılı işgücü istatistikleri incelendiğinde, işgücüne katılma oranı, istihdam oranı, işsizlik oranı ve tarım dışı işsizlik oranı verilerinin 2004 yılına kıyasla daha düşük 107

110 seviyelerde olduğu görülmektedir yılında krizin etkisiyle işsizlik en yüksek noktaya ulaşmıştır. Tablo 3.3- TRC2 Bölgesi Temel İşgücü Göstergeleri, Kurumsal Olmayan Çalışma Çağındaki Nüfus (bin) İşgücü İstihdam Edilenler İşsiz İşgücüne Katılma Oranı % 37 34,4 31,5 30,8 31,8 34,4 33,5 32,8 28,8 İşsizlik Oranı % 11,8 10,9 12,1 13,8 14,1 18,8 13,1 8,4 6,9 Tarım Dışı İşsizlik Oranı % 14, ,5 16,9 20,5 14,5 9,6 - İstihdam Oranı % 32,6 30,7 27,7 26,5 27,3 27,9 29,1 30,1 26,8 İşgücüne Dâhil Olmayan Nüfus (bin) Kaynak: TÜİK, 2012d. Düzey 2 Bölgeleri işgücü göstergelerine bakıldığında TRC2 Bölgesi 2012 yılında 26 Düzey 2 Bölgesi içinde işgücüne katılım oranı ve istihdam oranı en düşük olan bölgedir. İşsizlik oranı ise Türkiye ortalamasının altındadır yıllarında TRC2 Bölgesinin Düzey 2 Bölgeleri arasında yerini incelediğimizde işgücüne katılma oranı ve istihdam oranında genel olarak son sıralarda olduğu, işsizlikte ise son yıllarda iyileşme olduğu görülmektedir. Tablo 3.4- TRC2 Bölgesi Temel İşgücü Göstergeleri Düzey 2 Sıralaması, İşgücüne Katılma Oranı % Sıralama İşsizlik Oranı % Sıralama İstihdam Oranı % Sıralama En düşük 1. 11,8 En yüksek ,6 En düşük ,4 En düşük 2. 10,9 En yüksek ,7 En düşük ,5 En düşük 2. 12,1 En yüksek 7. 27,7 En düşük ,8 En düşük 2. 13,8 En yüksek 4. 26,5 En düşük ,8 En düşük 2. 14,1 En yüksek 7. 27,3 En düşük ,4 En düşük 2. 18,8 En yüksek 2. 27,9 En düşük ,5 En düşük 1. 13,1 En yüksek 7. 29,1 En düşük ,8 En düşük 1. 8,4 En yüksek ,1 En düşük

111 İşgücüne Katılma Oranı % Sıralama İşsizlik Oranı % Sıralama İstihdam Oranı % Sıralama ,8 En düşük 1. 6,9 En yüksek ,8 En düşük 1. Kaynak: TÜİK, 2012d yılında işgücü konusunda TÜİK tarafından yayınlanmış iki ayrı istatistik bulunmaktadır. Bunlardan Hanehalkı İşgücü İstatistikleri her ay TÜİK tarafından yayınlanan sadece işgücü göstergelerini ölçmeyi amaçlayan saha çalışmasıdır. Diğeri ise 2011 yılında yayınlanan ve istisnai bir çalışma olan Nüfus ve Konut Araştırması başlıklı saha çalışmasıdır. İki çalışmanın sonuçları arasında çelişkiler bulunmaktadır. Hanehalkı İşgücü istatistiklerinde Türkiye deki işsizlik rakamı 9,8 iken, Nüfus ve Konut araştırmasında bu rakam 7,9 gözükmektedir. Aşağıdaki tabloda nüfus konut araştırmasına ait istatistikler verilmiştir. Buna göre Diyarbakır işgücüne katılma oranında, işsizlik oranında ve istihdam oranında en düşük 2. il konumundadır. Tablo 3.5- Nüfus Konut Araştırması Temel İşgücü Göstergeleri, 2011 İşgücüne Katılma Oranı Sıralama İstihdasm Oranı Sıralama İşsizlik Oranı % % % Şanlıurfa 45,2 En Düşük En Düşük 40,5 19. İl 15. İl 10,4 Diyarbakır 40,4 En Düşük En Düşük 34,9 2. İl 2. İl 13,8 Türkiye 47,5 43,7 7,9 Sıralama En Yüksek 13. İl En Yüksek 2. İl Kaynak: TÜİK, 2011g. TRC2 Bölgesi ni yakın çevresindeki diğer bölgelerle kıyasladığımızda; Bölge değerlerinin, tüm yakın bölgelerin işgücüne katılma ve istihdam oranlarının altında kaldığı gözlemlenmiştir. İşsizlik oranında ise çevre bölgelere kıyasla işsizliğin en düşük olduğu bölge durumundadır. Tablo 3.6- Düzey 2 Bölgelerinde Temel İşgücü Göstergeleri (%), 2012 İşgücüne katılma İstihdam oranı İşsizlik oranı % oranı % % Türkiye 50 9,2 45,4 TR62 (Adana, Mersin) 50 10,6 44,7 TR63 (Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye) 48,3 10,4 43,3 TRB1 (Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli) 50 8,5 45,7 TRC1 (Gaziantep, Adıyaman, 43,6 11,8 38,5 109

112 Kilis) İşgücüne katılma oranı % İşsizlik oranı % İstihdam oranı % TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır) 28,8 6,9 26,8 TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) 35 21,3 27,5 Kaynak: TÜİK, 2012d İşgücüne Katılım TRC2 Bölgesi nin işgücüne katılım oranı, Türkiye ortalamasının oldukça altında seyretmektedir. Şanlıurfa nın işgücüne katılım oranının ise, genel olarak Diyarbakır ortalamasının üstünde değerlere sahip olduğu görülmüştür. Nüfus konut araştırması sonuçlarına göre Diyarbakır % 40,4 ile Kırıkkale den sonra işgücüne katılım oranı en düşük olan 2. ildir. Şanlıurfa ise %45,2 ile işgücüne katılım oranı en düşük 19. il konumundadır. Nüfus konut araştırmasında Düzey 2 bazında istatistik yayınlanmamıştır. Hanehalkı işgücü istatistiklerine göre ise 2011 yılında TRC2 Bölgesi işgücüne katılım oranı % 32,8 dir. Matematiksel olarak 2011 yılında TRC2 bölgesinin işgücüne katılım oranı % 40,4 ten az, %45,2 den fazla olamaz. Nüfus konut araştırmasının Bölge gerçeğini daha iyi yansıttığı düşünülmektedir. Aşağıdaki tablo ve grafikte işgücüne katılım oranına ait istatistikler yıllar itibariyle verilmiştir. Tablo 3.7- İşgücüne Katılım Oranı (%), Şanlıurfa ,1 36,2 35,5 45,2 10 Diyarbakır ,9 32,7 31,8 40,4 11 TRC2 Bölgesi 37 34,4 31,5 30,8 31,8 34,4 33,5 32,8 28,8 Türkiye 46,3 46,4 46,3 46,2 46,9 47,9 48,8 49,9 50 Kaynak: TÜİK, 2012d. 10 Nüfus Konut Araştırması 11 Nüfus Konut Araştırması 110

113 % Grafik 3.7- İşgücüne Katılım Oranının Değişimi, Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2012d Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranı TRC2 Bölgesinde 2012 yılı cinsiyet bazında işgücüne katılım oranına baktığımızda, 2004 yılına göre kadın ve erkeklerde işgücüne katılım oranlarında azalış trendi olduğu görülmektedir. Tablo 3.8- Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranı (%), TRC2 Bölgesi Türkiye Erkek 63,7 61,7 59,3 57, ,4 58,7 59,6 52,3 Kadın 11,2 8,3 5,5 5,8 8,1 8,6 9,8 7,9 6,4 Erkek 70,3 70,6 69,9 69,8 70,1 70,5 70,8 71,7 71,0 Kadın 23,3 23,3 23,6 23,6 24, ,6 28,8 29,5 Kaynak: TÜİK, 2012d. Aşağıdaki grafikte Türkiye ve TRC2 Bölgesi işgücüne katılım oranlarına baktığımızda; TRC2 Bölgesi kadın ve erkeklerin oranlarında Türkiye nin altındadır. Özellikle kadınların işgücüne katılım oranlarının çok düşük olması bölgenin işgücüne katılım ortalamasını düşürmektedir. 111

114 % Grafik 3.8- Cinsiyet Bazında İşgücüne Katılım Oranının Değişimi, TRC2 Bölgesi Erkek Türkiye Erkek TRC2 Bölgesi Kadın Türkiye Kadın İstihdam Kaynak: TÜİK, 2012d. TRC2 Bölgesi nin istihdam oranı Türkiye ortalamasının oldukça altında seyretmektedir. Şanlıurfa da istihdam oranı, Diyarbakır ın üstünde seyretmektedir. Nüfus konut araştırması sonuçlarına göre Diyarbakır % 34,9 ile Kırıkkale den sonra istihdam oranı en düşük olan 2. ildir. Şanlıurfa ise % 40,5 ile istihdam oranı en düşük 15. il konumundadır. Nüfus konut araştırmasında Düzey 2 bazında istatistik yayınlanmamıştır. Hanehalkı işgücü istatistiklerine göre ise 2011 yılında TRC2 Bölgesi istihdam oranı % 30,1 dir. Matematiksel olarak 2011 yılında TRC2 bölgesinin istihdam oranı % 34,9 dan az, % 40,5 ten fazla olamaz. Nüfus konut araştırmasının Bölge gerçeğini daha iyi yansıttığı düşünülmektedir. Aşağıdaki tablo ve grafikte istihdam oranına ait istatistikler ve yıllar itibariyle değişim verilmiştir. Tablo 3.9- İstihdam Oranı (%), Şanlıurfa ,1 36,2 35,5 40,5 12 Diyarbakır , ,5 34,9 13 TRC2 Bölgesi 32,6 30,7 27,7 26,5 27,3 27,9 29,1 30,1 26,8 Türkiye 41,3 41,5 41,5 41,5 41,7 41, ,4 Kaynak: TÜİK, 2012d 12 Nüfus Konut Araştırması 13 Nüfus Konut Araştırması 112

115 Grafik 3.9- İstihdam Oranının Değişimi, Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2012d İstihdamın Sektörel Dağılımı TRC2 Bölgesinde istihdam edilenlerin sektörel dağılımına bakıldığında, yıllar itibariyle tarım sektöründe istihdam oranında azalma olurken diğer sektörlerde artış olduğu gözlemlenmektedir. Tablo İstihdamın Sektörel Dağılımı (%), TRC2 Bölgesi Türkiye NACE Rev.1 NACE 2 Rev.2 Tarım 40,2 33,5 24,8 24,9 33,4 28,9 27,9 28,1 30,1 Sanayi 13,4 14,9 16,8 17,1 16,8 16,2 17,2 18,6 23,7 Hizmetler 46,4 51,4 58, ,6 54,9 54,9 53,3 46,2 Tarım 29,1 25,7 24,0 23,5 23,7 24,6 25,2 25,5 24,6 Sanayi 24,9 26,3 26,8 26,7 26,8 25,3 26,2 26,5 26,0 Hizmetler ,2 49,8 49,5 50,1 48,6 48,1 49,4 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: TÜİK, 2012d. Yıllar itibariyle TRC2 Bölgesinde tarımdan kopan işgücünün büyük oranda hizmetlere kaydığı görülmektedir. 113

116 % Grafik İstihdam Sektörel Değişimi, Tarım Sanayi Hizmetler TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2012d Kayıtdışı İstihdam Türkiye de ve TRC2 Bölgesinde kayıt dışı istihdam yıllar itibariyle düşme eğiliminde olmakla birlikte TRC2 Bölgesi kayıtdışı istihdam oranları Türkiye ortalamasının oldukça üstündedir yılında toplam istihdamın % 80 i kayıt dışı iken, 2011 yılı itibariyle bu oran % 60'lara kadar gerilemiştir. Tarım sektöründe istihdamın azalması, kayıt dışılığın da azalmasını olumlu yönde etkilemiştir. Tablo TRC2 Bölgesi Kayıtdışı İstihdam Göstergeleri (%), Kayıtdışı İstihdam (Bin) Toplam İstihdam (Bin) TRC2 Bölgesi Oranı Türkiye Oranı ,2 48, ,2 46, ,5 45, ,7 43, ,9 43, ,6 43, ,7 42, ,3 39 Kaynak: TÜİK, 2012d. 114

117 % Grafik Kayıtdışı İstihdamın Değişimi, ,2 76,7 73,2 71,5 67,9 63,6 60,7 63,3 48,2 46,9 45,4 43,5 43,8 43,3 42, TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2012d İşsizlik TRC2 Bölgesi nin işsizlik oranı Türkiye ortalamasının üstünde seyretmektedir yılında, işsizlik Türkiye ortalamasının altına düşmüştür. Şanlıurfa da işsizlik oranı genel olarak Diyarbakır ın altında seyretmektedir. Nüfus konut araştırması sonuçlarına göre Diyarbakır % 13,8 ile Şırnak'tan sonra işsizlik oranı en yüksek olan 2. ildir. Şanlıurfa ise % 10,4 ile işsizlik oranı en yüksek 13. il konumundadır. Nüfus konut araştırmasında Düzey 2 bazında istatistik yayınlanmamıştır. Hanehalkı işgücü istatistiklerine göre ise 2011 yılında TRC2 Bölgesi işsizlik oranı % 8,4 tür. Matematiksel olarak 2011 yılında TRC2 bölgesinin işsizlik oranı % 10,4 den az, % 13,8 den fazla olamaz. Nüfus konut araştırmasının Bölge gerçeğini daha iyi yansıttığı düşünülmektedir. Aşağıdaki tablo ve grafikte, işsizlik oranına ait istatistikler ve yıllar itibariyle değişim verilmiştir. Tablo İşsizlik Oranı (%), Şanlıurfa 12, ,4 10,4 14 Diyarbakır 15,7 20,6 13,5 13,8 15 TRC2 Bölgesi 11,8 10,9 12,1 13,8 14,1 18,8 13,1 8,4 6,9 Türkiye 10,8 10,6 10,2 10, ,9 9,8 9,2 Kaynak: TÜİK, 2012d. 14 Nüfus Konut Araştırması 15 Nüfus Konut Araştırması 115

118 % Grafik İşsizlik Oranı Değişimi, Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2012d İşsizliğin Cinsiyet Bazında Dağılımı TRC2 Bölgesi 2012 yılı cinsiyet ayrımında işsizlik oranlarına baktığımızda, 2004 yılına göre erkeklerde ve kadınlarda işsizlik oranının düştüğü görülmüştür. Kadınlarda düşüşün daha belirgin olduğunu görmekteyiz fakat bu düşüş kadın istihdamının artmasından ziyade kadın işgücüne katılım oranının azalmasından kaynaklanmaktadır. Tablo Cinsiyet Bazında İşsizlik Oranı (%), TRC2 Bölgesi Türkiye Erkek 12,7 11,9 12,8 14,4 15,5 20,1 14,5 9,1 7,6 Kadın 7,3 3,8 5,6 7,6 4,8 10 4,7 3 1,0 Erkek 10,8 10,5 9, ,7 13,9 11,4 9,2 8,5 Kadın 11 11,2 11, ,6 14, ,3 10,8 Kaynak: TÜİK, 2012d. Türkiye ve TRC2 Bölgesi cinsiyet ayrımında işsizlik oranları değişim grafiğine baktığımızda, TRC2 Bölgesinde işsizlik oranları Türkiye ye oranla daha dalgalı bir seyir izlemektedir. TRC2 Bölgesi için bu oran erkeklerde Türkiye den yüksek, kadınlarda ise Türkiye den daha düşük seviyededir yılından itibaren TRC2 Bölgesi kadın ve erkek işsizlik oranları, Türkiye ye paralel olarak azalışa geçmiştir. 116

119 Grafik Cinsiyet Bazında İşsizlik Oranı Değişimi, TRC2 Bölgesi Erkek Türkiye Erkek TRC2 Bölgesi Kadın Türkiye Kadın Kaynak: TÜİK, 2012d İşsizliğin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ve Genç İşsizliği TRC2 Bölgesi yaş gruplarına göre işsizlik oranlarında, en yüksek işsizlik oranının gözlendiği yaş grubu ve arası yaş gruplarıdır. En düşük işsizlik oranının olduğu yaş grubu ise 55+ yaş grubudur. Yıllar Tablo Yaş Gruplarına Göre İşsizlik Oranı (%), TRC2 Bölgesi Türkiye ,6 12,7 8,4 7,7 2,8 12,0 26,5 33,6 25,6 2, ,7 17,4 14,7 11,4 4,1 12,5 24,4 33,5 27,3 2, ,7 25,5 19,4 15,6 7,2 12,2 23,5 33,6 28,0 2, ,8 19,1 15,1 11,2 6,5 13,7 23,0 32,9 27,8 2, ,1 18,5 12,5 10,8 7,5 12,6 21,7 33,5 29,2 3, , ,5 11,6 20,9 34,1 30,4 3, ,7 15,7 12,7 8,2 2,7 10,3 21,3 33,2 31,7 3, ,3 15,9 13,3 9,4 5 9,9 22,0 33,2 31,2 3, ,9 16,7 33,3 33,3 4,8 9,3 21,5 34,1 31,3 3,8 Kaynak: TÜİK, 2012d. TRC2 Bölgesi genç işgücü durumu incelendiğinde; 2004 yılına göre işgücüne katılma, istihdam ve işsizlik oranlarının daha az olduğu görülmektedir yılında işgücüne katılma oranı en yüksek değere ulaşırken işsizlikte en yüksek değerine ulaşmıştır. 117

120 Yıllar Tablo 3.15-Genç İşgücü Durumu (15-24 Yaş) (%), İşgücüne katılma oranı TRC2 Bölgesi İstihdam oranı İşsizlik oranı İşgücüne katılma oranı Türkiye İstihdam oranı İşsizlik oranı , ,6 37, , ,4 20,8 14,8 37,7 30,2 19, ,4 16,5 19,4 37,4 30,3 19, ,5 22,6 37,7 30, ,5 18,9 38,1 30,3 20, ,4 24,6 38,7 28,9 25, ,5 20,6 15,7 38, , ,7 19,3 11,2 39,3 32,1 18, ,7 17,1 8,9 38,2 31,5 17,5 Kaynak: TÜİK, 2012d. Aşağıdaki grafiği incelediğimizde TRC2 Bölgesinde genç nüfusta işgücüne katılım ortalaması Türkiye nin altındadır ve 2009 yılından itibaren azalışa geçmiştir. Genç işsizliğinde ise genel olarak Türkiye nin altında seyretmektedir. Grafik Türkiye ve TRC2 Bölgesi Genç İşgücüne Katılma ve İşsizlik Oranları Değişimi (15-24 Yaş), TRC2 Bölgesi İşgücüne katılma oranı Türkiye İşgücüne katılma oranı TRC2 Bölgesi İşsizlik oranı Türkiye İşsizlik oranı Kaynak: TÜİK, 2012d Bölge İstihdamının Sektörel Yoğunlaşma Endeksi (LQ) Analizi İstihdamın sektörel yoğunlaşma endeksi, 26 Adet Düzey 2 bölgesine ve 3 iktisadi faaliyet koluna (Tarım, Sanayi, Hizmetler) göre 2012 yılı TÜİK istihdam rakamları kullanılarak elde edilmiştir. 118

121 TRC2 Bölgesi için istihdamın sektörel yoğunlaşmasında en yüksek endeks değeri, 1,22 ile tarım sektöründedir. Ardından 0,94 ile hizmetler ve 0,91 ile sanayi endeksi gelmektedir. Tarım sektöründe TRC2 Bölgesi, 1,22 lik endeks değeri ve kişilik istihdam ile 17 inci bölge konumundadır. Tarımda endeks değeri 2 den büyük olan 2 bölge bulunmaktadır. Bunlar 2,25 ile TR90 (Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane) ve 2,15 ile TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) Bölgeleridir. Sanayi sektöründe TRC2 Bölgesi, 0,91 endeks değeri ve kişilik istihdam ile 26 bölge içinde 10 uncu sıradadır. Sanayide en yüksek değer 1,63 ile TR41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik) Bölgesi ne aittir. Ardından sırası ile 1,45 ile TR21 (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli) ve 1,41 ile TR10 (İstanbul) Bölgeleri gelmektedir. Hizmetler sektöründe, TRC2 Bölgesi, 0,94 endeks değeri ve kişilik istihdam ile 26 bölge içinde 10 uncu sıradadır Hizmetler sektöründe 1,47 endeks değeri ile TR51 (Ankara) Bölgesi ilk sıradadır. 2 nci sırada 1,32 ile TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) Bölgesi ve ardından 1,27 ile TR10 (İstanbul) Bölgesi gelmektedir. Ankara nın başkent olmasının ve kamu hizmetlerindeki yığılmanın bu sonuçta etkili olduğu düşünülebilir. Ayrıca endeks değerlerinin standart sapmaları incelendiğinde Türkiye'de en yüksek değerin 0,61 ile tarımda görüldüğü, ardından 0,32 ile sanayi, 0,21 ile hizmetler sektörünün geldiği görülmüştür. Bu sonuçlara göre özellikle tarımın bazı bölgelerin başlıca geçim kaynağı olduğu, ticaret ve hizmetler sektörünün genel olarak bütün bölgelerde önemli bir yerinin bulunduğu, sanayinin ise özellikle Marmara Bölgesinde yoğunlaştığı (ilave olarak Gaziantep Bölgesi istisnai kayıt durumundadır) görülmektedir Dış Ticaret Türkiye nin yıları arası dış ticaretini incelediğimizde; küresel krizin yaşandığı 2009 yılı hariç ihracat ve ithalat artmış, buna bağlı olarak dış ticaret hacmi de artmıştır. Ödemeler dengesi bilançosunun en önemli kalemi olan dış ticaret dengesinin Türkiye nin aleyhine bozulmaya devam etmesi, cari açık konusunu ekonomi gündeminin en önemli konusu haline getirmiştir. İhracatın ithalatı karşılama oranı ise azalmıştır yılı dış ticaret verilerini genel olarak incelediğimizde Şanlıurfa ve Türkiye nin dış ticaret dengesinin negatif değer aldığı, buna bağlı olarak ihracatın ithalatı karşılama oranı da düşük seviyede olduğu görülmüştür. Diyarbakır dış ticaret dengesinde 130 milyon dolar pozitif değer ile TRC2 Bölgesinin Şanlıurfa dan kaynaklanan dış ticaret açığını kapatarak dış ticaret dengesini Bölge lehine çevirmiştir. Tablo Dış Ticaret Göstergeleri (Milyon Dolar), 2012 İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi Dış Ticaret Dengesi İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (%) 119

122 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2013e İhracat Türkiye nin 2002 yılında 36 milyar dolar seviyesinde olan ihracatı, 2012 yılında 152 milyar dolar ile rekor seviyeye ulaşmıştır. İhracatın 11 yıldaki artışı 4 kattan daha fazla olmuştur yılından başlayarak 2009 yılına kadar düzenli bir artış gösteren Türkiye ihracatı, 2008 yılında dünyada yaşanan kriz nedeniyle küresel ticaret hacminin küçülmesine bağlı olarak 2009 yılında bir önceki yıla göre % 23 azalmıştır. Krizin etkilerinin ortadan kalkması ve dünya ekonomisinin yeniden büyümeye başlamasıyla Türkiye nin ihracatı tekrar artışa geçmiştir. TRC2 bölgesi ihracatı 2002 yılında 13,8 milyon dolar iken 2012 yılında 309,1 milyon dolar olmuştur. İhracatın 11 yıldaki artışı 22 kattan daha fazla olmuştur. Bölge ihracatı 2010 yılında zirve noktasına ulaşarak 338,1 milyon dolar olmuştur. Türkiye ihracatının Avrupa ülkeleri ağırlıklı olması nedeniyle 2008 yılında Avrupa ülkelerinde yaşanan kriz Türkiye nin ihracatını doğrudan etkilemiş ve ihracat bir önceki yıla göre % 23 azalmıştır. TRC2 Bölgesi ihracatı, 2008 yılındaki krize rağmen bir önceki yıla göre artmıştır fakat artış ivmesi önceki yıllara nazaran oldukça azalmıştır. TRC2 Bölgesinin ihracatı 2010 yılından itibaren düşüşe geçmiştir. Diyarbakır ın ihracatında bir azalış olmamasına rağmen Bölgenin toplam ihracatındaki düşüşün nedeni Suriye'de yaşanan olaylardır. Tablo İhracat (Milyon Dolar), Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye ,8 13, , , ,7 34,7 49, ,4 57,3 89, ,9 66,9 112, ,4 83,7 170, ,4 92,1 239, ,9 115,4 244, ,1 165,1 338, ,3 169, , , Kaynak: TÜİK, 2013e. 120

123 Milyon Dolar Milyon Dolar Türkiye Cumhuriyeti ile Suriye Arap Cumhuriyeti arasında Serbest Ticaret Alanı Tesis Eden Ortaklık Anlaşmaşı, 1 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu anlaşma ile taraflar arasındaki ekonomik işbirliğinin artırılması ve güçlendirilmesi, mal ticaretindeki kısıtlamaların kaldırılması, uygun rekabet koşullarının yaratılması, karşılıklı yatırımların teşvik edilmesi ve tarafların üçüncü ülke piyasalarındaki ticaret ve işbirliğinin geliştirilmesi kararı alınmıştır. Şanlıurfa nın Suriye ye 2005 yılında 344 bin seviyesinde olan ihracatı 2011 yılında yaklaşık 54 milyon dolar olmuştur. Suriye ye ihracat 6 yılda 157 kat artmıştır. Suriye nin Şanlıurfa toplam ihracatında payı 2005 yılında % 1,1 iken 2009 yılında % 44,5 ile zirve yapmıştır. Suriye, 2009 ve 2010 yılında Şanlıurfa nın en çok ihracat yaptığı ülke olmuştur. Şanlıurfa Suriye ye en çok ihracat yapan iller sıralamasında 2008 yılında ilk 10 il arasına girmiştir yılında 7.il, 2010 yılında 6 il. ve 2011 yılında 5. il olmuştur. Türkiye Suriye ye karşı 2011 in Kasım ayı sonunda bir dizi ekonomik ve mali yaptırım kararı alarak bunları uygulamaya koymuştur. Bu yaptırımlar Şanlıurfa dış ticaretinde etkisini hemen göstermiştir yılında 73 milyon dolar Suriye ihracatı, 2012 yılında 3,5 milyona kadar düşmüştür. Grafik İhracat (Milyon Dolar), Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye(Sağ Eksen) Kaynak: TÜİK, 2012e. Bölgenin ihracatının Türkiye içindeki payının düşük olması ve Bölge nüfusunun fazla olması, kişi başına düşen ihracatta Türkiye ortalamasının çok gerisinde kalınmasına neden olmaktadır. İhracat sıralamasında Bölge 26 Düzey 2 bölgesi arasında 23.sıradadır. Bölge ihracatının GSYİH a oranı çok düşük seviyededir. İhracat yapılan ülke sayısı hem bölgede hem Türkiye de yıllar itibariyle artmaktadır. Tablo İhracat a İlişkin Göstergeler, 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kişi Başı İhracat (Dolar) İhracat Sıralaması

124 İhracat / GSYİH (%) 0,01 0,03 0,04 19,4 İhracat Yapılan Ülke Sayısı Türkiye İhracatına Oranları (%) 0,07 0,13 0,2 - Kaynak: TÜİK, 2012e. Türkiye de ve TRC2 Bölgesinde ihracattaki artışa paralel olarak ihracatçı firma sayısı artış halindedir. Türkiye de 2002 yılına göre ihracatçı firma sayısında % 78, TRC2 bölgesinde ise % 483 artış olmuştur yılında Suriye krizinin etkisiyle Şanlıurfa da ihracat yapan bazı firmalar kapanmıştır. Tablo İhracatçı Firma Sayısı, Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: EB, yılında Türkiye ihracatında en büyük ülke grubu AB-27 dir. AB-27 ülkelerinin toplam ihracat içindeki payı % 39'dur. Arkasından % 28'lik oranla Yakın ve Orta Doğu gelmektedir. AB-27 hariç diğer Avrupa ülkelerine yapılan ihracat % 9 ile 3.sırayı almaktadır. Almanya en çok ihracat yaptığımız Avrupa ülkesidir. 2. ve 3. sırada Ortadoğu ülkelerinden Irak ve İran bulunmaktadır. Türkiye ihracatının % 52 sini ilk 10 ülkeye yapılan ihracat oluşturmaktadır. Irak la olan ilişkilerin olumlu yönde gelişmesi, Türkiye için çok önemli fırsatları da beraberinde getirmiş ve ticaretimiz 2003 yılından sonra hızlı bir gelişme sürecine girmiştir. Irak, hem Türkiye ihracatında hem de TRC2 Bölgesi ihracatında önemli bir ülkedir yılında Irak a yapılan toplam ihracatın ancak % 1,6 sı TRC2 Bölgesinden yapılmıştır. Bu rakam Irak potansiyelinin yeterince iyi değerlendirilmediğini göstermektedir. Irak a ihracatta en büyük pay İstanbul ve Gaziantep bölgelerine aittir yılında Irak; Şanlıurfa ihracatında % 55 ve Diyarbakır ihracatında % 53 lük pay ile ilk sırada yer almaktadır. 122

125 Tablo En Çok İhracat Yapılan 10 Ülke, 2012 (Bin Dolar) Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Irak Irak Irak Almanya Umman Çin Çin Irak Endonezya Suudi Arabistan Suriye Libya Umman İran Suudi Arabistan İngiltere Belarus Hindistan Endonezya BAE Rusya Federasyonu Tayvan Libya Almanya Nijerya Rusya Federasyonu Rusya Federasyonu İtalya Japonya ABD Suriye Fransa Bangladeş BAE ABD ABD İsveç Katar Belarus İspanya İlk On Ülke İlk On Ülke İlk On Ülke İlk On Ülke Toplamı Toplamı Toplamı Toplamı Genel Genel Genel Genel Toplam Toplam Toplam Toplam İlk 10 Ülkenin Payı (%) 86 İlk 10 Ülkenin Payı (%) 95 İlk 10 Ülkenin Payı (%) 87 İlk 10 Ülkenin Payı (%) 52 Kaynak: TÜİK, 2012e. Türkiye ihracatının faaliyet bazında ürün grubu incelendiğinde; 2012 yılında % 93 ile en büyük payı imalat sanayinin aldığını görmekteyiz. İkinci sırada tarım ve ormancılık faaliyet kolunda yer alan ürünler bulunmaktadır. Türkiye İhracatının %53 ünü ilk 10 ürün oluşturmaktadır. TRC2 Bölgesi ihracatında: kum, kil ve taş ocakçılığı %18 pay ile ilk sıradaki ürün grubudur; öğütülmüş tahıl ürünleri % 16 ile 2.sırada; elektrik motoru, jeneratör, transformatörler % 10 ile 3. sırada bunmaktadır.trc2 bölgesinin ihracatının % 77 sini ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. Tablo En Çok İhracat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 TRC2 Bölgesi Türkiye Demir-çelik dışındaki ana Kum, kil ve taşocakçılığı metal sanayi Öğütülmüş tahıl ürünleri Demir-çelik ana sanayi Elektrik mororu, jeneratör, trasformatörler Giyim eşyası (kürk hariç) Taş Motorlu kara taşıtları ve

126 TRC2 Bölgesi motorları Türkiye Demir-çelik ana sanayi Rafine edilmiş petrol ürünleri Plastik ürünleri Motorlu kara taşıtlarının motorlarıyla ilgili parça ve aksesuarları Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış Tekstil elyafınından iplik ve bitkisel ürünler dokunmuş tekstil Başka yerde Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağlar sınıflandırılmamış ev aletleri Meyveler, sert kabuklular, içecek ve baharat bitkileri Plastik ürünleri İzole edilmiş tel ve kablolar Trikotaj (örme) ürünleri İlk On Ürün Toplamı İlk On Ürün Toplamı Genel Toplam Genel Toplam İlk 10 Ürünün Payı (%) 77 İlk 10 Ürünün Payı (%) 53 Kaynak: TÜİK, 2012e. Şanlıurfa ihracatında ağırlıklı sektörün sanayi sektörü olduğunu görmekteyiz. Şanlıurfa ihracatında: elektrik motoru, jeneratör, transformatörler ürün grubu % 24 ile pay ile ilk sıradadır; demir-çelik ana sanayi %14 ile 2.sırada; tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler % 11 ile 3.sıradadır. Şanlıurfa ihracatının % 83 nü ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. Diyarbakır ihracatında ağırlıklı sektör madenciliktir. Diyarbakır ihracatında: kum, kil ve taşocakçılığı ürün grubu % 27 ile pay ile ilk sıradadır; öğütülmüş tahıl ürünleri %24 ile 2.sırada; taş % 11 ile 3.sıradadır. Diyarbakır ihracatının % 85 ini ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. Tablo En Çok İhracat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 Şanlıurfa Diyarbakır Elektrik mororu, jeneratör, trasformatörler Kum, kil ve taşocakçılığı Demir-çelik ana sanayi Öğütülmüş tahıl ürünleri Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler Plastik ürünleri Meyveler, sert kabuklular, içecek ve baharat bitkileri Taş Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağlar İzole edilmiş tel ve kablolar İşlenmiş sebze ve meyveler Demir dışı metal cevherleri Elektrik mororu, jeneratör, Çimento, kireç ve alçı trasformatörler Motorlu kara taşıtlarının motorlarıyla Süt ürünleri 4.347

127 Şanlıurfa ilgili parça ve aksesuarları Diyarbakır Giyim eşyası (kürk hariç) Boya, vernik vb.kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun Öğütülmüş tahıl ürünleri Metal yapı malzemeleri İlk On Ürün Toplamı İlk On Ürün Toplamı Genel Toplam Genel Toplam İlk 10 Ürünün Payı (%) 83 İlk 10 Ürünün Payı (%) 85 Kaynak: TÜİK, 2012e İthalat Türkiye nin 2002 yılında 51 milyar dolar seviyesinde olan ithalatı, 2012 yılında 236 milyar dolar ile rekor seviyeye ulaşmıştır. İthalatın 11 yıldaki artışı 4,5 kattan daha fazla olmuştur yılından başlayarak 2009 yılına kadar düzenli bir artış gösteren Türkiye ithalatı, 2008 yılında dünyada yaşanan kriz nedeniyle küresel ticaret hacminin küçülmesine bağlı olarak 2009 yılında bir önceki yıla göre % 30 azalmıştır. Krizin etkilerinin ortadan kalkması ve dünya ekonomisinin yeniden büyümeye başlamasıyla Türkiye nin ithalatı tekrar artışa geçmiştir. TRC2 bölgesi ihracatı 2002 yılında 71 milyon dolar iken 2012 yılında 272 milyon dolar olmuştur. İthalatın 11 yıldaki artışı 4 kata yakındır. Bölge ithalatı 2011 yılında zirve noktasına ulaşarak 352 milyon dolar olmuştur. Şanlıurfa nın ithalatının Diyarbakır dan çok daha fazla olması Bölgenin ithalatını yükseltmektedir. Tablo İthalat (Milyon Dolar), TRC2 Şanlıurfa Diyarbakır Türkiye Bölgesi Kaynak: TÜİK, 2012e. 125

128 Milyon Dolar Milyon Dolar Türkiye ve TRC2 bölgesinin ithalatı paralel bir seyir izlemektedir yılında Türkiye ve Şanlıurfa nın ithalatı azalırken Diyarbakır ın ithalatı artmıştır. Grafik İthalat (Milyon Dolar), Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2012e. Kişi başı ithalat oranlarına bakıldığında, bölge 81 dolar ile Türkiye ortalamasının çok gerisinde olup 26 Düzey 2 bölgesi arasında TRC2 bölgesi 20.sıradadır. İthalatın GSYİH ya oranı Türkiye de çok yüksek iken TRC2 bölgesinde çok küçüktür. TRC2 bölgesinin ithalat yaptığı ülke sayısı, Türkiye ile kıyasla daha az çeşitlilik göstermektedir. Tablo İthalat a İlişkin Göstergeler, 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kişi Başı İthalat (Dolar) İthalat Sıralaması İthalat / GSYİH (%) 0,026 0,009 0,035 30,084 İthalat Yapılan Ülke Sayısı Türkiye İthalatına Oranları (%) 0,09 0,03 0,11 Kaynak: TÜİK, 2012e. Türkiye de ve TRC2 Bölgesinde ithalattaki artışa paralel olarak ithalatçı firma sayısı da artış halindedir. Türkiye de 2002 yılına göre ithalatçı firma sayısında % 66, TRC2 bölgesinde % 95 artış olmuştur yılında Suriye krizinin etkisiyle Şanlıurfa da ithalat yapan bazı firmalar kapanmıştır. Tablo İthalatçı Firma Sayısı, Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye 126

129 Kaynak: EB, yılında Türkiye ithalatında en büyük ülke grubu AB-27 dir. AB-27 ülkelerinin toplam ithalat içindeki payı % 37 dir. Arkasından % 21 lik oranla Çin, Hindistan, Güney Kore ve Japonya nın içinde bulunduğu Diğer Asya ülke grubu gelmektedir. AB-27 hariç diğer Avrupa ülkelerine yapılan ithalat % 16 ile 3.sırayı almaktadır. İthalatta ilk sırayı en büyük enerji tedarikçimiz Rusya Federasyonu oluşturmaktadır. Almanya en çok ithalat yaptığımız Avrupa ülkesidir. 3. sırada dünyanın en büyük ihracatçı ülkesi Çin bulunmaktadır. Türkiye ithalatının % 57 sini ilk 10 ülkeden yapılan ithalat oluşturmaktadır. TRC2 bölgesinin ithalatında ilk sırayı Çin almaktadır. Çin hem Şanlıurfa hem de Diyarbakır da ithalatta ilk sırada yer alan ülkedir. İran Şanlıurfa nın en çok ithalat yaptığı 2.ülkedir, arkasından Türkmenistan ve ABD ülkeleri gelmektedir. Diyarbakır ithalatında 2.sırada İspanya, 3.sırada ise Almanya yer almaktadır. Şanlıurfa ithalatının % 81, Diyarbakır ithalatının % 78 i ilk 10 ülkeden sağlanmaktadır. Tablo En Çok İthalat Yapılan 10 Ülke (Bin Dolar), 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Rusya Çin Çin Çin Federasyonu İran İspanya İran Almanya Türkmenistan Almanya Türkmenistan Çin ABD Yunanistan Yunanistan ABD Tayland Romanya ABD İtalya Avusturya İtalya Tayland İran Yunanistan Hindistan İspanya Fransa Azerbaycan Belçika İtalya İspanya Ukrayna İngiltere Avusturya Hindistan

130 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Rusya Macaristan Federasyonu Hindistan Güney Kore İlk On Ülke Toplamı İlk On Ülke Toplamı İlk On Ülke Toplamı İlk On Ülke Toplamı Genel Toplam Genel Toplam Genel Toplam Genel Toplam İlk 10 Ülkenin Payı (%) 81 İlk 10 Ülkenin Payı (%) 78 İlk 10 Ülkenin Payı (%) 67 İlk 10 Ülkenin Payı (%) 57 Kaynak: TÜİK, 2012e. Türkiye ithalatının faaliyet bazında ürün grubu incelendiğinde; 2012 yılında % 8 ile en büyük payı, rafine edilmiş petrol ürünlerinin aldığını görmekteyiz. İkinci sırada Demir-çelik dışındaki ana metal sanayi % 7, üçüncü sırada Motorlu kara taşıtları ve motorları % 5 pay almaktadır. Türkiye ithalatının % 42 sini ilk 10 ürün oluşturmaktadır. TRC2 Bölgesi ithalatında tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler %18 pay ile ilk sıradaki ürün grubudur. Kimyasal gübre ve azotlu bileşikler % 14 ile 2.sırada, rafine edilmiş petrol ürünleri % 13 ile 3. sırada bunmaktadır. TRC2 bölgesinin ithalatının %73 ünü ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. Tablo En Çok İthalat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 TRC2 Bölgesi Türkiye Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler Rafine edilmiş petrol ürünleri Demir-çelik dışındaki ana Kimyasal gübre ve azotlu bileşikler metal sanayi Motorlu kara taşıtları ve Rafine edilmiş petrol ürünleri motorları Oyun ve oyuncak Demir-çelik ana sanayi Suni ve sentetik elyaf Tekstil elyafınından iplik ve dokunmuş tekstil Sığır, koyun, keçi, at, eşek, bardo, katır v.b. Sentetik kauçuk ve plastik hammaddeler Atık ve hurdalar Demir-çelik ana sanayi Sentetik kauçuk ve plastik hammaddeler Giyim eşyası (kürk hariç) Ana kimyasal maddeler (kimyasal gübre ve azotlu bileşikler hariç) Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler Motorlu kara taşıtlarının motorlarıyla ilgili parça ve aksesuarları Tıpta ve eczacılıkta kullanılan kimyasal ve bitkisel kaynaklı

131 TRC2 Bölgesi ürünler Türkiye İlk On Ürün Toplamı İlk On Ürün Toplamı Genel Toplam Genel Toplam İlk 10 Ürünün Payı (%) 73 İlk 10 Ürünün Payı (%) 42 Kaynak: TÜİK, 2012e. Şanlıurfa ithalatında, tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler ürün grubu % 13 ile pay ile ilk sıradadır. Kimyasal gübre ve azotlu bileşikler % 8 ile 2.sırada, oyun ve oyuncak % 6 ile 3.sıradadır. Şanlıurfa ithalatının % 80 ni ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. Diyarbakır ithalatında, rafine edilmiş petrol ürünleri grubu % 45 ile pay ile ilk sıradadır. Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler % 5 ile 2.sırada; elektrik motoru, jeneratör, trasformatörler % 5 ile 3.sıradadır. Diyarbakır ithalatının % 77 sini ilk 10 ürün grubu oluşturmaktadır. Tablo En Çok İthalat Yapılan 10 Ürün (Bin Dolar), 2012 Şanlıurfa Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler Kimyasal gübre ve azotlu bileşikler Oyun ve oyuncak Suni ve sentetik elyaf Tekstil elyafınından iplik ve dokunmuş tekstil Sığır, koyun, keçi, at, eşek, bardo, katır v.b. Diyarbakır Rafine edilmiş petrol ürünleri Demir-çelik ana sanayi Giyim eşyası (kürk hariç) Sentetik kauçuk ve plastik hammaddeler Elektrik ampulü ve lambaları ile aydınlatma teçhizatı Tahıl ve başka yerde sınıflandırılmamış bitkisel ürünler Elektrik motoru, jeneratör, trasformatörler Maden, taşocağı ve inşaat makineleri Motorlu kara taşıtlarının motorlarıyla ilgili parça ve aksesuarları Taş İçten yanmalı motor ve türbin; (uçak, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) Tekstil, giyim eşyası ve deri işlemede kullanılan makineler Kâğıt hamuru, kâğıt ve mukavva Akümülatör, pil ve batarya İlk On Ürün Toplamı İlk On Ürün Toplamı Genel Toplam Genel Toplam İlk 10 Ürünün Payı (%) 80 İlk 10 Ürünün Payı (%)

132 Kaynak: TÜİK, 2012e Bankacılık ve Finans Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde ve TRC2 Bölgesi özelinde genel olarak alternatif finansal araçların pek kullanılmadığı, finansman ihtiyacının büyük bir kısmının krediler ile karşılandığı görülmektedir. Finansal araçlar içerisinde krediler çok yüksek bir paya sahip iken, finansal kuruluşlar içerisinde de bankalar ağırlıktadır. Bu durum, finansal olarak yeteri kadar yayılma olmadığının ve finansal sistemin Bölgede oldukça sığ olduğunun göstergesidir. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) verilerine göre, 2012 yılı sonu itibariyle Türkiye de banka şubesi bulunmaktadır. Bunların 75 i Şanlıurfa da, 87 si Diyarbakır da olmak üzere TRC2 Bölgesinde 162 banka şubesi bulunmaktadır (BDDK, 2012). Banka şube sayısı sıralamasında 81 il arasında Şanlıurfa 25 inci Diyarbakır 23 üncü olmuştur. Şube başına nüfus 2012 yılı sonunda Şanlıurfa da , Diyarbakır da olarak gerçekleşmiştir. Tablo Türkiye, Şanlıurfa ve Diyarbakır da Banka Şube Sayıları, Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: BDDK, BDDK verilerine göre, 2012 yılında yurt içi mevduat hacmi 737 milyar TL seviyesindedir. Şanlıurfa yurt içi mevduat hacmi açısından 2012 yılı sonunda 36 ıncı sırada, Diyarbakır 26 ıncı sırada yer almıştır. Kişi başına düşen mevduat verilerine bakıldığında Şanlıurfa da 2012 yılında TL, Diyarbakır da TL mevduat gerçekleşmiştir. Tablo Şanlıurfa ve Diyarbakır İllerinin Yurt İçi Mevduat Hacmi (Bin TL), Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi TRC2/TR (%) 0,57 0,55 0,63 0,65 0,65 0,62 Kaynak: BDDK, BDDK verilerine göre, 2012 yılında yurt içi nakdi kredi hacmi 785 milyar TL seviyesindedir. Bunun 9,5 milyar TL si (% 1,2) TRC2 Bölgesindedir. Şanlıurfa yurt içi nakdi kredi hacmi açısından 2012 yılında 25 nci sırada, Diyarbakır 23 üncü sırada yer almıştır Sektörel açıdan bakıldığında hem Şanlıurfa hem de Diyarbakır da ziraat ve balıkçılık başta gelmektedir. 130

133 Şanlıurfa da ziraat kredilerinin yanı sıra tekstil, toptan ticaret ve komisyonculuk ile inşaat öne çıkarken; Diyarbakır da inşaat, toptan ticaret ve komisyonculuk sektörleri kredilerin yoğun olduğu alanlardır (BDDK, 2012). Tablo Şanlıurfa ve Diyarbakır İllerinin Yurt İçi Nakdi Kredi Hacmi (Bin TL), Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi TRC2/TR (%) 0,75 0,96 0,98 1,0 1,1 1,2 Kaynak: BDDK, Kişi başına düşen nakdi kredi verilerine bakıldığında Şanlıurfa da 2012 yılında TL, Diyarbakır da TL nakdi kredi gerçekleşmiştir. Gümrük ve Ticaret Bakanlığının verilerine göre tarihi itibariyle Şanlıurfa da toplam kooperatif sayısı 124, ortak sayısı , Diyarbakır da toplam kooperatif sayısı 158, ortak sayısı olarak gerçekleşmiştir. Tablo Şanlıurfa ve Diyarbakır da Kooperatif Sayısı, 2012 Faal Olmayan Faal Kooperatifler Toplam Kooperatifler Sayı Ortak Sayı Ortak Sayı Ortak Şanlıurfa Diyarbakır Kaynak: GTB, Yabancı Doğrudan Yatırım 2012 yılı itibariyle Diyarbakırda bulunan yabancı şirket sayısı 27 dir. En fazla şirket İnşaat sektöründedir. Toptan ve Perakande Ticaret inşaat sektörünün ardından en çok şirket bulunan sektördür. Tablo Yıllar İtibariyle Diyarbakır Yabancı Şirket Sayısı, Sektörler İnşaat Toptan Ve Perakende Ticaret Madencilik Ve Taşocakçiliği İmalat Sanayii Gayrimenkul, Kiralama Ve İş Faaliyetleri

134 Diğer Toplumsal, Sosyal Ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri Sağlik İşleri Ve Sosyal Hizmetler Tarim, Avcilik Ve Ormancilik Ulaştirma, Haberleşme Ve Depolama Hizmetleri Toplam Kaynak: EB, yılı itibariyle Şanlıurfa da bulunan yabancı şirket sayısı 25 tir. En fazla şirket Diyarbakır a paralel olarak inşaat sektöründedir. İmalat Sanayi ve Toptan ve perakande ticaret inşaat sektörünün ardından en çok şirket bulunan sektördür. Tablo Yıllar İtibariyle Şanlıurfa Yabancı Şirket Sayısı, Sektör İnşaat İmalat sanayii Toptan ve perakende ticaret Ulaştirma, haberleşme ve depolama hizmetleri Tarim, avcilik ve ormancilik Madencilik ve taşocakçiliği Gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri Toplam Kaynak: EB, Kamu Yatırımları Kamu yatırımları, özellikle özel sektörün yatırım yapmaktan çekindiği ya da yüksek teşvikler bekleyerek yatırımları başka noktalara kaydırdığı yerlerde ciddi bir önem kazanmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye de çoğu yere göre özel sektör yatırımlarının sınırlı olduğu bir bölge olarak öne çıkmaktadır. Bu durum kamu yatırımlarının bölge için önemini daha da arttırmaktadır. Tablo Kamu Yatırımları (Bin TL), Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye TRC2 Bölgesi / Türkiye (%) , , ,18 132

135 Bin TL Bin TL Bin TL , , , ,25 Kaynak: KB, 2012a. Grafik 3.17-Kamu Yatırımları, Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye(Sağ Eksen) Kaynak: KB, 2012a. Özellikle 2009 yılından itibaren TRC2 Bölgesi ne yapılan yatırımların Türkiye de gerçekleşen kamu yatırımlarına oranında artış yaşandığı yukarıdaki grafikte görülmektedir Grafik Kamu Yatırımlarında İlk 10 İl,

136 Kaynak: KB, 2012a yılında kamu yatırımlarında Diyarbakır en fazla pay alan 4.il, Şanlıurfa en fazla pay alan 7. il olmuştur yılı için TRC2 Bölgesi nde gerçekleştirilmesi düşünülen kamu yatırımı milyon TL seviyesindedir. Bu miktarın % 13,44 ünün tarıma ait olması bölgede tarım faaliyetlerine olumlu şekilde yansıyacaktır. Madencilik ve eğitim sektörleri de tarımdan sonra en fazla pay alan sektörler konumundadır. Tablo Yılı Kamu Yatırımlarının Sektörel Dağılımı, (Bin TL) TRC2 TRC2 Bölgesi/ Diyarbakır Şanlıurfa Türkiye Bölgesi Türkiye (%) Tarım ,44 Madencilik ,22 İmalat ,00 Enerji ,62 Ulaşım ,15 Turizm ,23 Konut ,71 Eğitim ,88 Sağlık ,33 Diğer ,54 Toplam ,25 Kaynak: KB, 2012a Yatırım Teşvikleri 19 Haziran 2012 tarih ve 2012/3305 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar ile yayınlanan yeni yatırım teşvik sistemine göre sosyo-ekonomik gelişmişlik durumları dikkate alınarak 6 farklı bölge oluşturulmuş ve bölgesel gelişmişlik farklarını azaltmayı, sektörel kümelenmeyi öne çıkarmayı hedefleyerek bu bölgelere farklı teşvik uygulamaları getirilmiştir. Buna göre TRC2 Bölgesi teşvik sisteminden en fazla faydalanan 6.Bölgede yer almaktadır Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri TRC2 Bölgesi nde 2007 ve 2012 yılları arasında Yatırım Teşvik Belgesi sayısı, sabit yatırım tutarları ve bununla sağlanan istihdam miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. TRC2 Bölgesi bu 6 yıllık dönemde toplam olarak Türkiye genelinde; belge sayısında % 3,2, sabit yatırım tutarında % 1,3, istihdam sayısında % 2,8 oranlarıyla toplamdan çok düşük pay almıştır. Ayrıca bu paylara baktığımızda, toplam yatırım tutarı ve istihdam oranlarının, belge sayısı oranına göre daha düşük kaldığı görülmektedir. Bu da TRC2 Bölgesindeki yatırımların daha küçük ölçekli olduğunu, daha az toplam sabit yatırım tutarı barındırdığını ve daha az istihdam 134

137 sağladığını ortaya koymaktadır yılında, Diyarbakır ilinde düzenlenen yatırım teşvik belgesi sayısı 69 iken, Şanlıurfa ilinde bu sayı 98 olarak gerçekleşmiştir. Tablo TRC2 Bölgesi Yılları Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri Şanlıurfa Diyarbakır Belge Sayısı TRC2 Bölgesi Türkiye Toplam Sabit Yatırım (Milyon TL) Toplam İstihdam Toplam Kaynak: EB, yılında TRC2 Bölgesi ndeki yatırım teşvik belgesi sayısı 2011 yılındaki miktarı aşmıştır yılında Şanlıurfa ilinde imalat sanayi sektöründe 56, hizmetler sektöründe 22, madencilikte 14, tarımda 6; Diyarbakır ilinde ise imalat sanayi sektöründe 39, hizmetler sektöründe 16, madencilik sektöründe 12, enerji ve tarım sektöründe 1 er adet yatırım teşvik belgesi düzenlenmiştir. Bu dönemde alınan yatırım teşvik belgesi sayısı önceki yıllara göre daha yüksek olup Türkiye toplamının % 4 ünü oluşturmaktadır. Bölgenin yatırım tutarı ve istihdamda 135

138 Türkiye toplamından aldığı pay önceki yıllara göre daha yüksek olmasına rağmen yinede ülke ortalamasına göre düşük kalmıştır. Tablo Sektörel Bazda Yatırım Teşvik Belgesi İstatistikleri, 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Türkiye Sektör Belge Sayısı Sabit Yatırım İstihdam Enerji Hizmetler İmalat Madencilik Tarım Toplam Enerji Hizmetler İmalat Madencilik Tarım Toplam Enerji Hizmetler İmalat Madencilik Tarım Toplam Enerji Hizmetler İmalat Madencilik Tarım Toplam Kaynak: EB, Vergi Gelirleri 2011 yılı Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB) verilerine göre Şanlıurfa da , Diyarbakır da adet gelir beyannamesi verilmiştir. Verilen beyannamelerden hesaplanan matrahın Türkiye içindeki toplam gelir vergisi matrahındaki payı Şanlıurfa da % 0,6, Diyarbakır da % 0,5 tir. Gayrimenkul sermaye iradında Şanlıurfa da 2.121, Diyarbakır da ise adet beyanname verilmiştir. Verilen beyannamelerden hesaplanan matrahın Türkiye içindeki toplam GMSİ matrahındaki payı Şanlıurfa'da % 0,1, Diyarbakır da % 0,2 dir. Kurumlar vergisinde 136

139 Şanlıurfa da 4.962, Diyarbakır da ise adet beyanname verilmiştir. Verilen beyannamelerden hesaplanan matrahın Türkiye içindeki toplam kurumlar vergisi matrahındaki payı Şanlıurfa da % 0,1, Diyarbakır da % 0,2 dir. Tablo 3.39-Beyanname Sayısı ve Matrah, 2011 Gelir Vergisi Beyanname Sayısı Matrah (TL) Şanlıurfa Diyarbakır Türkiye GMSİ Şanlıurfa Diyarbakır Türkiye Kurumlar Vergisi Şanlıurfa Diyarbakır Türkiye Kaynak: GİB, yılı tahakkuk eden vergi gelirlerini incelediğimizde; gelir vergisinde Şanlıurfa da 32 milyon TL gelir vergisi tahakkuk etmiştir. Şanlıurfa 81 il içerisinde 27.sıradadır ve elde edilen gelirin Türkiye ye oranı ise % 0,5 tir.diyarbakır da 2011 yılında 28 milyon TL gelir vergisi tahakkuk etmiştir. Diyarbakır 81 il içerisinde 29.sıradadır ve elde edilen gelirin Türkiye ye oranı ise % 0,4 tür. Gayrimenkul sermaye iradında Şanlıurfa da 2,8 milyon TL, Diyarbakır da ise 4 milyon TL vergi tahakkuk etmiştir. Her iki ilin de Türkiye içindeki oranı ve sıralaması çok düşüktür. Kurumlar vergisinde Şanlıurfa da 33 milyon TL, Diyarbakır da 56 milyon TL vergi tahakkuk etmiştir. Kurumlar vergisinde Diyarbakır ın Türkiye içindeki oranı ve sıralaması Şanlıurfa'ya göre daha iyidir. Toplam tahakkuk eden vergilerde Şanlıurfa % 0,19 luk oranla 32.sırada, Diyarbakır ise % 0,25 lik oranla 28.sıradadır. Tablo Tahakkuk Eden Vergi (TL), 2011 Gelir Vergisi Şanlıurfa Diyarbakır Türkiye Şanlıu rfa İl Sırası Şanlıu rfa /Türki ye Oranı (%) Diyar bakır İl Sırası Diyar bakır /Türki ye Oranı (%) ,5 29 0,4 137

140 Şanlıurfa Diyarbakır Türkiye Şanlıu rfa İl Sırası Şanlıu rfa /Türki ye Oranı (%) Diyar bakır İl Sırası Diyar bakır /Türki ye Oranı (%) GMSİ ,1 40 0,2 Kurumlar Vergisi ,1 27 0,2 Toplam ,9 28 0,25 Kaynak: GİB, SEKTÖRLER Tarım Genel Arazi Dağılımı ve Sulama Durumu Türkiye geneli tarım alanları içinde önemli bir yere sahip olan TRC2 Bölgesinin sulanabilir toprakları GAP'ın etkisiyle yer yıl artış göstermektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Tarım Alanlarının Dağılımı, Dekar Toplam Alan Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünlerin Alanı Ekilen Alan Nadas 2012 Sebze Bahçeleri Alanı Meyveler, İçecek ve Baharat Bitkileri Alanı Süs Bitkileri Alanı Türkiye TRC Şanlıurfa Diyarbakır Türkiye TRC Şanlıurfa Diyarbakır Türkiye TRC Şanlıurfa

141 Dekar Toplam Alan Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünlerin Alanı Ekilen Alan Nadas Sebze Bahçeleri Alanı Meyveler, İçecek ve Baharat Bitkileri Alanı Süs Bitkileri Alanı Diyarbakır Kaynak: TÜİK, 2012f. TRC2 Bölgesi ve Türkiye geneli tarım alanlarının dağılımı incelendiği zaman yılları arasında Türkiye geneli tarım alanlarının dağılımında % 2,45'lik bir azalmanın meydana geldiği görülmektedir ve bu oranın % 38,1'lik kısmı TRC2 Bölgesindeki azalmadan kaynaklanmaktadır. Türkiye geneli ve TRC2 Bölgesi geneli tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin alanlarında döneminde bir azalma gözlenmektedir. Türkiye geneli ve TRC2 Bölgesinde büyük bir alan nadas alanı olarak ayrılmaktadır. Türkiye genelinde sebze bahçelerinin alanında % 3,18'lik bir artış meydana gelirken TRC2 Bölgesinde % 10,73'lük bir artış meydana gelmiştir. Meyveler, içecekler ve baharat bitkileri alanında yılları itibariyle % 6,7'lik bir artış meydana gelirken TRC2 Bölgesi genelinde % 7,5'lik bir artış meydana gelmiştir. Türkiye ve TRC2 Bölgesi süs bitkileri alanında büyük bir potansiyele sahip olmakla beraber üretim yapılan alanlar şu an için sınırlı ve bu ürünlerden elde edilen gelir düşük düzeydedir. Tablo TRC2 Bölgesi Tarım Arazilerinin Sulama Durumu (ha), 2012 Mevcut Sulanan Alan Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye AB Kaynak: DSİ, Mevcut durumda ülkemizde 5,28 milyon hektar alan sulanmaktadır. TRC2 Bölgesi nde 565 bin hektarlık sulanan alan mevcut olup oran olarak Türkiye de sulanan alanın % 11'ine tekabül etmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Sulama Hedefi (ha) Sulamaya Elverişli Arazi Ekonomik Olarak Sulanabilir Arazi Sulanan Alan Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi

142 Sulamaya Elverişli Arazi Ekonomik Olarak Sulanabilir Arazi Sulanan Alan Türkiye Kaynak: DSİ, 2012a. Türkiye nin 77,94 milyon hektar olan yüzölçümünün yaklaşık 25,3 milyon hektarını sulanabilir araziler oluşturmaktadır. Ancak DSİ tarafından yapılan çalışmalar sonucunda, Türkiye genelinde ekonomik olarak sulanabilecek toplam alan 8,5 milyon hektar olarak tespit edilmiştir Bitkisel Üretim Tablo TRC2 Bölgesi Önemli Tarla Ürünleri ve Üretim Miktarları, 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Pamuk Buğday Arpa Dane Mısır Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Kaynak: TÜİK, 2012f. Yukarıdaki tabloda bazı önemli tarla ürünleri ve üretim miktarları yer almaktadır yılı itibariyle Türkiye'deki toplam 238 milyon dekar arazinin % 43,2'sinde buğday ve arpa ekimi yapılmış olup bu alanlardan 27,3 milyon ton ürün elde edilmiştir. Türkiye'de bu iki üründen, özellikle buğdaydan dekar başına alınan verim dünya ortalamasının altında seyretmektedir. Gelişmiş ülkelerin buğdaydan dekar başına aldıkları verim Türkiye'deki elde edilen verimden en az 3 kat fazladır. Akıllı tarım uygulamaları ve sertifikalı tohum uygulamalarının etkin bir şekilde uygulanması sonucu ülkemizdeki buğdaydan alınan verim miktarında en az %50-60'lık bir artışın olması imkân dâhilindedir. TRC2 Bölgesi Türkiye'deki buğday ve arpa üretiminin yaklaşık % 11'ini karşılamaktadır ve TRC2 Bölgesi tarım arazilerinin % 55'inde buğday ve arpa ekimi yapılmaktadır. Türkiye tarım arazilerinin % 2'sinde pamuk ekimi yapılmış olup, ton pamuk (lif) üretimi gerçekleştirilmiştir yılında Türkiye genelinde üretilen pamuğun (lif) % 49'u TRC2 Bölgesinde üretilmiştir. Bir diğer önemli tarla ürünü olan dane mısır üretiminde TRC2 Bölgesi önemli bir yere sahip olup toplam ülke genelinin % 16'sını üretmektedir. 140

143 Milyon Ton Milyon Ton Grafik TRC2 Bölgesi Önemli Tarla Ürünleri Üretimindeki Değişim, ,5 2,0 1,5 Arpa 1,0 0,5 0,0 Buğday Mısır (Dane) Kaynak: TÜİK, 2012f. Yukarıdaki grafikte TRC2 Bölgesinde önemli tarla ürünlerinin yıllar itibariyle üretim miktarları yer almaktadır. TRC2 Bölgesinde arpanın üretim miktarında dalgalanmalar olmakla beraber yılları arasında üretim miktarında önemli bir değişiklik olmamıştır. Buğdayın üretim miktarında ise özellikle 2009 yılından itibaren kayda değer artışların yaşandığı görülmekte ve 1991 yılındaki üretim miktarı ile 2012 yılındaki üretim miktarı arasında % 118'lik bir artışın olduğu görülmektedir. TRC2 Bölgesi dane mısır üretim miktarı 1991 yılında ton olarak gerçekleşmiş iken bu rakam 2012 yılında tona ulaşmış durumdadır ve günümüzde Diyarbakır ve Şanlıurfa'da üretilen dane mısır, ülke geneli toplam dane mısır üretiminin % 16'sını oluşturmakta, bu oranın önümüzdeki yıllarda da yükselişinin devam etmesi beklenmektedir. Grafik TRC2 Bölgesi Pamuk Üretimindeki Değişim, ,4 1,2 1,0 0,8 0,6 Pamuk 0,4 0,2 0,0 Kaynak: TÜİK, 2012f. 141

144 Bin Ton TRC2 Bölgesinde döneminde pamuk üretimi % 422 kat artmış olup, günümüzde Türkiye'de üretilen toplam pamuğun yaklaşık yarısı TRC2 Bölgesinde üretilmektedir. Hâlihazırda TRC2 Bölgesi toplam tarım alanlarının % 15'inde pamuk hasadı yapılmakta olup bu oranın ilerleyen yıllarda artış trendine bağlı olarak, önümüzdeki yıllarda da TRC2 Bölgesinde üretilen pamuk miktarında artış olması beklenmektedir. Önemli bir sanayi girdisi olan pamuğun ülkenin ihtiyaç duyduğu düzeyde üretilme potansiyeli ülkemizde özellikle TRC2 Bölgesinde mevcut olup tekstil sektörü talebini karşılayabilecek ölçüde pamuk üretiminin yapılması durumunda milyarlarca dolarlık pamuk ithalatının da önüne geçilmiş olunacaktır. TRC2 Bölgesindeki pamuk üretim miktarının artırılması ve tekstil sektörünün hammadde talebinin karşılanması sektörün dünya pamuk piyasası fiyat dalgalanmalarından olumsuz olarak etkilenme riskini de azaltmış olacak, böylelikle ülke tekstilinin rekabetçiliği olumlu yönde etkilenecektir. Tablo TRC2 Bölgesi Önemli Yemeklik Baklagiller ve Üretim Miktarları, 2012 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kırmızı Mercimek Nohut Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Hasat Alanı (Dekar Üretim (ton) Kaynak: TÜİK, 2012f. TRC2 Bölgesi önemli yemeklik baklagillerden olan kırmızı mercimeğin üretim miktarında Türkiye ilk sırada bulunmaktadır ve ülke geneli toplam üretimin % 60'ını üretmektedir. Grafik TRC2 Bölgesi Kırmızı Mercimek ve Nohut Üretimindeki Değişim, K. Mercimek Nohut Kaynak: TÜİK, 2012f. 142

145 Bin Ton TRC2 Bölgesi kırmızı mercimek üretiminde uzun yıllardan beri ülke genelinin önemli bir kısmını karşılamaktadır. Üretim dalgalanmalı bir seyir izlemekte yağışlara bağlı olarak üretimde inişler ve çıkışlar olmaktadır. Son yirmi yılda ortalama olarak TRC2 Bölgesinde 250 bin ton kırmızı mercimek üretimi gerçekleştirmiştir. TRC2 Bölgesinin nohut üretimi son yirmi yılda azalış eğilimindedir ve 1991 yılında 63 bin ton olan nohut üretimi 2012 yılında 10 bin tona düşmüştür. Tablo TRC2 Bölgesi Önemli Yem Bitkileri ve Üretim Miktarları, 2012 Fiğ (Yeşil Ot) Mısır (Slajlık) Yonca (Yeşil Ot) Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Kaynak: TÜİK, 2012f. TRC2 Bölgesinde 2012 yılı itibariyle önemli yem bitkileri yaklaşık 100 bin dekar alanda üretilmiştir, Türkiye genelinde ise 15,4 milyon dekar alanda üretim yapılmıştır. Grafik TRC2 Bölgesi Yem Bitkileri Üretimindeki Değişim, Fiğ (Yeşil Ot) Mısır (Slajlık) 50 0 Yonca (Yeşil Ot) Kaynak: TÜİK, 2012f. TRC2 Bölgesi yem bitkileri üretimi ülke geneli ile kıyaslandığı zaman düşük seviyelerde seyretmektedir ve son yıllarda üretim düşüş eğilimine girmiş bulunmaktadır. 143

146 Tablo TRC2 Bölgesi Önemli Yağlı Tohumlu Bitkiler ve Üretim Miktarları, 2012 Ayçiçeği (Yağlık) Çiğit Aspir Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Hasat Alanı (Dekar) Üretim (ton) Kaynak: TÜİK, 2012f. Dünya da ve Türkiye de yağlı tohumlu bitkiler stratejik ürün olarak kabul edilmektedir. Nitekim son yıllarda bitkisel yağlar, insan beslenmesinde temel besin öğesi olması ve gıda sanayinin ana hammaddesi olması dışında biyodizel üretiminde kullanılmasıyla birlikte enerji sektörünün de hammaddesi haline gelmiştir. Böylelikle bitkisel yağlar gıda, enerji ve kimyasal sektörlerde yoğun olarak kullanılan ve tüketimi sürekli artan stratejik bir ürün olmuştur. Türkiye bitkisel yağ tüketimi de son zamanlarda bu eğilime paralel olarak artış göstermektedir. Ancak, iklim ve toprak özellikleri dikkate alındığında, yağlı tohumlu bitkilerin üretimi bakımından büyük bir potansiyele sahip olmasına rağmen, yağlı tohum üretim maliyetlerinin yüksekliği, dolayısıyla yetiştirildikleri bölgelerdeki alternatif ürünlerle rekabet edememesi, ürün paritelerinin yağlı tohumlar aleyhinde olması, dünya ham yağ fiyatlarının daha düşük olması ve uygulanan politikaların etkin olmaması gibi nedenlerle, Türkiye de yıllar itibariyle yağ ihtiyacını karşılayacak düzeyde üretim gerçekleştirilememiştir. Bu nedenle bitkisel yağ sanayi hammadde yönünden % 70 düzeyinde dışa bağımlıdır. Bu kapsamda, bitkisel yağ üretimine hammadde teşkil edecek yağ bitkileri üretim alanlarının yaygınlaştırılması önem arz etmektedir. Türkiye'de 2012 yılı itibariyle toplam tarım alanlarının % 4-5'i yağlı tohumlu bitkiler üretimine ayrılmışken, TRC2 Bölgesinde bu oran % 16 civarlarında seyretmiştir. 144

147 Bin Ton Grafik TRC2 Bölgesi Yağlık Ayçiçeği Üretimindeki Değişim, TRC2 Türkiye Kaynak: TÜİK, 2012f. TRC2 Bölgesi yağlık ayçiçeği üretiminde büyük bir potansiyeli barındırmasına rağmen yeterli derecede bu ürünlere yönelik ekim yapılmamaktadır. Türkiye'nin bitkisel yağ sanayinde dışa bağımlılığının azaltılması için GAP üretim deseninde yağlı tohumlu bitkiler üst sıralarda yer almalıdır. Domates Biber Tablo TRC2 Bölgesi Sebze Üretim Miktarları (Ton), 2012 Ürünler Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Sofralık Salçalık Sivri Dolmalık Salçalık Patlıcan Hıyar Kavun Karpuz Soğan(Taze) Kaynak: TÜİK, 2012f. Türkiye'de üretilen toplam yaş sebze ve meyve miktarının % 25'ini taze domates oluşturmaktadır. TRC2 Bölgesi Türkiye'de üretilen toplam domatesin % 5'ini üretmektedir. 145

148 Bin Ton Grafik TRC2 Bölgesi Domates ve Biber Üretimindeki Değişim, Domates Biber Kaynak: TÜİK, 2012f. TRC2 Bölgesi domates üretimi grafikte görüldüğü üzere son yıllarda yükselme eğilimindedir. Bölgede biber üretimi önceki yıllara göre azalmıştır fakat son üç yıllık periyotta üretimde belirgin bir azalış veya artış meydana gelmemiş, durağan bir seyir izlemiştir. TRC2 Bölgesindeki domates üretim potansiyelinin değerlendirilmesi ölçüsünde üretimde ve bu ürünü işleyen sanayi kuruluşlarında artışların devam etmesi öngörülmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Meyve Üretim Miktarları (Ton), 2012 Ürünler Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Üzüm Antepfıstığı Nar Zeytin Badem Armut Erik Kaynak: TÜİK, 2012f. TRC2 Bölgesi antepfıstığının % 34 gibi önemli bir kısmını üretmektedir. Bölgede tarihi geçmişi bulunan bağcılık ve üzüm üretimi yapılmakta ve Türkiye'de üretilen toplam üzüm üretiminin % 5'i TRC2 Bölgesinden karşılanmaktadır. 146

149 Bin Ton Grafik TRC2 Bölgesi Antepfıstığı, Üzüm ve Nar Üretimindeki Değişim, Antepfıstığı Üzüm Nar 50 0 Kaynak: TÜİK, 2012f. TRC2 Bölgesinde genel olarak antepfıstığı, üzüm ve nar üretim miktarlarında artışlar yaşanmakla beraber son yıllarda üzüm üretim miktarı azalma seyrindedir. Dekar Tablo TRC2 Bölgesi Örtü Altı Üretim, 2012 Cam Sera Plastik Sera Yüksek Tünel Alçak Tünel Toplam Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2012f. TRC2 Bölgesi nde örtü altı üretim Türkiye deki üretime oranla çok düşük seviyelerdedir. Yüksek ısıtma maliyetlerinden dolayı seralarda genellikle kış periyodunda üretim yapılamamakta ve seralar sadece erken üretim amacıyla kullanılmaktadır Bölgelere Göre Karşılaştırmalı Bitkisel Üretim Değerleri Genel bir değerlendirmeye esas olması için TRC2 Bölgesi ndeki bitkisel üretim için ayrılan ekim alanları, ürünlerden elde edilen gelir ve bu gelire göre hesaplanan verim değerleri diğer bölgelerle karşılaştırılmıştır. 147

150 TR61 TR62 TR32 TRC2 TR83 TR33 TR52 TR63 TR22 TR41 TR71 TR31 TR90 TR21 TR72 TR51 TR42 TRC1 TRC3 TRB1 TR82 TRA1 TRB2 TR81 TRA2 TR10 Binler TR52 TR72 TR71 TRC2 TR33 TR83 TR51 TR32 TR41 TR62 TRA2 TR21 TR61 TRB2 TR22 TR90 TRC1 TR63 TRC3 TRA1 TRB1 TR42 TR82 TR31 TR81 TR10 Milyonlar 11,54 9,67 8,87 8,82 8,81 8,17 7,37 7,30 7,17 7,09 7,03 6,98 6,33 6,08 5,44 4,80 4,49 3,29 1,56 0,72 16,93 16,43 15,06 14,87 22,22 20,91 Grafik Bölgelere Göre Tarım Alanları Toplam Alan(Dekar) 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 Kaynak: TÜİK, 2012f. TRC2 Bölgesi sahip olduğu tarım alanları miktarında her ne kadar Türkiye'de dördüncü sırada olsa da sahip olduğu sulama imkânları ve özellikle GAP Projesinin ana uygulama alanı olması bölgeyi tarımsal üretim potansiyeli açısından ilk sıraya yerleştirmektedir. Grafik Bölgelere Göre Bitkisel Üretim Değeri Bitkisel üretim değeri (1000 TL) Kaynak: TÜİK, 2011a. 148

151 TRC2 Bölgesi özellikle üretim alanı bakımından Türkiye genelinde ilk sırada yer alırken ürün miktarı ve elde edilen gelir açısından aynı durumda değildir. Bölge elde edilen gelire göre Düzey 2 bölgeleri arasında yapılan sıralamada 4. sırada bulunmaktadır. Tablo Bölgelere Göre Bitkisel Üretim Verim Değerleri Mısır Mısır Pamuk KG/Hektar Buğday Arpa Ayçiçeği (dane) (Hasıl) Tohumu TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TR TRA TRA TRB TRB TRC TRC TRC Kaynak: TÜİK, 2011a. TRC2 Bölgesindeki sulama alanlarının artması ile üretim miktarı ve üretim verim miktarlarının artması öngörülmektedir. 149

152 TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 TRC1 TRC2 TRC3 TR10 TR21 TR22 TR31 TR32 TR33 TR41 TR42 TR51 TR52 TR61 TR62 TR63 TR71 TR72 TR81 TR82 TR83 TR90 Bin Ton Grafik Bölgelere Göre Bitkisel Üretim, Türlerine Göre Ürün Miktarları Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler Sebzeler Meyveler, İçecekler ve Baharat Bitkiler Kaynak: TÜİK, 2012f. Türkiye'de hemen hemen bütün bölgelerde tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin üretiminin diğer bitkisel ürün kalemlerinden daha fazla üretildiği yukarıdaki tablodan anlaşılmaktadır. TRC2 Bölgesinde de tahıl üretimi baskın durumdadır ve son yıllarda sulama imkânlarının gelişmesine paralel olarak sebze üretiminde artışlar meydana gelmiştir. TRC2 Bölgesinde meyvecilik üretimi ise Türkiye ortalamasının çok altında seyretmektedir. GAP Projesiyle birlikte meyvecilik bölgede yüksek gelir getiren bir tarım dalı olarak geliştirilebilir ve bölgenin meyve üretim oranı hızlı bir şekilde yükseltilebilir Organik Tarım Tablo TRC2 Bölgesi nde Organik Tarım, 2011 Üretim alanı Çiftçi sayısı Üretim (Ton) (Hektar) Türkiye Şanlıurfa, Diyarbakır Şanlıurfa Diyarbakır Kaynak: TÜİK, 2011a. TRC2 Bölge topraklarında kimyasallar vb. maddelerin yol açtığı kirlenmenin düşük olması ve bölgenin geniş tarım arazilerine sahip olması organik tarımı daha yapılabilir hale 150

153 getirmektedir. TRC2 Bölgesinde organik çiftçilik yapan çiftçi sayısının ülke oranı içindeki payının çok düşük olması bölgedeki bilinç eksikliğini göstermesinin yanı sıra bu konuda yapılan çalışmaların yetersiz olduğunu göstermektedir Hayvansal Üretim Tablo TRC2 Bölgesi Mevcut Hayvan Varlığı, 2011 Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Türkiye Dana ve buzağı: erkek Dana ve buzağı: dişi Tosun: 1-2 yaş Düve: 1-2 yaş İnek: 2 yaş ve üzeri Boğa ve öküz: 2 yaş ve üzeri Manda Deve Koyun Keçi At, katır ve eşek Kümes hayvanı Kaynak: TÜİK, 2011a. Türkiye de hayvansal üretim, bitkisel üretimden sonra gelmekte ve tarımsal üretim değerinin yaklaşık % 30 unu oluşturmaktadır. Bu durumun birçok önemli nedeni bulunmakla birlikte, temel neden Türkiye de hayvancılığın ticari bir faaliyet olarak algılanmamasıdır. Ayrıca geleneksel tarım kültürü içerisinde bitkisel üretim birincil üretim faaliyeti durumundadır. Türkiye tarafından son yıllarda izlenen tarım politikaları, daha çok bitkisel üretimin artırılması ve kalite olarak iyileştirilmesinin yanında, hayvancılık için yem bitkileri üretimi ve süt teşviki gibi bazı özendirici ve geliştirici önlemlerin de alındığı görülmektedir. Bu çerçevede, hayvancılık sektörü, önümüzdeki dönemlerde de ülke ekonomisi ve insan beslenmesindeki önemini artırarak sürdürecektir. Türkiye nin de özellikle ülke insanının yeterli ve dengeli beslenebilmesi için, bu konudaki mevcut potansiyelini değerlendirmesi yönünde önemli çalışmalar sürdürülmektedir. TRC2 Bölgesinde hayvancılık ürünleri üretimi için uygun koşullar bulunmakla birlikte hayvancılığın geliştirilmesi yönünde önlemler alınması gerekmektedir. 151

154 Bin Baş Bin Baş Grafik TRC2 Bölgesi Küçükbaş Hayvan Sayısındaki Değişim, Koyun (Yerli) Keçi (Kıl) Kaynak: TÜİK, 2011a. TRC2 Bölgesindeki küçükbaş hayvan varlığı 1991 yılından beri düşüş eğiliminde olmakla beraber 2011 yılında hem yerli koyun sayısında hem de keçisi sayısında bir artış meydana gelmiştir. TRC2 Bölgesinde yılları arasında yerli koyun sayısında % 32 ve keçi sayısında % 41'lik bir düşüş meydana gelmiştir. Grafik TRC2 Bölgesi Büyükbaş Hayvan Sayısındaki Değişim, Sığır (Kültür) Sığır (Melez) Sığır (Yerli) Kaynak: TÜİK, 2011a. TRC2 Bölgesi 2011 yılı itibariyle Türkiye'deki kültür, melez ve yerli büyükbaş hayvan sayısının % 4'ünü oluşturmaktadır. Bölgede yıllar itibariyle yerli sığır miktarı hızla düşerken kültür sığır sayısında özellikle 2010 yılından sonra hızlı bir artış meydana gelmiştir. 152

155 Bin Kovan Grafik TRC2 Bölgesi Arı Kovanı Sayısındaki Değişim, Kovan Sayısı Kaynak: TÜİK, 2011a. TRC2 Bölgesindeki arı kovanı sayısı 1991 yılından beri sürekli bir artış göstermiştir yılındaki kuraklık bölgedeki kovan sayısını düşürmüştür fakat son yıllarda kovan sayısındaki hızlı artış devam etmektedir Grafik TRC2 Bölgesi Bal Üretimindeki Değişim, Bal Üretimi (Ton) Kaynak: TÜİK, 2011a. TRC2 Bölgesindeki bal üretimi son yıllarda yaşanan kuraklığın ardından sert bir düşüş yaşamış olmasına rağmen tekrar hızlı bir yükselme sürecine girmiş bulunmaktadır. Hâlihazırda Türkiye bal üretiminde dünyada ikinci sırada bulunmaktadır. TRC2 Bölgesinin kuzey 153

156 kesimlerinde arıcılığın teşvik edilmesinin, son yıllarda hızlanan bal üretimine olumlu şekilde yansıyacağı öngörülmektedir. Grafik İpekböceği Yaş Kozası Üretimindeki Değişim (Diyarbakır ve Türkiye), Diyarbakır Türkiye Kaynak: TÜİK, 2011a. Türkiye ipek üretimi yılları arasında hızla düşmüştür yılından sonra toparlanma sürecine giren ipek üretimi yıllar itibariyle yavaş bir artış eğilimine girmiştir. Diyarbakır da Türkiye deki yaş kozanın % 35'i üretilmektedir. Diyarbakır ilinin Kulp ilçesi başta olmak üzere, Lice ve Hani ilçelerinde ipekböceği yetiştiriciliği bilinci artmış ve verimli bir üretim yapılmaya başlanmıştır. Uygulanmakta olan projeler ve tanıtım faaliyetleriyle Diyarbakır ipeğini markalaştırma çalışmaları önemli mesafeler kaydetmektedir. Tablo Su Ürünleri Yetiştiriciliği (Kültür Balıkçılığı), 2011 Alabalık (Ton) Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2011a. TRC2 Bölgesi 2011 yılında Türkiye'de üretilen alabalığın % 4'ünü karşılamıştır ve bölgede 20 milyon TL'lik bir değer üretilmiştir. Bu dönemde Elazığ ili ülke toplam üretiminin % 15'ini karşılamıştır ve toplamda 75 milyon TL'lik bir değer üretmiştir. Yakın bir gelecekte TRC2 Bölgesini çevreleyen su kaynaklarında tatlı su balığı üretim potansiyelinin yeterince kullanılması 154

157 TR22 TR33 TR72 TRA2 TR32 TR83 TR52 TRA1 TR21 TR31 TR61 TRB2 TR71 TR90 TRB1 TR82 TR62 TR41 TRC2 TR42 TR63 TRC3 TRC1 TR51 TR81 TR Binler veya teşvik edilmesi suretiyle bölgede üretilen değer miktarında katlanmalar meydana geleceği öngörülmektedir Düzey 2 Bölgeleri Karşılaştırmalı Hayvansal Üretim Değerleri Grafik Düzey 2 Bölgeleri Hayvansal Üretim Miktarları, Süt Üretimi (Bin Ton), Süt Üretimi Kaynak: TÜİK, 2011a. TRC2 Bölgesinde üretilen süt miktarı toplam ülke genelinin % 3'ünü karşılamaktadır. Süt ve süt mamulleri stratejik beslenme açısından stratejik ürünler arasında bulunmaktadır. Hayvancılıkta modern tekniklerin kullanıldığı Avrupa ülkelerinde özellikle İngiltere, Fransa ve Almanya'da yıllık süt üretim miktarı 150 milyon tonu aşmış bulunmaktadır. TRC2 Bölgesindeki bitkisel üretim potansiyeli ile hayvancılığın paralel bir şekilde geliştirilmesi durumunda bölgenin yakın bir gelecekte önemli süt üretim merkezlerinden birinin olması öngörülebilir. 155

158 Bin Ton Grafik TRC2 Bölgesi Süt Üretimindeki Değişim, ,00 350,00 300,00 250,00 200,00 150,00 Büyükbaş (Süt) Küçükbaş (Süt) 100,00 50,00 0,00 Kaynak: TÜİK, 2011a. TRC2 Bölgesi özellikle süt üretim miktarı açısından bakıldığında büyükbaş süt üretiminin ülke ortalamasının altında olması ve bölgede çok yoğun miktarda koyun sütü üretilmesi sonucu bölge üretimi diğer bölgelere nazaran düşük görülmekle beraber, üretimin yıllar itibariyle artış kazandığı tespit edilmiştir Tarımsal Alet-Makine Varlığı Tablo TRC2 Bölgesi Tarımsal Alet-Makine Varlığı, 2011 Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Türkiye Pulluk Ekim makinesi Gübre dağıtma makinesi Su pompası Sabit süt sağım tesisi Seyyar süt sağım makinesi Biçerdöver Traktör Kaynak: TÜİK, 2011a. GAP Projesiyle birlikte TRC2 Bölgesinde tarımsal alet-makine üretimiyle alakalı bir pazarın oluşacağı ve böylelikle bölgede tarımsal alet-makine varlığının artacağı öngörülmektedir. 156

159 Tarımda İşletme Büyüklükleri Tablo Tarımda Ortalama İşletme Büyüklükleri, 2012 Tarımsal İşletme Başına Düşen Arazi Miktarı (ha) Şanlıurfa 18,9 Diyarbakır 8,2 TRC2 Bölgesi 13,6 Türkiye 5,9 Kaynak: TÜİK, 2012f. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere Türkiye de işletme başına düşen ortalama alan sadece 6 hektardır. Bu miktar TRC2 Bölgesi nde 13,6 hektardır. Küçük çiftliklerde modern donanım ve binalara yapılan büyük yatırımlardan ekonomik getiri elde etme olanakları sınırlıdır. Küçük çiftlikler aynı zamanda işgücüne yeterli istihdamı sağlamamaktadır. Bu kısıtlamalara ek olarak, çoğunluğa tekabül eden bu küçük işletmeler; hanehalkının büyük bir bölümünün düşük gelirli ya da yoksulluk sınırında olması gibi sosyal sorunlar doğurmaktadır. Bir diğer sorun ise tarım işletmelerinin birden fazla parsele bölünmesidir. Çiftliklerin büyük bir kısmı 3 parselden fazla parçaya ayrılmıştır. Bu bölünme bir yandan makineleşme, yoğun otlatma sistemlerinin benimsenmesi gibi olanakları kısıtlamakta bir yandan da kayıpların artmasına ve üretim maliyetlerinin yükselmesine neden olmaktadır Üretici örgütleri Üretici örgütlerinin görev ve amaçları ihtiyaçlar doğrultusunda, ortaklarını iyileştirilmiş bir üretim ve pazarlama zinciri için örgütlemektir. Bu örgütler ürünlerin daha iyi değerlendirilmesi, zararların düşürülmesi ve daha verimli üretim sağlanması için projeler gerçekleştirebilmektedir. Üretici örgütlerinden birinin üyesi olmak üreticiler için grup halinde örgütlenme ve pazarlama zincirlerinde daha fazla güç kazanma olanağı da sağlamaktadır. Üretici örgütleri tarım işletmelerine, işleme tesislerine ya da meyve ve sebzeler için soğuk hava depolarına, ayıklama ve sınıflandırma tesislerine sahip olabilmekte bu şekilde üretim ve pazarlama kanalında yer almak için gerekli altyapılarını oluşturma haklarına sahiptirler. Yukarıda bahsedilen faaliyetlerin geliştirilebilmesi için TRC2 Bölgesi nde düşük olan örgütlenme düzeyinin yaygınlaştırılması ve kooperatif sayısının artması gerekmektedir. Bölgede çiftçi örgütlenmesi yeterli olmadığı için üretilen ürünlerin önemli bir kısmı düşük fiyata satılmakta ve esas kazancı aracılar elde etmektedir. Örgütlenme eksikliği ürünlerin ihraç edilmesini de güçleştirmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Kooperatif Sayısı, Şubat 2013 Tarımsal Kooperatif Tarımsal Birlik 157

160 Sayısı 158 Sayısı Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kaynak: GTHB, sayılı ve 1988 tarihli Kanun ile değiştirilen 1163 sayılı, 1969 tarihli Kanuna göre kurulan Tarım Kooperatifleri; Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinden, Sulama Kooperatiflerinden, Su Ürünleri Kooperatiflerinden ve Şeker Pancarı Kooperatiflerinden oluşmaktadır. Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri esas olarak bitkisel ürünler, besicilik ve hayvancılık da dâhil olmak üzere üretimle ve pazarlamayla ilgili faaliyetleri üstlenmektedirler. Bu kooperatifler çoğunlukla çok amaçlı kuruluşlardır ve genellikle belirli bir ürün veya ürün grubunda uzman değildirler. TRC2 Bölgesi ndeki kooperatif sayısı Türkiye deki toplam sayıya oranlandığında % 3 gibi çok düşük bir rakam ortaya çıkmaktadır Sanayi Genel Göstergeler Tablo TRC2 Bölgesi Genel Göstergeler Şanlıurfa Diyarbakı r TRC2 Bölgesi Türkiye İmalat Sanayi Gelişmişlik Sıralaması (2003) Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Sıralaması- (2011) Kurulan Şirket ve Kooperatiflerin Toplam Sayısı (2012) Kapanan Şirket ve Kooperatiflerin Toplam Sayısı (2012) Kişi Başına Toplam Elektrik Tüketimi (kwh) (2011) Kişi Başına Toplam Elektrik Tüketimi İl Sıralaması (2011) Sanayi Elektrik Tüketimi Payı (%, 2011) 0,45 0,26 0, Kaynak: TÜİK, 2011b; KB, TRC2 Bölgesi henüz kendi potansiyelini yansıtan gelişmiş bir sanayiye sahip değildir. DPT tarafından yapılan İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2003) sonuçlarına göre TRC2 Bölgesi 26 Düzey 2 Bölgesi içinde sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında 23 üncü, imalat sanayi gelişmişlik sıralamasında da 22 nci sırada yer almaktadır yılı Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksinde ise Şanlıurfa ili 73, Diyarbakır ili 67'nci sıradadır. Sanayi için önemli gelişmişlik göstergelerinden biri olan elektrik tüketimine

161 bakıldığında, TRC2 Bölgesi nin sanayi elektrik tüketiminin Türkiye toplamı içindeki payının sadece % 0,71 olduğu görülmektedir. Grafik 3-36 TRC2 Bölgesi nde İşletmelerin Faaliyete Geçme Yıllarına Göre Dağılımı, DİYARBAKIR ŞANLIURFA Kaynak: DTSO, 2013; ŞUTSO, Diyarbakır ve Şanlıurfa TSO'larından alınan verilere göre mevcut işletmelerin faaliyete geçme yıllarına bakıldığında, Bölgede sanayileşme süreci, güvenlik ve istikrar durumuna paralel olarak değiştiği görülmektedir. İşletmelerin faaliyete geçme başvuruları son 10 yılda hız kazanmış, özellikle son 5 yılda önemli bir yükseliş sağlamıştır. Bölge illerinde 2008 yılından sonra faaliyete geçen işletme sayısı tüm işletmelerin % 60'ını oluşturmaktadır. Bu durum bölgede olumlu bir gelişmenin göstergesi olarak anlaşılabilir. Aynı zamanda bölgede faaliyet gösteren işletmelerin genç olduğunu göstermektedir Sanayinin Sektörel Dağılımı, Sanayi İstihdamı Sanayinin Sektörel Dağılımı TRC2 Bölgesinde sanayinin sektörel dağılımı incelenirken Bölge illerinin Ticaret ve Sanayi Odalarında kayıtlı işletme verilerinden ve Sosyal Güvenlik Kurumu istatistikleri yıllığından faydalanılmıştır. NACE Rev.2 sınıflandırmasına göre B grubu (05-09) Madencilik ve Taş Ocakçılığı ve C grubu (10-33) İmalat Sanayi alt faaliyet kollarındaki işletmeler baz alınmıştır. Söz konusu faaliyet kollarında Ticaret ve Sanayi Odalarına kayıtlı Diyarbakır'da 732, Şanlıurfa'da 675 adet işletme vardır. Sosyal Güvenlik Kurumu verilerine göre ise işletme sayıları aşağıdadır. 159

162 Sektör Kodu (Nace) Tablo TRC2 Bölgesi nde Sanayi İşletmelerinin Sektörel Dağılımı, 2011 Faaliyet Kolu 160 Diyarbakır Şanlıurfa Türkiye İşletm e Sayısı % İşletm e Sayısı % İşletme Sayısı 05 Kömür ve Linyit Çıkartılması 0 0% 0 0% 740 0% 06 Ham Petrol ve Doğalgaz Çıkarımı 15 1% 1 0% 51 0% 07 Metal Cevheri Madenciliği 3 0% 0 0% 939 0% 08 Diğer Madencilik ve Taş Ocağı 91 7% 40 4% % 09 Madenciliği Destekleyici Hizmet 4 0% 3 0% 267 0% 10 Gıda Ürünleri İmalatı % % % 11 İçecek İmalatı 2 0% 3 0% 578 0% 12 Tütün Ürünleri İmalatı 2 0% 0 0% 57 0% 13 Tekstil Ürünleri İmalatı 78 6% 38 4% % 14 Giyim Eşyaları İmalatı 39 3% 14 1% % 15 Deri ve İlgili Ürünler İmalatı 3 0% 3 0% % Ağaç, Ağaç Ürünleri Ve Mantar % 15 1% % Üretimi 17 Kâğıt ve Kâğıt Ürünleri İmalatı 5 0% 1 0% % 18 Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğ. 35 3% 32 3% % 19 Kok Kömürü ve Petrol Ürünleri İmalatı 3 0% 6 1% 375 0% 20 Kimyasal Ürünleri İmalatı 22 2% 31 3% % 21 Eczacılık ve Ecz.İlişkin Mal. İmalatı 3 0% 1 0% 205 0% 22 Kauçuk ve Plastik Ürünler İmalatı 57 4% 33 3% % 23 Metalik Olmayan Ürünler İmalatı 87 7% 80 7% % 24 Ana Metal Sanayi 18 1% 16 1% % 25 Fabrik Metal Ürünler - Mak. Tec. Hariç 85 6% 44 4% % 26 Bilgisayar, Elekronik ve Optik Üretimi 8 1% 0 0% % 27 Elektrikli Techizat İmalatı 19 1% 25 2% % 28 Makine ve Ekipman İmalatı 35 3% 45 4% % 29 Motorlu Kara Taşıtı ve Römork İmalatı 22 2% 4 0% % 30 Diğer Ulaşım Araçları İmalatı 3 0% 0 0% % 31 Mobilya İmalatı 53 4% 40 4% % 32 Diğer İmalatlar 15 1% 8 1% % 33 Makine ve Ekipman Kurulumu ve On % 77 7% % Kaynak: SGK, Toplam %

163 SGK verilerine göre sanayi faaliyet kolunda Diyarbakır'da Şanlıurfa'da ise işletme bulunmaktadır. Bölgedeki sanayi işletmeleri; 10-Gıda Ürünleri İmalatı (Diyarbakır % 29, Şanlıurfa % 48), 33-Makine ve Ekipman Kurulumu ve Onarımı (Diyarbakır % 14, Şanlıurfa % 7) ve 23-Metalik Olmayan Ürünlerin İmalatı (Diyarbakır % 7, Şanlıurfa % 7) faaliyet kollarında yoğunlaşmaktadır. Önceki yıllarda faaliyet kolu oranlarında ön plana çıkan Tekstil Ürünleri İmalatındaki işletme sayısı özellikle Şanlıurfa'da geçen senelere oranla düşük görünmektedir. Türkiye ve TRC2 Bölgesi ndeki sanayi işletmelerinin sektörel dağılımı karşılaştırıldığında; Bölgedeki işletmelerin 10-Gıda Ürünleri İmalatı, 33-Makine ve Ekipman Kurulumu Onarımı, 23- Metalik Olmayan Ürünlerin İmalatı ve 08-Diğer Madencilik ve Taş Ocakları faaliyet kollarında Türkiye ortalamasını aştığı görülmektedir. Ancak 14-Giyim Eşyaları İmalatı (% 12), 25- Fabrikasyon metal ürünleri imalatı (% 12) ve 31-Mobilya imalatı (% 7) faaliyet kollarında Türkiye ortalaması Bölge ortalamasının üzerinde bir orana sahiptir Sanayi Kapasite Verileri TRC2 Bölgesinin Sanayi durumu hakkında fikir vermesi açısından, il genelinde sanayi kapasite raporu alan işletmelere ilişkin veriler ve imalat için kodlanan ürünler verilmiştir. Tablo 3-60: TRC2 Bölgesi Kapasite Raporu Verileri, Nisan 2013 Diyarbakır Şanlıurfa Türkiye Firma Sayısı Kapasite Raporu Sayısı Toplam Çalışan Sayısı Kaynak: TOBB, TRC2 Bölgesinde alınan kapasite raporu verilerine bakıldığında son 3 yıl içerisinde Diyarbakır'da 411, Şanlıurfa'da 526 işletmenin kapasite raporu aldığı görülmektedir. Şanlıurfa ilinde Diyarbakır'a göre daha fazla belge alınmasına rağmen rapora esas toplam çalışan sayısı birbirine yakın düzeydedir. Tablo 3-61: İlçelere Göre Kapasite Raporu Verileri, Nisan 2013 Diyarbakır Şanlıurfa İlçe Adı Sayı İlçe Adı Sayı Merkez 345 Merkez 386 Bismil 33 Viranşehir 40 Hani 14 Akçakale 36 Silvan 12 Birecik 34 Ergani 8 Siverek 25 Kulp 8 Ceylanpınar

164 Çermik 7 Bozova 13 Hazro 5 Harran 11 Çüngüş 5 Hilvan 10 Eğil 5 Suruç 8 Dicle 4 Halfeti 5 Çınar 4 Lice 4 Kocaköy 2 Yenişehir 1 Toplam 457 Toplam 584 Kaynak: TOBB, Kapasite raporlarının ilçelere göre dağılımında Merkez ilçeler ön plana çıkmaktadır. Merkez ilçelerden sonra en fazla kapasite raporu alan ilçeler arasında Diyarbakır'da Bismil, Şanlıurfa'da Viranşehir ilçeleri gelmektedir. Tablo 3-62: Diyarbakır İli Kapasite Raporunda Kodlanan İlk 10 Ürün, Nisan 2013 Sıra Açıklama Kapasite Rapor Sayısı 1 Pamuk tohumu yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar 34 2 Mermer ve traverten, ham veya kabaca tıraşlanmış 30 3 Pamuk (kardelenmiş veya taranmış) 30 4 Mıcır 26 Kepek, kavuz ve diğer artıklar (buğdayın kalburdan geçirilmesi, 5 öğütülmesi veya diğer işlemleri sonucunda kalan) 22 6 Hazır Beton 21 Sözleşme Esasına Dayalı Diğer Yiyecek Hizmetleri (Yemek 7 Fabrikaları ve Toplu Yemek Mutfakları) 20 Doğal Taşlardan Kaldırım Döşemeleri, Kaldırım Kenar Taşları, 8 Büyük ve Yassı Döşeme Taşları 18 9 Ekmeklik ve Kaplıca (kızıl) Buğday Unu Mutfak Mobilyaları 13 Kaynak: TOBB, Tablo 3-63: Şanlıurfa İli Kapasite Raporunda Kodlanan İlk 10 Ürün, Nisan 2013 Sıra Açıklama Kapasite Rapor Sayısı 1 Pamuk Tohumu Yağı Üretiminden Arta Kalan Küspe ve Katı Atıklar

165 2 Pamuk (Kardelenmiş veya Taranmış) Mıcır 38 4 Sebzeler (Patates, Soğan, Mantar ve Yer Mantarı Hariç) ve Sebze Karışımları, Kurutulmuş (Tüm, Parça, Dilimlenmiş veya Toz Halinde Fakat Daha Fazla 28 Hazırlanmamış Kepek, Kavuz ve Diğer Artıkları (Buğdayın Kalburdan Geçirilmesi, 5 Öğütülmesi veya Diğer İşlemleri Sonucunda Kalan) 28 Sözleşme Esasına Dayalı Diğer Yiyecek Hizmetleri ( Yemek Fabrikaları ve 6 Toplu Yemek Mutfakları) 27 7 Bulgur 25 8 Hazır Beton 24 Pamuk Tohumu Yağı ve Fraksiyonları, Ham (Kimyasal Olarak Değiştirilenler 9 Hariç) 21 Dokuma Kumaşlar İçin Taranmış Pamuktan İplikler (Perakende Satışa Hazır 10 Olmayan) (Halı ve Yer Kaplaması İçin Olanlar Hariç) 15 Kaynak: TOBB, İşletmelerin imalat için kodladığı ilk 10 ürün bilgilerine bakıldığında; her iki ilde de pamuk, mıcır, kepek, hazır beton ve yiyecek hizmetleri ürünleri listeye girmektedir. Şanlıurfa'da pamuk ve pamuk yağı için alınan kapasite raporları beklendiği gibi yüksek sayıdadır ayrıca kurutulmuş sebze ürünü ön plana çıkmaktadır. Diyarbakır'da bölgedeki doğal kaynaklara bağlı olarak (mermer, bazalt taşı vb) mermer imalatı ve doğal taşlardan kaldırım döşemeleri imalatının ön plana çıktığı görülmektedir ayrıca mutfak mobilyaları imalatı da listeye girmiştir Sanayideki İstihdam Durumu Tablo 3-64: Türkiye ve TRC2 Bölgesi nde İstihdamın Sektörel Dağılımı, (%) Yıl TRC2 Bölgesi Türkiye Tarım Sanayi Hizmetler Tarım Sanayi Hizmetler ,5 14,9 51,4 25,7 26, ,8 16,8 58, ,8 49, ,9 17, ,5 26,7 49, ,4 16,8 49,6 23,7 26,8 49, ,9 16,2 54,9 24,6 25,3 50, ,9 17,2 54,9 25,2 26,2 48, ,1 18,6 53,3 25,5 26,5 48, ,1 23,7 46,2 24,6 26,0 49,4 Kaynak: TÜİK, 2012g. 163

166 % Grafik 3-37: Yıllara Göre İstihdamın Sektörel Dağılımı TRC2-Türkiye Karşılaştırması, , ,4 49,6 54,9 54,9 53,3 46, ,2 49,8 49,5 50,1 48,6 48,1 49,4 33,5 33,4 28,9 24,8 24,9 27,9 28,1 30,1 25, ,5 23,7 24,6 25,2 25,5 24,6 14,9 16,8 17,1 16,8 16,2 17,2 18,6 23,7 26,3 26,8 26,7 26,8 25,3 26,2 26,5 26 TRC2 Bölgesi Tarım Sanayi Hizmetler Türkiye Kaynak: TÜİK, 2012g Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre TRC2 Bölgesi nde sanayi iş kolunun toplam istihdamdaki payı artış eğilimindedir. Özellikle son 3 yıldaki gelişme sonucu sanayi iş kolunda Bölge ortalaması % 23,7 ile Türkiye ortalamasına(% 24,6) yaklaşmıştır. Grafiğe göre 2008 yılında tarım sektöründeki istihdamda yaşanan kırılmanın ardından toparlanma yaşamıştır. Tarımdan kopan işgücü Bölgede hizmetler iş koluna yönelirken Türkiye genelinde ise daha çok sanayi iş koluna geçmiştir. Na ce Tablo 3-65: TRC2 İlleri ve Türkiye Sanayi İstihdamının Sektörel Dağılımı, 2011 Faaliyet Kolu Diyarbakır Şanlıurfa Türkiye İstihdam % İstihdam % İstihdam % 05 Kömür ve Linyit Çıkartılması 0 0% 0 0% % 06 Ham Petrol ve Doğalgaz Çıkarımı 406 2% 45 0% % 07 Metal Cevheri Madenciliği 14 0% 0 0% % 08 Diğer Madencilik ve Taş Ocak % 509 4% % 09 Madenciliği Destekleyici Hizmet 23 0% 15 0% % 10 Gıda Ürünleri İmalatı % % % 11 İçecek İmalatı 72 0% 23 0% % 12 Tütün Ürünleri İmalatı 389 2% 0 0% % 13 Tekstil Ürünleri İmalatı % % % 14 Giyim Eşyaları İmalatı 775 5% 109 1% % 15 Deri ve İlgili Ürünler İmalatı 35 0% 35 0% % 16 Ağaç, Ağaç Ürünleri ve Mantar Ür % 66 1% % 164

167 Na ce Faaliyet Kolu Diyarbakır Şanlıurfa Türkiye İstihdam % İstihdam % İstihdam % 17 Kâğıt ve Kâğıt Ürünleri İmalatı 21 0% 2 0% % 18 Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğ % 260 2% % 19 Kok Kömürü ve Petrol Ürün. İm. 28 0% 34 0% % 20 Kimyasal Ürünleri İmalatı 223 1% 347 3% % 21 Eczacılık ve Ecz.İlişkin Mal. İm. 15 0% 39 0% % 22 Kauçuk ve Plastik Ürünler İm % 257 2% % 23 Metalik Olmayan Ürünler İma % % % 24 Ana Metal Sanayi 197 1% 217 2% % 25 Fabrik. Metal Ürün.(Mak. Tec. Har) 807 5% 518 4% % 26 Bilgisayar, Elekronik ve Optik Ür % 0 0% % 27 Elektrikli Techizat İmalatı 361 2% 359 3% % 28 Makine ve Ekipman İmalatı 343 2% % % 29 Motorlu Kara Taşıtı ve Römork İm % 11 0% % 30 Diğer Ulaşım Araçları İmalatı 37 0% 0 0% % 31 Mobilya İmalatı 385 2% 384 3% % 32 Diğer İmalatlar 46 0% 70 1% % 33 Makine ve Ekipman Kurulumu Ve On % 901 8% % Toplam Kaynak: SGK, Sosyal Güvenlik Kurumu verileri esas alındığında sanayinin sektörel dağılımı Türkiye genelinde; 14-Giyim Eşyaları İmalatı (% 13), 13-Tekstil Ürünleri İmalat (% 12), 10-Gıda Ürünleri İmalatı (% 12), 25-Fabrikasyon Metal Ürünleri İmalatı (% 11) faaliyet kolları ön plana çıkmaktadır. Diyarbakır'da ise en çok istihdamı 33-Makine Ve Ekipmanları Kurulumu ve Onarımı (% 18), 10-Gıda Ürünleri İmalatı (% 17), 23- Metalik Olmayan Ürünlerin İmalatı (% 13), 08- Diğer Madencilik Ve Taş Ocakçılığı (% 9), 13-Tekstil Ürünleri İmalatı (% 9) faaliyet kolları sağlamaktadır. Şanlıurfa'da işletme sayısı az olmasına rağmen 13-Tekstil Ürünleri İmalatı (% 18) ve 28- Makine ve Ekipman İmalatı (% 15) en çok istihdam sağlayan faaliyet kollarıdır bunları müteakiben 23- Metalik Olmayan Ürünlerin İmalatı (% 11) ve 33-Makine Ve Ekipmanları Kurulumu ve Onarımı (% 8) faaliyet kolları gelmektedir Organize Sanayi Bölgeleri TRC2 Bölgesi bölgesel bazda uygulanmaya başlanan yeni teşvik sistemi ile sanayi yatırımları açısından avantajlı konuma gelmiştir. Bölgede mevcut 4 ü Şanlıurfa ilinde, 2 si Diyarbakır ilinde olmak üzere toplam 6 adet OSB bulunmaktadır. Yatırım taleplerinin artması ile mevcut OSB'lerde ek genişleme alanları tahsis edilmiş ve yeni OSB planlamaları yapılmıştır. 165

168 Aşağıdaki tabloda Bölgede mevcut ve planlama aşamasındaki OSB'lere ilişkin bilgiler verilmiştir. Tablo TRC2 Bölgesi ndeki Organize Sanayi Bölgeleri, 2012 OSB Adı Durumu Tahsis Tahsise Toplam Toplam Edilen Firma Göre Alanı Parsel Parsel Sayısı Dolulu (ha) Sayısı Sayısı k Oranı Şanlıurfa 1. OSB Faaliyette % Şanlıurfa 1. OSB Genişleme İnşa Alanı (Batı) Şanlıurfa 1. OSB Genişleme Alanı (Doğu) aşamasında İnşa aşamasında Şanlıurfa 2. OSB Faaliyette % Şanlıurfa Tarım Dayalı Besi İhtisas OSB İnşa aşamasında Şanlıurfa Viranşehir OSB Faaliyette % Planlama Birecik Organize Sanayi Bölgesi Aşamasında Planlama Siverek Organize Sanayi Bölgesi Aşamasında Planlama Suruç Organize Sanayi Bölgesi Aşamasında Diyarbakır OSB Faaliyette % Diyarbakır OSB İlave Alanı İnşa halinde 190 Diyarbakır Tarıma Dayalı İhtisas İnşaat Besi OSB aşamasında % Planlama Lojistik İhtisas OSB Aşamasında Kaynak: OSBÜK, Şanlıurfa 1. Organize Sanayi Bölgesi tarihinde temeli atılan Şanlıurfa OSB ilk etapta 150 hektarlık bir alan üzerine kurulmuş olup daha sonraki yıllarda ihtiyaca binaen yapılan ilaveler ile 493 hektar alana çıkarılmıştır. Şanlıurfa OSB de firmaların sektörel dağılımına bakıldığında, il genelinin sanayi dağılımına yakın bir durum olduğu görülmektedir. Tablo Şanlıurfa I. OSB de Faaliyette Olan İşletmelerin Sektörel Dağılımı, 2013 I. OSB deki Firmaların Sektörel Dağılımı Sektör Firma Sayısı Tekstil 112 Gıda ve İçki 51 Plastik-Kimya 22

169 I. OSB deki Firmaların Sektörel Dağılımı Sektör 167 Firma Sayısı Metal Eşya Makine 13 Metal Olmayan Ürünler 4 Ağaç ve Ağaç Ürünleri 2 Metal Sanayi 2 Kâğıt Sanayi 1 Toplam 207 Kaynak: ŞUTSO, 2013a. Şanlıurfa 1. OSB de tekstil sektörü daha ağırlıklı durumdadır, tekstil firmalarının da % 60 ını çırçır fabrikaları oluşturmaktadır. Dönemsel olarak çalışan bu işletmeler yılın sadece 4-5 ayında faaliyet göstermekte geri kalan zamanlarda çalışmamaktadır. Çırçır fabrikalarının sayılarının fazlalığından dolayı OSB de yeni yatırımcılara yer verme konusunda sıkıntılar yaşanmıştır. Birinci OSB de yer sorununa çözüm için 2. OSB kurulmuş ayrıca 1. OSB'de doğu ve batı yönünde ilave alanlar tahsis edilmiştir. Şanlıurfa 1. OSB İlave Alanı (Batı) 1. OSB nin Batısında kalan alanın büyüklüğü 403 Ha olup, yaklaşık 175 adet sanayi parseli oluşturulması düşünülmektedir ve 50 şer dönümlük alanlar oluşturularak 1.OSB Batı ilave alanının Orta ve Büyük Ölçekli firmalara tahsis edilmesi planlanmaktadır. Şanlıurfa 1. OSB İlave Alanı (Doğu) 1. OSB nin Doğusunda kalan alanın büyüklüğü 143 Ha olup, yaklaşık 125 adet sanayi parseli oluşturulması düşünülmektedir ve 20 şer dönümlük alanlar oluşturularak 1.OSB Doğu ilave alanının Küçük ve Orta Ölçekli firmalara tahsis edilmesi planlanmaktadır. Bu alanın özellikle KSS lerden OSB lere geçişi kolaylaştıracak örnek bir proje olması beklenmektedir Şanlıurfa 2. Organize Sanayi Bölgesi Şanlıurfa da kurulan 2. OSB "Şanlıurfa Sanayisinin Yeniden Yapılandırılması Projesi (ŞSYYP) ismiyle Avrupa Birliği Türkiye Katılım Öncesi Mali İşbirliği Programı ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) kapsamında kuruluş aşamasında finanse edilmiştir. Proje kapsamında, 2. OSB için altyapı inşaatı ile 1. ve 2. OSB ler için arıtma tesisi inşaatı ve müşavirlik hizmetleri yapılmıştır. Projenin UNDP tarafından yürütülen Teknik Destek Bileşeninde ise 2. OSB için stratejik sektörlerin belirlenmesi ve OSB deki firmaların rekabetçi bir biçimde faaliyet göstermelerine imkân tanıyacak iş ortamının tesis edilmesine yönelik faaliyetler yapılmıştır. 2. OSB'de 2013 yılı başı itibariyle tahsis işlemleri yapılan firmaların sektörel dağılımına ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir.

170 Tablo Şanlıurfa 2. OSB de Faaliyette Olan İşletmelerin Sektörel Dağılımı, OSB deki Firmaların Sektörel Dağılımı Sektör Firma Sayıları Gıda ve İçecek 25 Plastik-Kimya 19 Tekstil 20 Metal Eşya Makine 13 Metal Olmayan Ürünler 13 Elektrikli Makineler 7 Metal Sanayi 6 Enerji Yenilenebilir Enerji 3 Ağaç ve Ağaç Ürünleri 1 Toplam 107 Kaynak: ŞUTSO, 2013a. Şanlıurfa Sanayisinin Yeniden Yapılandırılması Projesi kapsamında geliştirilen 2. OSB'deki mevcut işletmelerin dağılımına bakıldığında; gıda ve içecek (20 %), plastik-kimya (16 %) ve tekstil (15 %) faaliyet kollarının önde geldiği görülmektedir. Bu sektörleri 13 % değerle metal eşya makine ve metal olmayan ürünler izlemektedir. 2. OSB Tekstil Adası Projesi Yeni Teşvik Sistemi ile gelen Hazır Giyim Sektörü talepleri üzerine 2. OSB nin Doğusunda yer alan yaklaşık 350 dönümlük 2. OSB ye ait olan alan, Tekstil Adası olarak planlanmış ve ön parselizasyon çalışmaları tamamlanmıştır. Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığından onaylanan proje ile yaklaşık 5 er dönümden oluşan 52 parsel oluşturulmuştur. İstanbul Hazır Giyim ve Konfeksiyon İhracatçıları Birliği (İHKB) ile birlikte bu alanda bir konfeksiyon kümelenme projesinin gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Proje ile konfeksiyon yan sanayisinde faaliyet gösteren firmaların Şanlıurfa ya getirilmesi ve aynı zamanda büyük konfeksiyon firmalarının da Şanlıurfa ya yatırım yapmasına öncülük etmesi hedeflenmektedir Şanlıurfa Viranşehir Organize Sanayi Bölgesi yılında kesin yer seçimi yapılmış olan Viranşehir OSB tüzel kişilik kazanmıştır. Viranşehir Tepedüzü mevkiinde 186 hektarlık alan üzerine kurulmuş olan OSB de 136 adet sanayi parseli mevcuttur. Bu parsellerin çoğu, gıda sektöründe faaliyet gösteren firmalara 36 parselde tahsisleri yapılmıştır Şanlıurfa Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi 168

171 Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi; Şanlıurfa Merkez İlçesi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi tarafından yapılan proje kapsamında, Şanlıurfa merkez Gaziantep yolu 4 üncü km. Çalışkanlar ve Koçören mevkiinde yer almaktadır. Besicilik alanında organize bir alan oluşturularak, bu sektörde faaliyet gösteren kişi ve firmaların anılan bölgede sağlıklı bir çalışma alanına kavuşturulması amacıyla kurulacak OSB nin, 853 hektarlık alan üzerinde her biri 5000 m 2 lik 532 adet işletmeden oluşması planlanmaktadır. Projenin hedeflerinden biri; Şanlıurfa İlinin kenar semtlerinde bulunan 400 civarında mağarada, ekstansif besicilik yapılmasından kaynaklanan olumsuz koşulların ortadan kaldırılmasıdır. İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesinin imar uygulaması ve nazım imarı tamamlanmış olup, ifraz ve parselasyon çalışmaları devam etmektedir Şanlıurfa İlindeki Diğer Organize Sanayi Bölgeleri Birecik Organize Sanayi Bölgesi: yılında kesin yer seçimi yapılmış olan Birecik OSB, Kırmızı Harabe mevkiinde 200 hektar alan üzerine kurulmaktadır. Yatırım programına alınan OSB'nin yönetimi kurulmuş olup inşaat faaliyetleri devam etmektedir. Siverek Organize Sanayi Bölgesi: Kesin yer seçimi yapılmış olan Siverek OSB'nin Gavurköy-Lodik Tepe mevkiinde 245 hektar alan üzerine kurulması planlanmaktadır. Gerekli resmi başvuruların yapıldığı organize sanayi bölgesi kuruluş aşamasındadır. Suruç Organize Sanayi Bölgesi: Kesin yer seçimi yapılmış fakat henüz tüzel kişiliğini kazanmamış Suruç OSB'nin Karataş mevkiinde 72 hektar alan üzerine kurulması planlanmaktadır. Gerekli resmi başvuruların yapıldığı organize sanayi bölgesi kuruluş aşamasındadır Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi Organize sanayi bölgesi heyeti, Diyarbakır İl Özel İdaresi Müdürlüğü ve Ticaret Sanayi Odası Başkanlığının iştirakleriyle 1991 yılında kurulmuştur. Diyarbakır-Elazığ Karayolunun 22 nci kilometresinde toplam 532 hektar alan üzerinde faaliyet gösteren Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesinin istihdam sayısı kişi civarındadır. OSB kurulduktan sonra arsa tahsis işlemleri yapıladığından dolayı, bazı işletmeler faaliyete geçmiş durumda iken bazıları inşaat, bazıları da proje aşamasındadırlar. OSB ye şu anda taleplerinin karşılanmasının mümkün olmadığı 200 civarında başvuru bulunmaktadır. Diyarbakır OSB de bazı parsellerin inşaata uygun olmamasından dolayı tahsis edilen alana göre doluluk oranı 92 % olarak görülmektedir. Revize imar planı ile bu alanlar takas için ayrılmaktadır. Tablo Diyarbakır OSB de İşletmelerin Durumu ve Faaliyet Alanları, Nisan 2013 Diyarbakır OSB deki Firmaların Sektörel Dağılımı Sektör 169 Firma Sayısı Gıda ve İçki 52

172 Diyarbakır OSB deki Firmaların Sektörel Dağılımı Sektör Firma Sayısı İnşaat Malzemeleri 33 Mermer İşleme 21 Ağaç işleri ve Mobilya 19 Tekstil-Çırçır 18 Metal İşleme 12 Plastik ve Kauçuk 8 Elektrik Makineleri ve Aksamları 4 Diğerleri 29 Toplam 196 Kaynak: DOSBM, Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesinde faaliyette 142, inşaat aşamasında 24 ve proje aşamasında 30 olmak üzere toplam 196 firma mevcuttur. Diyarbakır OSB de faaliyette olan işletmelerin sektörel dağılımına bakıldığında % 27 oranıyla gıda- içki sanayi ve % 17 oranıyla inşaat malzemeleri firmalarının, bu 142 firma arasında öne çıktığı görülmektedir. Bu iki sektörün ardından sırasıyla % 11 ile mermer işleme ve % 10 ile ağaç işleme-mobilya ile tekstil-çırçır sanayi gelmektedir. Bölgede faaliyette bulunan işletmelerin bir kısmı devamlı olarak üretim yapmamakta veya kapasitelerinin altında çalışmaktadır. Diyarbakır organize sanayi bölgesinin altyapısının iyileştirilmesi amacıyla; çevre duvarı yapımına başlanmış, elektrik dağıtım hizmetleri özel bir firmaya ihale edilmiş, demiryolu bağlantısı için TCDD tarafından kamulaştırma işlemleri başlatılmıştır. Ayrıca elektrik altyapısının ve OSB iç yollarının iyileştirilmesi için Karacadağ Kalkınma Ajansından proje desteği alınmıştır Diyarbakır 1. OSB İlave Alan Diyarbakır 1. OSB'de yer tahsisi sorunlarının çözümü için Eğil ilçesinde 190 hektar bir arazinin OSB ye katılması konusunda işlemler başlatılmıştır. Bakanlığın kredi desteği ile Diyarbakır OSB sorumluluğu altında yapılan Arıtma Ha. Tevsii alanı için 2013 yılı yatırım programıyla TL kredi tahsis edilmiştir. İlave alan için yılları arasında Güneydoğu Anadolu Projesi Eylem Planı Kapsamında toplamda TL ödenek ayrılmıştır Diyarbakır Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi Diyarbakır Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi bu alanda Türkiye deki ilk örneklerinden olup kurulma çalışmalarına 2009 yılında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığı arasında imzalanan protokol ile başlanmıştır. Eski Diyarbakır-Şanlıurfa Karayolunun 25 inci kilometresinde toplam 187 hektar üzerinde kurulan OSB nin 84,4 hektarlık 170

173 kısmı sanayi alanı olarak planlanmıştır. Bu alanda toplam 103 parsel mevcut olup, bu parsellerin 82 âdetinin besi ve 21 âdetinin de süt üretim işletmelerine tahsis işlemleri yapılmıştır. İnşaat çalışmaları büyük oranda tamamlanan OSB'nin yakın zamanda faaliyete geçmesi planlanmaktadır Küçük Sanayi Siteleri Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerindeki KSS ler, 2013 Doluluk KSS Adı Yeri İşyeri Sayısı İstihdam Oranı (%) Merkez Oto Diyarbakır-Merkez Marangozlar Diyarbakır-Merkez Oto Tamircileri Diyarbakır-Merkez Oto Tamircileri Diyarbakır-Merkez Bismil Diyarbakır-Bismil Ergani Diyarbakır-Ergani Silvan Diyarbakır-Silvan Toplam Diyarbakır Evren Şanlıurfa-Merkez Birecik Şanlıurfa-Birecik Siverek Şanlıurfa-Siverek Suruç Şanlıurfa-Suruç Toplam Şanlıurfa Genel Toplam TRC2 Bölgesi Kaynak: DBSTİM, 2013; ŞBSTİM Diyarbakır ilinde 4 ü merkezde olmak üzere toplam 7 adet KSS, Şanlıurfa ilinde 1 i merkezde olmak üzere toplam 4 adet KSS bulunmaktadır. Diyarbakır il ve ilçelerinde bulunan KSS'ler yüksek doluluk oranında hizmet vermektedir. İl merkezinde 3 adet Oto Tamircileri KSS ve 1 adet Marangozlar KSS bulunmaktadır. Mevcut KSS'ler dışında, Diyarbakır ilinde 280 işyeri olarak planlanan Metal İşleri Küçük Sanayi Sitesi inşa edilmiş ve faaliyete geçme aşamasına gelmiştir. Ayrıca, yeni bir oto tamircileri sitesi ile diğer esnafların ihtiyaçlarını içerecek karma bir sitenin yapılması için arsa tahsis/satın alma çalışmaları devam etmektedir. Benzer bir çalışma için Diyarbakır Mermerciler, Metalciler ve Gıda İmalatçıları KSS Yapı Kooperatifi Karacadağ Kalkınma Ajansından proje desteği almıştır. Diyarbakır Merkezde tekstil işletmeleri için bir sanayi sitesinin kurulması yönünde de girişimler mevcuttur. 171

174 Diyarbakır İlçelerinden Silvan, Bismil ve Ergani'de birer KSS hizmet vermektedir. Bismil ve Ergani ilçelerinde kapasite aşımından dolayı yeni KSS alanlarının oluşturulması için girişimler bulunmaktadır. Şanlıurfa İl Merkezinde Evren Sanayi sitesi kapasitesinin üstünde faaliyet göstermekte ayrıca Birecik, Siverek ve Suruç ilçelerinde de birer KSS bulunmaktadır. Evren Sanayi Sitesinin il merkezinden taşınması için yeni sanayi bölgesi kurulmuş ancak taşınma konusunda problemler yaşanmıştır. Aynı şekilde Birecik ilçesinde de yeni kurulan sanayi sitesi ilçe merkezi dışında bulunduğundan merkezi yerlerde faaliyet gösteren işletmeler KSS'ye taşınmamaktadır. Birecik KSS doluluk oranı bundan dolayı kapasitesinin altında görünmektedir. Suruç ve Siverek'te yeni sanayi sitelerinin kurulması için girişimler bulunmaktadır. Ayrıca Viranşehir ilçesinde 1997 yılında kooperatif kurulmuş olup, 250 işyeri olarak düşünülen site için 72 dekar alanın yer seçimi yapılmıştır. Viranşehir KSS 2013 yılı yatırım programına alınmıştır Bölgede Öne Çıkan Sanayi Sektörleri Bölgenin Sanayi Yoğunlaşma Endeksi (LQ) Analizi Sanayi Yoğunlaşma Endeksi (LQ), bölge illerinde faaliyet gösteren sanayi alt sektörlerinde işyeri ve istihdam göstergeleri ile Sosyal Güvenlik Kurumu istatistikleri kullanılarak elde edilmiştir. Sanayi İşyeri Yoğunlaşma Endeksine göre; Şanlıurfa ilinde gıda ürünleri imalatı 3,11, içecek imalatı 1,25, kok kömürü ve petrol ürünleri imalatı 3,85, kimyasal ürünleri imalatı 1,67, eczacılık ve eczacılığa ilişkin malların imalatı 1,17, metalik olmayan ürünler imalatı 1,55, elektrikli teçhizat imalatı 1,34 endeks değerlerine sahip olup, bu sektörlerin ilde görece yoğunlaştığı görülmektedir. Diyarbakır ilinde ise gıda ürünleri imalatı 1,92, kok kömürü ve petrol ürünleri imalatı 3,9, eczacılık ve eczacılığa ilişkin malların imalatı 2,86, metalik olmayan ürünler imalatı 1,37, motorlu kara taşıtı ve römork imalatı 1,53 ve makine ve ekipman kurulumu ve onarımı 1.81 endeks değerleriyle ilde görece yoğunlaşmış sektörlerdir. Şanlıurfa ili 1068 işyeri sayısı ile Türkiye deki sanayi işyerleri içinde % 0,42 lik paya sahip olup, 81 il içindeki sıralamada 37 uncu sıradadır. Diyarbakır ili ise 1316 firma ile % 0,51 lik paya sahip olup 31 inci il konumundadır. Sanayi İstihdamının Yoğunlaşma Endeksine göre; Şanlıurfa ilinde gıda ürünleri imalatı 1,92, tekstil ürünleri imalatı 1,18, ağaç, ağaç ürünleri ve mantar üretimi 1,38, kok kömürü ve petrol ürünleri imalatı 1,07, kimyasal ürünleri imalatı 1,23, eczacılık ve eczacılığa ilişkin malların imalatı 1,06, metalik olmayan ürünler imalatı 1,78 endeks değerleri ile yoğunlaşma göstermektedir. Diyarbakır ilinde ise gıda ürünleri imalatı 1,43, içecek imalatı 1,18, ağaç, ağaç ürünleri ve mantar ürünleri imalatı 1,38, metalik olmayan ürünler imalatı 2,17, makine ve ekipman kurulumu ve onarımı 3,71 endeks değeri ile Türkiye referansına oranla yoğunlaşma göstermektedir. 172

175 Bölgenin Sanayi Alt Sektörleri Bazında 3 Yıldız Analizi Sanayi alt sektörleri içinde, bölgenin temel sektörleri olup kümelenme potansiyeli taşıyan sektörlerin belirlenmesi için, Sosyal Güvenlik Kurumu istatistikleri kullanılarak 3 yıldız analizi uygulanmıştır. Nace revize 2 sınıflamasına göre 2 basamaklı alt sektörler için yapılan analizde; sektörlerin büyüklük, başatlık ve uzmanlaşma katsayılarının, belirlenen eşik değerleri aşması durumunda 3 yıldız aldığı ve kümelenme potansiyeli taşıdığı kabul edilmektedir. Analizde kullanılan eşik değerler literatürde kullanılan değerler göz önünde bulundurularak bölge sanayi alt sektörlerinin göstergelerine uygun olarak belirlenmiştir. Buna göre eşik değerler; büyüklük için 5, başatlık için % 3 uzmanlaşma için ise 1 olarak alınmıştır. Buna göre Şanlıurfa da 6 adet sanayi alt sektörü, her 3 katsayıda eşik değerin üstünde değer alarak 3 yıldız almıştır. Şanlıurfa da kümelenme potansiyeli taşıyan sektörler aşağıdaki tabloda görülmektedir. SK 8 Tablo Şanlıurfa İli Sanayi Alt Sektörleri Üç Yıldız Analizi, 2011 Sektör Adı Diğer Madencilik ve Taş Ocak. İşyeri Sayısı Çalışan Sayısı Büyüklük Başatlık Uzmanlaş ma Gıda Ürünleri İmalatı Tekstil Ürünleri İmalatı Metalik Olmayan Ürünler İmalatı 28 Makine ve Ekipman İmalatı Makine ve Ekipman Kurulumu ve Onarımı Kaynak: SGK, Yukarıdaki tabloda yer 8, 10, 13, 23, 28 ve 33 kodlu sanayi sektörleri 3 yıldız alarak, kümelenme potansiyeli taşıyan sektörler olarak öne çıkmaktadır. Aşağıdaki tabloda Diyarbakır da sanayi alt sektörlerinde bulunan 4 sektör 3 yıldız almıştır. Sektör Kodu 8 Tablo Diyarbakır İli Sanayi Alt Sektörleri Üç Yıldız Analizi, 2011 Sektör Adı Diğer Madencilik ve Taş Ocakçılığı İşyeri Sayısı Çalışan Sayısı Büyüklük Başatlık Uzmanlaşma 91 1, Gıda Ürünleri İmalatı 386 2, Metalik Olmayan Ürünler 13 İmalatı 87 2, Makine ve Ekipman 23 Kurulumu ve Onarımı 182 2, Kaynak: SGK,

176 Diyarbakır da ayrıca 06 kodlu ham petrol ve doğalgaz çıkarımı, 09 kodlu madenciliği destekleyici hizmet, 11 kodlu içecek imalatı, 12 kodlu tütün ürünleri imalatı ile 16 kodlu ağaç ve ağaç ürünleri ve mantar üretimi sektörleri 2 yıldız almıştır Hizmetler Turizm Turizm, dünya genelinde 20 nci yüzyılın son yarısında en hızlı büyümenin görüldüğü yükselen sektörlerden biridir. Başta sadece belli bölgelerde gelişen ve sınırlı sayıda ülkeye gelir getiren turizmde, hızlı bir gelişim yaşanarak yeni destinasyonlar oluşmuş, gelişmekte olan ülkeler de turizm gelirlerinden pay almaya başlamıştır Dünyada Turizm yılları arasındaki Dünya da turizm sektörüne baktığımızda; 2008 yılında dünyada uluslararası turist gelişlerinin, 2007 yılına göre % 2 artarak 922 milyon olduğu, turizm gelirlerinin % 1,7 büyüme göstererek 944 milyar dolara ulaştığı, 2009 yılında dünyada uluslararası turist gelişlerinin, ekonomik krizin etkisiyle, 2008 yılına göre % 4,3 gerileyerek 880 milyona düştüğü, turizm gelirlerinin de % 9,6 azalma göstererek 852 milyar dolara ulaştığı, 2010 yılında dünyada uluslararası turist gelişlerinin 2009 yılına göre % 6,4 oranında büyüyerek 940 milyon dolara, turizm gelirlerinin ise 919 milyar dolara ulaştığı, 2011 yılında ise uluslararası turist gelişleri % 4,6 oranında büyüyerek 983 milyon, turizm gelirleri ise % 3,9 artış göstererek milyar dolara ulaştığı görülmektedir. Aşağıdaki grafikte, dünyada turist gelişlerinde ülkelerin pazar payları verilmektedir. Grafik 3-38: Dünya Uluslararası Turist Gelişlerinde Pazar Payları, 2011 Orta Doğu; 5.6% Afrika; 5.1% Amerika; 15.9% Asya ve Pasific; 22.1% Avrupa; 51.3% 174

177 Kaynak: UNWTO, yılında turist girişleri; 2010 yılı ile karşılaştırıldığında Avrupa da % 6,2, Asya ve Pasifik te % 6,1, Amerika da % 3,9, Afrika da % 0,9 oranlarıyla artış, Orta Doğu da % -8,0 oranında düşüş gözlenmiştir. Turizm gelirleri ise; Avrupa da % 5,2, Asya ve Pasifik te % 4,4, Amerika da % 5,7, Afrika'da % 2,2 oranlarında artış, Orta Doğu da % -14,4 oranında düşüş göstermiştir. Grafiğe göre, turist gelişlerinin yarısından fazlası 504 milyon turist ile Avrupa ya olmaktadır. Avrupa yı; Asya ve Pasifik (217 milyon), Amerika Kıtası (157 milyon), Orta Doğu (55 milyon) ve Afrika (50 milyon) izlemektedir Türkiye de Turizm Türkiye nin yılları arasındaki turizm işletme ve belediye belgeli tesislerdeki geliş sayısı, geceleme sayısı, ortalama kalış süresi ve doluluk oranlarına baktığımızda; 2008 yılında 2007 yılına göre düşüş olduğu ancak sonraki yıllarda yükseliş yaşandığı görülmektedir yılında Türkiye ye gelen yabancı turist sayısı , yerli turist sayısı iken 2011 yılında bu sayı yabancı turist için , yerli turist için ise e çıkmıştır. Paralel şekilde 2007 yılında yabancı turistlerin geceleme sayısı , yerli turistlerin geceleme sayısı iken 2011 yılında yabancı turistlerin geceleme sayısı , yerli turistlerin geceleme sayısı ise olarak gerçekleşmiştir. Özellikle yabancı turist geceleme sayısında yıllar içerisinde ciddi artış olmuştur. Yıllar itibariyle yerli turistlerin ortalama kalış sürelerinde pek bir değişiklik yokken, yabancı turistlerin ortalama kalış sürelerinde 2008 ve 2009 yıllarında yükseliş, sonrasında tekrar düşüş olduğu görülmektedir. Tablo Türkiye Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, Geliş Sayısı Geceleme Sayısı Ortalama Kalış Süresi Doluluk Oranı Yabancı Yerli Toplam Yabancı Yerli Toplam Yabancı 3, Yerli Toplam A (%) B (%) Kaynak: KTB, yılında dünyanın en çok turizm gelirine sahip ilk 10 ülkesi sıralamasında önceki senelere göre çok fazla bir değişiklik olmamıştır, gelen yabancı turist sayısında Türkiye 6 ncı 175

178 sıraya yükselerek Almanya ve İngiltere yi geride bırakmıştır. Ancak turizm gelirleri açısından Türkiye 12 inci sıradadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı 2012 yılı verilerine göre Türkiye ye gelen yabancı ziyaretçi sayısı, bir önceki yıla göre % 1.04 artış göstererek sayısına ulaşmıştır. Aynı dönemde Türkiye de de turizm gelirleri bir önceki seneye göre % 4,40 artarak 29,351 milyar dolara yükselmiştir yılında ülkemize en çok ziyaretçi gönderen ülkeler sıralamasında Almanya % ( ) ile birinci, Rusya Fed. % ( ) ile ikinci, İngiltere % 7.73 ( ) ile üçüncü sıradadır. Tablo Ülkelere Gelen Yabancı Turist Sayıları, 2011 Yabancı Turist Gelişleri 176 Turizm Geliri İlk 10 Ülke Milyon İlk 10 Ülke Milyon 1 Fransa A.B.D A.B.D İspanya Çin Fransa İspanya Çin İtalya İtalya Türkiye 29,3 6 Almanya İngiltere İngiltere Almanya Avustralya Malezya Makao (Çin) - 10 Meksika Hong Kong (Çin) 27.7 Kaynak: UNWTO, TRC2 Bölgesi Turizm Göstergeleri ve Altyapı Durumu Geliş, Geceleme, Ortalama Kalış ve Doluluk İstatistikleri yılları arasında TRC2 ve Şanlıurfa-Diyarbakır özelinde turizm işletme ve belediye belgeli tesislerdeki geliş sayısı, geceleme sayısı, ortalama kalış süresi ve doluluk oranlarına baktığımızda; TRC2 Bölgesine gelen yabancı turist sayısı 2007 yılında iken 2011 yılında yükselmiş, yerli turist sayısı den e inmiş, toplam turist sayısı dan e düşmüştür. TRC2 Bölgesine gelen yabancı turist sayısının, Türkiye ye gelen yabancı turist sayısına oranı 2007 yılında % 0.14 iken 2011 yılında % 0.21 e yükselmiştir. Yerli turist oranına bakıldığında ise; 2007 yılında % olan oran 2011 yılında % 2.09 a düşmüştür. Bölge, yabancı turist sayısında oransal olarak artış yakalamakla birlikte yerli turist oranında azalma yaşamıştır. Bölgenin geceleme sayısı 2007 yılında iken 2011 yılında e gerilemiş, Türkiye deki geceleme sayısına oranı da % 2.51 den % 0.62 ye düşmüştür. Ortalama kalış süreleri 2007 yılında 1, yılında 1.45 olarak gerçekleşerek Türkiye ortalamasının (2,55 ve 2,7) oldukça gerisinde kalmıştır. Bölge için işletmelerin doluluk oranlarına baktığımızda; 2007 yılında turizm işletme belgeli tesisler için oran % iken, 2011 yılında % e yükselmiş ancak Türkiye ortalamasının (%51.46) altında kalmış, belediye

179 belgeli tesisler için ise oran % den % 37,5'e düşmüş fakat yine de bu oran Türkiye ortalamasının (% 33.91) üzerinde gerçekleşmiştir. Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, Şanlıurfa Diyarbakır Tesislere Geliş Sayısı Yabancı Yerli Toplam Yabancı Yerli Toplam Geceleme Sayısı Şanlıurfa Diyarbakır Ortalama Kalış Süresi Şanlıurfa Diyarbakır Doluluk Oranı Şanlıurfa Diyarbakır A (%) B (%) A (%) B (%) Kaynak: KTB, Tablo TRC2 Bölgesi Turizm İşletme ve Belediye Belgeli Tesislere Geliş Sayısı, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, TRC2 Bölgesi Tesislere Geliş Sayısı Yabancı Yerli Toplam Geceleme Sayısı TRC2 Bölgesi 177

180 TRC2 Bölgesi Ortalama Kalış Süresi TRC2 Bölgesi Doluluk Oranı Kaynak: KTB, TRC2 Bölgesi A (%) B (%) A (%) B (%) Turizm işletme ve belediye belgeli tesislerdeki geliş sayısı, geceleme sayısı, ortalama kalış süresi ve doluluk oranlarına il düzeyinde baktığımızda; Şanlıurfa iline gelen toplam turist sayısında artış olmakla birlikte istenen seviyede olmadığı değerlendirilmektedir. Yabancı turist sayısında 2008 ve 2011 yıllarında düşüş görülmesine rağmen, yerli turist sayısının yıllar itibariyle artış göstermesi toplamda gelen turist sayısının yükselmesine neden olmuştur. Şanlıurfa ya gelen yabancı turist sayısının Türkiye ye gelen yabancı turist sayısına oranı 2007 yılında % 0.05, 2011 yılında % 0.06 dır. Yerli turist oranına bakıldığında ise; 2007 yılında % olan oranın 2011 yılında da % 0.70 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Dolayısıyla hem yabancı hem de yerli turist ziyaretçi sayılarında Türkiye ortalamasına göre oransal olarak önemli bir farklılık yaşanmadığı görülmektedir. Turizm alanında önemli potansiyeli bulunan ve turizm altyapısının iyileştirilmesi konusunda önemli yatırımlar yapılan bölgede henüz istenilen düzeyde ziyaretçi artışının yakalanamadığı görülmektedir. Şanlıurfa nın geceleme sayısı 2007 yılında iken 2011 yılında e düşmüş, aynı yıllar için Şanlıurfa nın geceleme sayısının Türkiye deki geceleme sayısına oranı da % 1.14 ten % 0.23 e gerilemiştir. Ortalama kalış süreleri 2007 yılında 1.25, 2011 yılında 1.6 olarak gerçekleşerek Türkiye ortalamasının (2,55 ve 2,7) oldukça gerisinde kalmıştır. Şanlıurfa için işletmelerin doluluk oranlarına baktığımızda; 2007 yılında turizm işletme belgeli tesisler için oran % iken, 2011 yılında % e yükselmiş; belediye belgeli tesisler için ise oran % ten % a gerilemiştir. Aynı yıllar için Türkiye deki doluluk oranlarına baktığımızda; turizm işletme belgeli tesisler için % ve % 51.46, belediye belgeli tesisler için % ve % olarak gerçekleştiği görülmüştür. Her iki tesis türünde de Şanlıurfa nın doluluk oranları, Türkiye ortalamasının altındadır. Grafik 3-39: TRC2 Bölgesi Yıllara Göre Yerli ve Yabancı Ziyaretçi Sayıları,

181 Yabancı Yerli Toplam Yabancı Yerli Toplam Yabancı Yerli Toplam ŞANLIURFA DİYARBAKIR TRC2 BÖLGESİ Kaynak: KTB, Diyarbakır iline gelen yabancı turist sayısı 2007 yılında iken 2011 yılında e yükselmiş, yerli turist sayısı ise den e inmiş, toplam turist sayısı ise den ine düşmüştür. Diyarbakır a gelen yabancı turist sayısının Türkiye ye gelen yabancı turist sayısına oranı 2007 yılında % 0.08 iken 2011 yılında % 0.14 e yükselmiştir. Diyarbakır'daki yerli turist oranına bakıldığında ise; 2007 yılında % olan oran 2011 yılında % 1.39 a düşmüştür. Diyarbakır, yabancı turist sayısında oransal olarak artış yakalamakla birlikte, ilde yerli turist oranında azalma yaşamıştır. Diyarbakır ın geceleme sayısı 2007 yılında iken 2011 yılında e yükselmiş ancak Türkiye deki geceleme sayısına oranı % 1.37 den % 0.38 e gerilemiştir. İlde ortalama kalış süreleri 2007 yılında 1.15, 2011 yılında 1.3 olarak gerçekleşerek Türkiye ortalamasının (2,55 ve 2,7) oldukça gerisinde kalmıştır. Diyarbakır için işletmelerin doluluk oranlarına baktığımızda; 2007 yılında turizm işletme belgeli tesisler için oran % iken, 2011 yılında % e yükselmiş ancak Türkiye ortalamasının (% 51.46) altında kalmış, belediye belgeli tesisler için ise oran % den % e yükselerek Türkiye ortalamasının (% 33.91) üzerinde gerçekleşmiştir. Diyarbakır ve Şanlıurfa nın turizm işletme ve belediye belgeli tesislere geliş sayısı, geceleme sayısı, ortalama kalış süresi ve doluluk oranları, turizm ile ön plana çıkan diğer TRC illeri ve Hatay ile karşılaştırıldığında; tesise geliş sayısında Diyarbakır, diğer TRC illeri olan Adıyaman, Gaziantep, Mardin ile Hatay ilinden daha iyi durumdadır. Geceleme sayısına baktığımızda ise; Diyarbakır ın 2007 yılındaki geceleme sayısı, diğer illere göre daha yüksek iken 2011 yılında Hatay ve Gaziantep in gerisine düşmüştür yılında Diyarbakır da ortalama kalış süresi Hatay, Gaziantep ve Mardin in gerisinde, Adıyaman ın ise ilerisindedir. Doluluk oranı da diğer tüm illere göre Diyarbakır da daha yüksektir. 179

182 Tesise Geliş Geceleme Tesise Geliş Geceleme Tesise Geliş Geceleme Tesise Geliş Geceleme Tesise Geliş Geceleme Tesise Geliş Geceleme Şanlıurfa verilerini incelediğimizde; tesise geliş ve geceleme sayısı bakımından Adıyaman ve Mardin den iyi konumda bulunan Şanlıurfa, Gaziantep ve Hatay ın gerisinde kalmaktadır. Ortalama kalış süresi Mardin ile aynı iken Adıyaman ve Diyarbakır dan yüksek, Hatay ile Gaziantep ten düşüktür. Doluluk oranı Hatay, Adıyaman ve Gaziantep ten daha fazla, Mardin ve Diyarbakır dan daha azdır. Tablo Hatay, Adıyaman, Gaziantep, Mardin, Diyarbakır, Şanlıurfa Tesise Geliş, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranları, Hatay İl Yıl Tesise Geliş Adıyaman Gaziantep Mardin Diyarbakır Şanlıurfa Kaynak: KTB, Geceleme Sayısı Ortalama Kalış Süresi Doluluk Oranı (%) Grafik 3-40: TRC2 ve Komşu İlleri Tesise Geliş ve Geceleme Sayısı İstatistikleri, Hatay Adıyaman Gaziantep Mardin Diyarbakır Şanlıurfa Kaynak: KTB,

183 2011 yılı için Bölgeye gelen yabancı turistlerin milliyetine göre dağılımına baktığımızda; ilk 10 ülkenin yer aldığı tabloda Şanlıurfa ya en çok İran, Suriye, Almanya dan turist geldiği görülmektedir. Diyarbakır a en çok turistin geldiği ilk 3 ülke ise, Diğer Batı Asya ülkeleri ile Almanya ve Azerbeycan dır. Tablo TRC2 Bölgesi İlleri-Gelen Yabancı Turist Sayısında İlk 10 Ülke, Şanlıurfa Ülkeler 2009 Ülkeler 2011 İran İran Suriye Suriye 9294 Almanya Almanya 7447 Fransa 2220 Diğer Batı Asya Ülkeleri 6916 İngiltere 1636 Rusya 2430 İtalya 1318 İtalya 1608 İspanya 1159 ABD 1586 ABD 1082 Azerbaycan 1484 Hollanda 718 Güney Doğu Asya Ülkeleri 1331 Azerbaycan 456 Fransa 1243 Diyarbakır Ülkeler 2009 Ülkeler 2011 Suriye Diğer Batı Asya Ülkeleri İran Almanya Almanya Azerbaycan İngiltere Gürcistan Fransa 811 Suriye Hollanda 804 İran ABD 676 Hollanda Batı Asya Ülkeleri 615 İngiltere BDT 604 İsveç 959 İsveç 488 İtalya 889 Kaynak: TÜİK, 2011c Turizm Tesisleri Bölgede turizm tesisi varlığı; turizm işletme belgeli ve belediye işletme belgeli olarak, 112 tesis, oda ve yatak kapasitesinden oluşmaktadır. 181

184 Tablo TRC2 Bölgesi Turizm İşletme ve Belediye İşletme Belgeli Tesisler, 2012 Turizm İşletme Belgeli Oda Sayısı Tesis Sayısı Yatak Sayısı Belediye İşletme Belgeli Oda Sayısı Tesis Sayısı Yatak Sayısı Tesis Sayısı Toplam Oda Sayısı Yatak Sayısı Şanlıurfa Diyarbakır TRC Kaynak: ŞİKTM, 2012; DİKTM, Şanlıurfa 49 tesis, oda ve yatak kapasitesine sahiptir. İl genelindeki turizm işletme belgeli konaklama tesisi sayısı 12 dir. Bu tesislerin 10 tanesi merkezde, 2 tanesi ise ilçelerde bulunmaktadır. Belediye işletme belgeli 37 tesisin; 24 ü şehir merkezinde, 13 ü ilçelerde bulunmaktadır. Belediye belgeli ve şehir merkezindeki tesislerin oda sayısı 589, yatak kapasitesi tır. İlçelerdeki tesislerin ise 250 oda ve 534 yatak kapasitesi bulunmaktadır. Diyarbakır da ise 17 adet turizm işletme belgeli konaklama tesisi ve 46 adet belediye işletme belgeli konaklama tesisi bulunmaktadır. İlde bulunan 17 adet turizm işletme belgeli konaklama tesisinin, 1 adedi özel belgeli, 1 adedi beş yıldızlı, 4 adedi dört yıldızlı, 4 adedi üç yıldızlı ve 7 adedi iki yıldızlıdır. Bu tesisler genelde il merkezinde bulunup ilçe olarak sadece Çermik te, belediye işletme belgeli, toplam 389 oda ve 842 yatak kapasitesine sahip, 20 konaklama tesisi mevcuttur. Bölgede bulunan turizm yatırımı belgeli tesis sayısı; 7 adedi Şanlıurfa'da, 7 adedi de Diyarbakır'da olmak üzere toplam 14 adettir. Yatırımda bulunan tesislerin tamamlanıp faaliyete geçmesi ile birlikte Şanlıurfa'da yatak kapasitesi adet, Diyarbakır'da yatak kapasitesi ise adet artış gösterecektir. Bölge genelindeki seyahat acentesi sayısı 84 dür. Şanlıurfa il genelinde faaliyet gösteren 31 adet seyahat acentesinin 30 tanesi A grubu, 1 tanesi B grubudur. Şanlıurfa'da İl Kültür ve Turizm Müdürlüğüne bağlı ve 28'i aktif durumda olan 54 profesyonel turist rehberi bulunmaktadır. Diyarbakır da faaliyet gösteren 53 seyahat acentesinin 48 i A grubu, 5 i de B grubudur. Bölgede konaklama tesisleri içerisinde diğer konaklama türlerinden olan pansiyon, tatil köyü, kamping, termal otel tesislerinin eksikliği görülmektedir. Ayrıca tarihi dokunun yoğun olduğu yerlerde ev pansiyonculuğu veya butik otel işletmeciliğinin değerlendirilmesi, turizm tesisi altyapısının gelişmesi açısından önem arz etmektedir Bölgedeki Turizm Türleri Türkiye Turizm Stratejisi (2023) belgesinde Diyarbakır ve Şanlıurfa GAP Kültür ve Turizm Gelişim Bölgesi ile İnanç Turizmi Koridorunda yer almaktadır. Şanlıurfa aynı zamanda kültür turizminin canlandırılması ile marka kültür kentler arasında yer alacak illerden biri olarak tanımlanmıştır. Bölgede öne çıkan kültür ve inanç turizminin yanı sıra kış turizmi, su sporları, 182

185 sağlık turizmi ve termal turizm, gurme turizmi, ekoturizm, fuar ve kongre turizmi potansiyeli bulunmaktadır Kültür Turizmi Kültür turizmi, uluslararası turizm pazarında yükselen alanlardan biridir. Bunun en önemli nedenleri arasında, deniz turizmi pazarına yönelik kitle turizminin doyuma ulaşması, çevre ve çevre dengesi konusunda yapılan tartışmalar, doğal güzellikler ve kaynaklardan yoksunluk ve bireylerin tarihi değerler ve kültürel miras hakkında bilinçlenmeye başlamış olması gibi unsurlar gelmektedir. Medeniyetlerin filizlendiği Bereketli Hilal içinde, Yukarı Mezopotamya Bölgesi nde yer alan Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri binlerce yıllık kültürel birikimi günümüze taşımışlardır. Bu nedenle Bölge, kültür turizmi için önemli potansiyele sahiptir. Tespit edilen taşınmaz kültür varlıkları kapsamındaki eser sayısı ile Türkiye nin ilk dört şehri arasında gösterilen Şanlıurfa, il genelinde yapılan 35 arkeolojik kazı sayısı ile Türkiye de en çok arkeolojik kazı yapılan il olarak Müze Şehir adıyla anılmaktadır. Şanlıurfa; şehir surları, Urfa Kalesi, Haleplibahçe Mozaikleri, Göbeklitepe, Osmanlı döneminden kalma 11 hanı, tarihi değere sahip 36 cami ve mescidi, 5 medresesi, 21 tarihi pazarı ve 4 çarşısı, 8 adet hamamı, 12 çeşmesi, 4 kervansarayı, çok sayıdaki köşk ve konakları ile kültür turizminin önemli mekânlarından biridir. Diyarbakır; neolitik dönemin ve Anadolu nun ilk yerleşmelerinden olan Çayönü yerleşmesi, İçkale, inşa tarihi bilinmeyen ve günümüze en iyi şekilde ulaşmış sağlam Surları, Paleolitik ve Mezolitik dönem izlerini taşıyan mağaralar (Hasuni Mağaraları, Hilar Mağaraları, Bırkleyn Mağaraları), farklı dönemlere ait çok sayıda anıtsal yapı ve sivil mimarlık örnekleri ve büyük ölçüde bozulmadan günümüze kadar ulaşmış tarihi kent dokusu ile kültür turizmi için yüksek potansiyele sahiptir İnanç Turizmi Peygamberler şehri olarak anılan Şanlıurfa ve sahabeler şehri olarak bilinen Diyarbakır illeri ile Bölge, inanç turizminin önemli merkezlerinden biridir. Bölge; geçmişten günümüze ilkel dinlerden, çok tanrılı dinlere ve semavi dinlere uzanan bir yelpazede pek çok inanç için önemli yere sahiptir. Şanlıurfa şehir merkezine 15 km. uzaklıkta bulunan Göbeklitepe de yapılan arkeolojik kazılarda, günümüzden yıl öncesine ait dünyanın en eski tapınak kalıntılarının bulunmuş olması; Harran ve Soğmatar'da Asur, Babil dönemlerinde ay, güneş ve gezegenlerin kutsal sayıldığı Pagan dini tapınakları, İbrahim Peygamber'in doğduğu, Yakub, Eyyub, Elyesa, Şu ayb ve Musa peygamberlerin yaşadığı şehir olduğuna inanılmış olması, Urfa'ya "İnançlar Diyarı" ve "Peygamberler Şehri" denilmesine sebep olmuştur. Müslümanlar için Şanlıurfa, Hz. İbrahim in ve Hz Eyüp ün makamının olduğu, Hz. İlyas ve Hz. Yakup gibi peygamberlerin yaşadığı kutsal şehirdir. 183

186 Diyarbakır'da inanç turizmi açısından önemli bir merkezdir. Sahabe kabirleri, Anadolu nun ilk camisi olan, İslam dünyasının beşinci Harem-i Şerif i (Kutsal Mabet) olan Ulu Camii (Camii Kebir), Keldani mezhebine ait Keldani Kilisesi, Hıristiyanlıktan önce Şemsi mabedi olan ve kutsal kitapların dili olan Süryanice ibadet edilen Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi, Eğil ilçesinde bulunan Peygamber Kabirleri yoğun olarak ziyaretçi çeken önemli dini merkezlerdendir Kış Turizmi Siverek sınırları içersinde yer alan Karacadağ Kayak Merkezi, Şanlıurfa nın ve Bölgenin kayak yapılan ve kış turizmine yönelik hizmet veren tek tesisidir. Şanlıurfa ve Diyarbakır merkezlerine yakın konumu nedeniyle her iki ilden de ziyaretçi çekmektedir Su Sporları Bölgenin su sporları için uygun alanları Şanlıurfa nın batı ve kuzeybatısında Karkamış, Birecik ve Atatürk Baraj Gölleri dir. Atatürk Barajı ile oluşan göl, ülkenin 3. büyük gölüdür. Atatürk Baraj Gölü nde yılda bir kere Su Sporları Şenliği düzenlenmektedir. Bozova ve Halfeti ilçelerinde su sporları yapmak için uygun alanlar bulunmaktadır. Ayrıca Diyarbakır'ın Eğil ilçesinde de su sporlarının geliştirilmesi için çalışmalar devam etmektedir Sağlık Turizmi ve Termal Turizm Gelişmiş sağlık hizmetlerine sahip Diyarbakır ili, Dicle Üniversitesi Araştırma Hastanesi, Diyarbakır Bölge Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve çok sayıda özel sağlık kuruluşları ile bölgesel sağlık merkezi konumundadır ve çevre illere hizmet vermektedir. Kültür ve Turizm Bakanlığınca termal turizm merkezi olarak ilan edilen Çermik ilçesi Kaplıca bölgesinde 73 ha. alanda sıcak su rezervi tespit edilmiştir. Yapılan araştırmalarda, üst solunum yolu enfeksiyonlarında, romatizmal hastalıklarda ve kadın hastalıklarında olumlu etkisi olduğu tespit edilmiştir. Şanlıurfa'nın 40 km. güneydoğusunda bulunan Karaali köyündeki sıcak su kaplıcasında 90 ha. alanda sıcak su rezervi tespit edilmiştir. İl Özel İdaresi tarafından 1997 yılında açılan Kaplıca Otel Tesisleri ve Kapalı Havuz Tesisleri 34 odalı 68 yataklıdır ve m 3 /saat sıcak su kapasitelidir. Ayrıca 2000 yılında açılmış olan 54 daireli bir apart otel tesisi bulunmaktadır derecedeki sıcak suyun, sinir sistemi, eklem, cilt, dolaşım ve benzeri hastalıklar için şifa özelliği taşıdığı tespit edilmiştir. Çermik Kaplıcaları ve Karaali Kaplıcaları bölgeden ve çevre illerden yılın her döneminde çok sayıda ziyaretçi çekmektedir. Fakat kaplıcaların altyapıları ve çevre kalitesi yetersiz durumdadır. Kaplıca merkezlerinde altyapının iyileştirilmesi, tesislerin modernizasyonu, mevcut kapasitenin kullanılmasına yönelik olarak yeni tesislerin kurulması, çevre kalitesi ve hizmet kalitesinin arttırılması gerekmektedir Gurme Turizmi Yemek kültürü açısından oldukça zengin olan Şanlıurfa, markalaşmış yöresel yemeklere sahiptir ve bu özellik Şanlıurfa kenti için bir kimlik öğesi durumundadır. Bu özelliklerinden 184

187 dolayı Şanlıurfa, Kültür ve Turizm Bakanlığı nın Turizm Eylem Planı nda (2013) Güneydoğu Anadolu Gurme Aksı nda yer alan iller arasındadır. Diyarbakır mutfak kültürü de yağlı, baharatlı ve etli yemekleri ile burmalı kadayıf gibi yöresel tatlılarıyla ön plandadır. Diyarbakır karpuzu, iriliği nedeniyle şehrin sembolü olmuştur Ekoturizm Şanlıurfa merkez ilçede yer alan Tek Tek Dağları Milli Parkı, Kızılkuyu Yaban Hayatı Geliştirme Sahası, Ceylanpınar ilçesindeki Ceylan Üretme Çiftliği, Birecik Kelaynak Üretme Çiftliği, kuş gözlemciliği yapılabilecek sulak alanlar gibi ekolojik öneme sahip alanlar, Halfeti geleneksel kent dokusu, Harran da kovan evler olarak da adlandırılan Kümbet evleri ile Diyarbakır ilinde bulunan Hassuni Mağaraları, Brıkleyn Mağaraları, Eğil ilçesi gibi doğal ve tarihi özelliklere sahip alanlar bölgede ekoturizm potansiyelini öne çıkarmaktadır. Pirinç ve buğday tarımının dünyada ilk kez yapıldığı ve bu ürünlerin gen merkezi olan Karacadağ etekleri bazalt taşların temizlenmesi durumunda kimyevi gübre ve zirai ilaç kullanılmamış toprağıyla organik tarım ve Agro-turizm için uygun alanlar oluşturacaktır. Karacadağ yayla turizmi ve ekoturizm olanakları değerlendirilecek alanlardandır Fuar ve Kongre Turizmi Diyarbakır ili, TRC2 Bölgesin içinde fuar ve kongre turizmi açısından ön plana çıkmaktadır. Türkiye deki beş fuar merkezinden biri olarak gösterilen Diyarbakır ilinde düzenlenen fuarlara Suriye ve Irak gibi komşu ülkelerden ve Türkiye nin birçok yerinden çok sayıda katılımcı ve ziyaretçi gelmektedir. Kültür ve Turizm Bakanlığınca hizmete açılan Cahit Sıtkı Tarancı Kültür ve Kongre Merkezi, Büyükşehir Belediyesi Sümerpark Kongre Merkezi ve Dicle Üniversitesi Kongre Merkezi ile Diyarbakır kongre turizmi için önemli altyapıya sahiptir. Şanlıurfa da fuar alanı ve kongre merkezi bulunmamaktadır İnşaat İnşaat sektörü, yatırımlarla doğrudan ilgili olması nedeniyle ekonominin genel durumundan kolayca etkilenebilen bir sektördür. İnşaat sektörü, doğrudan ya da dolaylı olarak birçok alt sektöre girdi-çıktı sağladığı için ekonomide lokomotif etkisi yaratarak geniş bir etki alanı oluşturmaktadır. Fabrika, atölye, imalathane, mağaza, dükkan gibi işyerlerinin faaliyet olarak ekonomiye kazandırılması, ihtiyaç duyulan mekanların yapımı ile mümkündür. İnşaat sektörünün üretimi, genel ekonomik yapıdaki değişim hakkında da önemli bilgiler vermektedir. Ülkemizde, inşaat sektörünün en önemli faaliyeti olan konut üretimi; şehirleşme, halkın barınması, istihdam gibi sosyal konuları da kapsadığından, sektörün gelişimi sosyo ekonomik yapının da gelişiminin göstergelerinden birini oluşturmaktadır. TRC2 Bölgesinde inşaat sektörünün büyüklüğü ve niteliğini görmek için TÜİK İş istatistikleri altındaki yapı izin istatistikleri incelenmiştir. "Yapı ruhsatı" ve "Yapı kullanım izin belgesi" olarak iki başlıkta incelenen veriler yıllarını kapsamaktadır. Kullanım amaçlarına göre "İkamet amaçlı" ve "İkamet amaçlı olmayan" şeklinde ayrılan istatistikler 185

188 TRC2 Bölgesi iller ve ilçeler düzeyinde inşaat sektöründeki gelişmeler hakkında karşılaştırma yapma imkânı vermektedir. Yapı Ruhsatı: Yapı Ruhsatı, 3194 Sayılı İmar Kanunu nun 21. maddesi gereğince, yapımına başlanacak yapılar için; belediye sınırları içinde belediyelerce; belediye sınırları dışında İl Özel İdaresi; organize sanayi bölgelerinde organize sanayi bölge müdürlükleri; serbest bölgelerde ise serbest bölge müdürlükleri tarafından verilmesi zorunlu bir belgedir. TÜİK iş istatistiklerine göre TRC2 Bölgesi ve illerinde yılları arasında yapı ruhsatı alınan yapılara ilişkin istatistikler yapı sayısı, yüzölçümü ve daire sayısı başlıkları seçilerek aşağıda verilmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Yılları Yapı Ruhsatı Durumu (A. Yapı sayısı B. Yüzölçümü (m 2 ) D. Daire Sayısı), Toplam Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Bölgesi İkamet Amaçlı Binalar İkamet Amaçlı Olmayan Binalar Toplam İkamet Amaçlı Binalar İkamet Amaçlı Olmayan Binalar Toplam İkamet Amaçlı Binalar İkamet Amaçlı Olmayan Binalar A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D

189 Toplam Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Bölgesi İkamet Amaçlı Binalar İkamet Amaçlı Olmayan Binalar Toplam İkamet Amaçlı Binalar İkamet Amaçlı Olmayan Binalar Toplam İkamet Amaçlı Binalar İkamet Amaçlı Olmayan Binalar A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D Kaynak: TÜİK 2012h. TRC2 Bölgesinde yapı ruhsatı alınan yapılara ilişkin veriler dönemsel farklılıklar göstermektedir. Tablodaki veriler aşağıdaki başlıklar altında grafik olarak incelenmiştir. Grafik 3-41: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alınan Toplam Bina Sayısı, DİYARBAKIR ŞANLIURFA TRC2 Bölgesi 187

190 Kaynak: TÜİK, 2012h. Bölgede inşaat yapım amacıyla yapı ruhsatı alınan toplam bina sayısı verileri yıllara göre incelendiğinde Bölge genelinde 2002 yılından 2006 yılına kadar kademeli bir artış olduğu, yıllarında ise düşüş meydana geldiği gözlemlenmektedir. Söz konusu yıllarda, özellikle inşaat sektöründe meydana gelen küresel ekonomik krizin etkilerinin yaşandığı değerlendirilmektedir. Sonraki yıllarda özellikle 2010 yılında Bölgede yapı ruhsatı izinlerinde önemli bir artış olmuştur. Bu yıllarda iki ilde de kentsel yapılaşmanın arttığı gözlemlenmektedir yılındaki ruhsat izin sayılarındaki düşüşün sektörde 2011 yılındaki daralmayla paralellik arz ettiği değerlendirilmektedir. Yapı ruhsatı izinlerinde Bölge illeri karşılaştırıldığında, Şanlıurfa ilinde Diyarbakır'a nazaran daha fazla ruhsat alındığı görülmektedir. Aşağıdaki grafikte alınan izinlerin niteliği ile ilgili değerler gösterilmektedir. Grafik 3-42: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alınan Binaların Yüzölçümü (Bin m2), DİYARBAKIR ŞANLIURFA TRC2 Bölgesi Kaynak: TÜİK, 2012h. Bölgede alınan yapı ruhsatı izinlerinin yüzölçümüne göre niteliği incelendiğinde Bölge illeri arasındaki fark daha iyi anlaşılmaktadır. Önceki grafikte yılları arasında Şanlıurfa ilinde Diyarbakır'a nazaran daha fazla yapı ruhsatı alındığı görülmekteydi buna karşın izin alınan yapıların yüzölçümü değerlerinde Diyarbakır ili Şanlıurfa iline göre daha fazla inşaat alanı yüzölçümü içermektedir. Şanlıurfa ilindeki yapı ruhsatları sayıca fazla olmasına karşın inşaat alanlarının düşük olduğu görülmektedir. İldeki yapılaşmanın niteliğini gösteren bu durum uydu görüntüleri karşılaştırıldığında daha net anlaşılmaktadır. 188

191 Grafik 3-43: TRC2 Bölgsi Yapı Ruhsatı Alınan İkamet Amaçlı Binalardaki Daire Sayısı, DİYARBAKIR ŞANLIURFA TRC2 Bölgesi Kaynak: TÜİK, 2012h. Yapı ruhsatlarının niteliği hakkında bilgi veren diğer bir veri başlığı ikamet amaçlı yapılan binalardaki daire sayısıdır. Grafik incelendiğinde, yıllara göre dağılımın önceki grafiklerle aynı gelişme eğilimini izlediği görülmektedir. Diyarbakır ili, yapı yüzölçümü değerlerinde olduğu gibi ikamet amaçlı binalardaki daire sayısı verilerinde de genel itibariyle Şanlıurfa ilinden yüksek değerlere sahiptir. İki ildeki yapılaşma bu yönüyle farklılık göstermektedir. Grafik 3-44: TRC2 Bölgesi Yapı Ruhsatı Alan İkamet Amaçlı Olmayan Binalar,

192 DİYARBAKIR ŞANLIURFA TRC2 Bölgesi Kaynak: TÜİK, 2012h. Bölge illerinde ikamet amaçlı binalar dışında kalan yapılar için alınan ruhsatlar incelendiğinde, önceki grafiklerde olduğu gibi, Şanlıurfa ilinde alınan yapı ruhsatı izin sayılarının Diyarbakır iline kıyasla daha fazla olmasına karşın, yapıların yüzölçümü değerlerinin Diyarbakır iline göre daha küçük olduğu görülmüştür Yapı Ruhsatlarının Yerleşim Yerlerine Göre Dağılımı Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa İlleri Yerleşim Merkezlerine Göre Yapı Ruhsatı Sayıları, Yerleşim Merkezi Diyarbakır Yapı Sayıs ı Yüzölçüm ü (M2) Daire Sayısı Yerleşim Merkezi Şanlıurfa Yapı Sayısı Yüzölçümü (M2) Daire Sayısı Kayapınar Karaköprü Bağlar Şanlıurfa Yenişehir Siverek Ergani Viranşehir Sur Birecik Bismil Suruç Silvan Mezra Lice Akçakale

193 Yerleşim Merkezi Diyarbakır Yapı Sayıs ı Yüzölçüm ü (M2) Daire Sayısı 191 Yerleşim Merkezi Şanlıurfa Yapı Sayısı Yüzölçümü (M2) Daire Sayısı Çermik Ceylanpınar Çınar Konuklu Kulp Uğurlu Hani Halfeti Dicle Harran Çarıklı Hilvan Hazro Ayran Bağıvar Yaslıca Yukarısalat Yukarıgöklü Çüngüş Bozova Tepe Argıl Eğil Kısas Gürbüz Pekmezli Ambar Eyyüpnebi Şölen Yaylak Kuyular Aligör Genel Toplam Kaynak: TÜİK, 2012h Genel Toplam TÜİK İş istatistiklerinden alınan, TRC2 Bölgesi son 10 yıllık yapı ruhsatı sayılarının yerleşim yerlerine göre dağılımı verileri, yapılaşmanın ilçelere göre dağılımı hakkında fikir vermektedir. İnşaat sektörünün gelişimi diğer sektörleri de etkilediğinden, yerleşim yerlerinin gelişimi hakkında değerlendirmede bulunulabilir. Veriler incelendiğinde, Diyarbakır ilinin kuzeybatı yönündeki Kayapınar ilçesi ile güneybatı yönündeki Bağlar ilçeleri, toplam yapı sayısı ve niteliği açısından kentin yeni gelişme alanları olarak değerlendirilebilir. Bunu sırasıyla merkez ilçelerden Yenişehir (3.) ve Sur ilçesi (5.) takip etmektedir; merkez ilçeler dışında kalan ilçelerde ise Ergani (4.), Bismil (6.) ve Silvan (7.) ilçelerinin geliştiği göze çarpmaktadır. Şanlıurfa ili yerleşim yerlerine göre son 10 yıllık yapı ruhsat sayıları incelendiğinde, il merkezi ile bitişik olmasına karşın ayrı bir ilçe olan Karaköprü ilçesi; alınan yapı ruhsatı sayısı, yüzölçümü ve toplam daire sayısı açısından gelişme alanı olarak görülmektedir. Şanlıurfa il merkezi, alınan yapı ruhsatı sayılarında ilk sırada olmasına karşın, yüzölçümü ve daire sayısında ikinci sıradadır. Bu durum il merkezinin gelişme alanının kısıtları hakkında fikir vermektedir. İldeki yapılaşmanın niteliğini gösteren bu durum, uydu görüntüleri karşılaştırıldığında daha net

194 anlaşılmaktadır. Şanlıurfa ilinde yapılaşma açısından gelişme gösteren diğer ilçeler sırasıyla; Siverek, Viranşehir, Birecik ve Suruç ilçeleri ilçelerdir Yapı Kullanım İzin Belgeleri Yapı Kullanım İzin Belgesi, 3194 Sayılı İmar Kanunu nun 30. maddesi gereğince tamamen veya kısmen biten yapılar için: belediye sınırları içinde belediyelerce; belediye sınırları dışında İl Özel İdaresi; organize sanayi bölgelerinde organize sanayi bölge müdürlükleri; serbest bölgelerde ise serbest bölge müdürlükleri tarafından verilmesi zorunlu bir belgedir. Yapı kullanım izinleri, ruhsat alınmış yapının bittiğini ifade eden bir belge olduğundan yapı stoku ve piyasa koşullarına göre inşaat satışları hakkında fikir vermektedir. İnşaat stoklarının eritilememesi, genelde nakit kaynakları kısıtlı firmaların piyasa ödemelerini etkilemekte, bu da zincirleme olarak diğer sektörlere de yansımaktadır. Aşağıda TÜİK İş istatistiklerine göre TRC2 Bölgesi ve illerinde yılları arasında yapı kullanım izni alınan yapılara ilişkin istatistikler; yapı sayısı, yüzölçümü ve daire sayısı başlıkları seçilerek verilmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi ve İlleri Yapı Kullanım İzin İstatistikleri, Toplam Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Bölgesi İkamet Amaçlı Binala r İkamet Amaçlı Olmay an Binalar Toplam İkamet Amaçlı Binalar İkamet Amaçlı Olmaya n Binalar Toplam İkamet Amaçlı Binalar İkamet Amaçlı Olmaya n Binalar A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B

195 Toplam Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Bölgesi İkamet Amaçlı Binala r İkamet Amaçlı Olmay an Binalar Toplam İkamet Amaçlı Binalar İkamet Amaçlı Olmaya n Binalar Toplam İkamet Amaçlı Binalar İkamet Amaçlı Olmaya n Binalar D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D A A A B B B D D D Kaynak: TÜİK, 2012h. TRC2 Bölgesinde yapı kullanım izni alınan yapılara ilişkin veriler, dönemsel farklılıklar göstermektedir. Aşağıdaki grafikte veriler başlıklar altında olarak incelenmiştir. Grafik 3-45: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alan Bina Sayısı,

196 DİYARBAKIR Toplam ŞANLIURFA Toplam TRC2 Bölgesi Toplam Kaynak: TÜİK, 2012h. Son 10 yılda TRC2 Bölgesinde yapı kullanım izni alınan bina sayılarının, yapı ruhsatı alınan bina sayılarından farklı olduğu görülmektedir. Yapı ruhsatı istatistikleri, ekonomik kriz ve sektörel daralma dönemlerinden doğrudan etkilenmektedir. Yapı kullanım izni ise biten inşaatlar yani sektörün yapı stoku hakkında bilgi vermektedir. Yukarıdaki grafiğe göre, Bölgede 2007 yılına kadar bina bazında yapı kullanım izinleri sayısında önemli bir değişiklik görülmezken, 2008 yılından sonra artış trendinde olan bu sayı 2010 yılında en üst noktasına ulaşmıştır ve 2012 yıllarında ise izin sayılarında düşüşlerin başladığı görülmüştür. Ayrıca tüm yıllar değerlendirildiğinde, Bölgede alınan yapı kullanım izni sayılarının alınan ruhsatlara göre düşük seviyede kaldığı belirlenmiştir. Bu durum veri kaynaklarının güvenirliği göz ardı edilirse, sektördeki yapı stokunun arttığı anlamına gelmektedir. Veriler iller bazında incelendiğinde; 2008, 2010 ve 2012 yıllarında Şanlıurfa ilinde alınan yapı kullanım izin belgesi sayılarının, Diyarbakır'a göre önemli ölçüde yüksek olduğu görülmektedir. Kullanım izin belgelerinin niteliği sonraki bölümlerde incelenmektedir. Grafik 3-46: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alınan Binaların Yüzölçümü (Bin M2),

197 DİYARBAKIR ŞANLIURFA TRC2 Bölgesi Kaynak: TÜİK, 2012h. Şanlıurfa'da 2010 yılından sonra yapı kullanım izni alınan yapıların yüzölçümlerinin Diyarbakır'dan daha fazla olduğu görülmektedir. TÜİK'ten alınan veriler incelendiğinde yapı kullanım izni alınan binaların yüzölçümü değerlerinin, yapı ruhsatı alınan binaların yüzölçümü değerlerine göre düşük kaldığı görülmektedir Grafik 3-47: TRC2 Bölgesi ve İllerinde Yapı Kullanım İzni Alan İkamet Amaçlı Binalardaki Daire Sayısı, DİYARBAKIR ŞANLIURFA TRC2 Bölgesi 195

198 Kaynak: TÜİK, 2012h. Yapı kullanım izinlerinin niteliği hakkında bilgi veren diğer bir veri başlığı da ikamet amaçlı yapılan binalardaki daire sayısıdır. Yukarıdaki grafik incelendiğinde, TRC2 Bölgesinde ikamet amaçlı yapılan binalardaki daire sayısının yıllara göre dağılımının ile yıllarında çok düşük kaldığı, 2005 yılı ve yılları arasında artış gösterdiği görülmektedir. Ancak bu veriler yapı ruhsatı alınan inşaatların beyan edilen daire sayıları ile karşılaştırıldığında oldukça büyük bir fark görüldüğünden; yapı kullanım izin sayılarının, alınan yapı ruhsatı sayılarına göre düşük olduğu sonucuna varılmaktadır Yapı Kullanım İzinlerinin Yerleşim Merkezlerine Göre Dağılımı Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa İlleri Yerleşim Merkezlerine Göre Yapı Kullanım İzni Sayıları, Yerleşim Merkezi Diyarbakır Yapı Sayısı Yapı Yüzölçümü (M2) Daire Sayısı 196 İlçeler Şanlıurfa Yapı Sayısı Yüzölçümü (M2) Daire Sayısı Kayapınar Şanlıurfa Yenişehir Karaköprü Bağlar Siverek Sur Viranşehir Ergani Birecik Bismil Suruç Silvan Harran Lice Akçakale Hani Halfeti Dicle Ceylanpınar Çermik Uğurlu Çınar Hilvan Kulp Mezra Hazro Argıl Çüngüş Yukarıgöklü Çarıklı Konuklu Eğil Bozova Yukarısalat Kısas Ambar Yaylak Gürbüz Ayran Bağıvar Yaslıca Genel Genel

199 Yerleşim Merkezi Toplam Diyarbakır Yapı Sayısı Yapı Yüzölçümü (M2) Daire Sayısı İlçeler Toplam Şanlıurfa Yapı Sayısı Yüzölçümü (M2) Daire Sayısı Kaynak: TÜİK, 2012h. TÜİK iş istatistiklerinden alınan son 10 yıllık yapı kullanım izni sayılarının yerleşim yerlerine göre dağılımı, kentsel yapılaşmanın ilçeler bazında gelişimi hakkında fikir vermektedir. Veriler incelendiğinde, Diyarbakır'da inşaat yüzölçümü büyüklüklerine göre; Bağlar ve Sur ilçeleri yer almaktadır. Daire sayısına göre yapılan sıralamada ise Kayapınar, Yenişehir ilçelerinden sonra, Ergani ilçesinin Sur ve Bağlar ilçelerinin önünde, 3. Sırada olduğu belirlenmiştir. Bu ilçeleri takiben Bismil ve Silvan ilçelerindeki kentsel yapılaşmadaki gelişme dikkat çekmektedir. Şanlıurfa iline bakıldığında yapı kullanım izinlerinde il merkezi ilk sırada yer almakta, onu takiben Karaköprü, Siverek ve Viranşehir ilçeleri gelmektedir. 3.3 KÜÇÜK VE ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ İŞLETMELER KOBİ ler (Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler), tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de yeni istihdam alanları yaratarak işsizliğin azaltılmasında aldıkları rolleri, dengeli, sürdürülebilir ekonomik ve sosyal kalkınmanın sağlanmasına yaptıkları olumlu katkıları, piyasa koşullarındaki değişimlere hızlı uyum sağlayabilen esnek üretim yapısına sahip olmaları itibariyle ekonomik ve sosyal yapı içinde etkili bir rol oynamaktadırlar. "Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri Ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelik"e göre KOBİ; "İkiyüzelli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı veya mali bilançosundan herhangi biri kırk milyon Türk Lirasını aşmayan" olarak tanımlanmaktadır. TRC2 Bölgesi illeri istihdam sayısına göre işletme büyüklükleri aşağıda verilmiştir. Tablo TRC2 Bölgesi İlleri İstihdam Sayısına Göre İşyeri Büyüklükleri, 2011 İş Yeri İşyeri Sayısı Zorunlu Sigortalı Sayısı Büyüklüğü (Sigortalı Diyarbakır Şanlıurfa Toplam Diyarbakır Şanlıurfa Toplam Sayısı)

200 F.Kodu Toplam Kaynak: SGK, TRC2 Bölgesindeki işletmelerin istihdam sayısına göre büyüklüklerine bakıldığında, istihdam sayısı 250'nin altında olan işletme sayısı Diyarbakır ilinde , Şanlıurfa ilinde 8.109, Türkiye genelinde ise 'tür. Toplam işletme sayısı ile karşılaştırıldığında Bölgede ve Türkiye genelinde işletmelerin % 99,9'u KOBİ tanımına girmektedir. Bu işletmeler Diyarbakır'da istihdamın % 92 'sini, Şanlıurfa'da %81'ini Türkiye genelinde ise 84 %'ünü gerçekleştirmektedir. İşletmelerin mali bilançoları da dikkate alınarak yapılan sınıflandırmaya göre de Türkiye genelindeki işletmelerin % 99,9'unu KOBİ'ler oluşturmaktadır yılı SGK verileri baz alınarak, Bölgede % 99,9'unu KOBİ'lerin oluşturduğu işletmelerin faaliyet kollarına göre sektörel dağılımı incelenmektedir. Bölge illeri ve Türkiye ölçeğinde ana faaliyet kollarına göre işyeri sayısı ve genel toplamdaki oranı ile istihdam sayısı ve oranı aşağıda verilmiştir. Tablo TRC2 Bölgesi ndeki İşletmelerin Sektörel Dağılımı, 2011 Diyarbakır Şanlıurfa Türkiye Ana Faaliyet Kolları İşyeri Oranı İşyeri Oranı İşyeri Oranı Sayısı (%) Sayısı (%) Sayısı (%) G Toptan ve Perakende Ticaret ,9% ,3% ,7% F İnşaat ,2% ,2% ,4% Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme D ,7% 86 1,1% ,8% Üretimi ve Dağıtımı C İmalat ,3% ,6% ,5% H Ulaştırma ve Depolama ,4% ,2% ,0% N İdari ve Destek Hizmet Faaliyetleri ,5% 648 8,0% ,6% Konaklama ve Yiyecek Hizmeti I 496 4,6% 262 3,2% ,7% Faaliyetleri S Diğer Hizmet Faaliyetleri 470 4,4% 254 3,1% ,7% M Mesleki, Bilimsel ve Teknik Faaliyetler 416 3,9% 292 3,6% ,6% P Eğitim 354 3,3% 215 2,6% ,7% İnsan Sağlığı ve Sosyal Hizmet Q 162 1,5% 225 2,8% ,5% Faaliyetleri 198

201 19,9% 11,2% 15,7% 11,3% 9,4% 9,5% 4,6% 4,4% 3,9% 3,3% 1,5% 0,6% 1,1% 12,6% 12,2% 8,0% 3,2% 3,1% 3,6% 2,6% 2,8% 4,2% 2,8% 9,0% 7,6% 5,7% 3,7% 6,6% 1,7% 1,5% 1,0% 12,4% 22,3% 20,2% 17,5% 25,7% A Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık 65 0,6% 343 4,2% ,0% J Bilgi ve İletişim 133 1,2% 60 0,7% ,8% K Finans ve Sigorta Faaliyetleri 80 0,7% 132 1,6% ,4% B Madencilik ve Taş Ocakçılığı 113 1,1% 44 0,5% ,4% Kültür, Sanat, Eğlence, Dinlence ve R Spor 91 0,9% 49 0,6% ,1% Su Temini; Kanalizasyon, Atık E Yönetimi ve İyileştirme Faaliyetleri 62 0,6% 34 0,4% ,3% Kamu Yönetimi ve Savunma; Zorunlu O Sosyal Güvenlik 11 0,1% 8 0,1% 470 0,0% L Gayrimenkul Faaliyetleri 1 0,0% 11 0,1% ,4% Uluslararası Örgütler ve U Temsilciliklerinin Faaliyetleri 0 0,0% 5 0,1% 575 0,0% Hanehalklarının İşverenler Olarak T Faaliyetleri 1 0,0% 1 0,0% ,2% Toplam % % % Kaynak: SGK, TRC2 Bölgesinde işletme sayılarının sektörel dağılımı ana faaliyet kollarına göre incelendiğinde, Türkiye ölçeğinden farklı değerler gözlemlendiği görülmüştür. Ön plana çıkan sektörler aşağıdaki grafikte incelenmiştir. Grafik 3-48: TRC2 Bölgesi ndeki İşletmelerin Sektörel Dağılımı, ,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% DİYARBAKIR ŞANLIURFA TÜRKİYE Toptan Ve Perakende Ticaret; Elektrik, Gaz, Buhar Ve İkl. Üret. Ve Dağ. Ulaştırma Ve Depolama Konaklama Ve Yiyecek Hizmeti Faaliyetleri Mesleki, Bilimsel Ve Teknik Faaliyetler İnsan Sağlığı Ve Sosyal Hizmet Faaliyetleri İnşaat İmalat İdari Ve Destek Hizmet Faaliyetleri Diğer Hizmet Faaliyetleri Eğitim Tarım, Ormancılık Ve Balıkçılık Kaynak: SGK,

202 F.Kodu Bölgede büyük çoğunluğunu KOBİ'lerin oluşturduğu işletmelerin sektörel dağılımına bakıldığında, Bölge illerinde Türkiye genelinde olduğu gibi "Toptan ve Perakende Ticaret" ön sırada gelmektedir. Diyarbakır ilinde bu sektörü % 15,7 ile "Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı" ardından % 11 ile "İnşaat" ve "İmalat" faaliyet kolları izlemektedir. Veri kaynaklarının güvenirliği göz ardı edilirse "Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı" ana faaliyet kolunun, Diyarbakır ilinde Bölge ve Türkiye geneline göre önemli ölçüde sektörel yoğunlaşma gösterdiği değerlendirilmektedir. Şanlıurfa ilinde işletmelerin sektörel dağılımında ilk sıradaki "Toptan ve Perakende Ticaret" faaliyet ana kolunu takiben dikkat çekici olarak % 20 ile "İnşaat" ardından % 12 ile "İmalat" ve "Ulaştırma ve Depolama" ana faaliyet kolları yer almaktadır. TRC2 Bölgesindeki işletmelerin büyüklüğü, istihdam sayılarına göre aşağıdaki veriler çerçevesinde incelenmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi ndeki İşletmelerin İstihdam Sayılarına Göre Sektörel Dağılımı, 2011 Diyarbakır Şanlıurfa Türkiye Ana Faaliyet Kolları İstihdam Oranı İstihdam Oranı İstihdam Oranı Sayısı (%) Sayısı (%) Sayısı (%) F İnşaat ,0% ,9% ,8% C İmalat ,1% ,9% ,4% G Toptan Ve Perakende Ticaret; ,9% ,1% ,0% İdari Ve Destek Hizmet N ,7% ,1% ,3% Faaliyetleri H Ulaştırma Ve Depolama ,0% ,1% ,3% P Eğitim ,4% ,4% ,8% S Diğer Hizmet Faaliyetleri ,3% ,4% ,6% İnsan Sağlığı Ve Sosyal Q Hizmet Faaliyetleri ,9% ,4% ,3% Konaklama Ve Yiyecek I Hizmeti Faaliyetleri ,4% ,1% ,8% Mesleki, Bilimsel Ve Teknik M Faaliyetler ,6% ,5% ,2% Tarım, Ormancılık Ve A Balıkçılık 776 0,8% ,9% ,1% Elektrik, Gaz, Buhar Ve D İklimlendirme Üretimi Ve ,7% ,1% ,0% Dağıtımı B Madencilik Ve Taş Ocakçılığı ,8% 569 0,6% ,3% J Bilgi Ve İletişim ,4% ,2% ,2% E Su Temini; Kanalizasyon, Atık Yönetimi Ve İyileştirme Faaliyetleri ,5% 794 0,8% ,7% 200

203 14,1% 12,9% 8,7% 7,0% 6,4% 5,3% 3,9% 3,4% 3,6% 0,8% 11,9% 10,1% 12,1% 9,1% 10,4% 5,4% 4,4% 2,1% 1,5% 6,9% 7,3% 7,3% 3,8% 3,6% 2,3% 4,8% 5,2% 1,1% 25,0% 20,9% 14,8% 28,4% 15,0% F.Kodu Diyarbakır Şanlıurfa Türkiye Ana Faaliyet Kolları İstihdam Oranı İstihdam Oranı İstihdam Oranı Sayısı (%) Sayısı (%) Sayısı (%) K Finans Ve Sigorta Faaliyetleri 627 0,6% 851 0,9% ,3% Kültür, Sanat, Eğlence, R Dinlence Ve Spor 629 0,6% 308 0,3% ,7% Kamu Yönetimi Ve Savunma; O Zorunlu Sosyal Güvenlik 317 0,3% 111 0,1% ,1% L Gayrimenkul Faaliyetleri 1 0,0% 99 0,1% ,2% Uluslararası Örgütler Ve U Temsilciliklerinin Faaliyetleri 0 0,0% 7 0,0% ,0% Hanehalklarının İşverenler T Olarak Faaliyetleri; 1 0,0% 1 0,0% ,1% Toplam % % % Kaynak: SGK, TRC2 Bölgesindeki işletmelerin istihdam büyüklüğüne göre sektörel dağılımı incelendiğinde, Bölge ve Türkiye ölçeğinde farklı değerler gözlemlenmektedir. Ön plana çıkan sektörler aşağıdaki grafikte verilmiştir. Grafik 3-49: TRC2 Bölgesindeki İşletmelerin İstihdam Sayılarına Göre Sektörel Dağılımı, 2011 DİYARBAKIR ŞANLIURFA TÜRKİYE İnşaat Toptan Ve Perakende Ticaret; Ulaştırma Ve Depolama Diğer Hizmet Faaliyetleri Konaklama Ve Yiyecek Hizmeti Faaliyetleri Tarım, Ormancılık Ve Balıkçılık İmalat İdari Ve Destek Hizmet Faaliyetleri Eğitim İnsan Sağlığı Ve Sosyal Hizmet Faaliyetleri Mesleki, Bilimsel Ve Teknik Faaliyetler Kaynak: SGK, Bölgede çoğunluğunu KOBİ'lerin oluşturduğu işletmelerin istihdama göre büyüklüğü incelendiğinde, Bölge illerinde "İnşaat" ana faaliyet kolunda istihdamın yoğunlaştığı gözlemlenmektedir. Diyarbakır ilinde istihdamın % 25'ini Şanlıurfa'da ise % 21'ini "inşaat" 201

204 South Korea Finland Sweden Japan Iceland Denmark Switzerland United States Germany Austria Slovenia Estonia France Belgium Netherlands EU (27 countries) Czech Republic United Kingdom Ireland Norway Portugal Luxembourg Spain Italy Hungary Russia Lithuania Turkey Poland Croatia Malta Latvia Slovakia Greece Bulgaria Cyprus Romania 3,37 3,36 3,11 3,09 2,87 2,87 2,84 2,75 2,47 2,38 2,25 2,04 2,04 2,03 1,84 1,77 1,72 1,7 1,5 1,43 1,33 1,25 1,21 1,11 0,92 0,86 0,77 0,75 0,73 0,7 0,68 0,6 0,57 0,48 0,48 4 3,78 sektörü sağlamaktadır. Türkiye genelinde en çok istihdam sağlayan ana faaliyet kolu % 28 ile imalattır. Bölge illerinde "imalat" sektörü Diyarbakır ilinde % 14, Şanlıurfa ilinde % 12 ile ikinci sırada gelmektedir. İşletme sayılarına göre dağılımda ilk sırada olan "Toptan ve Perakende Ticaret" ana faaliyet kolu Diyarbakır'da istihdamın % 13'ünü, Şanlıurfa'da ise % 10'unu sağlamaktadır. 3.4 ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME VE YENİLİKÇİLİK KAPASİTESİ Pazar taleplerine uygun mal ve hizmet üretilerek rekabet gücünün artırılması ve dünya hâsılasından daha yüksek pay alınabilmesi için ülkeler Araştırma-Geliştirme (AR GE) ve yenilikçilik kapasitelerine önem vermektedirler. Bu bölümde, bölgedeki AR GE ve yenilikçilik kapasitesi, ulusal düzeydeki istatistikler doğrultusunda değerlendirilmektedir Araştırma-Geliştirme Faaliyetleri Ülkelerin araştırma ve geliştirmeye verdikleri önem bu alanda yaptıkları yatırımların tüm ulusal hâsılalarına oranı ile hesaplanır. Aşağıda Eurostat verilerine göre OECD ülkelerinin Ar Ge harcamaları incelenmektedir. Grafik 3-50: OECD Ülkelerinde AR-GE (R&D) Harcamaları, Kaynak: EUROSTAT, Eurostat verilerine göre incelenen Ar Ge harcamalarının ülkelerin ulusal hâsılalarına oranı istatistiklerinde; OECD ülkelerinden sırasıyla Güney Kore, Finlandiya, İsviçre, Japonya İzlanda yılı verilerini yayınlamadıklarından dolayı Güney Kore, Japonya, İzlanda, İsviçre, ABD, Rusya ve Yunanistan ülkeleri için yayında bulunan son yılın verileri kullanılmıştır. 202

205 ve Danimarka %3'ün üzerinde harcama ile ilk sıralarda gelmektedirler. Ar Ge harcamalarında Avrupa Birliği ülkeleri ortalaması % 2,03 seviyesinde gerçekleşirken, ABD'de bu oran % 2,87'dir. Türkiye son yıllarda Ar Ge çalışmalarına verilen önemin artmasıyla harcamaların ulusal hâsılaya oranı 2011 yılında % 0,86 seviyesine ulaşmasına rağmen bu oran hala gelişmiş ülke ortalamalarının altında bulunmaktadır. İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1 bölgelerine göre 2011 yılı Ar Ge harcamaları ve bölgelerde bulunan Ar Ge insan kaynağı dağılımı aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir. Tablo Düzey-1 Bölgelerinin Ar-Ge Harcamaları ve İnsan Kaynağının Dağılımı (%), 2011 Bölgeler Ar-Ge Harcaması Ar-Ge İnsangücü (İBBS Düzey 1) TR Türkiye TR5 Batı Anadolu TR1 İstanbul TR4 Doğu Marmara TR3 Ege TR6 Akdeniz TR7 Orta Anadolu TR8 Batı Karadeniz TR2 Batı Marmara TRC Güneydoğu Anadolu TRB Ortadoğu Anadolu TR9 Doğu Karadeniz TRA Kuzeydoğu Anadolu Kaynak: TÜİK, 2011d. TÜİK 2011 yılı Araştırma-Geliştirme Faaliyetleri Araştırmasına göre ulusal Ar Ge harcamalarının ve insan kaynaklarının bölgesel dağılımı incelendiğinde, kaynakların ülkenin batısında yoğunlaştığı görülmektedir. Grafik 3-51 Düzey-1 Bölgelerinin AR-GE Harcamalarının Dağılımı (%),

206 Batı Anadolu Doğu Marmara İstanbul Ege Akdeniz Batı Marmara Orta Anadolu Güneydoğu Anadolu Batı Karadeniz Ortadoğu Anadolu Doğu Karadeniz Kuzeydoğu Anadolu 30% 28% 25% 20% 21% 19% 15% 10% 5% 9% 6% 3% 3% 3% 3% 2% 2% 1% 0% TR5 TR4 TR1 TR3 TR6 TR2 TR7 TRC TR8 TRB TR9 TRA Kaynak: TÜİK, 2011d. Ulusal Ar Ge harcamalarının Düzey 1 bölgelerindeki dağılımı incelendiğinde sırasıyla Batı Anadolu, Doğu Marmara ve İstanbul bölgelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. TRC2 Diyarbakır- Şanlıurfa alt bölgesinin de içinde yer aldığı Güneydoğu Anadolu Bölgesinin ulusal Ar Ge harcamaları içerisindeki payı % 3 seviyesinde kalmaktadır. Bölgede Ar Ge harcamalarının çoğunu üniversitelerin ilgili bütçe kaynaklarıyla gerçekleştiği değerlendirilmektedir Yenilikçilik Kapasitesi Oslo kılavuzunda, yenilik kavramı için Bir yenilik, işletme içi uygulamalarda, işyeri organizasyonunda veya dış ilişkilerde yeni veya önemli derecede iyileştirilmiş bir ürün (mal veya hizmet) veya süreç, yeni bir pazarlama yöntemi ya da yeni bir organizasyonel yöntemin gerçekleştirilmesidir tanımlaması getirilmiştir (OECD & EUROSTAT, 2006). Türkiye'de yıllarını kapsayan üç yıllık dönemde 10 ve daha fazla çalışanı olan girişimlerin % 51,4 ü yenilik faaliyetinde bulunmuştur. Yenilik faaliyetleri, girişimlerin büyüklük grubu ile orantılı olarak artmaktadır çalışanı olan girişimlerin % 49,4 ü, çalışanı olan girişimlerin % 58,9 u ile 250 ve daha fazla çalışanı olan girişimlerin % 69,7 si yenilik faaliyetinde bulunmuştur Bölgede Üniversite-Sanayi Etkileşimi Ar-Ge ve Yenilik faaliyetlerinin artırılmasında Üniversite-Sanayi işbirliği modelleri önemli bir araç olarak görülmektedir. TRC2 Bölgesi nde araştırma geliştirme konusunda önemli bir potansiyel olarak Bölge üniversitelerindeki akademik kadrolar gösterilebilir. Bölgede; Dicle Üniversitesinde 1.309, Harran Üniversitesinde 486 akademik personel bulunmaktadır. Rekabet edebilirliğin geliştirilebilmesi amacıyla üniversite-sanayi işbirliğinin sağlanması konusunda

207 yılında Diyarbakır da önemli kurumsal aktörlerin bir araya gelmesiyle Kamu-Üniversite-Sanayi İşbirliği Sempozyumu ve Mermercilik Şurası düzenlenmiş ancak bu yöndeki girişimler düzeye ulaşmamıştır. Üniversiteler mevcut yapıları ile doğrudan sektörün ihtiyaçlarına odaklanma konusunda eksik kalmaktadır. Bu odaklanmanın sağlanabilmesi için Türkiye genelinde son yıllarda yasal düzenlemeler ve hükümet politikaları ile bazı mekanizmalar geliştirilmiştir. Sanayi ve üniversiteyi işbirliğine yöneltecek mekanizmaların başında Teknoloji Geliştirme Bölgeleri ve Teknoloji Geliştirme Merkezleri gelmektedir Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TEKNOPARK-TEKNOKENT) Teknoloji Geliştirme Bölgeleri; yeni fikir ve buluş sahiplerinin başarılı olabilmeleri için büyük ve küçük şirketlerin, girişimcilerin ve akademik personelin bir araya getirilmesiyle üniversite ve sanayi kuruluşları arasındaki işbirliğini sağlamayı amaçlayan organizasyonlardır. Teknoparklar; bilim ve teknoloji alanındaki buluşları ve gelişmeleri, girişimciler aracılığıyla sanayi alanına aktarmak için bir araç olarak da tarif edilebilir. Bu bölgelerdeki firmalara çeşitli alanlarda vergi ve KDV muafiyeti avantajı sağlanmaktadır. Bu teşvikler aracılığıyla, ileri teknoloji üreten ve kullanan, ülke ekonomisine daha yüksek katma değer ve istihdam sağlayan, uluslararası rekabet gücü yüksek firmaların oluşumu desteklenmektedir. TRC2 Bölgesi nde TEKNOPARK olarak Diyarbakır ilinde Dicle Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi A.Ş. nin kuruluşu 2009 yılında tamamlamış olup, 2011 yılında hizmete girmiştir. Dicle Üniversitesi kampus alanı içinde 300 dönümlük alana sahip bölgede m 2 kapalı alan mevcuttur. Şanlıurfa ilinde ise Harran Üniversitesi koordinasyonunda GAP TEKNOPARK, Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulmuş olup kurumsallaşma çalışmaları devam etmektedir Teknoloji Geliştirme Merkezleri (TEKMER) Teknoloji Geliştirme Merkezleri ile KOSGEB in koordinasyonu altında üniversite ve sanayi işbirliğiyle inovasyonun ticarileşmesi amacıyla kurulmaktadır. TEKMER ler teknoloji tabanlı gelişimi desteklemeyi hedefleyen Kuluçka Merkezleri olarak çalışmaktadırlar. Piyasa şartlarında mücadele edebilecek olgunluğa erişen işletmelerin piyasaya açılmasını ve boşalan yere yeni teknoloji tabanlı işletmelerin gelmesini hedefleyen bir sisteme sahiptirler. Sundukları altyapı ve hizmetlerle yeni kurulan bir işletmenin başlangıç maliyetlerini azaltmayı ve gelişmekte olan bir işletmenin başarısız olma olasılığını en aza indirmeyi hedeflemektedirler. Bu model altında Üniversitelerin temsil ettiği beyin gücü, bilimsel çalışma ortamı, teknoloji kullanımı ve altyapısıyla, KOBİ lerin temsil ettiği girişimci, yaratıcı ve yenilikçi üretim gücünün birleşmesi ile bilgi ve teknoloji yönelimli yeni firmaların kurulması, desteklenmesi, geliştirilmesi, mevcut küçük işletmelerin Ar-Ge projelerinin desteklenmesi, üniversite, kamu ve özel sektör AR-GE kurumları ile küçük işletmelerin işbirliğinin güçlendirilmesi gibi hedeflere ulaşmak amaçlanmıştır. 205

208 Bu kapsamda Türkiye de birçok üniversitede kurulmuş olan TEKMER birimlerinde mekân, malzeme ve teçhizat, danışmanlık, yazılım ve yayın temini, Ar-Ge sonuçlarını yayınlama, tanıtım, istihdam, eğitim, patent, faydalı model, endüstriyel tasarım, elektronik ticaret-web sayfası hazırlama, Ar-Ge dokümanı hazırlama, yurtiçi-yurtdışı fuar katılım destekleri sağlanmaktadır. TRC2 Bölgesinde TEKMER bulunmamaktadır Patent, Faydalı Model, Endüstriyel Tasarım ve Marka Tescil Sayıları TRC2 Bölgesinin Ar-Ge ve Yenilik Kapasitesini yansıtan bölgesel düzeyde bir istatistik bulunmamakla birlikte TPE sınaî mükiyet hakları başvuru ve tescil istatistiklerinden Ar-Ge ve Yenilik faaliyetlerinin bir sonucu olan Patent, Faydalı Model, Endüstriyel Tasarım ve Marka Tescil sayılarına bakılarak bu konuda bir fike ulaşılabilmektedir. Tablo Bölgelere Göre Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuruları, Bölge Birimleri Patent Tescil Sayıları Faydalı Model Tescil Sayıları Endüstriyel Tasarım Tescil Sayıları Marka Tescil Sayıları TR62 (Adana, Mersin) TR63 (Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye) TRB1 (Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli) TRC1 (Gaziantep, Adıyaman, Kilis) TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır) Şanlıurfa Diyarbakır TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) Türkiye Toplamı Kaynak: TPE, Türk Patent Enstitüsünün yılları arasında verdiği tescil belgelerinden patent tescil sayılarına bakıldığında, seçilmiş 6 Düzey-2 Bölgesi arasında TRC2 Bölgesi nin 3 tescilli patenti ile son sıralarda olduğu görülmektedir. Patent tescil belgeleri yeni buluşlar için alındığından dolayı, tescil belgelerinin alınması uzun bir süreç ve zor prosedürleri gerektirmektedir. Bu durum tescil başvurularının çoğunluğunun reddedilmesi sonucunu doğurduğundan özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler için Faydalı Model tescili yöntemi getirilmiştir. Patente göre daha az süre ve ölçüt içeren bu tescil yöntemiyle, işletmeler geliştirdikleri yenilikleri koruma altına alabilmektedir. Seçilmiş 6 Düzey-2 Bölgesi arasında TRC2 Bölgesi Tescil Edilen Faydalı Model sayılarında TRC3 bölgesinden sonra son sırada bulunmaktadır. 206

209 Endüstriyel Tasarım Tescillerinde, Bölge nispeten daha iyi bir durumda olup söz konusu yıllarda 125 tescil gerçekleşmiştir. Marka Tescillerinde ise Bölgede 1995 yılından itibaren marka tescil edilmiştir. Tablo Şanlıurfa İli Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuru ve Tescil Sayıları, Yıl Endüstriyel Patent Faydalı Model Marka Tasarım Başvuru Tescil Başvuru Tescil Başvuru Tescil Başvuru Tescil Toplam Kaynak: TPE, Türk Patent Enstitüsü tescil sayılarında, Şanlıurfa ilinin yıllara göre durumuna bakıldığında Endüstriyel Tasarım ve Marka tescillerinde başvuru ve alınan tescillerde az da olsa bir devamlılığın görüldüğü Patent ve Faydalı Modelde ise başvuruların düşük seviyede kaldığı görülmektedir. Patent tescilinde başvuru sayısı 36 yı bulurken 2012 sonu itibariyle sadece 2 buluşun tescil aldığı görülmektedir. Patent başvurularının tescil ile neticelenmemesi başvuruların niteliğinin geliştirilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Patent tesciline göre daha kolay yapılabilen Faydalı Model tescillerinde Şanlıurfa ilinden yapılan 15 başvurudan 11 tanesi tescil almıştır. Endüstriyel tasarım tescil başvurularında ise, Şanlıurfa ili Diyarbakır iline göre daha iyi durumdadır yılından beri yapılan

210 başvurudan 90 ı tescil almıştır. Marka tescil başvurularında ise istikrarlı bir artış vardır. Son 15 yılda yapılan marka başvurusunun u tescil belgesi almıştır. Marka başvurusunda son üç yıldır önemli bir artış gözlemlenmektedir. Tablo Diyarbakır İli Sınaî Mülkiyet Hakları Başvuru ve Tescil Sayıları, Yıl Endüstriyel Patent Faydalı Model Marka Tasarım Başvuru Tescil Başvuru Tescil Başvuru Tescil Başvuru Tescil Toplam Kaynak: TPE, TPE Tescil sayılarında Diyarbakır ın yıllara göre durumuna bakıldığında, başvuru ve tescil sayılarında 2005 yılından sonra artış görülmektedir. Patent tescilinde başvuru sayısı 54 ü bulmasına rağmen 2012 sonu itibariyle alınmış 1 patenti bulunduğu görülmektedir. Diyarbakır ilinde 2008 yılında yapılan başvuru sayısının önemli bir ölçüde artmış olması bu konudaki potansiyeli ve isteği yansıtmaktadır. Bunun yanında patent başvurularının tescil ile neticelenmemesi başvuruların niteliğinin geliştirilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Patent tesciline göre daha kolay yapılabilen Faydalı Model tescillerinde, Diyarbakır ilinden yapılan 31 başvurudan 8 tanesi tescil belgesi alabilmiştir. Endüstriyel tasarım tescil başvurularında ise Diyarbakır ilinde kısmi bir artış olmasına karşın düşük seviyede kaldığı 208

211 görülmektedir. Diyarbakır'da 1995 yılından beri 41 endüstriyel tasarım başvurusundan 35'i tescillenmiştir. Marka tescil başvurularında ise istikrarlı bir artış vardır. Son 18 yılda yapılan marka başvurusunun 933 ü tescil belgesi almıştır. Marka başvurusunda son üç yıldır önemli bir artış gözlemlenmektedir. 3.5 GİRİŞİMCİLİK Girişimcilik, işsizlik sorununa önemli bir çözüm olanağı sunduğu gibi ekonomik büyümenin de dinamosudur. Girişimcilik yeni düşüncelerin yaratılmasını, yayılmasını ve uygulanmasını hızlandırır ayrıca yeni endüstrilerin doğmasını sağlayarak, teknolojileri kullanan sektörlerde verimliliği artırır ve hızla büyüyen sektörler yarattığı için ekonomik büyümeyi hızlandırır. Uluslararası Girişimcilik Endeksinde (GEİNDEX) 17 kullanılarak yapılan araştırmada; Türkiye'de her 100 yetişkin içinde şirket kuran sayısı 4,6 iken bu sayı Meksika da 18,7, İrlanda da 12 ve ABD de 11,7 dir. Türkiye de son yıllarda girişim sayılarında artış yaşanmasına rağmen girişimcilik bakımından hala gelişmiş ülkelerin çok gerisindedir Kurulan-Kapanan Şirket İstatistikleri tarihinde yapılan IV. İstatistik Konseyi'nde alınan karar gereğince, TÜİK tarafından açıklanan şirket, kooperatif ve gerçek kişilere ait işletmeler ile ilgili "Kurulan ve Kapanan Şirket İstatistikleri"nin resmi istatistik kapsamında yayımlanma sorumluluğu 2010 yılı başından itibaren Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ne devredilmiştir. Kurulan ve kapanan şirket istatistikleri; şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticari işletmelerini kapsamaktadır ayrıca kapanma durumuna tasfiye edilen şirketlerde dâhil edilmiştir. Tablo TRC2 Bölgesi nde Kurulan-Kapanan İşletme Sayıları, Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Yıl Kapanan, Kapanan, Kapanan, Kapanan, Kurulan Tasfiye Kurulan Tasfiye Kurulan Tasfiye Kurulan Tasfiye Edilen Edilen Edilen Edilen Toplam Kaynak: TOBB, yılları arasında şirket, kooperatif ve gerçek kişilerce kurulan girişim sayısına bakıldığında; Şanlıurfa ilinde toplamda son üç yılda şirket kurulmuşken, bu dönem içerisinde kurulan girişimlerin % 34'ünde kapanmanın gerçekleştiği görülmektedir. Diyarbakır ilinde son üç yıl içerisinde kurulan girişim varken bunların % 60'a yakın bir oranında 17 Global Entrepreneurship İndex 209

212 kapanan girişim bulunmaktadır. Türkiye geneline bakıldığında kurulan girişimden % 65'ine yakın kapanan girişim olduğu görülmektedir. Tablo Faaliyet Kollarına Göre Kurulan - Kapanan Şirket İstatistikleri, 2012 İktisadi Faaliyetler NACE 2 Genel toplam OCAK-ARALIK 2012 Şirket Ger. Kiş. Tic.İşl. Kurulan Kapanan Kurulan Kapanan A-Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık B-Madencilik ve Taş Ocakçılığı C-İmalat D-Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretimi Ve Dağıtımı E-Su Temini; Kanalizasyon, Atık Yönetimi ve İyil. Fal F-İnşaat G-Toptan ve Perakende Ticaret; H-Ulaştırma ve Depolama I-Konaklama ve Yiyecek Hizmeti Faaliyetleri J-Bilgi ve İletişim K-Finans ve Sigorta Faaliyetleri L-Gayrimenkul Faaliyetleri M-Mesleki, Bilimsel ve Teknik Faaliyetler N-İdari ve Destek Hizmet Faaliyetleri O-Kamu Yönetimi ve Savunma; Zorunlu Sosyal Güvenlik P-Eğitim Q-İnsan Sağlığı ve Sosyal Hizmet Faaliyetleri R-Kültür, Sanat, Eğlence, Dinlence ve Spor S-Diğer Hizmet Faaliyetleri T-Hanehalklarının İşverenler Olarak Faaliyetleri; U-Uluslararası Örgütler ve Temsilciliklerinin Faaliyetleri Toplam Kaynak: TOBB, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliğinin 2012 yılı istatistiklerinde, ana faaliyet kollarına göre Türkiye genelinde kurulan ve kapanan şirket verilerine bakıldığında en çok değişimin "Toptan ve Perakende Ticaret;" ana faaliyet kolunda gerçekleştiği görülmektedir. Bu faaliyet kolunu takiben 210

213 2012 yılında en çok "inşaat" ve "imalat" ana faaliyet kollarında şirket kurulumu ve kapanması gerçekleşmiştir Girişimcilik Destek Mekanizmaları Girişimciliği teşvik etmek, potansiyel girişimcilerin iş kurmasını ve geliştirmesini desteklemek amacıyla çeşitli mekanizmalar geliştirilmiştir. Türkiye de KOSGEB (Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme Başkanlığı) tarafından uygulanan ve girişimciliği desteklemeyi amaçlayan programlar mevcuttur. Girişimcilik Destek Programı ana başlığı altında; Uygulamalı Girişimcilik Eğitimi, Yeni Girişimci Desteği ve İş Geliştirme Merkezi (İŞGEM) Desteği alt programları uygulanmaktadır. İŞGEM ler girişimciler için en riskli dönem olan kurulma aşamasında sağladığı çeşitli desteklerle önemli bir yere sahiptir İş Geliştirme Merkezleri (İŞGEM) İş Geliştirme Merkezleri (İŞGEM) küçük girişimcilerin iş kurmasını ve geliştirmesini destekleyen ve kolaylaştıran, dolayısıyla da işletmelerin hayatta kalma ve büyüme olanaklarını arttıran Türkiye için yeni sayılabilecek bir istihdam yaratma ve iş kurma modelidir. İşletme Kuluçkaları olarak adlandıran İŞGEM ler, bünyelerinde barındırdıkları yeni işletmelere; yönetim danışmanlığı desteği, finans kaynaklarına erişim imkanı, uygun koşullarda işyeri mekanı, ortak ofis ekipmanı ve ofis hizmetleri sunmakta ve şirketlere en yüksek risk taşıyan dönem olan kuruluş aşamasında şirketleri destekleyip büyümelerini sağlamaktadır. İşletme kuruluş sayıları dünya genelinde hızla artmakla beraber işletmelerin, kuruluşlarını takip eden bir kaç yıl içinde kapanma oranları artmaktadır. İstatistiklere göre, küçük işletmelerin kuruluş yıllarındaki başarısızlık oranı % iken İŞGEM'de yer alan girişimci firmalarda bu oran % 10'lara düşmektedir. İŞGEM lerin proje partnerleri Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, KOSGEB (Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme Başkanlığı), Dünya Bankası ile proje yürütücüsü yereldeki sivil toplum kuruluşudur. İŞGEM de girişimcilere yönelik belirli süreler için işyeri imkânı, ortak kullanıma yönelik ofis ekipmanı, iş kurma ve geliştirme danışmanlığı, finansal destek mekanizmalarına erişim, bilgi temini ve ağ mekanizmaları, pazarlama desteği ve pazar temini gibi destek ve hizmetler sağlanmaktadır. Kuluçka modelinde gelişimini sağlayan işletmelerin organize sanayi alanlarına taşınıp yerini yeni işletmelere bırakması gerekmektedir. Ancak uygulamada, gelişen işletmeler organize sanayi bölgeleri için çok küçük kaldığından taşınmak istememektedirler. Diyarbakır ilinde 2008 yılında kurulmuş olan İŞGEM Türkiye deki ilk İŞGEM'ler arasında olmasına karşın yukarıda ifade edilen benzer sorunlardan dolayı devamlılığını ve gelişimini sağlayacak şartları bulamamıştır. Diyarbakır'da KOSGEB ve Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğünce yeni bir İŞGEM kurulması için girişimler mevcuttur. Şanlıurfa ilinde de İŞGEM in kurulması ve İŞGEM lerin TRC2 Bölgesinde her iki ilde de etkinleştirilerek, bölgede girişimlerin desteklenmesi açısından önem arz etmektedir. 211

214 3.6 REKABETÇİLİK ENDEKSLERİNDE TRC2 BÖLGESİ Bölgelerin mevcut potansiyellerinin analiz edilmesi sonucunda, bölgenin rekabet gücünü diğer bölgelerle karşılaştırmak, güçlü ve zayıf yanlarını tespit etmek amacıyla endeksler geliştirilmektedir. Türkiye de bu konudaki ilk çalışma 2003 yılında Devlet Planlama Teşkilatı tarafından yapılan illerin sosyo-ekonomik gelişmişliklerini gösteren sıralamadır. Sanayi ve Ticaret Bakanlığının 2007 yılında yayınladığı Bölgesel Rekabet Edilebilirlik Operasyonel Programı ( ) Düzey 2 Bölgeleri arasında yapılan bir rekabet endeksi araştırmasını içermektedir. EDAM (Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma Merkezi) ve URAK (Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu) rekabet endeksi üzerine araştırma yapan sivil toplum kuruluşlarıdır. TRC2 Bölgesi nin rekabetçilik açısından Türkiye içindeki konumunu belirlemek için bu çalışmalar aşağıda değerlendirilmiştir Kalkınma Bakanlığı-İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) tarafından ilk olarak 1996 yılında yapılmıştır ve 2003 yıllarında yapılan araştırmalarda 10 alt başlık altında 58 değişken kullanılmıştır. Endeksleme ve taksonomi gibi araştırmacıya çok fazla insiyatif tanıyan teknikler yerine istatistiksel bir tabanı olan, anlamlılık testleri yapılabilen ve birçok ülkede değişik araştırmacılar tarafından benzer amaçlarla yaygın olarak kullanılan Temel Bileşenler Analizi (principal components analysis) kullanılmıştır yılında yayınlanan ve yeni teşvik sistemine de dayanak teşkil eden çalışmada ise teknik yöntem aynı kalmakla birlikte endeksin dilinde ve değişkenlerde önemli değişikliğe gidilmiştir. Günümüz yaşam ve piyasa koşullarını yansıtan güncel tanımlamalar kullanılmıştır. Eski endekste kullanılan Sanayi Göstergeleri, Tarım Göstergeleri ve Mali Göstergeler in bir kısmı yeni endekste Rekabetçi ve Yenilikçi Kapasite Göstergeleri Altyapı Göstergeleri yeni endekste Erişebilirlik Göstergeleri, Diğer Refah Göstergeleri ise Yaşam Kalitesi Göstergeleri alt başlığında verilmiştir. Günümüzde önemini kaybeden değişkenler (Daire Sayısı, Borulu Su Tesisatı Bulunan Daire Oranı, Yeterli İçme Suyu Götürülen Nüfus Oranı gibi) endeksten çıkartılarak gelişmişliği yansıtan yeni değişkenler eklenmiştir. Demografik Göstergeler, Eğitim Göstergeleri, Sağlık Göstergeleri, İstihdam Göstergeleri, Rekabetçi ve Yenilikçi Kapasite Göstergeleri Mali Kapasite Göstergeleri, Erişebilirlik Göstergeleri ve Yaşam Kalitesi Göstergeleri alt başlıkları altında toplam 61 değişken kullanılmıştır. Kullanılan değişkenler uluslararası rekabet endekslerinde kullanılan ve günümüz dünyasını yansıtan değişkenlerdir. SEGE 2011 de kullanılan dikkat çekici değişkenler aşağıda verilmiştir. İlin YGS Ortalama Başarı Puanı, Ortalama Günlük Kazanç, Ortalama Günlük Kazanç-Kadın, Onbin Kişiye Düşen Yabancı Sermayeli Şirket Sayısı, 212

215 Yüzbinkişiye Düşen Marka Başvuru Sayısı, Yüzbinkişiye Düşen Patent Başvuru Sayısı, Yüksek Lisans ve Doktora Sahibi Nüfusun 30+ Yaş Nüfusa Oranı, Turizm Yatırım-İşletme ve Belediye Belgeli Yatak Sayısının Türkiye İçindeki Payı, Bin Kişiye Düşen İnternet Bankacılığında Aktif Bireysel Başvuru Sayısı, Bin Kişiye Düşen İnternet Bankacılığında Aktif Kurumsal Müşteri Sayısı, İlin En Yakın Havaalanına Uzaklığı, Hane Başı Genişbant Abone Sayısı, Kişi Başına Düşen GSM Abone Sayısı, Bin Kişiye Düşen AVM Brüt Kiralanabilir Alan Oranı, Kükürdioksit (SO 2 ) Ortalama Değeri, Partiküler Madde Ortalama Değeri, Yüzbinkişiye Düşen Ceza İnfaz Kurumuna Giren Hükümlü Sayısı, Yüzbinkişiye Düşen İntihar Vakası Sayısı. SEGE (Sosyo-Gelişmişlik Endeksi) 2011 de 81 il içerisinde Şanlıurfa 73, Diyarbakır ise 67; Düzey 2 bazında TRC2 Bölgesi 26 Düzey 2 bölgesi içinde 23. sıradadır ve 2003 çalışmaları aynı değişkenlerden olduğu için karşılaştırılabilir fakat yeni değişkenler kullanılan SEGE 2011 karşılaştırılabilir nitelikte değildir. Yukarıda bahsedilen yeni değişkenler Endeksteki Şanlıurfa ve Diyarbakır sıralamasını geriletmiştir. Tablo Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Türkiye Sıralaması Düzey 2 Şanlıurfa Diyarbakır Sıralaması 1996 Araştırması Araştırması Araştırması Kaynak: DPT, 2003; KB, EDAM- Türkiye İçin Rekabet Endeksi Araştırması EDAM (Ekonomi ve Dış Politikalar Araştırma Merkezi) tarafından 2009 yılında yapılan rekabet endeksi araştırmasında, Ekonomik Canlılık ve Etkinlik, Emek Piyasası, Yaratıcılık, İnsan Sermayesi, Fiziki Altyapı ve Sosyal Sermaye alt başlıkları altında toplam 50 değişken kullanılmıştır. Endeks Temel Bileşenler Analizi kullanılarak oluşturulmuştur yılında yayınlanan Endekste dikkat çeken değişkenler aşağıdadır. AR-GE Harcamaları-Çıktı Oranı (Kamu-Özel), Kişi Başı Akademik Yayın Sayısı, Kişi Başı Sinema Sayısı, 213

216 Sivas Erzurum Osmaniye Bartın Sinop Erzincan Ordu Tokat Tunceli Kilis Aksaray Gümüşhane Yozgat Kars Bayburt Diyarbakır Adıyaman Batman Iğdır Siirt Van Ardahan Şanlıurfa Bingöl Mardin Şırnak Bitlis Hakkari Ağrı Muş Kişi Başına Gazete Tirajı, Kişi Başına STK Sayısı, Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi Araştırmasında 81 il içerisinde Şanlıurfa için en iyi sıra Ekonomik Etkinlik ve Canlılık alt başlığında 52, en kötü sıra İnsani Sermaye alt başlığında 74 tür. Diyarbakır için en iyi sıra Ekonomik Etkinlik ve Canlılık alt başlığında 42, en kötü sıra İnsani Sermaye alt başlığında 71 dir. Araştırmada Düzey 2 bazında bir sıralama yapılmamıştır. Tablo Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi, 2009 Türkiye Sıralaması Şanlıurfa Diyarbakır Genel Sıralama Ekonomik Etkinlik ve Canlılık Emek Piyasası Fiziki Altyapı İnsani Sermaye Yaratıcı Sermaye Sosyal Sermaye Kaynak: EDAM,2009 Grafik EDAM Türkiye İçin Rekabet Endeksi Sıralaması (Son 30 il), Kaynak: EDAM, URAK- İller Arası Rekabetçilik Endeksi Araştırması URAK (Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu) tarafından ilk olarak 2008 yılında yapılan iller arası rekabet endeksi araştırması için; Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi, Markalaşma Beceresi ve Yenilikçilik, Ticaret Beceresi ve Üretim Potansiyeli ve 214

217 Erişilebilirlik alt başlıkları altında toplam 42 değişken kullanmıştır. Değişken ağırlıkları onlu bir likert skalası esas alınarak uzman görüşü (expert opinion) yöntemiyle belirlenmiştir. Uzman insiyatifiyle belirlenen bu ağırlıkların somut ve objektif olmaması, çok değişkenli bir veri setinin birbiriyle etkileşimlerini incelemeden tek boyutta analize tabi tutulması çalışmanın yöntemini tartışmalı hale getirmektedir yılında yayınlanan endekste dikkat çeken değişkenler aşağıdadır: İldeki 5 Yıldızlı Otel Yatak Kapasitesi, İlde 100 Milyon Dolar Üzerinde İhracat Yapan Firma Sayısı, ISO 500 Büyük Sanayi Kuruluşu Listesine Giren Firma Sayısı, Süper Ligde İli Temsil Eden Futbol Takımı Varlığı, İlde Gümrük Varlığı, İle İç Hat Uçak Seferinin Varlığı, İle Dış Hat Uçak Seferinin Varlığı, İlde Liman Varlığı. İller Arası Rekabetçilik Endeksi Araştırmasında 81 il içerisinde Şanlıurfa için en iyi sıra Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli alt başlığında 7, en kötü sıra Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi alt başlığında 74 tür. Diyarbakır için en iyi sıra Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik alt başlığında 13, en kötü sıra Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi alt başlığında 64 tür. Araştırmada Düzey 2 bazında bir sıralama yapılmamıştır. Tablo İllerarası Rekabetçilik Endeksi, 2010 Türkiye Sıralaması Şanlıurfa Diyarbakır Genel Sıralama Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli 7 29 Erişebilirlik Kaynak: URAK,2010. Grafik URAK İller Arası Rekabetçilik Endeksi Sıralaması (İlk 41 İl),

218 İstanbul Ankara İzmir Bursa Kocaeli Eskişehir Tekirdağ Antalya Adana Gaziantep Hatay Kayseri Zonguldak Mersin Trabzon Samsun Konya Isparta Muğla Aydın Denizli Manisa Balıkesir Edirne Erzurum Sakarya Elazığ Malatya Yalova Sivas Kırklareli Diyarbakır Çanakkale Kahramanmaraş Rize Kırıkkale Nevşehir Karabük Şanlıurfa Uşak Burdur 49,73 42,72 35,1 32,82 32,08 29, ,35 27,67 27,28 27,16 26,38 25,91 25,87 25,55 24,15 23,87 23,73 23,27 22,81 22,56 22,39 22,16 21,95 21,71 21,1 20,99 20,8 20,51 20,2 19,55 19,25 18,82 18,24 18,02 17,76 17,51 17,33 17,2 16,86 86,01 Kaynak: URAK, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı-Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı Sanayi ve Ticaret Bakanlığının 2007 yılında yayınladığı Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı ( ) Düzey 2 Bölgeleri arasında yapılan bir rekabet endeksi araştırmasını içermektedir. Bu araştırmada ekonomik, demografik, sosyal istihdam, turizm ve diğer sosyo-ekonomik veriler ana başlıkları altında toplam 42 değişken kullanılmıştır. Sıralama yerine sınıflandırma tercih edilmiştir. Aşağıdaki tabloda görüldüğü gibi; açık kahverengiden (en az rekabet edilebilir bölge) koyu kahverengiye (rekabet edilebilirliği en yüksek bölge) doğru farklı beş grup Düzey 2 seviyesinde tanımlanmıştır. Her bir grup için farklı tedbirler belirlenmiştir. TRC2 Bölgesi en açık kahverengiyle rekabetçilik potansiyeli bölgeler içerisindedir. Bölgeye ilişkin; temel altyapı, girişimcilik ve start-uplara yönelik danışmanlık ve finansal destek, bölge-içi ve kurumlar arası işbirliği ve turizm öncelikli tedbirler olarak belirlenmiştir. 216

219 Harita 3-1- BROP Düzey 2 Bölgeleri Rekabet Endeksi, 2007 Kaynak: STB, GENEL DEĞERLENDİRME TRC2 Bölgesi ekonomik büyüklüğüne bakıldığında 2008 GSKD'sine göre 12,1 milyar TL ile ülke toplam katma değerinin %1,7 sini oluşturmakta ve bu oranla Düzey 2 Bölgeleri arasında 17 nci sırada bulunmaktadır. Türkiye nin kişi başına GSKD si dolar iken, Bölge kişi başı GSKD dolar ile ülke ortalamasının oldukça altındadır yılları GSKD değişimine bakıldığında Bölge ekonomisinin Türkiye ekonomisinden daha yavaş büyüdüğü dolayısıyla bölgeler arası ekonomik gelişmişlik farkının artmaya devam ettiği değerlendirilmektedir yılı verilerine göre Bölge GSKD sinin % 61,9 unu hizmetler, % 21,5 ini tarım, % 16,6'sını sanayi sektörü oluşturmaktadır. Bölgenin işgücü potansiyeli yeterince değerlendirilememekte, artan nüfusun istihdam edilmesinde ciddi sıkıntılar yaşanmaktadır. Bölgenin işgücüne katılım ve istihdam oranları Türkiye ortalamasının oldukça altında iken işsizlik oranı yüksek olup 2011 Nüfus Konut Araştırmasına göre düzey 2 bölgeleri arasında 2 nci sıradadır. Bölgede özellikle kadın işgücüne katılım oranı çok küçük seviyelerdedir. İstihdamın sektörel dağılımında yıllar itibariyle toplam istihdam içindeki payı azalsa da tarım sektörü hizmetler sektöründen hemen sonra gelmektedir. Bölgede sanayi istihdamı göstergelerinde kısmen bir artış yaşanmış ancak hala tarım istihdamının gerisinde bulunmaktadır. Yeni teşvik sisteminin etkisiyle önümüzdeki yıllarda Bölgede sanayi sektörünün ve istihdam kapasitesinin artması beklenmektedir. TRC2 Bölgesi nin dış ticaret verilerinde son yıllarda gözle görülür bir artış olmasına rağmen Bölge gerek kişi başına ithalat ve ihracat değerlerinde gerekse yıllık ihracat ve ithalat değerlerinde ülke ortalamasının gerisinde kalmaktadır (İhracat 23. ithalat 20. sırada). Şanlıurfa ili ihracatında; ülke olarak Irak, ürün grubu olarak "Elektrik motoru, Jeneratör ve transformatörler" ihracatı öne çıkarken, Diyarbakır ilinde; ülke olarak Irak, ürün grubu olarak "Kum, kil ve taşocakçılığı" ihracatı öne çıkmaktadır. Komşu ülkeler ile son dönemde yaşanan olumsuz siyasi gelişmeler açısından bakıldığında, bölgenin ekonomik işbirliği ilişkilerinin kısa vadede riskler 217

220 taşıdığı değerlendirilmektedir. TRC2 Bölgesi siyasi ortamın düzelmesi halinde başta Suriye ve Irak olmak üzere tüm Ortadoğu ülkeleri ile gerçekleştirilecek ticari işbirliği ile yakınlık avantajını kullanarak dış ticarete çok fazla katkı sağlayabilecek konumdadır. Son yıllarda bölgedeki istikrar ortamına paralel artan sanayi yatırımları ile belli bir ivme yakalanmış olmasına rağmen henüz ülke ortalamasının çok gerisindedir. Bölgedeki sulama yatırımlarının beraberinde getirdiği tarımsal üretim artışı ile beraber genelde tarımsal üretimi girdi olarak kullanan gıda ve tekstil sanayinde görece yığınlaşma gerçekleşmiştir. İşletmelerin sektörel dağılımına ve istihdama olan katkılarına baktığımızda gıda ürünleri imalatı, tekstil ürünleri imalatı, giyim eşyaları imalatı, metalik olmayan ürünlerin imalatı hem Şanlıurfa hem de Diyarbakır ilinde öne çıkmaktadır. Bunların dışında Diyarbakır ilindeki mermer potansiyelinin bir sonucu olarak taş ve toprağa dayalı sanayi ile madencilik ve taş ocakçılığı sanayi ilde öne çıkmaktayken Şanlıurfa'da makine ve ekipman imalatı en çok istihdam sağlayan sektörlerdir. TRC2 Bölgesi ekonomisinin büyük bir kısmı, bünyesinde barındırdığı geniş ve elverişli tarım toprakları sayesinde, bitkisel üretim ve hayvancılığa dayanmaktadır. Bölgede temel ekonomik faaliyetlerin büyük ölçüde bitkisel ve hayvansal üretimde yoğunlaşmış olmasına karşın tarımsal üretim değeri ve verimlilik oldukça düşüktür. Buna rağmen verimli ve düz topraklarıyla Bölge birçok tarla bitkisinin yetiştiriciliği ve üretiminde ülke genelinde ilk sıralarda yer almaktadır (Pamuk, mercimek, antepfıstığı, buğday, arpa, domates, üzüm, ipek). Türkiye deki sulanan alan içinde hâlihazırda önemli bir paya sahip TRC2 Bölgesi GAP sulama yatırımlarının kısa bir süre sonra hayata geçmesi ile birlikte bu payını arttıracaktır. Bu tarım alanlarında tarımsal verim ve ürün çeşitliliği artırılabilirse Bölgede nitelikli üretim sağlanacak ve buna paralel gelişecek tarıma dayalı sanayiler ile bölge kalkınmasında tarım sektörü kilit rolü oynayacaktır. TRC2 Bölgesi ni de kapsayan Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye nin diğer bölgelerine göre özel sektör yatırımlarının sınırlı olduğu bir bölgedir. Bu durum kamu yatırımlarını bölge için önemini daha da arttırmaktadır. Özellikle GAP Eylem Planı nın uygulanması ile TRC2 Bölgesi nin kamu yatırımlarından aldığı pay oldukça yükselmiş ve bölge sıralamasında üst sıralara yerleşmiştir. Kamu yatırımlarının çoğu sulama alanında olmak üzere tarım sektöründe gerçekleşmiş olup bunu eğitim, sağlık ve madencilik sektörleri izlemektedir. Kamu yatırımı dışında özel sektör yatırımlarını özendirmek amacını güden yeni yatırım teşvik sisteminde TRC2 Bölgesi 6. bölge gurubunda yer almaktadır. Yeni teşvik sisteminin getirdiği avantajlarla Bölge ulusal ve uluslararası özel sektör yatırımları için cazibe merkezi konumuna gelmiştir. Bölgede mevcut 4 ü Şanlıurfa ilinde, 2 si Diyarbakır ilinde olmak üzere toplam 6 adet OSB bulunmaktadır. Yatırım taleplerinin artması ile mevcut OSB'lerde ek genişleme alanları tahsis edilmiş ve yeni OSB planlamaları yapılmıştır. TRC2 Bölgesi illeri özelinde genel olarak alternatif finansal araçların yeterince kullanılmadığı, finansman ihtiyacının büyük bir kısmının krediler ile karşılandığı, leasing ve faktöring gibi araçların ve bu araçları sağlayan kurumların yaygın olmadığı görülmektedir. Finansal enstrümanların sınırlı olması ya da kullanılmaması, finansal kurumların sayıca az ve 218

221 finansal alanlarda tecrübe birikiminin yetersiz olması gibi nedenler işletmelerin finansmana erişimini zorlaştırmaktadır. Bölgedeki sanayi işletmeleri genelde kapasite kullanım oranı düşük, beşeri ve teknolojik altyapısı yetersiz, düşük katma değerli üretim yapan, birbirini taklit eden, kurumsallaşamamış, mikro ve küçük ölçekli KOBİ lerdir. Özellikle son yıllarda bu profilin dışına çıkmış yenilikçi faaliyetlerde bulunan, başta Ortadoğu ülkeleri olmak üzere birçok ülkeye ürün ihraç eden işletme sayısındaki artış memnuniyet vericidir ancak bölgesel istikrarın çabuk bozulduğu bu ülkelerdeki siyasi krizler ihracat rakamlarında dalgalanmalara yol açmaktadır. Bölgedeki KOBİ ler çeşitli sorunlarla karşı karşıyadır. Bu nedenle, istenen verimlilik düzeyinde çalışarak katma değer ve istihdam yaratmaktan uzaktırlar. En çok karşılaştığı sorunların başında planlama, pazarlama ve finansman sorunları gelmektedir. Bu sorunların yarattığı teknolojik gerilik ve düşük üretim kapasitesi ile pazar araştırması yapılmaması, AR-GE faaliyetlerine gereken önemin verilmemesi, yetersiz işletme sermayesi, yabancı kaynak sağlamadaki güçlükler, profesyonel finans yöneticisi çalıştırmama, sağlanan teşviklerden yeterince yararlanmama ve finansal kaynak veya fonları yönetmede karşılaşılan diğer sorunlar nedeniyle üretilen katma değer düşük düzeylerde seyretmektedir. Ayrıca Bölgedeki KOBİ lerde girişimciliğin, yöneticilik ve mülkiyetin işletme sahibinde toplanması, fizibilite çalışmalarına gereken önemin verilmemesi, ortak girişimlerde çekingen davranılması ve güvensizlik, kuruluş yeri seçiminde isabetsizlik, karşılaşılan diğer sorunlardır. Turizm alanında önemli potansiyeli bulunan ve turizm altyapısının iyileştirilmesi konusunda önemli yatırımlar yapılan bölgede henüz istenilen düzeyde ziyaretçi artışının yakalanamadığı görülmektedir. Turizm sektörünün gelişmesi Bölge yatırım ortamının ve imajının iyileştirilmesine katkıda bulunacaktır. 219

222 4. MEKÂNSAL YAPI VE ALTYAPI 4.1 ALTYAPI Genel Ulaşım Sistemi Diyarbakır ve Şanlıurfa illerindeki başat ulaşım sistemi, tüm Türkiye genelinde olduğu gibi kara yolu ulaşımıdır. Diyarbakır ve Şanlıurfa şehirleri Gaziantep'ten sonra Güneydoğu Anadolu Bölgesinin en büyük iki ili olup sanayi, ticaret ve hizmetler sektöründe de yörede öncü konumdadırlar. Ayrıca, Şanlıurfa ilinin Suriye ye olan sınırı ve her iki ilin de Mardin ve Şırnak illeri üzerinden Irak a olan yakınlığı sebebiyle bu iki il, ulaşım açısından sınır kapıları ve Türkiye nin iç kesimlerine doğru uzanan akslar üzerinde konumlanmaktadır. Diyarbakır, Adıyaman hariç diğer bölge illerinden gelen ulaşım ağlarının düğümlendiği bir merkez iken, Şanlıurfa bölgenin batıya açılan kapısı durumundadır. Bölge sınırları içerisinde bulunan karayolu, demiryolu ve havayolu taşımacılığı ile kent içi ulaşım sistemleri aşağıdaki haritada gösterilmiştir. Harita 4-1- TRC2 Bölgesi Karayolu Ulaşım Sistemi, 2012 Kaynak: DKİM, Karayolu Mardin, Şırnak, Batman ve Siirt illeri ile birlikte Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri de Karayolları Genel Müdürlüğü 9. Bölge Müdürlüğü hizmet alanı içinde kalmaktadır. Ana ulaşım şekli karayolu ulaşımı olduğu için bölge içerisindeki merkezlerin civar yerleşimlere olan uzaklıkları önem kazanmaktadır. Aşağıdaki tabloda, Diyarbakır ve Şanlıurfa şehir merkezlerinin 220

223 bazı önemli merkezlere olan karayolu mesafeleri verilmiştir. TRC2 Bölgesi sınırları içinde toplam km lik karayolu yol ağının km si devlet ve il yolu, 146 km si otoyol, km'si ise köy yoludur. Tablo 4.1- Ülke, Bölge ve İl Düzeyinde Yol Uzunlukları (km), 2012 İl ve Devlet Demir Toplam Bölge Adı Otoyol Köy Yolu Yolu Yolu Yol Ağı Türkiye Güneydoğu Anadolu TRC2 Bölgesi Şanlıurfa Diyarbakır Kaynak: TUİK, 2012ı. TRC2 Bölgesi karayolu ağı, toplam Türkiye karayolu ağı içerisinde % 4'lük paya sahipken; Güneydoğu Anadolu Bölgesi karayolu ağı içerisinde % 39,9 oranında pay almaktadır. Şanlıurfa ili, toplam karayolu uzunluğu açısından, tüm iller arasında 8'inci, Diyarbakır ili, toplam karayolu uzunluğu açısından, tüm iller arasında 17'ncidir. Şanlıurfa Güneydoğu Anadolu Bölgesi illeri arasında birinci sırada yer almaktadır fakat toplam karayolu uzunluğunun büyük bir bölümünü köy yolları oluşturmaktadır. Tablo 4.2- Diyarbakır ve Şanlıurfa Devlet ve İl Yollarının Satıh Cinslerine Göre Uzunlukları, 2012 Asfalt Betonu Sathi Kaplama Devlet ve İl Yolları Toplamı (KM) Stabilize Yol 221 Toprak Yol Diğer Yollar Toplam Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Bölgesi Kaynak: KBM, Uluslararası ve Ulusal Ulaşım Aksları TEN-T (Trans-Avrupa Ulaştırma Ağları) AB'de üç temel ağ yapısı bulunmaktadır. Bunlar; Trans-Avrupa Ulaştırma Ağları (TEN-T), Pan-Avrupa Ulaştırma Ağları (Pan European Corridors-PEC) ve Bölgesel Ulaştırma Ağları olarak sıralanabilir. TEN-T ulaştırma ağları 30 öncelikli koridor üzerine kurulmuş, üye ülkelerin birbirleri ile olan bağlantılarını güçlendirmek için geliştirilen projeleri kapsamaktadır. Avrupa Birliğinin oluşturduğu ve içinde Türkiye gibi aday ülkelerin yanı sıra, Rusya gibi komşuluk politikasına tabi olan ülkelerin de bulunduğu ulaştırma ağlarının yeri aşağıdaki haritada

224 görülmektedir. Harita 4-2- TEN-T Ulaştırma Ağları, 2008 Kaynak: NORDREGİO, AB resmi istatistik kurumu tarafından hazırlanan son analizlere göre, TEN-T ağının yoğun olduğu ve ticaret hacimlerinin yüksek olduğu Batı Avrupa ülkeleri arasında akışlar oldukça yüksek oranlardadır. TRACECA Mayıs 1993 te Brüksel de üç Kafkas ülkesi; Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan ve beş Orta Asya ülkesi; Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan ın katılımlarıyla Avrupa-Kafkasya-Asya Taşıma Koridoru projesi doğmuştur. Projeye Moğolistan, Ukrayna, Moldova, Bulgaristan, Romanya ve Türkiye de dâhil olmuşlardır. TRACECA Projesinin temel amacı, Avrupa Birliği öncülüğünde, AB fonlarının kullanılması ve teknik yardımın alınması suretiyle Avrupa dan başlayarak Karadeniz, Kafkaslar, Hazar Denizi ve Orta Asya arasında bir taşıma koridorunun oluşturulmasıdır. TRACECA projesinin parçası olan ülkelerden geçiş güzergâhları ve planlanan yeni projeler aşağıdaki projede görülmektedir. Bu proje çerçevesinde Türkiye nin Kuzey Anadolu bölgesi geçiş güzergâhı olarak belirlenmiştir. Bu çerçevede, devam eden beş adet ana proje bulunmaktadır. Bu projeler; Gerede-Merzifon Karayolu iyileştirilmesi, Refahiye-Erzurum- Gürbulak Karayolu iyileştirilmesi, Mersin Konteyner Limanı, Filyos Limanı, Irmak-Karabük- Zonguldak Hattının Sinyalizasyonu olarak listelenmiştir. Harita 4-3- TRACECA Rotaları ve Katılımcı Ülkelerin Durumu,

225 Kaynak: UBAK, Denize sınırı olmayan ülkeleri de içeren koridordaki ağ, özellikle denizle bağlantısı olmayan Merkez Asya ülkeleri için, dış ticaretlerini ve ulaştırma ağlarını geliştirebilmeleri açısından oldukça önem taşımaktadır. Türkiye, TRACECA programına 2002 yılında dâhil olmuş ve güzergâh Londra- Bulgaristan-İstanbul-Ankara-Gürcistan olarak değişmiştir. Türkiye, İstanbul-Batum/Gümri karayolu bağlantısı, İstanbul-Sivas-Kars/Gümri demiryolu bağlantısı ve İstanbul, Samsun limanları ile TRACECA haritasında yer almaktadır. Türkiye tarafından önerilen haritada yer alan Samsun'dan Mersin ve İskenderun'a inen belli bir demiryolu hat kesimi ile Mersin, İskenderun ve Derince limanları koridora dâhil edilmemişlerdir. Mersin limanında, Ortadoğu ülkelerine yönelik taşımaların geliştirilmesi amacıyla demiryolu feribot yanaşma rıhtımı yer almaktadır. Bu sayede, Orta Asya, Karadeniz ve Kafkas ülkelerinin yükleri Akdeniz e indirilebilecektir. TRC2 Bölgesi yukarıda açıklanan ve Avrupa Birliği tarafından hazırlanan TEN-T ve TRACECA uluslararası ulaşım proje aksları içerisinde mevcut ulaşım durumu itibariyle etkin olarak yer almamaktadır. Öte yandan Türkiye kapsamında değerlendirildiğinde ise dokuz ayrı ulaştırma ekseni ve geleceğe yönelik yatırımlar belirlenmektedir. Bunlar aşağıdaki gibidir; Harita 4-4- TEM Yol Ağı,

226 Kaynak: UBAK, Şanlıurfa sınırları içerisinde TEM otoyolunun, otoyol bağlantı yolları ile beraber, 145 km lik kısmının yapımı tamamlanmış olup işletmededir. Toplam 225 km uzunluğundaki Şanlıurfa-Gaziantep otoyolu GAP ın ana arterini oluşturmaktadır. Otoyol; Birecik-Suruç, Suruç- Şanlıurfa, Gaziantep çevreyolu, Gaziantep-Birecik kesimlerinden oluşmaktadır. Şanlıurfa-Habur otoyolu, Gaziantep otoyolunun devamı niteliğinde planlanmaktadır. Otoyolun ana gövdesi toplam 109,5 km. olup; Gaziantep'ten başlayarak, Şanlıurfa, Mardin ve Cizre üzerinden Habur sınır kapısına kadar ulaştırılması planlanmaktadır. Bu otoyolun ana gövdesine Diyarbakır'dan yaklaşık 36,5 km'lik bağlantı yolu yapılarak, Diyarbakır'dan Irak'a otoyol bağlantısı sağlanması planlanmaktadır. Diyarbakır-Mardin otoyol bağlantısı projesinin ihalesi yapılmış olup, alternatif güzergâhlar üzerinde çalışmalar devam etmektedir. Harita 4-5- Asya Karayolları,

227 Kaynak: UBAK, Türkiye'den geçen Asya Karayolları tali yol hattı, Mersin'den başlayarak Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri üzerinden İran sınır kapısı Gürbulak'a bağlanmaktadır TRC2 Bölgesi Şehirler Arası Yollar Şanlıurfa'da yılları arasında 354 km yol yapımı gerçekleştirilmiştir ve 124,5 km yol yapım çalışması programa alınmıştır. Harita 4-6- Şanlıurfa İl Yolları,

228 Kaynak: KBM, Şanlıurfa çevre yollarının 4 parçadan oluşması planlanmıştır. Bu maksatla Diyarbakır- Mardin yollarını bağlayan 4,1 km uzunluğundaki ilk çevre yolu bağlantısı 2010 yılında açılmıştır. Bu yol üzerine daha önce kent merkezinde bulunan şehirlerarası otobüs terminali taşınmıştır. İnşaatı devam eden diğer parçalar, Mardin-Akçakale yolları bağlantısı (6,5 km) ve Akçakale- Gaziantep yolları (11,5 km) bağlantısıdır. Proje aşamasındaki 4. Çevre yolu bağlantısı Diyarbakır-Gaziantep yolları arasında düşünülmektedir. Bu yolun bir kısmı askeri bölge içerisinden geçmektedir. Önceki yıllarda sathi kaplamalı olarak bitirilmiş Şanlıurfa güneybatı çevreyolunun, 2013 yılı içinde BSK seviyesinde bitirilmesi hedeflenmektedir. Birecik, Suruç, Bozova ve Siverek yollarında toplam 124,5 km'lik programlanan yol bulunmaktadır. Harita 4-7- Nissibi Köprüsü,

229 Kaynak: KBM, Diyarbakır ile Adıyaman illerini bağlayacak karayolu olan Nissibi Köprüsü'nün, Siverek ile Kâhta ilçeleri arasında kalan bölgede, Fırat Nehri üzerinde yapılması planlanmıştır. Fırat Köprüsünün 1990 yılında baraj gölü altında kalmasıyla, Atatürk Baraj Gölünde Şanlıurfa Siverek-Adıyaman Kâhta arasında çalışan 1 adet ve Şanlıurfa Hilvan-Adıyaman Kâhta arasında çalışan 1 adet feribot olmak üzere toplam 2 adet feribot bulunmaktadır. Bu feribotlar ile hem araç, hem yolcu taşımacılığı yapılmaktadır. Adıyaman ve Diyarbakır ile birlikte birçok ilin geçiş noktası olacak Nissibi Köprüsünün inşa edilmesi bölgedeki ulaşımın rahat ve güvenli bir şekilde yapılmasını sağlayacaktır. Ayrıca bölgenin Nemrut Dağı gibi turistik değerleri göz önüne alındığında, yapılacak köprü bölgeye ekonomik olarak da bir canlılık getirecektir. Eğik kablo askılı şeklinde 610 m. uzunluğunda ve 22,9 m. genişliğinde olan bu köprünün çalışmalarına başlanmış olup 2014 yılında bitirilmesi hedeflenmektedir. Harita 4-8- Diyarbakır İl Yolları,

230 Kaynak: KBM, Harita 4-9- Diyarbakır Çevre Yolları, 2012 Kaynak: KBM,

231 Karayolu kent içi geçişlerini yerleşim alanları dışına taşımak amacı ile iki çevre yolu projesi planlanmıştır. Birincisi Elazığ Yolunun batısından Şanlıurfa Yoluna bağlanan çevreyoludur. İkincisi, Şanlıurfa yolundan, Mardin yoluna bağlanmaktadır. Diyarbakır çevreyolu çalışmalarında: 1. Etap toplam 13 km.lik Diyarbakır çevreyolunun 1. etabı BSK seviyesinde bitirilmiş ve trafiğe açılmıştır. 2. Etap 29 km.lik kesimin ise sözleşmesi yapılmış olup, 2014 yılı sonunda bitirilmesi hedeflenmektedir. 2. Etapta 9 km. lik havaalanı bağlantısının ihalesi yapılmış olup, havaalanı projesinin bitirilmesi ile eş zamanlı olarak bağlantı yolunun da tamamlanması planlanmaktadır. 3. ve 4. Etap, 44 km.lik doğu çevreyolu için toplulaştırma çalışmaları kapsamında önerilecek güzergâhlar neticesinde proje ihalesi yapılacaktır. Diyarbakır'da çevre yollarının yapımı ve bu yolların kavşaklar ile diğer yollarla bağlanması sonucu trafiğin rahatlayacağı beklenmektedir TRC2 Bölgesi Trafik Hacmi Trafik hacmi değerlendirmesi, Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiş yol boyu trafik anketlerine dayanmaktadır yılında Karayolları 9. Bölge Müdürlüğü tarafından etüdü yapılan Yıllık Ortalama Günlük Trafik (YOGT) sayımlarının Diyarbakır il sınırları içerisindeki kesiti incelendiğinde; Diyarbakır'da başlayan yolculukların büyük bölümünün Elazığ yönü, Silvan yönü ve Mardin yönünde sonlandığı görülmektedir: Elazığ yolundan taşıt/gün, Batman yolundan taşıt/gün, Şanlıurfa yolundan taşıt/gün, Mardin yolundan taşıt/gün araç geçtiği gözlenmektedir. Şanlıurfa'da başlayan yolculukların büyük bölümünün Suriye ile sınır kapısının bulunduğu Akçakale yönünde ayrıca Gaziantep yönü, Diyarbakır yönü ve Mardin yönünde sonlandığı görülmektedir. Akçakale yolundan taşıt/gün, Mardin yolundan taşıt/gün, Diyarbakır yolundan taşıt/gün, Gaziantep yolundan taşıt/gün araç geçtiği gözlenmektedir Havayolu Bölgede, Diyarbakır ve Şanlıurfa GAP olmak üzere iki adet havalimanı bulunmaktadır. Diyarbakır Askeri Havalimanı, 1952 yılından bu yana sivil uçuşlara da hizmet veren, sadece yurtiçi uçuşlara açık ve bölgesel niteliktedir. Toplam m 2 lik kurulu alan üzerindedir, bunun m 2 lik kısmı yolcuya açık alana sahiptir ve Havalimanı kent merkezinden sadece 6 km uzaklıkta bulunmaktadır. Apron kapasitesi 3 uçaktır, havalimanının kapasitesi ise

232 yolcu/yıl dır. Gümrük hizmeti verilemediğinden havalimanında doğrudan uluslararası hava ulaşımı yapılamamaktadır. Havalimanına ulaşım otobüs, servis ve taksi ile yapılmaktadır. Havalimanında 200 araç kapasiteli açık otopark bulunmaktadır yılı yolcu sayısı , 2012 yılı yolcu sayısı 'tür yılında yaşanan bu düşüşün nedeni yolcu trafiğinin en yoğun olduğu 3 aylık dönemde havalimanının bakımının yapılmasıdır. Mevcut terminal binası kapasitesini aşmış durumda olduğundan, DHMİ Genel Müdürlüğü tarafından aynı havalimanı sınırları içinde yeni bir arazi üzerinde, iç ve dış hatlara hizmet verebilecek; m 2 oturum alanına sahip, yaklaşık m 2 kullanım alanı ve 936 araç kapasiteli açık otoparkı ve araçlık kapalı otoparkı olan, 10 uçak kapasiteli (6 adedi yolcu köprülü) yeni bir terminal binasının yapılması planlanmaktadır. Havalimanının yolcu kapasitesi yolcu/yıl olacaktır yılı başında havalimanı inşaatı ihalesi sonuçlanmış olup, inşaat çalışmalarına başlanmıştır yılında hizmete giren Şanlıurfa-GAP Havalimanı sivil kategoride olup ağır kargo uçaklarının iniş ve kalkışına imkân sağlayacak şekilde inşa edilmiştir. Apron kapasitesi 8 uçak olup m 2 lik terminal binası ile hizmet vermektedir. Havalimanının yolcu kapasitesi yolcu/yıl dır m pist uzunluğu ile Türkiye'nin en büyük pistine sahiptir. Kent merkezine ve TEM otoyoluna olan bağlantı yolları bölünmüş yol olarak inşa edilmiş olan havalimanı Şanlıurfa-Diyarbakır yolunun 35. km sinde bulunmaktadır. GAP Havalimanı `Geçici Hudut Kapısı` olarak ilan edilmiş ve uluslararası havalimanı olarak dış hat seferlerine de açılmış, 2012 yılında dışhat yolcusu kabul edilmiştir. Ayrıca yükte hafif olan kıymetli mal veya ürün bölgede yeterli tonajda olmadığından dolayı kargo terminali işletmecisi bulunmamakta ve kargo taşımacılığı yapılamamaktadır. Her iki havalimanındaki yılları, yolcu, yük ve uçak trafiği aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu tabloda Adana ve Gaziantep havaalanlarına ait bilgiler de verilmiş olup, bölge dışında yer alan ama yaklaşık aynı büyüklükteki hinterlantlara hizmet veren yakın havalimanlarındaki değişim de gözlenmiştir. Bu verilere göre, Adana Havalimanı dışındaki bölge havalimanları kargo taşımacılığında etkisiz kalmaktadır. Yolcu taşımacılığında ise en düşük kapasitede çalışmakta olan Şanlıurfa GAP Havalimanı dışındaki havalimanlarında Türkiye genelindeki artışa paralel bir artış gözlenmiştir. Şanlıurfa GAP Havalimanının hizmete girişi ile 3 yıl içinde taşınan yolcu sayısı hemen hemen iki katına çıkmakla birlikte havalimanı hala oldukça düşük kapasitede (% 13) işletilmektedir. Tablo 4.3- TRC2 Bölgesi ve Komşu İllerin Karşılaştırmalı Hava Kargo, Yolcu ve Uçak Sayısı, Yük (Ton) Yolcu (Kişi) Uçak Sayısı Yük (Ton) Yolcu (Kişi) Uçak Sayısı Türkiye Şanlıurfa

233 Yük (Ton) Yolcu (Kişi) Uçak Sayısı Yük (Ton) Yolcu (Kişi) Uçak Sayısı Diyarbakır Gaziantep Adana Kaynak: DHMİ, Demiryolu Ulusal demiryolu ağı bölgeyi iki aks üzerinden doğu-batı doğrultusunda beslemektedir. Kuzeydeki hat, Ergani den Bölge ye girmekte, Diyarbakır ve Batman ı geçerek Kurtalan da son bulmaktadır. Bu hat Malatya merkezli TCDD 5. Bölge Müdürlüğü sorumluluk sahasında kalmaktadır. Güneydeki hat ise, Narlı (Kahramanmaraş) dan dan başlayarak Gaziantep ve Nizip üzerinden Barak (Karkamış) a varmakta, buradan Suriye sınırını izleyerek Nusaybin e kadar ulaşmakta ve Suriye topraklarından geçerek Irak a bağlanmaktadır. Bu hat, Adana merkezli TCDD 6. Bölge Müdürlüğü sorumluluk sahasına girmektedir. Diyarbakır ili sınırlarında 150 km., Şanlıurfa ili sınırlarında da 221 km. demiryolu hattı mevcuttur. Demiryolu ağı, Bölgedeki yerleşimlerin çok azına hizmet vermekte olup, mevcut iki hattın da birbirine bağlantısı bulunmamaktadır. Şanlıurfa, şehir merkezinden demiryolu geçmemesine rağmen GAP illeri içerisinde, Gaziantep ten sonra en çok demiryolu uzunluğuna sahip il konumundadır. TCDD 6. Bölge sorumluluk sahası içerisinde bulunan Mürşitpınar tren istasyonu hem Suriye sınırında bulunması hem de sınırın hemen ötesinde bulunan Ayn-el Arap şehrine yakınlığı sebebiyle oldukça önemli bir yerdedir m 2' lik bir alanda yer alan Mürşitpınar tren istasyonu Şanlıurfa şehir merkezine 56,3 km lik uzaklıktadır. Tablo 4.4- GAP Bölgesi İllerinin Demiryolu Uzunlukları, İller Demiryolu (km) Adıyaman Batman Diyarbakır Gaziantep Kilis Mardin Siirt Şanlıurfa Şırnak - - GAP

234 Türkiye Kaynak: TCDD, İstanbul Haydarpaşa dan kalkan Güney Ekspresi bölge içerisindeki kuzey hattı boyunca Ergani, Diyarbakır ve Bismil den geçerek Batman a yönelir. Batman-Diyarbakır ve Kurtalan- Diyarbakır arasında günde birer sefer olmak üzere karşılıklı bölgesel tren seferleri bulunmaktadır. Ayrıca Kurtalan-Diyarbakır yönünde de haftada 3 defa olmak kaydıyla karşılıklı seferler yapılmaktadır. Ancak bu güzergâhtaki seferler yolcu kapasitesine bağlı olarak düşürülmekte ve hatta durdurulabilmektedir. Demiryolu; Diyarbakır kent merkezinden kuzeybatı-güneydoğu yönünde geçerek, Yenişehir ve Bağlar ilçeleri arasında 1,3 km uzunluğunda bir istasyon oluşturmakta ve bu hat şehir içinden geçtiği kısımlarda kentin bölgelerini ayıran bir eşik oluşturmuştur. TCDD 6. Bölge Müdürlüğü sınırları içerisinde kalan güney hattı üzerinde Mürşitpınarı, Akçakale ve Ceylanpınar önemli istasyonlardır. Bu hat, Bağdat demiryolunun bir parçasıdır. TCDD verilerine göre hatta düzenli yolcu treni seferleri bulunmamaktadır. Harita T.C. Devlet Demiryolları Haritası, 2012 Kaynak: TCDD, Tablo 4.5- GAP Bölgesi ndeki Demiryolu Hat Uzunlukları, 2009 Hat Kesimi Uzunluk (km) TCDD 5. Bölge Maden-Batman (Diyarbakır kesimi) 173,2 232

235 Müdürlüğü Batman-Kurtalan 69,5 TCDD 6. Bölge Müdürlüğü Kaynak: GAPBKİB, Narlı-Gaziantep 84,2 Gaziantep-Karkamış (Barak) 91,0 Barak-Nusaybin (Şanlıurfa kesimi) 325,6 Şenyurt-Mardin 25,4 Fevzipaşa-Narlı 18 69,4 Diyarbakır il sınırları içerisinde yük taşımacılığı Diyarbakır, Ergani, Leylek ve Bismil istasyon şefliğince yürütülmektedir. TCDD 5. Bölge Müdürlüğünden gelen verilere göre Diyarbakır dan Malatya ve Kurtalan yönlerine her gün yük treni kaldırılmakta olup, 2010 yılı içerisinde gelen vagon sayısı , giden vagon sayısı olmak üzere toplam iken 2012 yılında gelen vagon sayısı 8.119, giden vagon sayısı 2.720'ye düşmüştür yılında ton gelen yük ve ton giden yük olmak üzere toplam ton yük taşıması gerçekleştirilmiştir. Diyarbakır il sınırları içinde, giden yolcu toplamı adettir. Tablo 4.6- Diyarbakır Yük Durumu, İşyeri Boşalan Dolan Boşalan Dolan Diyarbakır Bismil Ergani Leylek Toplam Kaynak: TCDD5BM Şanlıurfa il merkezinin demiryolu bağlantısı bulunmamaktadır. Mersin-Adana dan Türkiye- Suriye sınırını takip ederek Nusaybin e giden demiryolu hattı ise şehir merkezinin 60 km. uzağından geçmektedir. TCDD 6. Bölge sorumluluk sahası içerisinde bulunan Mürşitpınar tren istasyonunun hem Suriye sınırında bulunması hem de sınırın hemen ötesinde bulunan Ayn-el Arap şehrine yakınlığı sebebiyle oldukça önemli bir yerdedir. Mürşitpınar tren istasyonu kuzeyde Mardin, Doğuda Nusaybin ve Batıda Karkamış a bağlanmakta ve Mardin Nusaybin demiryolu ağının kavşağı konumunda bulunmaktadır m 2 'lik bir alanda yer alan Mürşitpınar tren istasyonu Şanlıurfa şehir merkezine 56,3 km lik uzaklıktadır. Mürşitpınar sınır kapısı karşısında konuşlanan istasyonda TMO ya ait silolar bulunmaktadır. 18 Kısmen GAP Bölgesi içindedir. 233

236 Şanlıurfa sınırları içerisinde yük taşımacılığı Akçakale, Ceylanpınar ve Mürşitpınar Diyarbakır istasyon şefliğince yürütülmektedir. TCDD 6. Bölge Müdürlüğünden gelen verilere göre 2011 yılında ton gelen yük ve ton giden yük olmak üzere toplam yük ton iken, 2012 yılında ton gelen yük ve ton giden yük olmak üzere toplam ton yük taşıması gerçekleştirilmiştir yılı içinde Gaziantep Nusaybin parkurunda yol bakımı nedeniyle, trenlere yolcu vagonu verilmemiş olup, bu yıl içinde yolcu taşıması olmamıştır. Şanlıurfa merkezini, demiryolu ile Suruç üzerinden Mürşitpınar istasyonuna ve oradan da Halep e bağlama projesi, 77 km. çift hatlı olarak projelendirilmiş olup, döneminde projenin yapılması planlanmaktadır. Bu proje gerçekleştiğinde, Şanlıurfa nın Suriye nin ikinci büyük şehri olan Halep e ve Gaziantep üzerinden Türkiye demiryolu ağına bağlanması mümkün olacaktır. Tablo 4.7- Şanlıurfa Yük Durumu Yıllık, İstasyon Boşalan Dolan Boşalan Dolan Akçakale Ceylanpınar Mürşitpınar Toplam Kaynak: TCDD6BM, Demiryolu Projeleri Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi Demiryolu Bağlantısı Projesi Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi, Elazığ yolu üzerinde kent merkezine 23 km. uzaklıkta, Büyükşehir Belediyesi sınırları dışındadır ve mevcutta demiryolu bağlantısı bulunmamaktadır. Diyarbakır OSB nin demiryolu bağlantısı olmadığı için üretilen ürünlerin sınır ya da limanlara ulaştırılması, sanayiciler için büyük bir maliyet oluşturmaktadır. Bu bağlamda OSB nin demiryolu bağlantısının sağlanması ile OSB'de bulunan firmaların taşımacılık maliyetlerinin azalacağı, dolayısı ile firmaların rekabet avantajına sahip olacakları öngörülmektedir yılında OSB ye demir yolu bağlantısının yapılması amacıyla, Geyik-Leylek istasyonları arasında ayrılan hat için ihtiyaç duyulan yaklaşık m 2 lik taşınmaz ile üzerindeki muhdesatın T.C.D.D. Genel Müdürlüğü tarafından acele kamulaştırılmasına ilişkin karar yayımlanmıştır. Taşınmazın T.C.D.D. Malatya Bölge Müdürlüğüne teslim edilmesi ve kamulaştırma işleminin çok kısa sürede tamamlanması planlanmaktadır. Erzincan-Diyarbakır-Mardin Demiryolu Projesi 234

237 Erzincan-Diyarbakır-Mardin demiryolu projesi kapsamında Şanlıurfa ve Diyarbakır, Erzincan, Elazığ, Mardin, Sivas ve Ankara'ya, yüksek hızlı tren hatlarıyla bağlanacaktır. Ayrıca bölgede planlanan diğer projeler ile Diyarbakır ve Şanlıurfa nın, Gaziantep üzerinden Adana'ya erişiminin sağlanması planlanmaktadır. Avrupa Birliği ne katılım sürecinde artacak yolcu ve yük taşımacılığında, yüksek hızlı tren hatlarının oluşturduğu ulaşım koridorları stratejik önem kazanacaktır. Öngörülen demiryolu hattının İç Anadolu ve Karadeniz bölgelerini birleştirecek olması nedeniyle yerel ve uluslararası yük ve yolcu ulaşımı açısından önemli bir işleve sahip olması beklenmektedir. Etüt, proje ve mühendislik hizmetleri devam eden Erzincan-Muş ve Trabzon-Erzincan Demiryolu hatları ile Erzincan ili kavşak niteliğinde olacak olup, genişleyen demiryolu ağı ile pek çok ile ulaşım sağlanacaktır. Planlama aşamasında olan Şanlıurfa-Mürşitpınar hattı ile Şanlıurfa ile ilçelerine ulaşım sağlanacaktır. Diyarbakır-Şanlıurfa Demiryolu Projesi Diyarbakır-Şanlıurfa arasında yapılması planlanan demiryolu hattının ortalama seyahat süresi yolcu trenleri için 45 dakika, yük trenleri için 135 dakika olarak planlanmaktadır. Diyarbakır-Şanlıurfa Demiryolu Projesi güzergâhını kapsayan bölgede ulaşım genelde karayolu ile sağlanmaktadır. Hattın başlangıcı olarak Diyarbakır ili mevcut demiryolu koridoru belirlenmiştir. Aynı zamanda Diyarbakır kesiminde planlanan Diyarbakır İstasyonunda, bir diğer hızlı tren projesi olan Erzincan-Diyarbakır-Mardin Demiryolu Projesi ile entegrasyon sağlanacaktır. Hat sonu olan Şanlıurfa kesiminde ise, Şanlıurfa-Mürşitpınar Demiryolu na entegrasyon sağlanacaktır. Proje kapsamında 4 adet istasyon yapılması planlanmaktadır. Diyarbakır ili idari sınırları içerisinde 1 adet, Şanlıurfa ili idari sınırları içerisinde 3 adet istasyon planlanmıştır. Proje kapsamında Şanlıurfa merkezinde bir istasyon tasarlanmamıştır. Diyarbakır-Şanlıurfa demiryolu Şanlıurfa-Mürşitpınar demiryolu projesine bağlanacaktır. Şanlıurfa merkezinde Şanlıurfa- Mürşitpınar demiryolu projesi kapsamında istasyon yapılacak olup, iki demiryolu hattı da bu istasyonu ortak kullanacaktır. Diğer yüksek hızlı tren projeleri ile entegrasyonu sağlanacak olan Diyarbakır-Şanlıurfa Demiryolu Hattı vasıtasıyla; Diyarbakır ve Şanlıurfa, Malatya, Sivas ve Ankara'ya bağlanacaktır. Ayrıca bölgede planlanan diğer projeler ile Gaziantep üzerinden Adana'ya erişiminin sağlanması da planlanmaktadır. Diyarbakır İstasyonuna entegre olması planlanan Erzincan-Diyarbakır- Mardin Demiryolu Projesi ile Erzincan, Diyarbakır ve Mardin il ve ilçelerine ulaşım sağlanacaktır Kent İçi Ulaşım Bu bölümde kentsel gelişme stratejileri çerçevesinde yürütülen; toplu taşıma sistemi, şehirlerarası otobüs terminalleri, ilçeler arası ulaşım, otopark sistemi, yaya ve bisiklet ulaşımı projelerinin Bölge'de mevcut durumu ve yapılması planlanan önemli şehir içi ulaşım projeleri ele alınmaktadır. 235

238 Toplu Taşıma Diyarbakır daki belediye otobüsü ve minibüs sayıları Şanlıurfa dakilerin 2 katından fazladır. Şanlıurfa'da ise belediye otobüsleri ile özel halk otobüsleri kent içi toplu taşımacılıkta kullanılan yegâne araçlardır. Diyarbakır daki halk otobüsleri 6 adet toplu taşımacılık kooperatifine bağlıdır. Bunlara ilaveten kent merkezinde faaliyette bulunan 990 adet servis aracı bulunmaktadır (DBB, 2009). Diyarbakır ve Şanlıurfa Belediyesinin kent merkezi için 2009 yılında hazırlanan Ulaşım Master Planları bulunmaktadır. Tablo 4.8- Diyarbakır ve Şanlıurfa Kent İçi Yolcu Taşımacılığı Yapan Araç Sayıları Araç Cinsi Araç Sayısı Diyarbakır Şanlıurfa Belediye Otobüsü Halk Otobüsü Minibüs Toplam Kaynak: DUAP, 2009; ŞB, Diyarbakır da toplu taşıma hizmeti veren özel sektör iki kuruluş halinde hizmet vermektedir. Özel halk otobüsleri, araç sayısı 100 olup toplu taşıma içindeki payı araç olarak % 20,83, yolcu olarak % 17,32'dir. Diyarbakır kent içi ulaşımının büyük bir bölümünü sağlayan minibüslerin sayısı 300 olup, toplu taşıma içindeki payı araç olarak % 62,50, yolcu olarak % 67,42'dir. Şanlıurfa'da toplam 219 otobüs mevcuttur, bu otobüslerin % 41'i engellilere uygun araçlardır yılından itibaren kent genelinde dolmuş, minibüs tarzı toplu taşıma araçları kaldırılmıştır. Otobüs Terminalleri Diyarbakır kent içi ulaşımı hafifletmek maksadıyla şehirlerarası otobüs terminali Şanlıurfa Yolu üzerindeki 25 hektarlık alana taşınmıştır. Şanlıurfa yolu üzerinde bulunan Diyarbakır Şehirlerarası Otobüs Terminalinde (DİŞTİ, 2012); 42 adet otobüs peronu bulunmaktadır, yıllık ortalama yolcu adedi giden ve gelen kişi toplamı olarak kişidir. Nüfus artışı ve kentin giderek bölgesel bir merkez fonksiyonu kazanmasıyla yıllık yolcu sayısında artış olacağı aşikârdır. Diyarbakır ilçe otogarında 48 yazıhane mevcuttur. Urfakapı çıkışında bulunan yakın çevre terminali şehir merkezinde trafik sorunu yarattığından, Şehitlik mahallesinde yeni bir alana taşınmıştır. İlçelere yolcu taşıma faaliyetini yürüten 33 firma ve bu firmalara ait adet araç mevcuttur. İlçe otogarında, araç ve yolcu yoğunluğu yılın Eylül-Haziran ayları dönemi olup, araç çıkışının en yoğun olduğu saatler

239 08.00 saatleri arasıdır. Tüm yönlerden gelen araçlar kent içine girerek ilçe otogarında son durak yapmaktadır. Harita Diyarbakır Ulaşımında Ana Merkezler Kaynak: DUAP, Şanlıurfa şehirlerarası otobüs terminali 60 hektar alan üzerinde m 2 kapalı alana sahiptir. Terminalin 1. katı ilçe garajı minibüslerine, 2. katı ise şehirlerarası otobüslere ayrılmıştır. Terminalde 17 adet otobüs peronu, 3 adet Şanlıurfa firması, 12 adet diğer illerin firmaları olmak üzere toplam 15 adet otobüs firması bulunmaktadır. Terminalde ayrıca 50 adet işyeri bulunmaktadır. Şanlıurfa firmalarına ait 45 otobüs, transit otobüslerden 125 otobüs olmak üzere, terminale günde toplam 170 otobüs giriş yapmaktadır. İlçe garajına günde minibüs giriş yapmaktadır. Terminalde toplam 500 araç kapasiteli, 2 adet otopark bulunmaktadır. Haziran-Eylül ayları arasında araç ve yolcu yoğunluğu en fazla olup, araç trafiğinin en yoğun olduğu saatler arasıdır İlçeler Arası Ulaşım İl içi konumları itibariyle Diyarbakır ve Şanlıurfa kent merkezleri ilçelerden gelen yolların kesiştiği merkez konumdadır. Şanlıurfa ilinde ilçeler arası ulaşım hareketliliği yüksek iken, Diyarbakır da bu durum şehir merkezi ile ilçeler arasında görülmektedir. Şanlıurfa ulaşım sisteminin birden fazla odaklı olduğu, Diyarbakır da ise ulaşım sisteminin daha çok önemli ana yollar üzerinde ve merkezden çevreye doğru şekillendiği söylenebilir. Diyarbakır-Elazığ yolu üzerinde olan Ergani, Diyarbakır-Siirt/Bitlis yolu üzerinde olan Silvan, Diyarbakır-Batman yolu üzerinde olan Bismil ve Diyarbakır-Mardin yolu üzerinde olan 237

240 Çınar ilçeleri üzerinde bulundukları yüksek yoğunluklu yol itibariyle ulaşım açısından daha şanslı ilçelerdir ve mevcut gelişmelerinin gösterdiği üzere büyüme potansiyeli en yüksek ilçelerdir. Çüngüş, Çermik ve Dicle ilçelerinin Diyarbakır merkez karayolu bağlantısı Ergani üzerinden yapıldığı için Ergani ilçesi küçük ölçekte bir çekim merkezi konumundadır. Ergani ve Bismil ilçeleri önemli karayolları üzerinde bulunmaları ve Maden-Diyarbakır-Batman demiryolu hattı üzerinde istasyon merkezleri olmaları sebebiyle birer ulaşım merkezi durumundadırlar. Diyarbakır ilinde kuzey ilçeleri (Kulp, Lice, Hani ve Dicle) ulaşım sistemine ikincil dereceli (il yolu) yol ile bağlanmaktadırlar. Şanlıurfa ilinde Suruç-Akçakale, Akçakale-Ceylanpınar, Suruç-Bozova, Bozova-Hilvan ve Siverek-Viranşehir ilçeleri arasında Şanlıurfa merkez bağlantısı dışında kara yolu bağlantısının ve Suruç/Mürşitpınar-Akçakale-Ceylanpınar demiryolu bağlantısının olması merkez ilçeye bağımlılığın Diyarbakır a göre daha düşük olduğunun bir göstergesidir. Diyarbakır gibi Şanlıurfa ilinde de, kenti çevre illere bağlayan kara yolları üzerindeki ilçeler daha büyümüş ilçelerdir. Birecik ve Suruç ilçeleri, Gaziantep-Şanlıurfa yolu; Siverek ve Hilvan ilçeleri, Şanlıurfa-Diyarbakır yolu; Viranşehir ilçesi Şanlıurfa-Mardin yolu üzerinde bulunmaktadır. İlçeler arası ikincil bağlantıların da dikkate alınmasıyla Suruç, Akçakale, Birecik, Viranşehir ve Siverek ilçeleri ulaşım imkânları bakımından diğer ilçelerden daha fazla önem arz etmektedir. Ayrıca Siverek ilçesi beş ayrı yöndeki kara yolu bağlantıları ile Şanlıurfa nın en önemli ilçesi konumundadır Otopark Kapasitesi Yol kenarı ve açık otoparklara rağmen kentin merkezi alanlarında yeterli otopark stoğu sağlanamamıştır. Merkezi iş alanı çevresindeki otopark sayısının yeterli olmamasının yanı sıra, mevcut otopark yönetmeliği uygulaması da konut alanlarındaki otopark sayısının artırılması konusunda yetersiz kalmaktadır. Diyarbakır merkezinde ücretli olarak 4 adet yol boyunca park yapılan cadde bulunduğu gösterilmektedir. İl merkezinde toplamda kapasitesi 560 araçlık otopark bulunmaktadır. Kapalı türdeki otopark 320 araç kapasiteli olup toplam otopark alanının %57 sini oluşturmaktadır. Diyarbakır kent merkezinde 2 adet yeni otopark alanı yapılması planlanmaktadır. İlk etapta Belediye binasının açık otoparkı yerine 2 katlı 155 araçlık kapalı otopark yapılması ve bu otoparkın çevresindeki iş merkezlerine de hizmet etmesi planlanmaktadır. 2. etapta ise Dağkapı Eski Doğum Hastanesi yıkılarak yerine 5 katlı 600 araçlık bir otopark yapılması planlanmaktadır. Bu otoparkın da çevresindeki hastanelerin kullanıcılarına ve çalışanlarına hizmet vermesi beklenmektedir. Şanlıurfa da ise 15 adet açık ve 2 adet kapalı otopark mevcuttur. Kentin ana arterleri geniş ve bunların üstyapı durumu iyi olup, bu geniş bulvarlardan özellikle tarihi merkez olan Balıklı Göl ve çevresine yaklaştıklarında buradaki bağlantıların dar ve parklanmaya maruz oldukları görülmektedir. Şanlıurfa kent merkezi içinde olan Divanyolu, Atatürk Bulvarı, 12 Eylül C. arasında kalan alan taşıt ve yaya trafiğinin en yoğun olduğu bölgedir. Bu bölgelerde yol kenarı 238

241 parklanma nedeni ile trafik akışı yavaşlamakta, düzensiz yaya hareketlerinin de etkisi ile zaman zaman yoğunluk ve beklemelerin yaşanmasına neden olmaktadır Yaya Ulaşımı Diyarbakır da yolculukların önemli bir bölümü yaya olarak yapılmaktadır. Yaya ulaşım alanları incelendiğinde, yayalaştırılmış alanların şehrin merkezinde ve sur içi bölgesinde kısıtlı bir alanda olduğu gözlenmektedir. Harita Diyarbakır Yayalaştırılmış Alanlar Kaynak: DUAP, Kent merkezinde, merkezin yayılma biçimine bağlı olarak yayaların yoğun olarak kullandıkları bölgeler; Sur içinde Gazi ve İnönü Caddeleri ile Balıkçılarbaşı bölgesi ve Yenişehir'de Ekinciler Caddesi ile buna bağlanan sokaklardır. Yenişehir ilçesinde Ekinciler Caddesine bağlanan sokaklardan biri olan Sanat Sokağı, Bağlar ilçesinde Sakarya Caddesi ve Atatürk stadyumu yan sokağı olan Kültür Sokağı mevcut durum itibariyle yayalaştırılmıştır. Ayrıca Gazi Caddesi için bir yayalaştırma projesi, Vedat Dalokay yeraltı çarşısı üstündeki meydan projesi ve Ekinciler Caddesinin yayalaştırılması projelerinin gelecekte yapılması planlanmaktadır. Harita Diyarbakır'da Orta ve Uzun Vadede Yayalaştırılacak Alanlar 239

242 Kaynak: DUAP, Diyarbakır'da orta ve uzun vadede, yukarıdaki haritada tarihi merkez olan Suriçi bölgesinin yanından başlayarak ticaretin yoğun olduğu kent merkezinden geçen, kırmızıçizgi ile belirlenen hatta yayalaştırma uygulamasının yapılması planlanmaktadır. Harita Şanlıurfa Yayalaştırılmış Alanlar Kaynak: ŞB, Şanlıurfa'da ise tarihi ve turistik merkezlerden olan Balıklıgöl ve Hanlar bölgesinde toplam km yayalaştırılmış alan bulunmaktadır. 240

243 Bisiklet Yolları Harita Diyarbakır'da Bisiklet Yolları Kaynak: DUAP, Diyarbakır da bisiklet şebekesinin kent merkezinde kısa vadede, kentin bugünkü yerleşim alanlarında (Mahabat Bulvarına kadar) orta vadede, imar planına göre yeni gelişecek bölgelerinde ise uzun vadede planlanması ön görülmüştür. Doğrusallık prensibine uygun olarak, motorlu taşıtlardan kaçınmak için zikzaklardan oluşan güzergâhlar yerine, bisikletlilerin ulaşım ihtiyacını en kısa yoldan karşılayacak güzergâhlar üzerinde, diğer ulaşım türleri ile bütünleşik bir şekilde planlanma prensibi alınmıştır. Şanlıurfa'da bisiklet yolları bulunmamaktadır Şehiriçi Ulaşım Projeleri Diyarbakır da beklenen nüfus artışı ile yolculuk talep düzeyi oldukça artacaktır. Bu nedenle yolculuk talepleri kent merkezinde yoğunlaşmakta ve geleneksel taşıma yöntemleri devam ettiği sürece kent merkezinde otobüs sayıları itibarıyla ciddi trafik sıkışıklığına neden olacakları görülmektedir. Yolculuk talebinin yüksek olduğu kent merkezine erişim farklı fiziksel özelliklere ve işletme yapısına sahip raylı sistem hatları ve birinci derece hatlar ile sağlanacaktır. Raylı sistem hatları kısıtlı güzergâhlarda hizmet verecek olup; kentin diğer yerleşimlerinden kent merkezine erişim, farklı ulaşım türlerinin bu hatlar ile işletme bütünlüğü sayesinde sağlanacaktır. Bir başka deyişle bu yerleşim alanlarında oluşan yolculuklar raylı sistem hattına aktarma ile sağlanacaktır. 241

244 Bu nedenle bu işlevi görecek besleme hatları oluşturulmuştur. Ana hat-besleme hat gibi iki ayrı işletme türünün bir sistem bütünü içinde birbirini tamamlayan hatlar şeklinde çalışması için işletmelerin bütünleşmesi gerekmektedir. Harita Diyarbakır'da Hafif Raylı Sistem Güzergâhları Kaynak: DUAP, Diyarbakır da Ulaşım Master Planı çalışmaları ve Hafif Raylı Sistem fizibilitesi çalışmaları devam etmektedir. Diyarbakır kentinin 2025 hedef yılı doğrultusunda beklenen 2,3 milyon yolculuğun 'den fazlası toplu taşıma sistemleri ile gerçekleştirilecektir. Bu yolculuk talebinin karşılanabilmesi için mutlak surette yüksek kapasiteli ve entegre toplu taşıma sistemlerine ihtiyaç duyulacaktır. Buna yönelik Diyarbakır'da 3 önemli toplu taşıma koridoru belirlenmiş ve raylı sistem hat planlaması yapılmıştır. Koridor: Kuzeyde Talaytepe Mahallesi içinde bulunan Diyarbakır Eğitim ve Araştırma Hastanesinin önünde başlayan, gelişme konut alanlarına hizmet verdikten sonra Diclekent Bulvarı ve Turgut Özal Bulvarı üzerinden Ekinciler Caddesi ve İnaloğlu Caddesi ile Adliye önünden devam ederek Dağkapı da sonlanan güzergâhta Hastane Dağkapı Raylı Sistem Hattı; Koridor: Batıda Şanlıurfa Bulvarı 500 Evler sapağından başlayıp Diclekent Kavşağı ndan sonra Koridor 1 Hattının güzergâhından devam edecek 500 evler Dağkapı Raylı Sistem Hattı; 242

245 Koridor: Kent merkezinden geçen TCDD hattı mevcutta olduğu gibi şehirlerarası ulaşıma hizmet vermekte olup mevcut durumda kent içi ulaşıma entegre bir sistem olarak tanımlanmamıştır. Proje ile mevcut TCDD hattı üzerinde aktif hale gelecek ve diğer iki toplu taşıma koridoru ile entegre olacak Banliyö Hattı oluşturulmuştur. Harita Şanlıurfa Elektrobüs Hattı Kaynak: ŞB, Şanlıurfa Belediyesinin hâlihazırda üzerinde çalıştığı Elektrobüs (Tramvay Tipi Troleybüs) Projesi bulunmaktadır. Yapılması planlanan Elektrobüs güzergâhı Balıklıgöl Abide arasında yer almaktadır. Kentin ana toplu taşıma ağında en önemli güzergâh olan 1. Etap eski otogar Balıklıgöl- Abide Kavşağı arasında Troleybüs sistemi için çalışmalar devam etmekte. 2014'ün ilk yarısında projenin hayata geçirilmesi beklenmektedir. Projenin 2. Etabı ise Abide Kavşağı-Karaköprü güzergâhı üzerinde yapılacaktır Lojistik Lojistik Kavramının Gelişimi: Dünya ve Türkiye Ölçeği Dünya Lojistik Sektörü Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) tarafından düzenli olarak yayınlanan Dünya Hizmet Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla (GSYİH-GDP) raporlarına göre taşımacılık, hizmet sektörü içinde çok büyük öneme sahip bir alan olarak yerini korumaktadır. DTÖ raporunda ulaştırma kapsamında yer alan 243

246 faaliyetler: denizyolu taşımacılığı, iç suyolları taşımacılığı, havayolu taşımacılığı, uzay taşımacılığı, demiryolu taşımacılığı, karayolu taşımacılığı, boru hattı taşımacılığı, depolamaelleçleme-acente ve diğer hizmetler şeklinde sıralanabilir. Tablo 4.9- Ulaştırma Hizmetleri GSYİH / Hizmetler GSYİH (Dünya Geneli) (%) Yıllar - Dünya Genelinde Ulaştırma GSYİH / Toplam 24,75 24,41 24,01 23,64 24,16 24,21 23,86 23,79 24,26 Hizmet GSYİH Kaynak: DLR, Türkiye de ise bu oran DTÖ nün verilerine göre, dünya geneli kadar yüksek olmasa da, ortalama % 18 seviyesinde seyretmektedir. Tablo Ulaştırma Hizmetleri GSYİH /Hizmetler GSYİH (Türkiye) (%) Yıllar - Dünya Genelinde Ulaştırma GSYİH / Toplam 15,34 18,92 19,99 12,19 14,39 18,22 18,78 21,88 22,53 Servis GSYİH Kaynak: DLR, Türkiye de oransal olarak son yıllarda meydana gelen artış ile dünya ortalamasına giderek yaklaşarak Türkiye de ulaştırmanın dolayısıyla lojistiğin kazandığı önem görülmektedir Dünya Bankası Lojistik Performans İndeksi Dünya Bankası tarafından, 2007 yılında 7, 2010 ve 2012 yıllarında 6 farklı lojistik kriter kullanarak ülkeler bazında Lojistik Performans Endeksi ölçüm sistemi geliştirilmiş ve bu şekilde ülkelerin lojistik açıdan gelişmişlik düzeyinin ölçülmesi gerçekleştirilmiştir. Bu performans endeksinin hesabında, iş hacminin etkisinden ziyade, lojistik alt yapı ve sistemlerin etkinliği çok daha fazla önemlidir. Puanlamaların hesabında birebir görüşmeler ve denetimler dikkate alınmaktadır. LPI olarak kısaltılarak kullanılan endeks temel olarak; Gümrük ve Sınır Kapısı Geçiş Kolaylığı, Lojistik altyapı, Uygun Maliyetlerle Uluslararası Taşıma Organizasyonu Kolaylığı, Lojistik Hizmetlerin Kalitesi ve Rekabetçiliği, Sevkiyatların İzlenebilirliği, Zamanında teslimat kriterlerini dikkate almaktadır. 244

247 Son olarak 2012 yılı için yayınlanan endekste puanlamalar beş tam puan üzerinden gerçekleştirilmekte ve ülke puanı tüm alt kriter puanlarının ağırlıklı ortalaması şeklinde hesaplanmaktadır. Tablo Lojistik Performans Endeksi, (2007, 2010, 2012) 2007 LPI 2010 LPI 2012 LPI Sıra Ülke Puan Sıra Ülke Puan Sıra Ülke Puan 1 Singapur 4,19 1 Almanya 4,11 1 Singapur 4,13 2 Hollanda 4,18 2 Singapur 4,09 2 Hong Kong 4,12 3 Almanya 4,10 3 İsveç 4,08 3 Finlandiya 4,05 4 İsveç 4,08 4 Hollanda 4,07 4 Almanya 4,03 5 Avusturya 4,06 5 Lüksemburg 3,98 5 Hollanda 4,02 6 Japonya 4,02 6 İsviçre 3,97 6 Danimarka 4,02 7 İsviçre 4,02 7 Japonya 3,97 7 Belçika 3,98 8 Hong Kong 4,00 8 İngiltere 3,95 8 Japonya 3,93 9 İngiltere 3,99 9 Belçika 3,94 9 A.B.D Kanada 3,92 10 Norveç 3,93 10 İngiltere 3,90 34 Türkiye 3,15 39 Türkiye 3,22 27 Türkiye 3, Afganistan 1, Somali 1, Burundi 1,61 Kaynak: WB, İsveç, Norveç, İsviçre her ne kadar yükleme ve boşaltma açısından yoğun trafik içermeyen ülkeler olsa da LPI endeksine göre, Dünya üzerindeki lojistik mükemmelliğe sahip ülkeler olarak değerlendirilmektedir. Singapur, Almanya ve Hollanda sürekli olarak ilk sıralarda yer almaktadır. Türkiye ise puanını yükselterek 2012 yılında 155 ülke arasında 27. sırada bulunmaktadır. Türkiye'nin LPI puanının 2010 ve 2012 yılları arası artış oranı yüksektir. Bunun dışında tüm komşu ülkelere göre LPI puanı en fazla olan ülkedir. Tablo Türkiye Lojistik Performans İndeksi, Kriter Sıra Puan Sıra Puan Sıra Puan Gümrük ve Sınır Kapısı Geçiş Kolaylığı 33 3, , ,16 Lojistik Altyapı 39 2, , ,62 Uygun Maliyetlerle Uluslararası Taşıma Organizasyonu Kolaylığı 42 3, , ,38 Lojistik Hizmetlerin Kalitesi ve Rekabetçiliği 30 3, , ,52 Sevkiyatların İzlenebilirliği 34 3, , ,54 Zamanında Teslimat 52 3, , ,87 245

248 Yurtiçi Lojistik Maliyetler 112 2,71 Toplam 34 3, , ,51 Kaynak: WB, Yukarıdaki tablo incelendiğinde en çok ilerlemenin Lojistik Altyapısı kriterinde olduğu, en düşük puanlı kriterin Gümrük ve Sınır Kapısı Geçiş Kolaylığı ve en yüksek puanlı kriterin ise Zamanında Teslimat olduğu görülmektedir. Dünya ekonomik büyüklük sıralamasında 17. olan ülkemizin lojistik performans indeksinde de istenen düzeye gelebilmesi için ülke lojistik planlamasında Dünya Bankası LPI çalışmasının dikkate alınması gerekmektedir Türkiye Lojistik Sektörü Coğrafi konumu itibarıyla Türkiye nin Batı ile Doğu arasında bir köprü niteliğinde olması, bölgenin ekonomik gelişimi açısından lojistik sektörünü son derece kritik bir sektör haline getirmektedir yılında yürürlüğe giren Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği anlaşması ve Türkiye nin olası AB üyeliği sektörde yeni yatırımları teşvik edecek önemli fırsatlardır. Taşımacılık hâlihazırda Türkiye nin AB ye uyum süreci gündeminde yer alan beş önemli başlık arasındadır. AB ye uyum süreci altyapı, araçlar ve çevre standartları ile uyumu, lojistik ağın geliştirilmesini ve dış ticaret politikalarının iyileştirilmesini kapsamaktadır. Türkiye deki mevcut taşımacılık ağı, özellikle otoyollar, kara yolları ve demir yollarının yoğunluğu bakımından, EU- 27 standartlarının gerisindedir. Türkiye deki lojistik şirketleri çoğunlukla dış ticaretin yoğun olduğu sektörlere hizmet vermektedir. Tekstil ve konfeksiyon, otomotiv, hızlı tüketim ürünleri, perakende ve gıda, petrokimyasallar, makine üretimi ve inşaat sektörleri bu sektörler arasında yer almaktadır. İnşaat ve inşaat ekipmanları sektörlerinin payı 2002 yılından bu yana önemli ölçüde artmıştır (MEVKA, 2010). AB yolunda ilerleyen Türkiye, AB ile geliştireceği ulaştırma ağları sayesinde taşıma şeklinin optimizasyonunu sağlayabilecektir. AB nin ardından, dikkat çekici boyutlarda gelişen Rusya ve Orta Doğu ya ihracat, lojistik açıdan gerçekleştirilen projeler ile (Rusya da lojistik köy, Denizyolu alternatifleri, Irak Demiryolu projesi) etkin bir hale getirilmek istenmektedir (TANYAŞ VE İRİS, 2010). Tablo Türkiye İhracat ve İthalat Bilgileri, 2012 İhracat İthalat İhracatın İthalatı Yıllar Bin Dolar Değişim % Bin Dolar Değişim % Karşılama Oranı , ,8 63, , ,8 65, , ,2 72,5 246

249 , ,7 61, , ,4 56, , ,8 55,1 Kaynak: TÜİK, 2012e. Türkiye'de 2009 yılı hariç ihracat rakamları sürekli iyileşme göstermiştir yılındaki küresel krizin etkileri ilgili yılda % -22,6 lık bir düşüşe sebep olmuştur. Buna karşın aynı yıl ithalat miktarında da % -30,2'lik bir düşüş gerçekleşmiştir yılındaki bu düşüşe rağmen, ihracatın ithalatı karşılama oranını son 10 yılda ikinci en yüksek değerine bu yıl ulaşmıştır. Lojistik açıdan ihracatın gerçekleştirildiği bölgelerin konumu kadar, taşıma modunun da önemi oldukça fazladır. Ülkemiz, üç tarafı denizlerle çevrili yapısından dolayı, ihracatını denizyolu odaklı gerçekleştirme politikasına sahiptir (TANYAŞ VE İRİS, 2010). Tablo Modlara Göre İhracat Değerleri (Bin Dolar), Yıllar Toplam Deniz Yolu Demir Yolu Kara Yolu Hava Yolu Diğer Kaynak: TÜİK, 2010a Grafik 4.1- Taşımacılık Modlarına Göre İhracat, Toplam Deniz Yolu Demir Yolu Kara Yolu Hava Yolu Diğer Kaynak: TÜİK, 2010a. 247

250 Türkiye ihracatında demiryolu (% 0,87) alternatifinin azlığı dikkat çekmektedir. Modlar arası denge hedefinin ve çok modlu taşımacılığın temel bileşenlerinden olan demiryolu taşımacılığı hususunda ciddi çalışmaların yapılması gerekmektedir. Birinci olarak deniz yolu (51,58 %), ikinci kara yolu (% 40,35), üçüncü ise hava yolu (% 6,75), ihracatta en sık kullanılan modlar olmuştur. Tablo Modlara Göre İthalat Değerleri (Bin Dolar), Yıllar Toplam Deniz Yolu Demir Yolu Kara Yolu Hava Yolu Diğer Kaynak: TÜİK, 2010a. Türkiye'de ithalatta da en çok tercih edilen mod, ihracatta olduğu gibi deniz yolu (%60,69) olmuştur. İkinci kara (% 22,88), üçüncü hava (% 9,38), dördüncü diğer modlar (% 5,73) olurken, ihracatta olduğu gibi demir yolu (% 1,32) yine sonuncu olmuştur Grafik 4.2- Taşımacılık Modlarına Göre İthalat, Kaynak: TÜİK, 2010a. Toplam Deniz Yolu Demir Yolu Kara Yolu Hava Yolu Diğer Modlara göre dağılımda sadece ihracatın değil, dış ticaret toplamının incelenmesi oldukça faydalı olabilir. TÜİK veri tabanlarından elde edinilen bilgilere göre, 2010 yılının sonunda Türkiye Dış ticaretinin modlara göre dağılımı % 51,58 Denizyolu, % 40,35 Karayolu, % 6,75 Havayolu, % 0,87 Demiryolu şeklinde gerçekleştiği söylenebilir. İhracatta % 51,58 olan Denizyolu payı, ithalat ile birleştiğinde % 57,22 değerini almaktadır TRC2 Bölgesi Lojistik Mevcut Durum Değerlendirmesi 248

251 Diyarbakır mevcut durumuyla karayolu taşımacılığını yoğun kullanan bir il olarak değerlendirilmektedir. Diyarbakırın Mersin limanından Irak'a ve Türkî Cumhuriyetlere karayolu taşımacılığı ana güzergâhı üzerinde olması bu ulaştırma modunun önemini daha da arttırmaktadır. Şanlıurfa nın Arap ülkelerine ve sınır kapılarına yakınlığı önemli bir üstünlük olarak değerlendirilmektedir. Bunun yanı sıra, İskenderun limanlarının 349 km. Mersin limanının ise 441 km. uzaklıkta olması da Şanlıurfa nın limana açılımı açısından çok önemli bir durum olarak da ortaya çıkmaktadır. Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin Seçilmiş Yurt İçi /Yurt Dışı Merkezlere ve Sınır Kapılarına Uzaklığı, 2012 Yurtiçi Diyarbakır Şanlıurfa Yurtdışı Merkezler Diyarbakır Şanlıurfa Merkezler TRC2 İli 176 Km 176 Km Halep 390 Km 257 Km Adıyaman 205 Km 110 Km Bağdat 826 Km 821 Km Gaziantep 317 Km 137 Km Amman 686 Km 586 Km Hatay 513 Km 330 Km Tahran 121 Km 121 Km Mersin 592 Km 411 Km Şam 739 Km 421 Km Mardin 95 Km 188 Km Beyrut 535 Km 435 Km Adana 523 Km 345 Km Halep 385 Km 257 Km Ankara 912 Km 822 Km Sınır Kapıları Diyarbakır Şanlıurfa Bursa 1283 Km 1180 Km Kapıkule 1239 Km 53 Km İstanbul 1365 Km 1274 Km Nusaybin 151 Km 224 Km İzmir 1424 Km 1245 Km Karkamış 284 Km 109 Km Trabzon 626 Km 806 Km Mürşitpınar 234 Km 54 Km Samsun 819 Km 836 Km Habur 295 Km 360 Km Antalya 1081 Km 901 Km Öncüpınar 373 Km 207 Km Kaynak: DLR, 2012; ŞLR Tablo Diyarbakır ve Şanlıurfa`nın Seçilmiş Lojistik Köyler ve Limanlara Uzaklığı, 2012 Lojistik köyler Diyarbakır Şanlıurfa Limanlar Diyarbakır Şanlıurfa Kahramanmaraş (Türkoğlu) 404 km 217 km Hopa Limanı 616 km 829 km İzmit (Köseköy) 1341 km 1152 km Rize Limanı 570 km 735 km İstanbul (Halkalı) 1471 km 1263 km Trabzon Limanı 570 km 704 km Samsun (Gelemen) 836 km 836 Km Giresun Limanı 614 km 707 km Kayseri (Boğazköprü) 619 km Samsun TCDD 490 Km Limanı 825 km 840 km 249

252 Mersin (Yenice) 555 km 412 Km Antalya Limanı 842 km 931 km Uşak 1201 km 1033 Km Mersin Limanı 604 km 441 km Erzurum (Palandöken) 328 km 504 Km Ceyhan Limanları 145 km 328 km Konya (Kayacık) 802 km 699 Km Bandırma Limanı 1469 km 1326 km Mardin 91,2 km 188 km Marmara Ereğlisi Limanları 1560 km 1391 km Kars 539 km 706 km Tekirdağ Limanı 1593 km 1429 km Sivas 501 km 497 km İskenderun Limanları 514 km 349 km Kaynak: DLR, 2012; ŞLR Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD) kent merkezi içinde kalmış olan yük garlarını; lojistik merkez adıyla etkin karayolu ulaşımı olan ve müşteriler tarafından tercih edilebilir bir alanda, yük lojistik ihtiyaçlarına cevap verebilecek özellikte, farklı ölçeklerde 16 noktaya taşıma kararını almıştır. Bu merkezler haritada gösterilmektedir. Harita Türkiye'deki Lojistik Merkezleri, 2012 Kaynak: TCDD, Ayrıca İpekyolu Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü, Diyarbakır ilinde konumlanacak olup, bölgeye bağlı iller; Bingöl, Batman, Siirt, Şırnak, Tunceli, Mardin ve Diyarbakır illeri olarak belirlenmiştir. Bölge Müdürlüğüne bağlı 13 gümrük müdürlüğü kurulmuştur. Bunlardan üçü, Diyarbakır, Habur ve Nusaybin Gümrük Muhafaza Kaçakçılık ve İstihbarat Müdürlükleridir. GAP Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğü, Gaziantep ilinde konumlanacak olup, bölgeye bağlı iller; Gaziantep, Kilis, Şanlıurfa ve Adıyaman illeri olarak belirlenmiştir. Bölge Müdürlüğüne bağlı 14 gümrük müdürlüğü kurulmuştur. Bunlardan ikisi Gaziantep ve Öncüpınar Gümrük Muhafaza Kaçakçılık ve İstihbarat Müdürlükleridir Dış Ticaret Göstergeleri 250

253 GAP Bölgesi içinde en yoğun ihracat Gaziantep ili içerisinde gerçekleştirilmektedir. Bu il, 2010 yılı itibariyle GAP Bölgesi içerisinde toplam ihracatın % 68,84 lük kısmını gerçekleştirmiştir. Gaziantep ilini sırasıyla Şırnak, Mardin ve Diyarbakır illeri takip etmektedir. Tablo Yılı GAP Bölgesi Toplam Dış Ticaret Verileri Bölgesel Pay GAP İl Bin Dolar (%) Sıralaması Gaziantep ,89 1 Mardin ,06 2 Şırnak ,76 3 Şanlıurfa ,29 4 Diyarbakır ,96 5 Adıyaman ,03 6 Batman ,81 7 Siirt ,20 8 GAP Bölgesi Kaynak: TÜİK, 2012e Yük Hacminin Değerlendirilmesi Yük hacmi değerlendirmesi, Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiş yol boyu trafik anketlerine dayanmaktadır. Karayolları Genel Müdürlüğünden elde edilen yük akımı ve kamyon sayımları örneklemi yıllık taşıt sayısına göre binde 5, Yıllık Ortalama Günlük Trafik (YOGT) değerine göre % 15 e denk gelmektedir. Bu nedenle; 2007, 2008, 2009 verileri üzerinden çalışılmış ve 2008 yılı ortalaması belirlenmiştir. Türkiye nin Batı sı ile Doğu su arasındaki yük hacminde önemli bir farklılık olduğu ve Şanlıurfa ve Diyarbakır ın da bu farklılıktan önemli derecede etkilendiği gözlenmektedir. Harita Türkiye'de Yük Hareketi (Ton/Gün),

254 Kaynak: ŞLR, Bölge bazında inceleme yapıldığında ise, Şanlıurfa nın Diyarbakır ile yük hareketinin yoğun olduğu ve Diyarbakır ın ise Mardin Şanlıurfa ve Batman ile yük hareketinin yoğun olduğu, aynı zamanda GAP bölgesi içinde yer alan diğer illerin hareketleri sırasında Diyarbakır ve Şanlıurfa üzerinden geçiş yaptıkları ortaya çıkmaktadır. Harita Güneydoğu Anadolu Yük Hareketi (Ton/Gün), 2012 Kaynak: ŞLR, TRC2 Bölgesindeki Lojistik Unsurların Mevcut Durumu TRC2 Bölgesi'nin taşımacılık ve lojistik sektörünü etkileyen temel odakları olarak; bölge illerinin sahip olduğu depo ve antrepo altyapıları, nakliyeci siteleri ve TIR parkları, özellikle nakliye (taşımacılık) potansiyelini tetikleyen organize sanayi bölgeleri ile küçük sanayi siteleri incelenmektedir. Bunların yanı sıra bölge illerinde entegre oluşumlar olarak adlandırılan hal, 252

255 toptancı ve perakendeciler sitesi, gıda çarşısı, hırdavatçılar çarşısı gibi oluşumlarda incelenmektedir. Harita Güneydoğu Anadolu Bölgesi İl Bazında Sanayinin Sektörel Dağılımı (%), 2012 Kaynak: DLR, Bölgede GAP ın sulama ve enerji projeleri sayesinde ve Arap ülkeleriyle sınır ticaretinin gelişmesine bağlı olarak Gaziantep, Şanlıurfa, Mardin ve Diyarbakır illeri giderek artan miktarda yabancı sermayenin tercih ettiği iller arasında yer almaktadır. Uluslararası sermayeli şirket sayısı Diyarbakır da 20, Şanlıurfa'da 17 dir. Diyarbakır ve Şanlıurfa'daki uluslararası sermayeli şirketlerin; inşaat ve gayrimenkul, toptan ve perakende ticaret, tarım ve avcılık ile imalat sektörlerinde yoğunlaştığı görülmektedir Diyarbakır da Lojistik Unsurların Mevcut Durumu Depo ve Antrepolar Diyarbakır genelinde posta işleme merkezinin sahip olduğu antrepo dışında kamu kurumları veya özel sektöre ait il bütününde her hangi bir antrepo altyapısı bulunmamaktadır. Bölgede dağınık yapılarda çeşitli ölçülerde depolar bulunmaktadır. Bu depolar genellikle 253

256 klasik depo diye tabir edilen fabrika veya üretim merkezi yanı depolar olarak gözlemlenmektedir. Bölgede mermer sanayisinin ciddi oranda olması açık depolama sahaları (mermer ocakları civarı) yaratmıştır, bu tür depolama alanları da dağınık yapıdadır. Taşımacılığın yanı sıra lojistik sektörü için bir o kadar önemli olan depo ve antrepo kavramının il bütününde gelişmediği de mevcut durumda gözlemlenmektedir. Diyarbakır da depolar klasik depo diye adlandırılan fabrika veya üretim alanları yanlarında bulunmaktadır. Mevcut durumda ilde sınaî veya ticari faaliyette bulunmakta olan firmaların ithalat ve ihracat işlemlerine cevap verebilecek gümrük alt yapısı bulunmaktadır. Nakliyeci Siteleri ve TIR Parkları Diyarbakır da Yenişehir mahallesinde yer alan nakliyeciler sitesi m2 lik bir alanda faaliyet göstermektedir. Burada bulunan şirketler lojistik tanımına uygun olmamakla birlikte genel anlamda komisyoncu olarak adlandırılan aracı firmalardan oluşmaktadır. Firmalar küçük bürolarda yer almakta ve modern olmayan bir alt yapı ile çalışmaktadırlar. Nakliyeci sitesi, TIR parkı olarak da kullanılmaktadır. Organize Sanayi Bölgeleri Diyarbakır ilinde mevcut durumda Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi ve Diyarbakır Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi olmak üzere toplamda iki adet OSB bulunmaktadır. Toplam alanı m2 olan OSB lerin, toplam Türkiye genelindeki payı % 1 oranında olup, ülke geneli iller arası sıralamada 27.sırada yer almaktadır. Daha fazla ayrıntı için Ekonomik yapı-sanayi bölümünde, Organize Sanayi Bölgeleri alt başlığına bakınız. Tablo TRC2 Bölgesi ndeki Organize Sanayi Bölgeleri, 2013 OSB Sayısı OSB Alanı (M2) OSB Alanı Türkiye Payı % Kişi Başına Düşen OSB Alanı (M2) İl Sıralaması Diyarbakır ,9 4,47 28 Şanlıurfa ,5 10,85 11 Türkiye ,9 - Kaynak: OSBUK, Diyarbakır Organize Sanayi Bölgesi nde bulunan sanayi tesislerinin mevcut durumda kullanabilmekte olduğu ulaşım odaklarına bakıldığında, bölgenin kara yolu (E-5) bağlantısı mevcuttur, en yakın demir yoluna uzaklığı 3,5 km. OSB liman çıkışı olarak İskenderun limanına uzaklığı 512 km. ve Mersin limanına uzaklığı ise 602 km. Diyarbakır havaalanına mesafesi ise 22 km.dir. Öte yandan bölgede bulunan OSB tesislerinin yoğun şekilde Orta Doğu ülkelerine yönelik kara yolu ile ihracatı bulunmaktadır. Bu bağlamda kullanılmakta olan Habur sınır kapısına Diyarbakır OSB nin uzaklığı 287 km. ve Ceylanpınar sınır kapısına uzaklığı ise 222 km.dir. 254

257 Diyarbakır da Lojistik Sektörünü Etkileyen Diğer Tesisler Diyarbakır bütününde lojistik ve taşımacılık sektörünü, sağladıkları taşımacılık, depolama ve katma değerli lojistik hizmetleri ile etkileyen ve entegre oluşumlar olarak adlandırılan meyve sebze halleri, zahireciler çarşısı, buğday pazarı ve hırdavatçılar çarşısı da diğer alt yapılar kadar önem teşkil etmektedir. Diyarbakır Meyve ve Sebze Hali: Urfa yolu üzerinde, m2'lik bir alanda faaliyet göstermektedir. Toplam 218 firma kayıtlı olduğu halde 140 âdeti faal durumdadır. Hal kapsamında sebze meyve komisyon evi olarak çalışan firmalar, ambalaj ve sandık ticareti yapan firmalar, paketleme firmaları ile soğuk hava hizmeti vermekte olan firmalar yer almaktadır. Zahireciler Çarşısı: Diyarbakır da Bağlar mahallesinde, toplam m2 lik bir alanda faaliyet göstermektedir. Burada bulunan firmalar ağırlıklı olarak baharat alım satımı yapmaktadır. Buğday Pazarı: Bölgenin tarıma dayalı temel üretimi olan buğday pazarı da taşımacılık ve depolama acısından entegre oluşumlar arasında yer almaktadır. Diyarbakır da üç tane buğday pazarı hali hazırda faaliyet göstermektedir. Yeni buğday pazarı m2, Ergani buğday pazarı m2, Silvan buğday pazarı m2 olup, il çevresinde toplam m2 lik buğday pazarı bulunmaktadır. Diyarbakır da resmi olarak Hırdavatçılar Çarşısı bulunmamakla beraber hırdavatçıların şehrin içinde dağınık halde ve sanayi sitelerinde faaliyet gösterdiği görülmektedir. Bu tür oluşumlar da ilin taşımacılık hareketliliğini etkilemektedir. Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası kayıtları incelendiğinde 160 adet yurtiçi taşımacılık yapan firma, 7 adet yurt dışı taşımacılığı yapan firma, 14 adet kargo ve yurtiçi taşımacılık yapan firma veya şubesi, 46 adet kargo firması/şubesi 1 adet transfer merkezi, 5 adet soğuk hava depolaması yapan firma bulunmaktadır Şanlıurfa da Lojistik Unsurların Mevcut Durumu Şanlıurfa Organize Bölgesi ve Küçük Sanayi Siteleri Şanlıurfa Organize Sanayi Bölgesi Gaziantep yolu 16. km. de ilk etapta 150 hektarlık bir alan üzerine kurulmuştur. İlerleyen yıllar içerisinde artan ihtiyaca cevap vermek üzere toplam alanı 459 hektarlık bir büyüklüğe ulaşmıştır. Toplamda 314 sanayi parseline sahip olan 1.OSB nin toplam sanayi alanı ise ,00 m2'dir. Öte yandan Şanlıurfa ili içerisinde toplam 5 adet küçük sanayi sitesi (KSS) bulunmaktadır. Evren (Merkez 1 ve 2), Siverek Suruç ve Birecik te (inşaat devam ediyor) bulunan bu sanayi siteleri ilin ekonomisine önemli katkılarda bulunmaktadır. Daha fazla ayrıntı için Ekonomik yapı- Sanayi bölümünde, Organize Sanayi Bölgeleri alt başlığına bakınız. Şanlıurfa da Lojistik Sektörünü Etkileyen Diğer Tesisler Şanlıurfa'nın lojistik sektörünü ve lojistik yönlü altyapı gelişimini Organize Sanayi Bölgelerinin yanı sıra etkileyen diğer mevcut tesisler arasında; Şanlıurfa Meyve ve Sebze Hali, 255

258 Zahireciler Çarşısı, Nakliyeciler Sitesi, Buğday Pazarı ve Hırdavatçılar Çarşısı yer almaktadır. Bu oluşumlara ilişkin bilgiler aşağıda yer almaktadır. Şanlıurfa Meyve ve Sebze Hali: Şanlıurfa da Bamyasuyu mahallesinde yer alan Meyve Sebze Hali m2'lik bir alanda faaliyet göstermektedir. 192 firma kayıtlı olduğu halde 40 tane firma faaldir. Zahireciler Çarşısı: Şanlıurfa da Eyüpkent mahallesinde yer alan Zahireciler Çarşısı m2 lik bir alanda faaliyet göstermektedir. Nakliyeciler Sitesi: Şanlıurfa da Eyüpkent mahallesinde yer alan Nakliyeciler sitesi m2 lik bir alanda faaliyet göstermektedir. Nakliyeciler sitesi Zahireciler sitesinin yanında yer almaktadır. Buğday Pazarı: Şanlıurfa da Selçuklu mahallesinde yer alan Buğday Pazarı m2 lik bir alanda faaliyet göstermektedir. Hırdavatçılar Çarşısı: Şanlıurfa da resmi olarak Hırdavatçılar çarşısı bulunmamakla beraber hırdavatçıların en yoğun olduğu yer Kapaklı Pasajıdır m2 lik bir alana yayılan pasajın içerisinde hırdavatçılar faaliyet göstermektedirler Haberleşme Sabit Telefon ve İnternet Altyapısı TRC2 Bölgesi Şanlıurfa ilinde 2012 yılı itibarıyla sabit telefon abone sayısı 'dir. Şanlıurfa ilinde internet bağlantısında en çok kullanılan bağlantı tipi olan ADSL abone sayısı 'dir. Diyarbakır ilinde 2010 yılı Temmuz ayı verilerine göre il genelinde bağlı sabit telefon abone sayısı dur. Diyarbakır ilinde İnternete bağlantısında en çok kullanılan bağlantı tipi olan ADSL abone sayısı dir Operatörlere Göre Baz İstasyonu Sayıları Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu verilerine göre, TRC2 Bölgesinde yer alan baz istasyonu sayıları 2013 yılı Mayıs ayı itibarıyla Şanlıurfa ilinde 1042, Diyarbakır ilinde 1056'dır. TRC2 Bölge İllerinde bulunan baz istasyonu bilgileri aşağıdaki gibidir; Tablo Diyarbakır İlçelere Göre Baz İstasyonu Sayısı, 2012 İlçeler Turkcell Avea Vodafone Toplam Bağlar Bismil Çermik Çınar Çüngüş

259 Dicle Eğil Ergani Hani Hazro Kayapınar Kocaköy Kulp Lice Silvan Sur Yenişehir Toplam Kaynak: BTKDBM, Tablo Şanlıurfa İlçelere Göre Baz İstasyonu Sayısı, 2012 İlçeler Turkcell Avea Vodafone Toplam Akçakale Birecik Bozova Ceylanpınar Halfeti Harran Hilvan Merkez Siverek Suruç Viranşehir Toplam Kaynak: BTKDBM, yılı itibariyle TRC2 Bölgesinin bütün ilçelerinde 3 operatörün baz istasyonları bulunmaktadır. Tablo Operatörlere Göre Baz İstasyonu Sayıları, 2012 GSM Operatörü Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Türkiye Turkcell

260 Avea Vodofone Toplam Kaynak: BTKDBM, Türkiye'deki baz istasyonlarının % 3,15'i TRC2 Bölgesinde bulunmaktadır nüfus verilerine göre TRC2 Bölgesi Türkiye toplam nüfusunun % 4,44'ünü oluşturmaktadır. Diyarbakır'da 63 ve Şanlıurfa'da 36 olmak üzere toplam 99 telsize ruhsat verilmiştir Enerji Bölgedeki Elektrik Üretimi TRC2 Bölgesinde herhangi bir termik santral bulunmayıp hidroelektrik santrallerden elektrik üretilmektedir. Toplamda MW Kurulu gücü bulunan 7 adet hidroelektrik santral ile bölgede yıllık GWh elektrik üretim kapasitesi mevcuttur. Türkiye hidroelektrik kurulu gücünün % 36,6 sı, toplam kurulu gücün ise % 9 u TRC2 Bölgesinde bulunmaktadır. Grafik 4.3- TRC2 Bölgesi nin Türkiye Toplam Kurulu Güç İçindeki Payı, Diyarbakır (Hidro) Şanlıurfa (Hidro) TRC2 (Hidro) Türkiye (Hidro) Türkiye (Toplam) Kurulu Güç (MW) Yıllık Üretim (GWh) Kaynak: DSİ, 2012b Bölgedeki Elektrik Tüketimi En önemli gelişmişlik göstergelerinden biri olan kişi başına elektrik tüketimi TRC2 Bölgesi nde KWH değeriyle, KWH olan Türkiye ortalamasının oldukça altında 258

261 İstanbul İzmir Kocaeli Bursa Hatay Ankara Tekirdağ Adana Antalya Aydın Manisa Balıkesir Gaziantep Konya Kayseri Samsun Zonguldak Trabzon Şanlıurfa, Diyarbakır Kırıkkale Malatya Mardin Van Erzurum Kastamonu Ağrı Binler bulunmaktadır. Bölge Türkiye toplam elektrik tüketimi içinde % 2,07 lik bir pay alarak 26 Düzey 2 Bölgesi içinde 19. sırada yer almaktadır. Tablo TRC2 Bölgesi ve Türkiye Elektrik Tüketim Durumu, 2011 Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Kişi Başı KWH Kişi Başı Sanayi KWH Kişi Başı Mesken KWH Toplam MWH Toplam Tüketim İçindeki Miktarlar Kaynak: TÜİK, 2011b. Sanayi Ticarethane Mesken Tarımsal Resmi Daire Aydınlatma Diğer Grafik 4.4- Düzey 2 Bölgeleri Elektrik Tüketim Miktarları, Toplam tüketim (MWh) Kaynak: TÜİK, 2011b. Elektrik tüketiminin sektörel dağılımına bakıldığında, bölgenin sanayi elektrik tüketim oranının ülke ortalamasının çok altında olduğu, buradan da bölgedeki sanayinin gelişmediği 259

262 Bin MWh görülebilmektedir. Tarımsal sulamanın Türkiye toplam elektrik tüketimi içindeki oranı % 2 iken TRC2 Bölgesi nde bu oran % 17'dir yılları arasında TRC2 Bölgesinde elektrik tüketim miktarında % 189 artış görülmüş olup, bu artış miktarı % 177 olan Türkiye artış miktarı ile paralel bir çizgidedir. Sanayi elektrik tüketiminde söz konusu yıllarda Türkiye de % 136 artış görülmüşken TRC2 Bölgesi nde % 220 oranında artış olmuştur. Grafik 4.5- TRC2 Bölgesi nde Yılları Arasında Kullanım Yerlerine Göre Elektrik Tüketimi Kaynak: TÜİK, 2011b. Resmi daire Sanayi işletmesi Ticarethane Mesken Tarımsal sulama Sokak aydınlatma Diğer Yine yılları arasında TRC2 Bölgesi elektrik tüketiminin dağılımı incelendiği zaman sokak aydınlatmasına ayrılan elektrik tüketim miktarının yıllar itibariyle düzenli olarak azaldığı görülmektedir ve bu durum şehrin turizm potansiyeli imajına olumsuz olarak yansımaktadır. Tablo TRC2 Bölgesi Elektrik Abone Gruplarına Göre Abone Sayıları, 2012 Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Mesken Ticaret Resmi Daire Sanayi

263 Tarımsal Sulama Genel Aydınlatma Diğer Toplam Kaynak: DEDAŞ, TRC2 Bölgesinde sanayi abone sayısı sınırlı düzeyde bulunmaktadır. Genel olarak Türkiye'deki toplam elektrik abone sayısının % 2'sini TRC2 Bölgesi oluşturmaktadır. Tablo TRC2 Bölgesi nde Kayıp Kaçak Miktarları, 2012 Alınan Satılan Kayıp - Kaçak Kayıp-Kaçak (kwh) (kwh) (kwh) (%) Diyarbakır ,48% Şanlıurfa ,31% TRC ,40% Kaynak: DEDAŞ, Türkiye kayıp kaçak ortalamasının % arasında değiştiği düşünüldüğünde TRC2 Bölgesindeki % 70'e varan kayıp kaçak oranı ile Türkiye ortalamasının oldukça üstünde olduğu görülmektedir. TRC2 Bölgesindeki elektrik kayıp - kaçak miktarı ülke geneli kayıp - kaçak miktarının % 8-10'una tekabül etmektedir. Grafik 4.6- TRC2 Bölgesi Yıllar İtibariyle Kayıp - Kaçak Oranları, Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Türkiye Kaynak: DEDAŞ, TRC2 Bölgesindeki elektrik kayıp - kaçak oranları yıllar itibariyle ülke ortalamasının çok üzerinde seyretmiştir. 261

264 Elektrik İletim Altyapısı Grafik 4.7- TEİAŞ TM Kurulu Güçleri (MVA), Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Kaynak: DEDAŞ, TRC2 Bölgesinde özellikle Diyarbakır ilinde elektrik kesintileri sık yaşanmaktadır ve bu kesintilerin önüne geçecek trafo merkezlerine yönelik yatırımların artırılması gerekmektedir. Hâlihazırda Türkiye'deki toplam elektrik iletim gücünün % 3,5'i TRC2 Bölgesinde yer almaktadır Petrol Diyarbakır il sınırları içinden Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru Hattı, Şanlıurfa il sınırları içinde ise Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı bulunmaktadır. Batman ve çevresinden çıkarılan ham petrolü tüketim noktalarına ulaştırmak üzere 4 Ocak 1967 tarihinde Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı tarafından işletmeye açılan Batman - Dörtyol Ham Boru Hattının mülkiyeti, 10 Şubat 1984 tarihinde BOTAŞ'a devredilmiştir. Yıllık taşıma kapasitesi 3,5 milyon ton olan boru hattının uzunluğu ise 511 kilometredir yılında, Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru Hattı ile taşınan ham petrol miktarı varildir. Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Sistemi, Irak'ın Kerkük ve diğer üretim sahalarından elde edilen ham petrolü Ceyhan (Yumurtalık) Deniz Terminali'ne ulaştırmaktadır. 35 Milyon ton yıllık taşıma kapasitesine sahip bulunan söz konusu boru hattı, 1976 yılında işletmeye alınmış ve ilk tanker yüklemesi 25 Mayıs 1977'de gerçekleştirilmiştir yılında başlayıp, 1984 yılında tamamlanan I. Tevsi Projesi ile hattın kapasitesi 46,5 milyon ton/yıl'a yükseltilmiştir. I. Boru Hattı'na paralel olan ve 1987 yılında işletmeye alınan II. Boru Hattı ile de yıllık taşıma kapasitesi 70,9 milyon tona ulaşmıştır. Irak Türkiye Toplam I. Hat Km. II. Hat Km. 262

265 Toplam Km. Körfez Krizi sırasında Birleşmiş Milletlerin (BM) Irak'a uyguladığı ambargo nedeniyle Ağustos 1990'da işletmeye kapatılan Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı, BM'nin 14 Nisan 1995 tarih ve 986 sayılı kararına istinaden, 16 Aralık 1996 tarihinde, sınırlı petrol sevkiyatı için tekrar işletmeye alınmış olup, altışar aylık dönemler itibariyle petrol sevkiyatına devam edilmektedir. Birleşmiş Milletler tarafından Irak'a verilen izinler doğrultusunda 2012 yılında Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı ile taşınan ham petrol miktarı 145,626 bin varildir. Harita Türkiye deki Petrol Boru Hatları Haritası, 2012 Kaynak: BOTAŞ, Türkiye'nin bu konumu, Türkiye'nin enerji konusunda üreteceği stratejileri ve uygulayacağı politikaları önemli kılmaktadır. TRC2 Bölgesi, dünyanın enerji merkezi Ortadoğu ile birlikte stratejik bir konuma sahiptir Doğalgaz Doğal gaz kullanımının yurt genelinde yaygınlaştırılması çerçevesinde Malatya-Gaziantep Doğal Gaz Boru Hattından alınan bir branşman ile Adıyaman, Şanlıurfa, Elazığ, Diyarbakır Boru Hattı fazlarının 2007 yılında tamamlanmasından sonra TRC2 Bölgesi nde doğalgaz dağıtımı altyapı çalışmalarına başlanmıştır. Harita Güneydoğu Anadolu Bölgesi ndeki Doğal Gaz Boru Hatları Haritası,

266 Kaynak: BOTAŞ, TRC2 Bölgesi Planlanan Enerji Yatırımları Türkiye nin, Cumhuriyetin 100. yılının kutlanacağı 2023 yılına yönelik iddialı vizyonu gereği, enerji sektörüne ilişkin yüksek hedefler öngörülmektedir. Bu hedefler arasında aşağıdakiler yer almaktadır: MW düzeyinde kurulu güç (2012 yılında MW), Yenilenebilir enerji payının % 30'a yükseltilmesi, km taşıma hattı (2010 yılında ), MVA düzeyinde enerji dağıtımı birim kapasitesi (2010 yılında MVA), Elektrik kaybının / kaçak elektrik kullanımının % 5'e düşürülmesi ve akıllı şebeke kullanımının artırılması, 5 milyar m3 doğal gaz depolama kapasitesi (2010 yılında 2,6 milyar m3), Enerji borsası oluşturulması, MW kapasiteli 8 nükleer reaktörün aktif hale gelmesi, MW kapasiteli 4 nükleer reaktörün inşa edilmesi, Kömür havzalarına MW kapasiteli elektrik santrallerinin yapılması, Su enerjisinden tam yararlanılması, Rüzgâr enerjisinin MW düzeyine çıkarılması (2010 yılında MW), 600 MW jeotermal ve MW güneş enerjisi kapasiteli elektrik santralleri. Türkiye deki enerji ihtiyacının karşılanması için yapılacak yatırımların 2023 yılına kadar toplamda yaklaşık 130 milyar ABD dolarına ulaşacağı tahmin edilmektedir. 264

267 2009 yılında toplam kurulu kapasitenin % 64 ünü termik, % 34 ünü de HES kapasitesinin oluşturmasına karşın, 2018 yılına kadar termik kapasitenin payının % 60 a inmesi ve HES kapasitesinin ise % 38 e çıkması beklenmektedir. Tablo Bölge Dağıtım Şirketi Dönemi Yıllık Yatırım Harcaması (TL), 2012 Dağıtım Şirketi Dicle Elektrik Dağıtım A.Ş Türkiye Toplamı Kaynak: TEİAŞ, TRC2 Bölgesinde elektrik altyapısının genişletilmesi ve iyileştirilmesi çalışmaları kapsamında yeni trafo inşası ve iletim ağlarının inşa çalışmaları devam etmektedir. Tablo Türkiye Elektrik Enerjisi Talep Projeksiyonları, 2012 Puant Talep Enerji Talebi Yıl Artış MW Artış (%) GWh (%) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,7 Kaynak: TEİAŞ, Türkiye'nin yılları arasındaki elektrik enerjisi talebinin ortalama % 7,3 oranında artması öngörülmektedir ve bu oranın Avrupa Birliği ülkelerinin enerji talebinden yüksek bir oran olduğu görülmektedir. Tablo Kişi Başına Yıllık Elektrik Enerjisi Tüketimi, 2010 Kişi Başına Tüketim Ülkeler (kwh) Dünya Ortalaması Gelişmiş Ülkeler Ortalaması ABD Türkiye TL

268 Kaynak: TMMOB, Türkiye kişi başı yıllık elektrik tüketiminde dünya ortalamasının üzerinde bir konumdadır ve yıllık enerji talebi yüksek bir düzeyde seyretmektedir. Grafik 4.8- Dünya Birincil Enerji Tüketimi Kaynaklar Bazında (%), 2010 Hidro ve Diğer Yenilenebilir; 7,80% Nükleer; 5,20% Petrol ; 33,60% Kömür; 29,60% Doğalgaz ; 23,80% Kaynak: TMMOB, Dünya enerji tüketiminde fosil yakıtların oranı % 87'dir ve bu kaynakların geri dönüşümünün olmaması nedeniyle yakın bir gelecekte enerji tasarrufu ile ilgili ve diğer temiz enerji kaynaklarına olan yatırımlarda kayda değer artışların olacağı öngörülmektedir. Son birkaç yılda sıkı iklim değişikliği hedef ve politikaları nedeniyle yenilenebilir enerji kaynakları, çok yüksek bir küresel performans göstermiş 2010`da nihai enerji tüketiminin yaklaşık % 20`si bu kaynaklardan karşılanmıştır. Yenilenebilir enerji kaynakları kurulu gücü, toplam dünya kurulu kapasitesinin dörtte birine ulaşırken, elektrik üretiminin de hemen hemen beşte biri yenilenebilir enerji kaynaklarından elde edilmiştir. Dünyada yaşanan ekonomik durgunluğa rağmen, toplam enerji yatırımları içindeki yenilenebilir enerji ve yakıtlarla ilgili yatırımlar, 2010 yılında yeni bir rekor kırmıştır. Bir önceki yıl 160 milyar dolar olarak gerçekleşen yatırımlar, % 32 artışla 211 milyar dolara ulaşmıştır. Dünya enerji sektörü, iklim değişikliğinin korkulan sonuçları nedeniyle radikal bir yapısal değişimin eşiğindedir. Özellikle yeterli fosil kaynaklara sahip olmayan ve enerjide dışa bağımlılığı artan sanayileşmiş ülkeler bu radikal değişim sürecinde, hem güvenli enerji kaynaklarına yönelme hem de yenilenebilir enerji ve temiz teknolojileri satma yoluyla ekonomilerini güçlendirerek krizi fırsata çevirmeye çalışmaktadır. EPDK analizlerine göre Türkiye nin döneminde enerji yatırımı ihtiyacının önemli bir bölümünü milyar dolar ile yenilenebilir enerji oluşturacaktır. Bu büyük 266

269 tutarın azami bölümünün yurt içinde kalabilmesi için enerji üretim ekipmanlarının yerli üretiminin yanı sıra, enerji yatırımlarında ihtiyaç duyulan tasarım, avan ve detay mühendislik, teknik iş gücü ve müteahhitlik hizmetlerinin yerli kuruluşlarca yurt içinden karşılanması esas olmalı ve kamu - üniversite-sanayi işbirliğiyle proje - tasarım konularında çalışılmalıdır. TÜBİTAK, üniversiteler, üretici sanayi kuruluşları, meslek örgütlerinin katılımıyla; rüzgâr türbinleri bileşenlerinin, fotovoltaik panellerin, yoğunlaştırmalı güneş elektrik üretim sistemleri bileşenlerinin, jeotermal ve biokütle ekipmanlarının, hidrolik türbinlerin, kömür yakan kazanların, buhar türbinlerinin, doğal gaz yakıcı ve kazanlarının, yurt içinde üretimini öngören strateji ve planlar geliştirilmeli ve uygulanmalıdır. Enerji sektörü içinde yenilikçi bir organizasyonla kamu, yol gösterici ve yönlendirici olmalıdır Türkiye Enerji Sektörü İle İlgili Temel Tespitler ETKB ve EPDK nın konuyla ilgili tespitleri şu başlıklar altında toplanabilir: Enerjide hızlı bir talep artışı söz konusudur. Türkiye'de kişi başına elektrik üretimi her ne kadar AB ortalamasının yaklaşık üçte biri düzeyinde olsa da, hızla artmaktadır. Bu talebin karşılanabilmesi için önemli ölçüde yatırıma ihtiyaç vardır. Nitekim 1994, 1998, 2001 ve 2008 yıllarındaki krizlere rağmen son 25 yılda kurulu kapasite dörde katlanmıştır. Yatırımlarda planlama ve kamusal denetimin zorunluluğu ve önemi açıktır. Enerji talebinin karşılanmasında yüksek oranda dışa bağımlılık; yerli ve yenilenebilir kaynakların değerlendirilmesinin önemini, kaynak ve menşe çeşitlendirilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Ekonominin yüksek enerji yoğunluğu, enerji verimliliğinin artırılması için büyük bir potansiyel teşkil etmekte ancak, ekonomiyle ilgili yapısal hususlarla da ilintili bir durum oluşturmaktadır. Türkiye nin jeopolitik konum ve avantajları olarak; Doğu-Batı arasında bir enerji köprüsü konumunda olması ve enerji kaynaklarına olan yakınlığı sayılabilir tarihli Resmi Gazete de yayımlanan ve dönemini içeren Orta Vadeli Programda enerji sorununun çözümü için; Özelleştirmenin tamamlanması, Nükleer güç santral yapımına başlanması, Doğal gaza aşırı bağımlılığı azaltmak üzere yerli ve yenilenebilir kaynaklara hız verilmesi, Türkiye nin petrol, doğal gaz, elektrik kaynakların uluslararası pazarlara ulaştırılmasında transit güzergâh ve terminal ülke olması hedefleri yer almaktadır Su ve Kanalizasyon Göller, Göletler ve Baraj Gölleri Şanlıurfa ilinde Halil ür-rahman, Anzılha, Edene ve Büyük Gölleri doğal olarak oluşmuş göllerdir. 267

270 Tablo Şanlıurfa İli Baraj Göletleri, 2012 Rezervuar Yüzeyi (Ha) Sulama Alan (Ha) Atatürk Barajı Birecik Barajı Hacıhıdır Barajı Atatürk Barajı Harran Ovası Sulama Derivasyonu Üzerinde Şanlıurfa HES Kurulmuştur. Kaynak: DSİ XV. Bölge Müdürlüğü, Atatürk Barajı ülkemizde yapımı tamamlanan en büyük barajdır. Baraj seddesinin nehir tabanından yüksekliği 169 metredir. Bu özelliğiyle dünyada dolgu tipindeki barajlar arasında dokuzuncu, gövde tipi bakımından üçüncü ve baraj gölünde biriktirilecek su hacmi bakımından on beşinci sıradadır. Diyarbakır ilinde doğal göl bulunmamaktadır. Özellikle sulama amaçlı kullanılan önemli baraj gölleri mevcuttur. Devegeçidi Baraj Gölü, ilin ilk yapay gölüdür. Atatürk Baraj Gölü, Kral kızı Baraj Gölü, Dibni Baraj Gölü, Ilısu Baraj Gölü, Devegeçidi Baraj Gölü, Batman Baraj Gölü, Karakaya Baraj Gölü ilde bulunan barajların en önemlileridir. Tablo Diyarbakır İli Sulama Göletleri, 2012 Rezervuar Yüzeyi Sulama Alanı (ha) Beşpınar Göleti (ha) Gözegöl Göleti Halilan Göleti Kabaklı Göleti Künreş Göleti Ortaviran Göleti Kurtyakası Göleti Kaynak: DSİ X. Bölge Müdürlüğü, Yukarıdaki göletler dışında Karahan Göleti, Kozan Göleti ve Alatosun Göleti önemli göletlerdir. Tablo Diyarbakır İli Baraj Göletleri 19 Rezervuar Yüzeyi (ha) Atatürk Barajı (Diyarbakır ili için) Batman Barajı Devegeçidi Barajı Planlama ve kesin proje aşamasında olan barajlar da dâhil edilmiştir. 268

271 Dicle Barajı Dibni Barajı Dilaver Barajı 71 Ergani Barajı 89 Göksu Barajı 390 Ilısu Barajı Karakaya Barajı Kale Barajı 960 Kıbrıs Barajı 152 Kıralkızı Barajı Kolludere Barajı 273 Lice-Hani Barajı 340 Oyuklu Barajı 45 Silvan Barajı Kaynak: DSİ X. Bölge Müdürlüğü, İçme ve Kullanma Suyu Kalitesi Şanlıurfa il merkezinin içme suyu temel olarak Atatürk Baraj Gölünden gelen tünellerin yanında kurulan arıtma tesisinden karşılanmaktadır. İçme suyu arıtma tesisinden ilimizin tüm içme suyu ihtiyacı karşılanmaktadır. Atatürk Baraj Gölü ne; Adıyaman şehir merkezinin Samsat ve Kâhta ilçe merkezlerinin atık suları, Şanlıurfa nın Bozova ilçe merkezinin atık suları direkt deşarj edilmektedir. Diyarbakır'da mevcut içme suyu iki ana gruptan ibarettir; kaynak suları ve derin kuyulardan dalgıç pompalarla çıkarılan sular. İlimizin su temini Dicle Barajı ve Gözeli Su Havzasından sağlanmaktadır. Su barajdan 32 Km uzaklıktaki Ham Su Arıtma Tesisine pompalar yardımıyla iletilmektedir. Gözeli su membası Diyarbakır ın en eski su kaynağıdır. Zamanla bu kaynağın su kapasitesi artırılmıştır ancak havza civarında kontrolsüz açılan sulama amaçlı kuyular ile küresel ısınma gibi çevre faktörlerinin etkisi ile havzada bulunan mevcut kuyuların bir kısmından su alınamamaktadır Atık Su Arıtma Sistemleri TRC2 Bölgesi ndeki kent yerleşimlerinde atıksu arıtma sistemleri gelişmemiş durumdadır. Bölgede bulunan 55 belediyeden tam verimle çalıştırılabilen arıtma tesisi sayısı 4 tür. Aşağıdaki tablo, TRC2 Bölgesi ndeki atıksu arıtma tesislerinin durumunu özetlemektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Arıtma Tesisleri Ve Kapasiteleri, m 3 /Yıl Toplam Toplam Toplam Fiziksel Biyolojik 269

272 Tesis Sayısı Kapasite Arıtılan Miktar Arıtma Tesisi Sayısı Arıtma Tesisi Sayısı Şanlıurfa Diyarbakır TRC Türkiye Kaynak: TÜİK, 2010b, ŞİÇŞM, 2011, DİSKİ, TÜİK ten alınan 2012 yılı verilerine göre, TRC2 Bölgesindeki 55 belediyeden 45 inde (18 Şanlıurfa, 27 Diyarbakır ) kanalizasyon şebekesi bulunmaktadır. Aynı verilerde kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen nüfusun, belediye nüfusu içindeki oranı Şanlıurfa için % 80, Diyarbakır için ise % 96 olarak verilmiştir. TRC2 Bölgesi ile Türkiye genelinde bu oranın % 88 olduğu görülmüştür. Ayrıca bu veriler bölgede kanalizasyon şebekesi olmayan yerleşimlerin daha çok küçük belediyeler olduğunu göstermektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Belediye Atıksu İstatistikleri, 2010 Kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen belediye sayısı Kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen nüfusun belediye nüfusu içindeki oranı (%) Arıtma tesisi ile hizmet verilen belediye sayısı Arıtma tesisi ile hizmet verilen nüfusun belediye nüfusu içindeki oranı (%) Şanlıurfa Diyarbakır TRC Türkiye Kaynak: TÜİK, 2010b. Diyarbakırda deşarj edilen suların yaklaşık % 99'u akarsuya verilmektedir, Şanlıurfa'da bu oran % 86'dır. İl Tablo TRC2 İlleri Deşarj Edilen Atık Su Miktarları, 2010 Deşarj Edilen Toplam Atıksu Miktarı (1000 M3/Yıl) Akarsuya (1000 M3/Yıl) Araziye (1000 M3/Yıl) 270 Baraja (1000 M3/Yıl) Diğer Ortamlara (1000 M3/Yıl) Deşarj Edilen Kişi Başı Atıksu Miktarı (Litre/Kişi- Gün) Diyarbakır Şanlıurfa

273 Kaynak: TÜİK, 2010b. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi DİSKİ Genel Müdürlüğü tarafından, atık su arıtma tesisi faaliyete geçirilmiştir. Büyükşehir Belediyesine tabi olan atık su arıtma tesisi, şu anda % 30 verimle, mekanik olarak arıtma yapmaktadır. Şehirdeki evsel atık sular yaklaşık 694 km uzunluğunda toplama sistemi ile toplanarak, toplam 52 km uzunluğunda çapları 700 mm ile mm arasında değişen kolektör hatlarına bağlanarak mm lik tek bir kolektör hattı ile cazibeli bir şekilde arıtılmak üzere atık su arıtma tesisine verilmektedir. Kent içindeki atık suların toplanıp bunların tekrar kullanıma sunulması amacıyla yapılan toplama sistemleri dört ilçe belediyesinden, Suriçi sınırları dâhilinde tamamlanmış olup; Bağlar, Kayapınar ve Yenişehir Belediyesi gibi yeni yerleşim alanlarında tamamlama çalışmaları devam etmektedir. DİSKİ Genel Müdürlüğü'nün Avrupa Birliği IPA Kapsamında Kent Merkezinde ayrık sistemde Yağmur suyu projesi, Kentin E Havzasına hitap eden Batı kolektörü, Bağıvar-Çarıklı-Pirinçlik ve Üniversite Bölgesini kapsayan kanalizasyon şebeke çalışmaları yapılacaktır. Atıksu arıtma tesisinin çamur arıtım ünitesinden çıkan çürümüş çamurların, gerekli analiz ve araştırmalardan sonra uygun bulunursa tarım arazilerinde toprak iyileştirici ve gübre şeklinde kullanılması düşünülmektedir yılı içerisinde tesiste m 3 gaz üretimi sağlanmış ve yaklaşık m 3 gaz tesiste kullanılmış, geri kalan ise; yakma ünitesinde yakılmıştır. Ayrıca, mevcut Mekanik Arıtma Tesisine ilave olarak diyarbakır ileri biyolojik atıksu arıtma tesisi de IPA dönemi kapsamında bulunmaktadır. İleri biyolojik arıtma tesisi, Avrupa Birliği IPA Programının Teknik Yardım Projesi kapsamında yapılmaya başlanmış olup; proje giderleri Avrupa Birliği, Çevre ve Orman Bakanlığı ve DİSKİ tarafından karşılanmaktadır. Tesis, 2025 yılında nüfusa hizmet edecek kapasitede ve organik karbon, azot ve fosfor giderimine sahip ünitelerden oluşacaktır. Ön çökeltme havuzları olan aktif çamur tesisi ve biyolojik nitrifikasyon/denitrifikasyon Diyarbakır arıtma tesisi projesi kapsamında var olan mekanik atık su arıtma tesisi, biyolojik arıtmaya çevrilecek ve 2025 gereksinimlerini sağlamak için bazı ünitelere ekler yapılacaktır. İlk aşama (2025) için anaerobik tanklar, aktif çamur tankları, son çöktürme tankları ve çamur arıtma üniteleri tasarlanmıştır. Ek olarak bu üniteler ikinci aşama (2040) için genişletebilecek durumdadır. Bölgenin doğal kaynaklarının korunması ve alıcı ortam Dicle nehrinin ekolojik dengesinin korunması, rehabilite edilmesi ve daha fazla ileri biyolojik arıtma tesisi inşasının 2014 yılında tamamlanması planlanmaktadır. Şanlıurfa ilinde metre kapalı sistem kanalizasyon sistemi mevcuttur. Vatandaşların bilinçsizce yaptıkları şebeke bağlantıları ve kazılar sebebiyle çeşitli zarar ve sıkıntılar söz konusu olmaktadır. 30 Mart 2004 Yılına kadar döşenen kanalizasyon şebeke metrajı metre, 30 Mart yılları arası döşenen kanalizasyon şebekesi metredir. Toplam kanalizasyon şebekesinin % 34 ü 2004 yılından sonra döşenmiştir. 271

274 Şanlıurfa ve Diyarbakır da ilçe belediyelerinin pek çoğunda atık su arıtma tesisi olmadığından atık sular en yakın akarsu veya dereye deşarj edilmektedir. Su Kirliliği ve Kontrolü Yönetmeliğine göre içme suyu amaçlı kullanılan su kaynaklarına atık suların arıtılsalar dahi deşarj edilmemesi yönünde katı sınırlamalar olmasına rağmen Atatürk Baraj Gölü ne; Adıyaman şehir merkezinin tüm atık suları, Samsat ve Kâhta ilçe merkezlerinin atık suları, Şanlıurfa nın Bozova ilçe merkezinin atık suları direkt deşarj edilmektedir. Bilindiği üzere Atatürk Baraj Gölü, Şanlıurfa merkezinin en önemli içme suyu kaynağıdır. Birecik ve Karkamış Baraj göllerine Halfeti ve Birecik ilçe merkezlerinin atık suları deşarj edilmektedir (ŞOSM, 2008). Bu nedenle baraj gölleri için havza koruma planlarının oluşturulması ve bu kapsamda gerekli faaliyetlerin yapılması büyük önem taşımaktadır. Şanlıurfa ilinde yalnız Akçakale ve Ceylanpınar ve Suruç ilçelerinde atık su arıtma tesisi bulunmaktadır. Şanlıurfa ilinin atık su kanalizasyon şebekesi 2030 yılı ve nüfusa göre hesaplanarak planlanmıştır. Bir kısmının inşaatı tamamen bitmiş olup, toplam uzunluğu 360 km.dir. Bu proje ayrık sistem olup, ağ şeklindedir ve şehir merkezinin % 80'ini kapsamaktadır. Sistemin % 20'sini oluşturan eski Urfa'da dar yollarda ise baks tipi kanallar mevcuttur. Kanalizasyon şebekesi döşenen mahalleler; Süleymaniye, Topdağı, Selçuklu, Devteyşti, Osmanlı, Karşıyaka, Direkli, Ahmetyesevi, Vetselkarani, Yeşildirek, Esentepe, Yenice, Eyyüpnebi, Hayatiharrani mahallelerine ve Evrensanayi, Yeniotogar, Şutim alanına ve Toki ana kolektör kanalizasyon şebekesi döşenmiştir Katı Atık Yönetimi Katı Atıklar Üretim işlemleri, ürünlerin tüketilmesi ve diğer insan aktiviteleri sonucunda oluşan ve artık ihtiyaç duyulmayan ve uzaklaştırılmak istenen her türlü madde atık olarak tanımlanmaktadır. Katı atıklar; evsel katı atıklar, tıbbi atıklar, tehlikeli ve zararlı atıklar, atık yağlar, pil ve aküler, arıtma çamuru, gibi katı maddelerden oluşmaktadır. Türkiye istatistik kurumu verilerine 2010 yılında TRC2 Bölgesi, bölge illeri ile Türkiye katı atık istatistikleri görülmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Katı Atık İstatistikleri, 2010 Belediye Adına Toplanan Atık Miktarı (1000 Ton) Kişi Başı Ortalama Atık Miktarı (Kg/Kişi-Gün) Atık Hizmeti Verilen Belediye Nüfusunun Toplam Nüfusa Oranı (%) Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Bölgesi Türkiye ,85 0,95 0,90 1,

275 Atık Hizmeti Verilen Belediye Nüfusunun Belediye Nüfusuna Oranı (%) Çöp Depolama Sahalarında Bertaraf Edilen Belediye Atık Miktarı (1000 Ton) Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Bölgesi Türkiye Kaynak: TÜİK, 2010b. Diyarbakır'da hızla artan nüfusun yanında tüketim toplumu zihniyetinin yaygınlaşmasıyla birlikte, katı atıklarının bertaraf edilmesi büyük bir sorun teşkil etmektedir. Hali hazırda kullanılan atık depolama sahası, düzensiz depolama yüzünden ömrünü doldurmak üzeredir. Bunun neticesinde yeni bir atık sahası zorunlu hale gelmiş olup Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından planlanan Düzenli Depolama ve Kompost Tesisi proje aşamasındadır. Tablo Diyarbakır İli İlçelerinin Katı Atık Üretimi ve Bertaraf Şekilleri, 2011 İlçe Adı Nüfus Kişi Başına Ort. Katı Atık Miktarı (kg/gün) 273 Toplanan Atık Miktarı (ton/gün) Bertaraf Şekli Merkez , Vahşi depolama Ergani ,80 50 Vahşi depolama Çüngüş ,9 Vahşi depolama Eğil ,69 1,9 Vahşi depolama Lice ,02 10 Vahşi depolama Çınar ,65 8 Vahşi depolama Dicle ,8 Vahşi depolama Kulp ,31 6 Vahşi depolama Silvan ,87 36 Vahşi depolama Bismil ,33 40 Vahşi depolama Kocaköy ,06 6 Vahşi depolama Hani ,66 15 Vahşi depolama Çermik ,12 20 Vahşi depolama Kaynak: DİÇŞM, Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından planlanan Düzenli Depolama ve Kompost Tesisi proje aşamasındadır. Diyarbakır Büyükşehir Belediye sınırları dahilinde bulunan 4 merkez ilçe belediyesinin yanı sıra Bismil, Çınar, Dicle, Eğil, Ergani ve Hani belediyeleri de düzenli katı atık depolama projesine dahildir.

276 Katı atık analizlerine bakıldığında Diyarbakır kent merkezinden kaynaklanan çöpün içinde organik maddenin oranının yüksek seviyelerde olduğu gözlenir. Cam, tekstil, metal ve plastik maddeler ise düşük yoğunlukta bulunmaktadır. Diyarbakır'da üretilen tıbbi atık miktarı toplam ton/yıl olarak tahmin edilmektedir. Sağlık kuruluşlarından kaynaklanan tıbbi atıkların, kaynağında yönetmeliğe uygun toplanması yönünde çalışmalar sürdürülmekte, Büyükşehir Belediyesi tıbbi atık araçları tarafından nihai depo alanına taşınmakta ve burada evsel atıklardan ayrı olarak işlem görmektedir. Sıvı yağlar otomotiv sektöründen, fabrikalardan ve iş makinalarından kaynaklanmaktadır. Diyarbakır'da atık madeni yağların geri kazanımı amacıyla bir tesis kurulmuş olup faaliyete geçmiştir. Diyarbakır'da atık pil, akü ve bataryaların geçici olarak depolanması amacı ile kurulu tesisler bulunmakta olup maksimum 90 gün depolanan bu atıklar, lisanslı taşıyıcılarla bertaraf edilmek üzere anlaşmalı tesislere taşınmaktadır. Diyarbakır'da, hayvan kadavraları ve mezbaha atıkları için üç ayrı tesis mevcuttur. Tesislerde üretilen atıklara yönelik geri kazanım yapılmamakta ve atıklar sahada gömülerek ya da Büyükşehir Belediyesi atık sahasına götürülerek atıkların bertarafı sağlanmaktadır. Tablo Şanlıurfa İli İlçelerin Katı Atık Üretimi ve Bertaraf Şekilleri, 2011 Kişi Başına Ort. Katı Toplanan Atık İlçe Adı Nüfus Bertaraf Şekli Atık Miktarı (kg/gün) Miktarı (ton/gün) Merkez , Düzenli depolama Akçakale ,31 8,6 Düzenli depolama Birecik Vahşi depolama Bozova ,3 3,44 Düzenli depolama Ceylanpınar Vahşi depolama Halfeti Vahşi depolama Harran ,04 0,27 Düzenli depolama Hilvan Vahşi depolama Siverek Vahşi depolama Suruç ,57 32 Düzenli depolama Viranşehir Vahşi depolama Kaynak: ŞİÇŞM, Şanlıurfa il sınırları içinde Şanlıurfa Merkez, Akçakale, Harran, Suruç ve Bozova ilçe belediyeleri ile Karaköprü, Kısas, Konuklu, Onbirnisan ve Uğurlu belde belediyeleri tarafından oluşturulan katı atık birliği marifeti ile kurulan katı atık düzenli depolama tesisi 2009 yılından beri hizmet vermektedir. Tesise yılda ortalama ton/ay katı atık ve 50 ton/ay tıbbi atık kabulü yapılmaktadır. Şanlıurfa'da 2010 yılına ait toplanan tıbbi atık miktarı 874 tondur. İldeki 274

277 atıklardaki organik madde miktarının, diğer Avrupa ülkelerine kıyasla oldukça fazla (% 80) olduğu görülmektedir. Ayrıca gelir seviyesi arttıkça katı atık ve geri kazanılabilir madde miktarının da arttığı belirlenmiştir Atıkların Bertaraf Yöntemleri Diyarbakır il merkezinde toplanan katı atıklar öncelikle merkez ilçe belediyeleri tarafından Mardin yolu 5. km.de bulunan aktarma istasyonuna taşınmaktadır. Buradan Büyükşehir Belediyesi tarafından şehir merkezinden 37 km. uzakta bulunan nihai katı atık depo alanına taşınmaktadır. Bu çöp depolama alanının kapasitesinin düzensiz depolama nedeniyle biçilen ömründen daha önce dolması nedeniyle sahanın ıslahına ve ömrünün uzatılmasına yönelik çalışmalar Diyarbakır büyükşehir belediyesince yürütülmektedir. Ayrıca düzenli depolama ve kompost tesisi projesinin yer seçimi aşaması tamamlanmıştır. Diyarbakır ilçelerinde, atıklar düzensiz olarak depolanmaktadır. GAP Bölge Kalkınma İdaresinin projesini hazırladığı Bismil ve Silvan İlçeleri düzenli katı atık depolama sahaları için yer seçimi yapılmış, ÇED süreci tamamlanmış ancak maddi kaynak yetersizliğinden halen inşaatlara başlanamamıştır. Diyarbakır il merkezinde bulunan sağlık kuruluşlarından kaynaklanan tıbbi atıklar ise kaynağında ayrı toplanmakta, 20 yatak üzeri kapasiteli hastanelerde tıbbi atık depolarında biriktirilmekte ve büyükşehir belediyesince yönetmeliğe uygun bir tıbbi atık taşıma aracıyla Malatya da bulunan lisanslı sterilizasyon tesisine taşınarak bertarafı sağlanmaktadır. Diyarbakır ilçe belediyelerimizde, transfer istasyonuna gerek duyulmamakta ve atıklar herhangi bir ayrıma gidilmeden toplanmaktadır. Grafik 4.9- TRC2 Bölgesindeki Katı Atığın Ağırlık Dağılımı, 2010 Diğer; 25,74 Kağıt, Karton; 5,01 Metal; 0,58 Plastik; 7,21 Organik Atıklar; 60,51 Cam; 0,94 275

278 Kaynak: TUİK, 2010b. Şanlıurfa Belediyesi öz kaynaklarıyla yapılan ve 2009 yılında tamamlanan katı atık düzenli depolama sahası kent merkezine 8 km. mesafede Akçakale yolu üzerinde 53 ha. alana 3 lot olarak tasarlanmış, halen 1. lotta atık depolaması yapılmaktadır. Birlik tarafından işletilen sahada tıbbi atık sterilizasyon tesisi ile tıbbi atıklar sterilize edildikten sonra evsel atıklarla beraber depolanmaktadır. 3 lottan oluşan düzenli depolama sahasının 1. etabının kullanım ömrünün tamamlanması nedeni ile 2. ve 3. etabın yeniden projelendirilip 2013 sonuna kadar faaliyete geçmesi gerekmektedir. Katı atıkların biriktirilmesi, toplanması ve taşınması işi, ilgili belediyeler tarafından günlük olarak yaptırılmaktadır. Ancak Şanlıurfa Merkez ilçe, Birecik ve Viranşehir Belediyeleri bu işler için özel sektörden hizmet satın alma yolunu tercih etmişlerdir. İl genelinde tıbbi atıklar ve bazı tehlikeli atıklar hariç atıkların kaynağında ayrı toplanması çalışmasına henüz geçilememiştir. Şanlıurfa katı atık düzenli depolama tesisine mesafe yönünden uzak belediyelerden Akçakale ve Suruç belediyeleri, kurmuş oldukları aktarma istasyonlarında topladıkları katı atıkları sıkıştırılmalı çekiciler (TIR) ile düzenli depolama tesisine taşımaktadırlar. Birlik üyesi belediyeler, oluşan tıbbi atıklarını lisanslı 3 adet tıbbi atık taşıma aracıyla düzenli depolama tesisine taşımaktadır. Viranşehir-Ceylanpınar Belediyeleri Katı Atık Bertaraf Tesisi Kurma ve İşletme Birliği ile Siverek Çevre Hizmetleri Birliği (Siverek, Hilvan ve bağlı beldeler) katı atık düzenli depolama tesisi kurma çalışmaları devam etmektedir. Birecik ve Halfeti ilçe belediyeleri ile bağlı belde belediyelerinin herhangi bir birliğe üyelikleri bulunmamaktadır Atıkların Geri Kazanılması ve Değerlendirilmesi Şanlıurfa il sınırları dâhilinde faaliyet gösteren 1 adet lisanslı plastik geri dönüşüm (GDT) tesisi bulunmaktadır. Merkez ilçede ise 1 adet toplama ayırma tesisi bulunmakta olup; plastik, cam, metal ve kâğıt-karton maddelerini ayırmaktadır. Bu tesisin lisans işlemleri devam etmektedir. Kentte üretilen çöpün içindeki geri kazanılabilir maddelerin miktarı ve türlerinin tespiti için yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. Ayıklama işlemi; işletmelerde kaynağında, il genelinde ise sokak toplayıcıları vasıtasıyla yapılmaktadır. Şanlıurfa katı atık belediyeler birliği, katı atık içindeki geri kazanılabilir atıkların cins ve miktarlarının tespiti, organik madde ve diğer bileşenlerin oranlarının, atık yoğunluğunun, tane büyüklüğünün belirtilmesi amacıyla bir çalışma başlatmıştır. Endüstriyel tesislerden kaynaklanan ve geri dönüşebilen atıkların geri dönüşüm tesislerine verilmesi için gerekli bilgilendirici çalışmalar denetimler sırasında yapılmaktadır. Şanlıurfa il merkezinde büyükbaş hayvancılık önemli bir sektör haline gelmiş, günlük bu hayvanlardan ortalama 300 ton gübre üretilmektedir. Ekonomik değeri olan bu atığın pazar atığı ile birlikte değerlendirilmesi amacı ile düzenli depolama sahasına entegrasyonu sağlanmış, evsel ve hayvansal atıklardan biyogaz, kompost ve biyogazdan elektrik enerjisi elde edilen bir tesisin düzenli depolama sahasına yapılması gerekmektedir. 276

279 Ayrıca 2009 yılında işletmeye alınan yeni düzenli depolama sahasından dolayı eski vahşi depolama alanı atık kabulüne kapatılmıştır. Söz konusu vahşi depolama alanının rehabilite edilip tekrar doğaya kazandırılması gerekmektedir. Diyarbakır'da şimdiye kadar bu tür atıklar belli bir sistemle düzenli olarak ayrıştırılmadığı için, bu işlem nihai depo alanında çok sağlıksız koşullarda kısmen gerçekleştirilmeye çalışılmaktaydı. Diyarbakır'da 1999 yılından beri, ildeki kurum ve kuruluşlarda imha edilmesi gereken evrak ve atık kâğıtların, diğer atıklardan ayrı olarak toplanması sağlanmaktadır. 4.2 MEKÂNSAL YAPI Türkiye'de bölgeler arası gelişmişlik farkları doğu batı yönünde yoğun olarak görülmektedir. Diyarbakır ve Şanlıurfa'nın içinde bulunduğu ülkenin az gelişmiş doğu bölgelerinden, ülkenin gelişmiş batı bölgeleri ve metropol kentlerine doğru büyük göç dalgaları yaşanmaktadır. Bu durum dengeli yerleşmeler sistemi ve sağlıklı kentleşme bakımından birçok olumsuzluğu beraberinde getirmektedir. Harita TRC2 Bölgesi nin Türkiye ve Düzey 2 Bölgeleri Arasındaki Yeri Kalkınma Bakanlığınca hazırlanan 2011 yılı sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasına göre, TRC2 Bölgesini oluşturan Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri ülkenin en az gelişmiş iller grubunda yer almıştır. Demografi, eğitim, sağlık, istihdam, rekabetçi ve yenilikçi kapasite, mali kapasite, yaşam kalitesi ve erişilebilirlik gibi değişkenler kullanılarak yapılan sınıflamaya göre Türkiye'deki iller gelişmişlik durumlarına göre 1'den 6'ya kadar sınıflandırılmıştır. Bu sıralamada TRC2 Bölgesi illeri 6'ncı bölgede yer almış, bölge merkezi olan Diyarbakır ili 67'nci ve Şanlıurfa ili 73'üncü sırada yer almıştır. Buna karşın illerin büyüklük sıralamasına göre Diyarbakır Türkiye'nin 12'nci, Şanlıurfa ise 9'uncu büyük ilidir. Derin bölgelerarası gelişmişlik ve gelir farkları nedeniyle meydana gelen göç sorunu 1950'lerden bu yana Türkiye'nin gündeminde bulunmaktadır. Kendi bölgesinden aldığı yoğun 277

280 göç ve ülkenin batısındaki metropollere verdiği göç nedeniyle Güneydoğu Bölgesinin iki büyük merkezinden (Diyarbakır-Şanlıurfa) oluşan TRC2 Bölgesi bu sorunu en derinden yaşayan bölgeler arasındadır. GAP Eylem Planında bölge içinde kalkınmayı tetikleyici merkezler olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri cazibe merkezleri olarak belirlenmiştir. Bu yaklaşıma paralel olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinin Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisinde yer alan bölgesel büyüme merkezleri politikasına oldukça uygun olduğu görülmektedir. Bölgesel büyüme merkezlerinin geliştirilmesi ile kalkınmanın geri kalmış yörelerde tetiklenmesi ve ülkenin doğusundan batısına doğru yaşanan göç hareketlerinin bu bölgeler içine yönlendirilmesi amaçlanmaktadır. Negatif net göç değerlerine rağmen nüfusu ülke ortalamasının üzerinde artan Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezleri, az gelişmişlik ve göç sorununun kaynağını ve çözümünü birlikte barındırması nedeniyle Türkiye'nin mekânsal organizasyonu açısından önemli bir noktada bulunmaktadır Mekânsal Organizasyon ve Yerleşmeler Sistemi Türkiye'de yerleşmeler sisteminin incelendiği ilk çalışma olan Türkiye Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesine göre; Türkiye'de yerleşmeler ekonomik ve sosyal ilişkiler sisteminden kaynaklanan bir hiyerarşik düzen içinde yer almaktadır. Merkezi yerler teorisi temel alınarak yapılan çalışmada, hem merkez işlevi gören yerleşim birimleri hem de bu merkezlerin etki alanları tespit edilmiştir. Buna göre Türkiye için 7 kademeden oluşan bir yerleşmeler sistemi oluşturulmuştur. Tablo Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi, 1982 Derecesi Niteliği Fonksiyonu 1 Kırsal Yerleşme Tarımsal üretim Köy Grup Merkezi 2 Ticaret/Hizmet/Tarımsal Üretim (Belde) 3 Kentsel Merkez (İlçe) Ticaret/Hizmet/Tarım dışı Üretim 4 Yöresel Merkez (İl) Ticaret/Hizmet/K.Sanayi/Sanayi 5 Bölge Merkezi Alt Bölgesel Ölçekte Ticaret, Sanayi ve Hizmetler 6 Bölgesel Metropol Metropoliten İşlevler 7 Ülkesel Metropol Ülkesel ve Ülkelerarası İşlevler Kaynak: DPT, Bu birimlere göre, Türkiye'de merkezi yerler ve fonksiyonel bölgeler aşağıdaki gibi tespit edilmiştir. Tablo Türkiye'de Merkezi Yerler, 1982 Derecesi Merkez Adedi Özellikleri- Fonksiyonu Kırsal Yerleşmeler (+78) İlçe Merkezleri 278

281 3 416 (+88) Yerel Merkezler 4 53 (+5) Yöresel Merkezler (... Şanlıurfa...) 5 11 Bölgesel Merkezler: Bursa, Eskişehir, Konya, Kayseri, Diyarbakır, Samsun, Sivas, Erzurum, Malatya, Elazığ ve Trabzon. Bölgelerüstü Merkezler: Ankara, İzmir, Adana, 6 3 (+1) (Gaziantep) 7 1 Ulusal Merkez: İstanbul Kaynak: DPT, İstanbul'un ülkesel metropol olarak belirlendiği sistemde, Diyarbakır bölgesel merkez olarak, Şanlıurfa alt bölge merkezi olarak belirlenmiştir. Buna göre sistemde Diyarbakır'ın dahil olduğu 5. kademe bölge merkezleri etki alanları ile birlikte fonksiyonel bölgeleri oluşturmaktadır. Bu merkezler, bölgesel ölçekte ticaret, sanayi ve hizmetler fonksiyonları ile alt kademe merkezler için mal ve hizmet sağlamaktadır. 5. kademe bölge merkezi olarak Diyarbakır kentinin etki alanına, ilin daha çok doğu ve güneyindeki yerleşmeler girmektedir. Bunlar: Mardin, Siirt, Batman, Şırnak, Van, Hakkari, Bitlis illeri ile Şanlıurfa ilinin, Siverek, Hilvan, Bingöl ilinin, Merkez, Genç, Solhan ilçeleri ve Muş Merkez ilçesi dahildir. Şanlıurfa 4. kademe merkez olarak, Gaziantep 6. kademe merkezinin etki alanında bulunmakta ve kendi idari sınırları içindeki yerleşmelere mal ve hizmet sunmaktadır. Söz konusu kademelenmenin belirlendiği tarihten günümüze gelindiğinde yerleşmeler sisteminde bazı değişimlerin olduğu, bazı bölge merkezlerinin etkisini arttığını ve bazı merkezlerin etkisinin zayıfladığı söylenebilir. Aşağıdaki tabloda 1975 döneminden günümüze kadar kademeler arasındaki geçişler ve işlevsel merkezlerdeki değişim incelenmektedir. Tablo Döneminde Bölgesel Merkezler ve Değişimler, Merkez 20 Kentler Sıra 1975 Kentsel Kentler Sıra 2012 Kentsel İmalat Sanayi Nüfus Nüfus Değişim İstihdamı M İstanbul İstanbul ,2 % 21,58 M Ankara Ankara ,7 % 11,53 M İzmir İzmir ,0 % 21,89 M Adana Bursa ,5 % 34,78 M Bursa Adana ,9 % 13,85 M Gaziantep Kocaeli ,5 % 32,73 M Eskişehir Gaziantep ,9 % 27,68 M Konya Konya ,7 % 16, döneminde belirlenen bölgesel merkezler M harfi ile gösterilmiştir. 279

282 M Kayseri Antalya ,6 % 5,99 Kocaeli Kayseri ,6 % 23,27 M Diyarbakır Diyarbakır ,2 % 7,87 M Samsun Mersin ,5 % 10,11 M Erzurum Eskişehir ,9 % 24,97 M Malatya Sakarya ,4 % 25,35 Mersin Şanlıurfa ,6 % 6,25 M Sivas Samsun ,7 % 8,43 Şanlıurfa Malatya ,5 % 13,55 Türkiye ,8 % 18,05 Kaynak: ZEYNELOĞLU, 2008; TÜİK, 2012; SGK, Buna göre; 1975'teki işlevsel bölge merkezleri büyüklük sıralamasında en büyük merkezler durumundayken, 2012 yılına gelindiğinde durumun kentlerde ekonomik performans ve sanayileşme yönünde değiştiği görülmektedir. Türkiye'de yerleşme merkezlerinin kademelenmesinin incelendiği bir araştırmaya göre (ZEYNELOĞLU, 2008); 1975'ten 2000 yılına kadar olan süreçte nüfuslarını ülke ortalamasının iki katı değerinde artıran iki grup yerleşme olduğu; birinci grupta ülkenin batı bölgelerinde bulunan sanayileşmiş ve girişimci kentlerin olduğu, ikinci grupta ise Güneydoğu Anadolu'da yer alan ve belirtilen dönemde yüksek oranda göçe maruz kalan "Diyarbakır, Şanlıurfa ve Batman"'ın bulunduğu tespit edilmiştir. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, yaşanan bu değişim, yerleşim merkezlerinin yılları arasındaki yıllık ortalama nüfus artış hızlarından görülebilmektedir. Birinci grupta yaşanan büyümenin çekici güçlerin etkisi ile ikinci gruptaki büyümenin de kırsal alandan kentlere doğru göçün yarattığı itici güçlerin etkisi ile oluştuğu söylenebilir. Tabloda görülen imalat sanayi göstergesine göre, geniş bir hinterlanda sahip olan Diyarbakır merkezinin hinterlandı üzerindeki ekonomik etkisinin zayıf olduğu görülmektedir. Şanlıurfa'nın 1975 döneminde 21. sıradayken 2012 yılında 15. sıraya yükselmiş olması ve büyük yerleşim merkezleri arasına girmesi dikkat çekicidir. Bu durum kentin doğal nüfus artışının yüksek olması, 1990 sonrası yoğun göç almış olması ve GAP yatırımlarının gerçekleşmesi sonucu kentin çekim gücünün artması ile açıklanabilmektedir. Ancak Şanlıurfa'nın ekonomik performansını yansıtan imalat sanayi göstergesi merkezler arasında en düşük ikinci sırayı almıştır. Bölgesel merkezlerde yaşanan değişimlere ek olarak Türkiye'de 1975'ten 2012 yılına kadar kentsel sistemin değişimi aşağıda incelenmektedir. Grafik Türkiye'de Kent Büyüklüklerinin Değişimi,

283 3,9 0,9 0,2 4,2 1,6 0,6 4,2 4,7 2,7 0,8 1,6 5,3 3,9 1,4 0,6 7,4 5,6 1,7 14,9 20,2 80,1 73,4 70,5 64,7 62, < > Kaynak: TÜİK, Grafiğe göre; nüfusu 'in altında olan yerleşimlerin toplam yerleşimler içindeki oranı azalırken, nüfusu ve 'in üzerindeki yerleşmelerin nüfus paylarında artış yaşanmaktadır. Zaman içinde orta büyüklükteki kentler ile büyük kentlerin nüfuslarının arttığı söylenebilmektedir. Kırsal kademelerdeki nüfus değişimlerine bakıldığında ise çarpıcı sonuçlarla karşılaşılmaktadır. Yıllar itibariyle nüfus sayımları incelendiğinde; Türkiye'nin 1965 yılı nüfusunun üçte ikisini kırsal nüfusun oluşturduğu, 1975'te bu oranın düşüş göstererek yüzde 58'e indiği, 2012'ye gelindiğinde ise bu oranın üç kat azalarak yüzde 23'ün altına indiği görülmektedir. Kırdan kente göçün devam ettiği ve nüfusun büyük kentlerde yığıldığı ülkemizde, yapılan araştırmalar kırsal yerleşim kademelerinin birim sayısı, ortalama nüfus büyüklükleri ve nüfus paylarının sürekli olarak azaldığını göstermektedir. Kırsal alanlara ve kırsal yerleşmelerin hizmet aldıkları kademelere yönelik özel önlemlerin alınması, yatırımların ampirik çalışmalar doğrultusunda bu kademelerde yapılması önem taşımaktadır TRC2 Bölgesi Yerleşmeler Sistemi Ülke düzeyinde az gelişmiş bölgeler arasında olan TRC2 bölgesinde bölge içi gelişmişlik farkları da yoğun olarak görülmekte ve bu durum yerleşme desenine yansımaktadır. TRC2 Bölgesinde bölge merkezleri olan Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri ile diğer kentsel yerleşmeler arasında çok büyük gelişmişlik farkları bulunmakta ve bölgenin küçük yerleşmelerinden büyük merkezlerine doğru göçlerle nüfus kentsel merkezlerde yığılmaktadır. TRC2 Bölgesinde; 28 ilçe, 56 belediye ve 1955 köy bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde 4 merkez ilçe ile birlikte 17 ilçe, 30 belediye ve 803 köy; Şanlıurfa ilinde merkez ilçe ile birlikte 11 ilçe, 26 belediye ve köy bulunmaktadır. TRC2 Bölgesinde bulunan ilçeler büyüklük sıralamasına göre aşağıdaki tabloda görülmektedir. 281

284 Tablo TRC2 Bölgesi İlçeleri ve Nüfus Dağılımı, 2012 Sıra Yerleşim adı Nüfus Sıra Yerleşim adı Nüfus Diyarbakır 1 Merkez Bozova Şanlıurfa Merkez Çermik Siverek Hilvan Viranşehir Dicle Ergani Halfeti Bismil Kulp Suruç Hani Akçakale Lice Birecik Eğil Silvan Hazro Ceylanpınar Kocaköy Harran Çüngüş Çınar Kaynak: TÜİK, Yukarıdaki grafikte bölgenin en büyük yerleşimi Diyarbakır merkez ilçesi olarak görülmekte, orta boy yerleşimlerin çoğunlukla Şanlıurfa ilçeleri olduğu, bölgenin en küçük yerleşimlerinin ise Diyarbakır ilçeleri olduğu görülmektedir. Tabloya göre Diyarbakır'da nüfus tek büyük merkezde toplanırken ve Şanlıurfa nüfusu yerleşimler içinde nispeten dengeli dağılmaktadır. Diyarbakır'da, yerleşmelerin daha dengeli dağıldığı Şanlıurfa ilinden farklı olarak, il merkezi ile diğer ilçeler arasında nüfus, gelişmişlik ve ekonomik yapı açısından çok daha büyük farklar bulunmaktadır. Bölgede bulunan ilçelerin kentsel kademelenme yapıları aşağıdaki haritada gösterilmiştir. Harita Nüfus Büyüklüklerine Göre Yerleşim Merkezleri, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi içinde yer alan Sur, Yenişehir, Bağlar ve Diyarbakır ilçeleri, Diyarbakır Merkez olarak gösterilmiştir. 22 Yerleşimler 2012 yılı merkez nüfusları büyüklüklerine göre gruplara ayrılmış ve nüfus hiyerarşisi doğrultusunda temsili olarak gösterilmiştir. 282

285 Geniş bir alana yayılan bölge yerleşmeleri, konumları, coğrafi yapıları, sahip oldukları kaynak ve potansiyelleri bakımından farklılaşmaktadır. Diyarbakır ilinin daha engebeli topografyasına sahip olan kuzey bölgesinde yer alan ilçeler; tarımsal arazilerin kısıtlı olması ve önemli ulaşım hatlarına görece uzak olmaları nedeniyle gelişme konusunda geriye düşmekte ve göç vermektedirler. Verilen göçlerle önemli miktarda nüfus kaybeden Diyarbakır'daki bu ilçeler ile Şanlıurfa'nın Halfeti ilçesi bölgenin dezavantajlı yerleşmeleri durumundadır. Tablo Diyarbakır ve İlçelerinde Kent Nüfuslarındaki Değişim, Diyarbakır Merkez Silvan Ergani Bismil Lice Çermik Kulp Hani Hazro Dicle Çınar

286 Çüngüş Eğil Kocaköy Kaynak: TÜİK, yılları arasında yaşanan değişimlere bakıldığında nüfusun Diyarbakır kent merkezine yığıldığı ve bunun yanında erişilebilirliği güçlü olan ve tarım olanaklarının bulunduğu ovalık alanlarda kurulmuş orta büyüklükteki kentlerin çevre ilçelerden göç alarak büyüdüğü görülmektedir yılları arasında en büyük büyümenin Bismil ve Diyarbakır kentlerinde gerçekleştiği, bu dönemde Bismil ilçesinin 7 kat oranında büyüme ile yeni bir alt merkez olarak geliştiği görülmektedir. Tablodaki nüfus değişimlerinden, 1990 yılından sonra Silvan ilçesinin nüfus kaybederek büyüme eğiliminin azaldığı ve dezavantajlı ilçelerin de ciddi oranda göç verdiği görülmektedir. Grafik Nüfusun Yerleşim Büyüklüklerine Göre İl İçindeki Dağılımı (%), < > Kaynak: TÜİK, Yukarıdaki grafikte farklı büyüklükteki yerleşmelerin dönemi içindeki nüfus payları görülmektedir. Grafikten ildeki küçük yerleşmelerin nüfus payının ülke eğilimine oranla daha hızlı bir şekilde azalmakta olduğu ve Diyarbakır kentinin nüfusunun hızla arttığı görülmektedir. Söz konusu dönemde bölge merkezi olan Diyarbakır hinterlandından yoğun göç almıştır. Şanlıurfa ilinde bulunan yerleşmelerin yılları arasındaki sıra büyüklük dağılımları aşağıda incelenmektedir. Diyarbakır iline kıyasla daha dağınık ve kırsal bir nüfus yapısına sahip olan Şanlıurfa ili dönemi içinde ele alınmıştır. Ülke ortalamasının üzerinde olan doğal nüfus artış hızının ve alınan göçlerin etkisi ile Şanlıurfa ve ilçeleri nüfusu ülke ortalamasının çok üzerinde (3 kat) artmıştır. İl içinde toplam nüfus artarken, merkez kentin nüfusu ve orta büyüklükteki kentlerin nüfusu yüksek oranda artmıştır. Tablo Şanlıurfa İlçelerinin Kentsel Nüfuslarının Değişimi,

287 Şanlıurfa Merkez Siverek Birecik Viranşehir Suruç Akçakale Hilvan Bozova Halfeti Harran Kaynak: TÜİK, Grafik Nüfusun Yerleşim Büyüklüklerine Göre İl İçindeki Dağılımı (%), < > Kaynak: TÜİK, Grafikte incelenen dönem içinde küçük ve kırsal yerleşimlerde bulunan nüfusun il nüfusu içindeki payının azaldığı, ancak yüksek doğurganlık oranı sonucu 2000 yılından sonra nüfus payının artışa geçtiği ve orta büyüklükteki kentlerin nüfus paylarını önemli ölçüde artırdığı görülmektedir Diğer Planlarda Kentsel Kademelenme GAP Master Planı nda bölgedeki sosyo-ekonomik gelişmelere paralel olarak mekânsal yapının ve kentsel gelişmelerin "kırık gelişme aksı" olarak tanımlanan Gaziantep-Şanlıurfa- Diyarbakır ekseninde gerçekleşeceği öngörülmüştür. Belirlenmiş olan kırık gelişme aksı içerisinde Şanlıurfa ili için; Birecik, Suruç, Şanlıurfa Merkez, Hilvan ve Siverek ile Şanlıurfa- 285

288 Viranşehir-Kızıltepe-Mardin Alt Bölge Gelişme Aksları belirlenmiştir. Diyarbakır ili için; Ergani-Diyarbakır, Merkez-Silvan ve Diyarbakır-Bismil hatları üzerinde bulunan merkezlerin kentsel gelişme odakları olacağı öngörülmüştür. Bu hatlar üzerinde bulunan yerleşmeler, il içindeki diğer kentsel yerleşimlere oranla daha gelişmiştir. Ayrıca GAP Eylem Planında, Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri cazibe merkezleri olarak belirlenmiştir dönemini kapsayan TRC2 Bölgesi Bölge Planında gelişmişlik ve potansiyelleri bakımından benzer özellik gösteren yerleşimler, ilçe merkezleri bazında gruplanarak, 4 kademe yerleşim grubu oluşturulmuştur. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yaptırılan 1/ ölçekli Adıyaman-Şanlıurfa- Diyarbakır Çevre Düzeni Planında Planlama Bölgesi ndeki kentsel yerleşimlerin kademelenmesi TRC2 Bölge Planı kademelenmesi doğrultusunda belirlenmiştir. Kademelenmeye göre I. grup yerleşimler genelde yüksek ve engebeli bölgelerde bulunmaları nedeni ile kısıtlı tarım arazilerine sahip, sulama projeleri dışında bulunan, daha çok kendi potansiyelleri ile kendi içinde gelişim gösteren; Diyarbakır'da Çüngüş, Dicle, Eğil, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice ilçeleri, Şanlıurfa'da Halfeti ilçesi bu yerleşimler arasında bulunmaktadır. II. grup yerleşimler, görece küçük ve orta ölçekli; ulaşılabilirlik ve büyük merkezlerle etkileşim açısından uygun konumda bulunan, genelde tarım kapasitesi yüksek, kısmen tarımsal sanayi ve turizm ağırlıklı hizmetler sektörü potansiyeli bulunan, küçük ölçekli çekim merkezleri olarak tanımlanmış; Diyarbakır da, Çermik, Çınar, Silvan; Şanlıurfa'da Akçakale, Birecik, Bozova, Ceylanpınar, Harran, Hilvan ilçeleri bu grupta yer almaktadır. III. grup yerleşimler, daha büyük ve gelişme potansiyelleri açısından daha güçlü, il merkezleri ile direkt etkileşim halinde olan, üç ana sektördeki gelişme potansiyelleri yüksek, il merkezlerinden sonraki çekim merkezleridir. Diyarbakır'da Bismil, Ergani ilçeleri, Şanlıurfa'da Siverek, Suruç, Viranşehir ilçeleri bu grupta yer almıştır. IV. grup yerleşimler, planlama bölgesindeki, Adıyaman, Şanlıurfa ve Diyarbakır il merkezleri ya da merkez ilçelerdir. Bu yerleşimler, mal ve hizmet sunumları açısından bölgedeki ana çekim merkezleri olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezleri olarak belirlenmiştir Kentleşme Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri köklü bir tarihe ve kentsel yapıya sahiptir. Tarih boyunca zengin ticaret merkezleri ve önemli kentler olan Diyarbakır ve Şanlıurfa son yüzyılda yaşanan değişimlerle birlikte, gelişme dinamizminde önemli oranda geride kalmıştır. Buna rağmen doğu ve güneydoğu içinde önemlerini koruyan bu merkezlerin yakın geçmişteki kentleşme süreçlerinde çevre iller ile bölge içinden ve küçük yerleşmelerden büyük kentlere doğru göç akımları etkili olmuştur. Bölge illeri göç hareketleri için bir ara kademe rolü oynamakta, bölge kırsalı ve çevresinden göç almakta ve bölgenin batısında bulunan gelişmiş ve sanayileşmiş merkezlere göç vermektedir. Bu nedenle bölge kentlerinde hızlı nüfus artışı ve hızlı kentleşme yaşanmıştır. Grafik Döneminde TRC2 Bölgesi ve Türkiye'de Nüfus Artışları,

289 TRC2 Bölgesi Diyarbakır Şanlıurfa Türkiye Kaynak: TÜİK, Yukarıdaki grafik döneminde TRC2 Bölgesi ile Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde yaşanan büyümenin ülke ortalamasının üzerinde gerçekleştiğini göstermektedir. Aşağıdaki grafikte bölgede kitlesel göçlerin yaşandığı dönemi ve etkilerinin sürdüğü 2000 sonrası dönemde kentleşme oranları incelenmiştir. Grafik TRC2 İlleri ve Türkiye'nin Şehirleşme Oranlarındaki Değişim, Şanlıurfa Diyarbakır Türkiye Kentsel Nüfus Kırsal Nüfus Kaynak: TÜİK, yılları arasında alınan göçler özellikle kent merkezlerine yoğunlaşmış, bu dönemde Diyarbakır başta olmak üzere bölge merkezlerinde hızlı nüfus artışı yaşanmıştır. Diyarbakır ilinde kentleşme hızı ülke ortalamasının üzerinde gerçekleşmekte ve şehirleşme oranı da ülke ortalamasına yakın seyretmektedir. Diyarbakır'da nüfusun yüzde 73'ü şehirlerde 287

290 yaşamaktadır. Kırsal nüfusun oranının da yüksek olduğu Şanlıurfa'da nüfusun yüzde 55'i şehirlerde, yüzde 45'i belde ve köylerde yaşamaktadır yılı nüfusları baz alınarak TRC2 Bölgesi illeri, Diyarbakır ve Şanlıurfa merkez belediye sınırları içi ve Türkiye'nin dönemindeki değişim endeksi aşağıdaki grafikte görülmektedir. Grafik Türkiye, TRC2 İlleri Ve Diyarbakır Ve Şanlıurfa Belediye Nüfuslarındaki Değişim, Türkiye Toplam Diyarbakır İli Diyarbakır Büyükşehir Şanlıurfa İli Şanlıurfa Belediye Kaynak: TÜİK, Buna göre en yüksek nüfus artış hızı Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içinde olurken, daha sonra Şanlıurfa Belediyesi sınırları içindeki artış gelmektedir. Başta merkez kent nüfusları olmak üzere bölge illeri genelinde yaşanan artış oranı da Türkiye'de gerçekleşen artış oranının çok üstünde gerçekleşmiştir. Bu dönemde Diyarbakır kent büyüklüğü 5 katına, Şanlıurfa kent büyüklüğü de 3 katına çıkmıştır. Bu dönemde Diyarbakır ve Şanlıurfa'da kentsel alanlar büyük oranda çarpık yapılaşmış, sosyal ve ekonomik sorunlar derinleşmiştir. Aşağıdaki haritada TRC2 bölgesi ilçelerinin şehirleşme oranları görülmektedir. Haritada ilçeler gelişmişlik endeksi değerleri doğrultusunda renklendirilmiştir. Harita TRC2 Bölgesi İlçelerinin Şehirleşme Oranları 288

291 Kaynak: DPT, 2004; TÜİK, Haritada bölge yerleşmelerinin şehirleşme oranları ile gelişmişlik düzeylerinin paralellik gösterdiği görülmektedir. İlçe yerleşmelerinin TÜİK adrese dayalı nüfus kayıt sistemi (ADNKS) 2012 yılı verilerine göre kentsel ve kırsal nüfus dağılımları ile nüfus artış hızları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo Şanlıurfa İli ve İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Dağılımları, 2012 Kentsel nüfus Oran (%) Kırsal nüfus Oran (%) Toplam Nüfus Artış Hızı ( ) Merkez ,3 Siverek ,9 Viranşehir ,5 Suruç ,3 Birecik ,6 Ceylanpınar ,6 Akçakale ,9 Hilvan ,0 Bozova ,1 289

292 Halfeti ,1 Harran ,9 Şanlıurfa ,3 Kaynak: TÜİK, Ceylanpınar, Suruç, Viranşehir, Siverek ve Hilvan ilçeleri şehirleşme oranları görece yüksek olan kentlerdir. Siverek ilçesi bölgenin en büyük ikincil merkezi olup, Viranşehir, Birecik ve Suruç ilçeleri de ikincil büyük merkezler arasındadır. Bozova ve Halfeti ilçeleri göç vererek nüfus kaybetmektedir. Baraj yapımı sonrasında bir kısmı su altında kalan Halfeti ilçesi tarım olanaklarının kısıtlı olması nedeniyle bölgenin dezavantajlı ilçeleri arasındadır. Grafik Şanlıurfa ilçelerinin kentsel ve kırsal nüfus payları, 2012 Şanlıurfa Harran Halfeti Bozova Hilvan Akçakale Ceylanpınar Birecik Suruç Viranşehir Siverek Merkez Kentsel nüfus Kırsal nüfus 0% 20% 40% 60% 80% 100% Kaynak: TÜİK, Şanlıurfa ili içinde kırsal nüfusun oranı yüzde 45 olup yüksek bir paya sahiptir. İlde kent nüfusu ile birlikte kırsal nüfus da ülke ortalamasının çok üstünde bir hızla artış göstermektedir. Harran, Bozova, Halfeti ve Akçakale ilçeleri Şanlıurfa ilinde kırsal karakteri yüksek olan ilçelerdir. Aşağıdaki tabloda Diyarbakır ilçelerinin 2012 yılı kentsel-kırsal nüfus dağılım oranları ve nüfus artış hızları verilmiştir. Tablo Diyarbakır ve İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Payları, 2012 Kentsel nüfus Oran (%) Kırsal nüfus Oran (%) Toplam Nüfus Artış Hızı ( ) 290

293 Merkez ,1 Bağlar* ,7 Kayapınar* ,3 Yenişehir* ,3 Sur* ,1 Ergani ,6 Bismil ,6 Silvan ,3 Çermik ,8 Çınar ,5 Lice ,6 Kulp ,3 Dicle ,3 Hani ,9 Kocaköy ,3 Eğil ,2 Hazro ,0 Çüngüş ,7 Diyarbakır ,4 Kaynak: TÜİK, Sur, Yenişehir, Bağlar ve Kayapınar ilçeleri merkez ilçeler olup kentsel nüfus oranları yüksektir. Diyarbakır'da merkez ilçeler dışında en yüksek şehirleşme oranına sahip ilçeler Ergani, Bismil ve Silvan ilçeleri olup bu merkezler ilin ikincil büyük kentsel merkezleridir. Nüfus artış hızı negatif olan ve nüfus kaybeden ilçeler sarı renk ile gösterilmiştir. Grafik Diyarbakır İlçelerinin Kentsel ve Kırsal Nüfus Payları, * Bağlar, Yenişehir, Kayapınar ve Sur ilçeleri büyükşehir belediyesi sınırları içinde yer alan merkez ilçeler olup, bu ilçelerin toplam değerleri merkez olarak alınmıştır. 291

294 Çüngüş Hazro Eğil Kocaköy Hani Dicle Kulp Lice Çınar Çermik Silvan Bismil Ergani İl Toplamı Merkez 0% 20% 40% 60% 80% 100% Kaynak: TÜİK, Kentsel nüfus Kırsal nüfus Yukarıdaki grafikte Diyarbakır merkez kenti dışındaki ilçelerin kırsal nüfus paylarının yüksek olduğu görülmektedir. Buna göre ilin kuzeyinde bulunan Çüngüş, Dicle, Eğil, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice ilçeleri ile Çınar ilçelerinin nüfuslarının önemli bir bölümü kırsal alanda yaşamaktadır. Bu ilçeler özellikle bölge içinde Diyarbakır kentine, Bismil ve diğer büyük kentsel merkezlere göç vermekte ve nüfus kaybetmektedir Kentsel Gelişme Diyarbakır, Doğu ve Güneydoğu bölgesi içinde Gaziantep ten sonra en büyük kentsel merkez olarak gelişmektedir. Türkiye'nin 9. büyük ili olan Şanlıurfa, GAP yatırımlarının merkezinde yer almasıyla gelişme potansiyelinde önemli bir artış göstermiş ve kentsel gelişmesi hız kazanmıştır. Diyarbakır ve Şanlıurfa'da yaşanan hızlı kentleşme nedeniyle, kentsel altyapı hizmetlerinin standartlara uygun bir şekilde sağlanamaması sorunlara neden olmakta, kentlerin yaşanabilirlik düzeyini düşürmektedir Şanlıurfa'da Kentsel Gelişme Şanlıurfa'da 1990 yılında 16 olan belediye sayısı, gerçekleşen hızlı nüfus artışı ile birlikte 2009 yılında 26 ya yükselmiştir. Hizmet götürülmesi gereken belediye sayısındaki ve nüfusundaki artış sonucu kentsel hizmet ve altyapı sunumu ihtiyacı artmış; kentsel gelişme ve altyapı önemli bir sorun haline gelmiştir. Ayrıca çevresi tarım arazileri ile çevrili olan Şanlıurfa da tarım alanları kentsel gelişme için önemli bir doğal eşik oluşturmaktadır. Diğer yandan kentleşme ve yapılaşma baskısı Şanlıurfa nın verimli tarım arazileri ve çevre için önemli bir risk unsuru oluşturmaktadır. Bölgede kentsel alanda gerçekleşen yoğun nüfus artışı ve hızlı kentleşme; çarpık yapılaşmayı ve gecekondulaşmayı beraberinde getirmiştir. İl merkezinin güneyi ve batısı plansız kentleşmenin ve kaçak yapılaşmanın yoğun olduğu bölgelerdir. Şehrin doğu kısmında yapılaşma ovaya doğru, tarım arazisi içine kaymaktadır. Şanlıurfa'da kentin düzensiz konut alanlarını

295 oluşturan mahallelerin önemli bir bölümü 1950 li yıllarda oluşmaya başlamış ve günümüze kadar devam eden göçlerle büyümüştür. Kırsal alanın çözülmesine bağlı olarak göç olgusunun ağırlık kazandığı bu süreçte, Şanlıurfa kenti taşıma kapasitesinin çok üstünde ve hizmet sunabileceğinden çok daha fazla nüfusu barındırmak zorunda kalmıştır. Bu durumun kentsel mekânın bugünkü karakterine en belirgin yansımaları tarihi kent merkezinde yer alan mahallelerde ve göçle oluşan kent çeperlerinde yaşam standardı düşük yerleşim alanlarının oluşması olmuştur. Harita Şanlıurfa Kentsel Alanında Mevcut Durum Haritada görülen kentin batısında eğimli vadi yataklarında yoğun yapılaşmayla oluşan Süleymaniye Bölgesi, doğu çeperde bulanan Sırrın mahallesi ile kentin güneyindeki Hayati Harrani ve çevresindeki mahallerin oluşturduğu alan düzensiz ve sağlıksız yaşam koşulları taşıyan kentsel alanlardır. Bu alanlarda altyapı sorunları ve sosyal hizmetlere erişim problemlerinin yanı sıra güvenliksiz yapı stoğu sorunu önemli bir sorun teşkil etmektedir. İlin deprem riski düşük olsa da komşu illerdeki yüksek depremsellik riski kent için önemli bir tehdit 293

296 oluşturmaktadır. Kentin çeper mahallelerinde kentsel yenilenme faaliyetlerinin, yoksul kesimlerin de yaşadığı tarihi kent merkezinde ise sağlıklaştırma çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Son 10 yılda Şanlıurfa da çok yüksek seyreden yapılaşmalar, mevcut kentsel alanların yoğunlaşması ve Karaköprü de kentsel gelişmeler ile gerçekleşmiştir. Bu süreçte meskun kentsel alanlarda büyük bir yoğunluk artışı yaşanmıştır. Kentin yeni gelişme alanlarında; sosyal donatılar ile yeşil alanların oluşturulmasında gelişme kaydedilse de kent genelinde standartları sağlayacak düzeye gelinememiştir. Kentiçi ulaşım altyapısı yetersiz olup sağlıklı kentsel gelişme için gereken altyapıyı sağlanamamaktadır. Bu nedenle Şanlıurfa da kentsel gelişmenin bütüncül bir kent planlama perspektifiyle ele alınması gerekmektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yaptırılan ve tarihinde onaylanan 1/ ölçekli Adıyaman-Şanlıurfa-Diyarbakır Çevre Düzeni Planı ile Şanlıurfa'da kentsel gelişme aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Harita Çevre Düzeni Planında Şanlıurfa'da Kentsel Gelişme Kaynak: ÇŞB,

297 Planda; kentin doğusu ve batısı ile Karaköprü yönü ve çevresi gelişme alanları olarak belirlenmiştir. Ayrıca planda kentin batı çeperleri ile üniversite çevresinde de gelişme alanları ayrılmıştır. Sanayi alanları kentin batısında mevcut organize sanayi bölgesi yakınında, diğer çalışma alanları da kentin güney çeperinde belirlenmiştir Diyarbakır'da Kentsel Gelişme Doğu ve Güneydoğu Bölgesi için geleneksel bölge merkezi işlevi olan Diyarbakır yakın geçmişte hızlı kentleşmeye maruz kalmıştır. 1930'lu yıllarda kent Suriçi'nin dışına çıkmış, surlara komşu Yenişehir bölgesi planlı gelişmiştir. 1950'lerde başlayan kırdan kente göç, 1960 lı yıllarda kentsel alanda kendini göstermiş, yılları arasında nüfus yıllık ortalama yüzde 5 hızla ve ülke ortalamasının çok üstünde artmıştır arası 40 yıllık dönemde kent nüfusu yaklaşık 7 katına çıkmıştır (DBB, 2007). Bu dönem içerisinde gelişen kentsel bölgeler ile kentte yapı stokunun büyük bölümünü, plansız ve kaçak yapılaşma ile oluşmuş kötü kalite yapılar oluşturmaktadır. Özellikle 1960 larla başlayan çarpık yapılaşma sonucu, kentin günümüzde en kalabalık merkez ilçesi olan Bağlar bölgesinde ( kişi) yapılaşma başlamış, yılları arasında kat artışları ile yapı yoğunlukları artmış ve hektar (ha) başına 600 kişi ve hatta bazı bölgelerde daha yüksek olan nüfus yoğunluklarına ulaşılmıştır. Günümüzde bu bölge ciddi sosyal, ekonomik, fiziksel ve çevresel sorunlarla karşı karşıyadır. Diyarbakır ın tarihi kent merkezi olan Suriçi bölgesi de hızlı ve çarpık kentleşmeden fazlasıyla etkilenmiş, tarihi dokuya aykırı, yoğun plansız ve sağlıksız yapılaşmaya maruz kalmıştır. Harita Diyarbakır Kentsel Alanında Mevcut Durum 295

298 2006 yılında onaylanan 1/ ve 1/ ölçekli Diyarbakır Nazım İmar Planı ile kentte yeni gelişme alanları açılmış ve bu plan doğrultusunda hızlanan kentsel gelişme özellikle Kayapınar bölgesinde yoğunlaşmıştır. Bu dönemde Kayapınar, kentin en hızlı büyüyen ilçesidir. Kentin yeni gelişme alanlarında düzenli kentleşme ile donatı alanları ve yeşil alanların oluşturulmasında gelişme kaydedilse de kent genelinde standartları sağlayan düzeye gelinememiştir. Sürdürülebilir kentsel gelişme açısından Diyarbakır ın en büyük sorunu kötü yapı stoku ve deprem riskidir. Bağlar ve Suriçi bölgeleri düşük gelir grubunun yaşadığı, işsizlik oranının yüksek olduğu, eğitim düzeyinin düşük olduğu bölgelerdir. Bu iki bölge sağlıksız fiziksel koşulları ile yüksek deprem riski altında, bunun yanında göç ve yoksulluktan kaynaklı sorunlar nedeniyle de sosyal çöküntü riski altındadır. Suriçi Bölgesi 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanunun 2'nci maddesine göre, Bakanlar Kurulu'nca tarihinde "Riskli Alan" ilan edilmiştir. Ayrıca Diyarbakır ın bazı ilçelerinde yerleşik alanlar için deprem riskinin yanında yüksek heyelan riski bulunmaktadır. Harita Suriçi Tarihi Kent Merkezi Suriçi bölgesi aynı zamanda Diyarbakır'ın tarihi kent merkezidir. UNESCO Dünya kültür mirası aday listesinde bulunan Diyarbakır Kalesi ve Surları içinde yer alan tarihi ve kültürel mirasın ortaya çıkarılmasına yönelik sağlıklaştırma, restorasyon projeleri ve kentsel dönüşüm çalışmaları devam etmektedir. 296

299 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yaptırılan ve tarihinde onaylanan 1/ ölçekli Adıyaman-Şanlıurfa-Diyarbakır Çevre Düzeni Planı ile Diyarbakır'da kentsel gelişme aşağıdaki gibi, nazım imar planı doğrultusundaki gelişmesine paralel olarak kentsel gelişme batı ve kuzeybatı yönünde belirlenmiştir. Harita Çevre Düzeni Planında Diyarbakır'ın Kentsel Gelişimi Kaynak: ÇŞB, Planda kentin çalışma alanları kentin kuzeydoğu yönündeki Elazığ yolu üzerinde ve batı yönünde Şanlıurfa yolu üzerinde belirlenmiştir. Dicle nehri ve vadisi ile sınırlanan verimli tarım topraklarının bulunduğu kentin doğusunda, Silvan yolu üzerinde de kentsel gelişme alanları belirlenmiştir Arazi Kullanım Yer şekilleri bakımından düz bir yapıya sahip olan Şanlıurfa-Diyarbakır (TRC2) Bölgesi km2 lik alanı ile Türkiye yüzölçümünün % 4,3 üne denk gelmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi Arazi Kullanım Tablosu, 2012 Şanlıurfa Alan (ha) Oran (%) Kentsel Yerleşik Alan Kırsal Yerleşik Alan Sanayi Tarım Alanı Orman Çayır - Mera Su Yüzeyleri Diğer Toplam ,6 1087, , ,7 257, ,48 3,03 0,06 58,87 0,53 34,7 2,3 0,

300 Diyarbakır TRC2 Bölgesi Alan (ha) Oran (%) Alan (ha) Oran (%) 8621,3 5982,6 1697, ,5 144, ,57 0,4 0,11 60,28 23,96 13,39 1,19 0, , ,2 2785, , ,52 1,86 0,08 59,50 10,96 25,22 1,81 0, Kaynak: ÇŞB, Tabloda görüldüğü gibi bölgede mevcut arazilerin büyük bir kısmı tarım alanı niteliğindedir. Yeryüzü şekillerinin geniş düzlüklerden oluşması, bölgede arazilerin % 60 gibi büyük bir kısmının tarımsal alan olarak kullanılmasına imkân vermektedir. Kentsel yerleşik alanlar; bölge arazisinin % 0,52'sini, kırsal yerleşik alanlar % 1,86'sını oluşturmakta, geriye kalan % 25 i çayır ve mera, % 0,08'i sanayi alanları, % 1,81'i de su yüzeyleri oluşturmaktadır Grafik Şanlıurfa İli Arazi Kullanım Durumu, ,3 0,01 0,48 3,03 0,53 0,06 34,7 58,87 Kentsel yerleşik alan Kırsal yerleşik alan Tarım Sanayi Orman Çayır -Mera Su yüzeyleri Diğer Kaynak: ÇŞB, Grafik Diyarbakır İli Arazi Kullanım Durumu,

301 23,96 0,11 1,19 0,01 13,39 0,57 0,4 60,28 Kentsel yerleşik alan Kırsal yerleşik alan Tarım Sanayi Orman Çayır-mera Su Yüzeyleri Diğer kullanımlar Kaynak: ÇŞB, Yukarıdaki grafiklerde Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinin arazi kullanımı payları gösterilmektedir. Buna göre her iki ilin büyük bölümünü tarımsal alanlar oluşturmaktadır. Yerleşim alanlarına bakıldığında, Şanlıurfa ilinde kentsel yerleşik alanların Diyarbakır iline kıyasla daha fazla alana yayıldığı ve kırsal yerleşik alan kullanımın Diyarbakır iline göre daha yüksek olduğu görülmektedir Yaşam Kalitesi Günümüzde sosyo-ekonomik kalkınma ve rekabet koşullarının değerlendirilmesinde şehirlere yapılan vurgu artmaktadır. Küreselleşme ile birlikte kentler ve bölgeler ulusal sınırların ötesinde ilişkilerle şekillenmekte ve küresel ağlara entegre olmaktadır. Artık ülkeler yerine kentlerin rekabeti öne çıkmakta ve ülkelerin gelişmişliğini kentlerin rekabetçiliği belirlemektedir. Bu nedenle yeni ekonomik sistemde kentler ve bölgeler uluslararası sermaye ve nitelikli işgücünü çekmek için birbiriyle yarışmaktadırlar. Etkin altyapı hizmetleri, insan sermayesi, sosyal sermaye ile yüksek yaşam kalitesi olanağı sunan kentler rekabet avantajına sahip olmakta ve gelişmede öne çıkmaktadır. Yaşanabilir kent tanımlamaları için kriterler; genel olarak ekonomik performans, eğitim, sağlık, kültür-sanat, kent hayatı, güvenlik, altyapı, çevre ve erişilebilirlik gibi temalar altında ele alınmaktadır. TRC2 Bölgesi illeri temel göstergeler açısından Türkiye ortalamasının altında bir performans göstermektedir. Erişilebilirlik ve altyapı bakımından görece iyi durumda olan TRC2 Bölgesi, sosyal ve ekonomik göstergelerde bölgeler arası sıralamalarda son sıralara düşmektedir. Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin yaşam kalitelerine ilişkin ipuçları veren temel göstergeler aşağıdaki tabloda görülebilmektedir. Tablo TRC2 Bölgesi ve İlleri Temel Göstergeler Diyarbakır Sıra Şanlıurfa Sıra TRC2 Sıra Türkiye 299

302 Bölgesi Toplam Nüfus (2012) Şehir Nüfusu (2012) Şehirleşme Oranı (2011) 72, ,4 63,5 77,3 Nüfus Artış Hızı (, 2011) 13, ,3 6 29, Nüfus Yoğunluğu (kişi/km 2, 2011) Yaş Bağımlılık Oranı (2012) 66, ,7 1 74, İşsizlik Oranı (2011) 13,8 2 10,4 13 8,4* 16 7,9 Net Göç Hızı (, 2011) -6, , , Okuma yazma oranı (6+ yaş) (2011) 89, , ,16-95,13 İlköğretimde Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı Uzman hekim Sayısı (2011) Yüzbin Kişi Başına Hastane Yatak Sayısı Bin Kişi Başına Halk Kütüphanelerinden Yararlanma sayısı (2011) Sinema Koltuk Sayısı (2011) Belediyelerde Kişi Başı Temin Edilen Günlük Su Miktarı (litre/kişi-gün,2010) Kişi Başına Toplam Elektrik Tüketimi (2011) Bin Kişi Başına Otomobil Sayısı (2011) Bir Milyon Nüfusta Trafik Kazası Sayısı (2011) Havayolu ile taşınan yolcu sayısı (2011)

303 Kaynak: TÜİK, 2012; DHMİ, Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri nüfus bakımından Türkiye'nin 9. ve 12. büyük illeri, kent büyüklüklerine göre 11. ve 13. büyük kentleridir. İşsizlik göstergelerine göre; Diyarbakır Türkiye'de işsizlik oranının en yüksek olduğu 2. il, Şanlıurfa ise 13. il olarak görülmekte, işgücüne katılım oranı ve istihdam oranında da Diyarbakır ili tüm iller içinde sondan ikinci sırada gelmektedir. Bu durum kentsel nüfusun yığıldığı Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinde ciddi sorunlara işaret etmektedir. Doğal nüfus artış hızı ve buna bağlı olarak çocuk nüfusunun yüksek olduğu Şanlıurfa bağımlı nüfus oranında 1. sıradadır. Buna karşın ilköğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısında da Şanlıurfa 1. sırada Diyarbakır ise 7. sırada gelmektedir. Kentsel yaşam kalitesi açısından, yoğun göç almış olan ve genç nüfus profiline sahip olan bölge kentlerinde aktif yeşil alan miktarı, sosyal ve kültürel donatı alanları, rekreasyon alanları, sportif aktivite ve tesis olanakları yetersiz ve ülke ortalamalarının gerisinde kalmaktadır. Hızlı ve çarpık kentleşme süreci ile gecekondulaşmanın yoğun olduğu bölge kentlerinde kentsel mekan kalitesi de düşüktür. Son yıllarda başlatılan kentsel dönüşüm ve sağlıklaştırma projeleri ile kentsel mekanların yenilenmesine ilişkin çalışmalar yürütülmektedir. Kentsel yaşam kalitesinin sağlanması için büyük öneme sahip kent planlama ve planlı kentleşme perspektifinden bakıldığında ise; çarpık yapılaşmanın yaşandığı bölge kentlerinde kentiçi ulaşım ve altyapı eksikliği ile güvensiz yapı stoku konusunda ciddi sorunların olduğu görülmektedir. Özellikle Şanlıurfa da kentiçi ulaşımda yaşanan sorunlar kent hayatını olumsuz etkilemektedir. Diyarbakır da ise güvensiz yapı stoku, deprem olasılığı ile birlikte büyük risk yaratmaktadır. Diyarbakır ve Şanlıurfa da kentsel altyapı eksiklikleri, kentsel hizmetlere erişim ve yapı stokunun durumu kentsel yaşam kalitesini düşürmektedir. Yaşam kalitesi ile ilişkili olan bazı rekabetçilik araştırmalarında bölge illerinin 81 il içinde değerlendirildiği endeks sıralamaları ve alt başlıklarda Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin performansları aşağıdaki tabloda görülmektedir. Tablo Rekabetçilik ve Yaşam Kalitesi Araştırmalarında Bölge İlleri İstanbul Üniversitesi- Küresel Rekabet Endeksi Araştırması (2012) Kalkınma Bakanlığı- Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Endeksi (2011) Diyarbakır Şanlıurfa Genel Sıralama Demografik Yapı Altyapı Ulaşım ve Erişilebilirlik Sağlık Eğitim Sosyal Yaşam Genel Sıralama

304 Urak - İller Arası Rekabetçilik Endeksi Araştırması (2010) Edam- Türkiye İçin Rekabet Endeksi Araştırması (2009) Genel Sıralama Beşeri Sermaye ve Yaşam Kalitesi Erişebilirlik Markalaşma Becerisi ve Yenilikçik Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli 29 7 Genel Sıralama Ekonomik Etkinlik ve Canlılık Emek Piyasası İnsani Sermaye Sosyal Sermaye Fiziki Altyapı Kaynak: İÜ, 2012; KB, 2011; URAK, 2010; EDAM, İstanbul Üniversitesi ve İstanbul Kalkınma Ajansı işbirliği ile demografik yapı, altyapı, ulaşım ve erişilebilirlik, sağlık, eğitim, güvenlik, sosyal yaşam, ekonomik etkinlik ve inovasyon alt başlıklarında yapılan değerlendirmeler sonucunda hazırlanan 2012 yılı Küresel Rekabet Endeksi çalışmalarında Diyarbakır ili 40. sırada Şanlıurfa ili de 56. sırada yer almıştır. Sağlık göstergelerine göre Diyarbakır ülke ortalamasının üstündeyken, Şanlıurfa ülke ortalamasının altında kalmaktadır. Buna göre Diyarbakır ilinin sağlık, ulaşım ve altyapıda; Şanlıurfa ilinin ise ulaşım ve altyapıda ülke ortalamasına yakın seyretmesine karşın, her iki ilin özellikle demografik yapı ve eğitim başlıklarında ülkenin son sıralarında yer alması ve ekonomik etkinlikte yeterli performansı gösterememeleri yaşam kalitesini ve rekabetçilik düzeyini olumsuz etkilemektedir. Kalkınma Bakanlığı tarafından 2003 yılında yayınlanan İllerin ve Bölgelerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralamasının; 2011 yılında demografik göstergeler, eğitim, sağlık, istihdam, rekabetçi ve yenilikçi kapasite, mali kapasite, erişebilirlik ve yaşam kalitesi alt başlıklarında yapılan araştırma raporuna göre Diyarbakır ili Türkiye de bulunan 81 içinde 67. ve Şanlıurfa ili 73. sırada yer almıştır yılında 63. ve 68. sırada bulunan bölge illerinin sıralamada geriye düşmesi dikkat çekicidir. Uluslararası Rekabet Kurumu tarafından , ve dönemlerinde yapılan İller Arası Rekabetçilik Endeksi sonuçlarına göre, Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri genel endeks sıralamalarında sırası devamlı yükselen 10 il arasında yer almış, Diyarbakır yılları arasında 7 basamak yükselişle en hızlı yükselen il olmuştur döneminde en rekabetçi 32. il olarak belirlenen Diyarbakır ın Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik Alt Endeksi nde göstermiş olduğu ilerlemenin; Şanlıurfa'nın ise Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli Alt Endeksi genel endeks değerine olumlu yönde yansıdığı belirtilmiştir. Ancak beşeri sermaye ve yaşam kalitesi endeksinde bölge illerinin performansı çok düşük kalmaktadır. 302

305 Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezinin yaptığı Türkiye İçin Rekabet Endeksi Araştırmasına göre, bölge illeri performansında en kötü endeks değerini; insani sermaye, sosyal sermaye ve emek piyasasında aldığı görülmektedir. İnsani sermayesini düşüren önemli bir etkenin okuma yazma oranının düşüklüğü olduğu belirtilmektedir. Bölge illerinin yaşam kalitesi ve rekabet gücünün geliştirilmesi için bölgede insan sermayesi, emek piyasası, sosyal sermaye ve ekonomik performansı iyileştirmeye yönelik politikalara ağırlık verilmesi gerektiği açıktır. Buna paralel olarak kentsel yaşam kalitesinin artırılması için kent yaşamı ve sosyal yaşamı güçlendirecek eğitim, sağlık, kültür gibi sosyal donatıların ve kişi başına düşen yeşil alan ve rekreasyon alanlarının artırılması, kentiçi ulaşımda güvenlik, kalite ve konfor ile kentsel mekan kalitesinin artırılmasına yönelik politika ve uygulamalara ihtiyaç bulunmaktadır Afet Tehlikeleri Afet riskleri yönetimi sürdürülebilir kentsel gelişmenin birinci koşuludur. Afet riskleri, kentsel gelişme ve yayılmadan, yatırımların yer seçimine kadar mekânsal ve ekonomik gelişmeyi etkileyen önemli bir unsurdur. Bölgenin sosyo-ekonomik gelişme sürecinde, yüksek kentsel nüfusları ile metropolitenleşme sürecine girmiş olan Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde, kent merkezleri başta olmak üzere tüm yerleşmelerde afet risklerine karşı önlem alınması ve yerleşmelerde afet risklerinin en aza indirilmesi önem taşımaktadır. Nüfusu hızla kentleşmekte olan Türkiye, başta deprem olmak üzere, sel, heyelan gibi doğal afet risklerinin yüksek olduğu bir ülkedir. Buna karşın ülkemizde kentsel ve kırsal alanlarda kentleşme, yapı stoku ve yerleşme düzeni açısından ciddi sorunlar bulunmaktadır. Ülkemizde 1999 ve 2011 yıllarında meydana gelen Kocaeli, Düzce ve Van depremleri başta olmak üzere, yerleşmelerde yıkımlar ve büyük kayıplara neden olmuştur. Aşağıdaki Türkiye deprem haritasında TRC2 Bölgesi illerinin konumu ve depremsellik durumu gösterilmiştir. Harita Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası-Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerinin Konumu,

306 Kaynak: AADYB, Haritadan bölge illerinin aktif deprem bölgesi içinde veya yakınında olduğu görülmektedir. TRC2 bölgesi kentsel ve kırsal yerleşmeleri afetlere ve özellikle de deprem riskine karşı kırılgan bir durumdadır. Aşağıda TRC2 Bölgesi afet riskleri iller düzeyinde ele alınmıştır Şanlıurfa İli Afet Tehlikesi Depremsellik Şanlıurfa ili ve çevresi depremsellik açısından Güneydoğu Anadolu Bindirme Kuşağı nın güneyinde, duyarlı bir alan içersinde yer almaktadır. İl merkezi ve ilin büyük bir bölümü 3. derece deprem bölgesinde kalmaktadır. İlin kuzey kesimlerindeki Bozova, Samsat ve Kalecik yerleşmeleri yakınında fay hatları mevcuttur ve Bingöl, Lice, Adana-Osmaniye ve Adıyaman- Çelikhan depremlerinin sarsıntılarından etkilenmektedir. İlin kuzeyinde bulunan 30 km uzunluğundaki fay hattının Bozova ilçesi odaklı oluşan son depremlerde aktif olabileceği düşünülmektedir. Şanlıurfa ili deprem haritası aşağıda verilmiştir. 304

307 Harita Şanlıurfa İli Deprem Haritası, 2012 Kaynak: ŞİÇŞM, Şanlıurfa kent merkezindeki yapı stokunun büyük bölümünü niteliksiz yapıların oluşturması nedeniyle, bölgede meydana gelecek olası depremler Şanlıurfa kenti ve diğer yerleşmeleri için büyük bir risk oluşturmaktadır. Heyelan Riski Şanlıurfa ili zemin yapısı itibarı ile heyelan riski taşıyan alanlar içinde değildir. Karacadağ volkanitlerinin yaygın olduğu Siverek ilçesine bağlı Divan Köyü, Bahçe Mezrası ve Kümekavak Mezrası, Taşıkara Köyü nde 1990 yılında küçük ölçekli, lokal heyelanlar meydana gelmiş ve Siverek ilçesi Bucak Köyüne bağlı Sarı Balta ve Yukarı Yalankoz Mezralarında kaya düşmesi olayları meydana gelmiştir. Ayrıca Fırat vadisi üzerinde yer alan Halfeti ve Birecik ilçelerinde kaya düşmesi olayları gözlenmektedir. Sel Riski Şanlıurfa il genelinde, ilçe merkezleri ve köylerde sel felaketleri yaşanmaktadır ve 2009 yılında Şanlıurfa il genelinde meydana gelen sel afeti genel hayatı olumsuz etkilemiş, il merkezi ve ilçelerde hasara yol açmıştır yılında il genelinde meydana gelen sel afetlerinden dolayı; Bozova ilçesi Yaylak beldesi, Bozova ilçe merkezi, Merkez ilçe Karaköprü beldesi, Birecik ilçesi Ayran beldesi, Hilvan ilçe merkezinde belediye alt ve üst yapıları hasar görmüştür. Şanlıurfa il genelinde, 2011 yılında merkez ilçe, Bozova, Akçakale, Siverek ve Hilvan'da sel felaketleri yaşanmıştır. Yaşanan sel felaketlerinin yerleşimlerde hayatı risk yarattığı 305

308 görülmektedir. Bu nedenle Şanlıurfa merkez ilçe ve diğer ilçe yerleşimlerinde taşkın risklerine karşı önlemlerin alınması ve afete duyarlı yapılaşmanın gözetilmesi büyük önem taşımaktadır Diyarbakır İli Afet Tehlikesi Depremsellik Bayındırlık ve İskân Bakanlığı nca 1996 yılında yayımlanan Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası nda, Diyarbakır ili 1. derece ve 2. derece deprem bölgesinde yer almaktadır. İlin kuzey kesimlerinde diri fay hatları mevcuttur. Diyarbakır kent merkezinde ve çevresinde depreme neden olan aktif fay saptanmamıştır (DBB, 2006). Diyarbakır ilinde kayıtlara geçen en büyük depremlerden olan Lice depremi tarihinde meydana gelmiştir. Rihter ölçeğine göre 6,6 büyüklüğünde oluşan deprem kişinin yaşamını kaybetmesine, sosyal ve ekonomik kayıplara neden olmuştur. Diyarbakır ili deprem haritası aşağıda verilmiştir. Harita Diyarbakır İli Deprem Haritası, 2012 Kaynak: DİÇŞM, Diyarbakır'da hızlı kentleşme nedeniyle kentsel alanlar çarpık yapılaşmış, bu nedenle kentsel alanlarda kötü yapı stoku ciddi bir sorun durumundadır. Özellikle Diyarbakır kent merkezinde bulunan Bağlar bölgesi başta olmak üzere kötü yapılaşmış kentsel alanlar ve gecekondu bölgeleri, ilin kuzeyinde veya çevre illerde yaşanacak olası büyük depremler düşünüldüğünde yüksek risk taşımaktadır. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisinde yer alan Suriçi bölgesi, Çevre ve Şehircilik Bakanlığının tarihli ve 1546 sayılı yazısı üzerine, 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanunun 2'nci 306

309 maddesine göre, Bakanlar Kurulu'nca tarihinde Riskli Alan olarak ilan edilmiş ve tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Heyelan ve Çığ Riski Diyarbakır ili karasal iklime sahip olduğundan yağış miktarı düşüktür. Bitki örtüsü bakımından fakir olan ilde Karacadağ dağının volkanik etkilerinden dolayı yüzeyde bazalt bir tabaka bulunmaktadır. Bu açıdan heyelan ve çığ afet riskleri düşük olsa da Kulp, Lice, Hani, Çermik ve Çüngüş ilçelerinde heyelan ve kaya düşmesi afetleri meydana gelmektedir. Sel Riski Diyarbakır havzasında sel ve taşkın riski düşük durumdadır. Normal iklim alınımlarına göre sel afeti olmamaktadır. Ancak il ve ilçe merkezlerinde altyapı yetersizliğinden kaynaklanan su baskınları yaşanmakta ve hayatı olumsuz etkilemektedir. 4.3 GENEL DEĞERLENDİRME Şanlıurfa ili, toplam karayolu uzunluğu açısından, tüm iller arasında 8'inci, Diyarbakır ili, toplam karayolu uzunluğu açısından, tüm iller arasında 17'ncidir. (TÜİK, 2011). Şanlıurfa sınırları içerisinde TEM otoyolunun, 145 km lik kısmının yapımı tamamlanmıştır. Şanlıurfa- Habur otoyolu, Gaziantep otoyolunun devamı niteliğinde planlanmaktadır. Otoyolun Gaziantep'ten başlayarak, Şanlıurfa, Mardin ve Cizre üzerinden Habur sınır kapısına kadar ulaştırılması planlanmaktadır. Bu otoyola Diyarbakır'dan bağlantı yapılması planlanmaktadır. Diyarbakır'dan Irak'a otoyol bağlantısı sağlanması planlanmaktadır. Diyarbakır ile Adıyaman illerini bağlayacak karayolu olan Nissibi Köprüsü'nün, bölgenin Nemrut Dağı gibi turistik değerleri göz önüne alındığında, yapılacak köprü bölgeye ekonomik olarak da bir canlılık getirecektir. Diyarbakır Havaalanı fakat mevcut terminal binası kapasitesini aşmış durumda olduğundan, DHMİ Genel Müdürlüğü tarafından 936 araç kapasiteli açık otoparkı ve araçlık kapalı otoparkı olan, 10 uçak kapasiteli (6 adedi yolcu köprülü), yolcu kapasiteli yeni bir terminal binasının yapılması planlanmaktadır. Şanlıurfa-Diyarbakır yolunun 35. km sinde bulunan Şanlıurfa-GAP Havalimanı, sivil kategoride olup ağır kargo uçaklarının iniş ve kalkışına imkân sağlayacak şekilde inşa edilmiştir. Apron kapasitesi 8 uçak olup m 2 lik terminal binası ile hizmet vermektedir. Havalimanının yolcu kapasitesi yolcu/yıl dır m pist uzunluğu ile Türkiye'nin en büyük pistine sahiptir. Şanlıurfa merkezini, demiryolu ile Suruç üzerinden Mürşitpınar istasyonuna ve oradan da Halep e bağlama projesinin döneminde yapılması planlanmaktadır. Bu proje gerçekleştiğinde, Şanlıurfa nın Suriye nin ikinci büyük şehri olan Halep e ve Gaziantep üzerinden Türkiye demiryolu ağına bağlanması mümkün olacaktır. Diyarbakır OSB'nin sınır ve limanlara demiryolu bağlantısı olmadığından 2012 yılında OSB ye demir yolu bağlantısının yapılması kararı alınmıştır. Erzincan-Diyarbakır-Mardin demiryolu projesi kapsamında Şanlıurfa ve Diyarbakır, Erzincan, Elazığ, Mardin, Sivas ve Ankara'ya, yüksek hızlı tren hatlarıyla 307

310 bağlanacaktır. Öngörülen demiryolu hattının İç Anadolu ve Karadeniz bölgelerini birleştirecek olması nedeniyle yerel ve uluslararası yük ve yolcu ulaşımı açısından önemli bir işleve sahip olması beklenmektedir. Ayrıca bölgede planlanan diğer projeler ile Diyarbakır ve Şanlıurfa nın, Gaziantep üzerinden Adana'ya erişiminin sağlanması planlanmaktadır. Diyarbakır-Şanlıurfa arasında yapılması planlanan demiryolu hattının ortalama seyahat süresi yolcu trenleri için 45 dakika, yük trenleri için 135 dakika olarak planlanmaktadır. TRC2 Bölgesi ndeki kent yerleşimlerinde atıksu arıtma sistemleri gelişmemiş durumdadır. Bölgede bulunan 55 belediyenin 4'ünde arıtma tesisi, 45 inde kanalizasyon şebekesi bulunmaktadır. Ayrıca kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen nüfusun, belediye nüfusu içindeki oranı Şanlıurfa için % 80, Diyarbakır için ise % 96 olarak verilmiştir. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi atık su arıtma tesisi % 30 verimle, mekanik olarak arıtma yapmaktadır. Ayrıca Diyarbakır ileri biyolojik atıksu arıtma tesisi de IPA kapsamında 2013 yılında başlamış olup; tesis, 2025 yılında nüfusa hizmet edecek kapasitede yapılacaktır. Şanlıurfa ilinin atık su kanalizasyon şebekesi 2030 yılı ve nüfusa göre hesaplanarak planlanmıştır. Bir kısmının inşaatı tamamen bitmiş olup, toplam uzunluğu 360 km.dir. Bu proje ayrık sistem olup, ağ şeklindedir ve şehir merkezinin % 80'ini kapsamaktadır. Şanlıurfa ve Diyarbakır da ilçe belediyelerinin pek çoğunda atık su arıtma tesisi olmadığından atık sular en yakın akarsu veya dereye deşarj edilmektedir. Atatürk Baraj Gölü, Şanlıurfa merkezinin en önemli içme suyu kaynağıdır. Atatürk Baraj Gölü ne; Adıyaman şehir merkezinin tüm atık suları, Samsat ve Kâhta ilçe merkezlerinin atık suları, Şanlıurfa nın Bozova ilçe merkezinin atık suları direkt deşarj edilmektedir. Birecik ve Karkamış Baraj göllerine Halfeti ve Birecik ilçe merkezlerinin atık suları deşarj edilmektedir. Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından planlanan Düzenli Depolama ve Kompost Tesisi proje aşamasındadır. Diyarbakır Büyükşehir Belediye sınırları dahilinde bulunan 4 merkez ilçe belediyesinin yanı sıra Bismil, Çınar, Dicle, Eğil, Ergani ve Hani belediyeleri de düzenli katı atık depolama projesine dahildir. Bismil ve Silvan ilçeleri düzenli katı atık depolama sahaları için yer seçimi yapılmış fakat halen inşaatlara başlanamamıştır. Şanlıurfa il sınırları içinde Şanlıurfa Merkez, Akçakale, Harran, Suruç ve Bozova ilçe belediyeleri ile Karaköprü, Kısas, Konuklu, Onbirnisan ve Uğurlu belde belediyeleri tarafından oluşturulan katı atık birliği marifeti ile kurulan katı atık düzenli depolama tesisi 2009 yılından bu yana hizmet vermektedir. Viranşehir-Ceylanpınar Belediyeleri ile Siverek ve Hilvan Belediyelerinin katı atık düzenli depolama tesisi kurma çalışmaları devam etmektedir. Birecik ve Halfeti ilçe belediyeleri ile bağlı belde belediyelerinin herhangi bir birliğe üyelikleri bulunmamaktadır. TRC2 Bölgesi Şanlıurfa ilinde sabit telefon abone sayısı , Diyarbakır ilinde dur. Şanlıurfa ilinde ADSL abone sayısı dir, Diyarbakır ilinde ise dir. TRC2 Bölgesinde yer alan baz istasyonu sayıları Şanlıurfa ilinde 1042, Diyarbakır ilinde 1056'dır. TRC2 Bölgesinde bulunan 7 adet hidroelektrik santral ile Türkiye hidroelektrik kurulu gücünün % 36,6 sı, toplam kurulu gücün ise % 9 u TRC2 Bölgesinde bulunmaktadır. En önemli 308

311 gelişmişlik göstergelerinden biri olan kişi başına elektrik tüketimi TRC2 Bölgesi nde KWH değeriyle, KWH olan Türkiye ortalamasının oldukça altında kalarak, 26 Düzey 2 Bölgesi içinde 19. sırada yer almaktadır. Elektrik tüketiminin sektörel dağılımına bakıldığında, bölgenin sanayi elektrik tüketim oranının ülke ortalamasının çok altında olduğu, buradan da bölgedeki sanayinin gelişmediği görülebilmektedir. Tarımsal sulamanın Türkiye toplam elektrik tüketimi içindeki oranı % 2 iken TRC2 Bölgesi nde bu oran % 17'dir. Türkiye kayıp kaçak ortalamasının % arasında değiştiği düşünüldüğünde TRC2 Bölgesindeki % 70'e varan kayıp kaçak oranı ile Türkiye ortalamasının oldukça üstünde olduğu görülmektedir. Derin bölgelerarası gelişmişlik ve gelir farkları nedeniyle meydana gelen göç sorunu 1950'lerden bu yana Türkiye'nin gündeminde bulunmaktadır. Kendi bölgesinden aldığı yoğun göç ve ülkenin batısındaki metropollere verdiği göç nedeniyle Güneydoğu Bölgesinin iki büyük merkezinden (Diyarbakır-Şanlıurfa) oluşan TRC2 Bölgesi bu sorunu en derinden yaşayan bölgeler arasındadır. GAP Eylem Planında bölge içinde kalkınmayı tetikleyici merkezler olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri cazibe merkezleri olarak belirlenmiştir. Bu yaklaşıma paralel olarak Diyarbakır ve Şanlıurfa merkezlerinin Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisinde yer alan bölgesel büyüme merkezleri politikasına oldukça uygun olduğu görülmektedir. Ülke düzeyinde az gelişmiş bölgeler arasında olan TRC2 bölgesinde bölge içi gelişmişlik farkları da yoğun olarak görülmekte ve bu durum yerleşme desenine yansımaktadır. TRC2 Bölgesinde bölge merkezleri olan Diyarbakır ve Şanlıurfa kentleri ile diğer kentsel yerleşmeler arasında çok büyük gelişmişlik farkları bulunmakta ve bölgenin küçük yerleşmelerinden büyük merkezlerine doğru göçlerle nüfus kentsel merkezlerde yığılmaktadır. TRC2 Bölgesinde 28 ilçe, 56 belediye ve 1955 köy bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde 4 merkez ilçe ile birlikte 17 ilçe, 30 belediye ve 803 köy; Şanlıurfa ilinde merkez ilçe ile birlikte 11 ilçe, 26 belediye ve köy bulunmaktadır. Tarih boyunca zengin ticaret merkezleri ve önemli kentler olan Diyarbakır ve Şanlıurfa son yüzyılda yaşanan değişimlerle birlikte, gelişme dinamizminde önemli oranda geride kalmıştır. Buna rağmen doğu ve güneydoğu içinde önemlerini koruyan bu merkezlerin yakın geçmişteki kentleşme süreçlerinde çevre iller ile bölge içinden ve küçük yerleşmelerden büyük kentlere doğru göç akımları etkili olmuştur. Bölge illeri göç hareketleri için bir ara kademe rolü oynamakta, bölge kırsalı ve çevresinden göç almakta ve bölgenin batısında bulunan gelişmiş ve sanayileşmiş merkezlere göç vermektedir. Bu nedenle bölge kentlerinde hızlı nüfus artışı ve hızlı kentleşme yaşanmıştır yılları arasında alınan göçler özellikle kent merkezlerine yoğunlaşmış, bu dönemde Diyarbakır başta olmak üzere bölge merkezlerinde hızlı nüfus artışı yaşanmıştır. Buna göre en hızlı nüfus artışı Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içinde olurken, daha sonra Şanlıurfa Belediyesi sınırları içindeki artış gelmektedir. Başta merkez kent nüfusları olmak üzere bölge illeri genelinde yaşanan artış oranı da Türkiye'de gerçekleşen artış oranının çok üstünde gerçekleşmiştir. Bu dönemde Diyarbakır kent büyüklüğü 5 katına, Şanlıurfa 309

312 kent büyüklüğü de 3 katına çıkmıştır. Bölgede kentsel alanda gerçekleşen yoğun nüfus artışı ve hızlı kentleşme; çarpık yapılaşmayı ve gecekondulaşmayı beraberinde getirmiştir. Kentsel yaşam kalitesi bakımından, yüksek miktarlarda göç almış olan ve genç nüfus profiline sahip olan bölge kentlerinde özellikle aktif yeşil alan miktarı, sosyal donatı alanları ve kültürel donatı alanları, rekreasyon alanları sportif aktivite ve tesis olanakları yetersiz ve ülke ortalamalarının gerisinde kalmaktadır. Hızlı ve çarpık kentleşme süreci ile gecekondulaşmanın yoğun olduğu bölge kentlerinde kentsel mekan kalitesi de düşük olup, son yıllarda başlatılan kentsel dönüşüm ve sağlıklaştırma projeleri ile kentsel mekanların yenilenmesine ilişkin çalışmalar yürütülmektedir. Sürdürülebilir kentsel gelişme açısından Diyarbakır ın en büyük sorunu kötü yapı stoku ve deprem riskidir. Ayrıca Diyarbakır ın bazı ilçelerinde yerleşik alanlar için deprem riskinin yanında yüksek heyelan riski bulunmaktadır. Diyarbakır ın Suriçi Bölgesi 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanunun 2'nci maddesine göre, Bakanlar Kurulu'nca tarihinde "Riskli Alan" ilan edilmiştir. Suriçi bölgesi aynı zamanda Diyarbakır'ın tarihi kent merkezidir. UNESCO Dünya kültür mirası aday listesinde bulunan Diyarbakır Kalesi ve Surları içinde yer alan tarihi ve kültürel mirasın ortaya çıkarılmasına yönelik çalışmalar ile kentsel dönüşüm çalışmaları devam etmektedir. 310

313 5. DOĞAL KAYNAKLAR ve ÇEVRE 5.1 İKLİM TRC2 Bölgesi iklim şartları Bölge illeri itibarıyla incelenmiştir Şanlıurfa İli İklim Şartları Karasal iklime sahip olan ilde, yazları çok sıcak ve kurak, kışları yağışlı ve nispeten ılıman geçmektedir. Yıllık ortalama toplam yağış miktarı 433,1 mm ( yılları) iken toplam yağış miktarının ancak % 1,2 si yaz aylarında düşmektedir. Şanlıurfa ilinde yaz kuraklığı tabii bitki örtüsünün gelişimini engellediği için bu açıdan oldukça fakirdir. Tabii bitki örtüsü genelde step olan ilde ağaç toplulukları genellikle akarsu boylarında görülür. Ayrıca Karacadağ, Siverek ve Halfeti civarında yer yer meşe, ardıç, palamut gibi ağaç topluluklarına rastlanır. Tektek Dağları nda geniş bir alanda yer alan yabani fıstık ağaçları aşılanarak üretime kazandırılmıştır. Şanlıurfa ilinin sulama yapılan alanlarında ve özellikle Fırat Nehri havzasında erozyonu önlemek için ağaçlandırma çalışmaları yapılmıştır Diyarbakır İli İklim Şartları Diyarbakır ili iklimi karasal özellikler taşımaktadır. Gündüz ile gece arasında belirgin sıcaklık farkları yaşanır. Yazları çok sıcak geçen ilde kış soğukları çevre iller kadar şiddetli değildir. Bunun başlıca nedeni olarak Güneydoğu Toroslar yayının kuzeyden gelen soğuk rüzgârları kesmesidir. Diyarbakır ilinde 468,6 mm olan yıllık ortalama yağış tutarının yaklaşık % 3'ü yaz aylarında düşer ( Yılları). Son yıllarda yapılan barajların oluşturduğu yapay göller (Karakaya, Atatürk, Batman, Silvan Barajları) geniş buharlaşma yüzeyleri oluşturmaktadır. Bu nedenle de Diyarbakır Havzası'nın kuru havasının nispi neminde bir artış olmuştur. Ortalama nispi nem, en çok aralık ve ocak aylarında ölçülmüştür. Bu aylarda % 77'ye yükselir. Temmuz- Ağustos aylarında ise nispi nem değerleri % 20'ye düşmektedir. Kuzeydeki dağların eteklerine doğru gidildikçe yağışlar da artar. Doğal bitki örtüsü ve orman alanları gelişmemiştir. Daha çok maki ve çalılık alanları gözlenmektedir. İl topraklarının % 45 i sürüme elverişli, % 95 i ise tarıma elverişli nitelik taşımaktadır. % 37 sini dağların kapladığı il alanında ovaların payı % 31 dolaylarındadır. 5.2 DOĞAL KAYNAKLAR Toprak Kaynakları TRC2 Bölgesinde yer alan tarıma elverişli topraklar arasında özellikleri bakımından önemli farklılıklar görülmektedir. İklim, topografya ve ana madde farklılıkları nedeniyle bölgede çeşitli toprak grupları olmuştur. Bunlar alüvyon topraklar, kolüviyal topraklar, kahverengi orman toprakları, kireçsiz kahverengi orman toprakları, kahverengi topraklar, kırmızı-kahverengi topraklar ve bazaltik topraklardır. 311

314 TRC2 Bölgesi ndeki toprakların % 46,1 ini kırmızımsı kahverengi topraklar, % 21 ini bazalt topraklar, % 17,9 unu kahverengi orman toprakları, % 10,3 ünü kahverengi topraklar grubu oluşturmaktadır. Tablo 5.1- TRC2 Bölgesi Büyük Toprak Grupları (ha) 24 Toprak Grubu Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi Alüvyal Topraklar Kolüvyal Topraklar Kahverengi Orman Toprakları Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları Kahverengi Topraklar Kırmızımsı Kahverengi Topraklar Bazalt Topraklar Irmak Yatakları Çıplak Kaya ve Molozlar Kaynak: DGTHİM, 2009; ŞGTHİM, 2010; DOSM, 2008; ŞOSM, Diyarbakır ve Şanlıurfa'daki toprak gruplarının çeşitleri, özellikleri ve kapladığı alanlar aşağıda verilmiştir Şanlıurfa'da Genel Toprak Yapısı Alüvyal Topraklar: Alüvyal topraklar Şanlıurfa ilinde daha çok Fırat Nehri ile diğer küçük akarsular boyunca uzanmaktadır. Toplam alanları hektardır, bunun hektarı I.sınıf, 882 hektarı 2.sınıf arazilerden oluşmaktadır. Kolüvyal Topraklar: Kolüvyal topraklar Merkez, Akçakale, Bozova, Harran, Hilvan ve Siverek ilçelerinde görülür. Yağışın yeterli olması veya sulanmaları halinde verimleri yüksektir. Toplam alanları hektardır, bunun hektarı I.sınıf, hektarı II. sınıf, hektarı III. sınıf ve 53 hektarı IV. sınıftır. Kahverengi Orman Toprakları: Bu topraklar Siverek ilçesinde bulunmaktadır. Eğimleri genellikle dik ve çok diktir. Buna bağlı olarak derinlikleri çok sığdır. İldeki toplam alanları hektar olup, bunun hektarı IV. sınıf, hektarı VII. sınıf arazilerdir. Kahverengi Topraklar: Kahverengi topraklar Merkez, Akçakale, Birecik, Bozova, Hilvan, Siverek ve Suruç ilçelerinde görülmektedir. Toplam alanları hektar olup, bunun hektarı I.-IV. sınıflarda, toprak işlemeli tarıma uygun hektarı ise VI. ve VII. sınıf arazilerdir. Kahverengi topraklar Şanlıurfa arazilerinin % 8'ini oluşturmaktadır. Kırmızımsı Kahverengi Topraklar: Bu topraklara Şanlıurfa'nın bütün ilçelerinde rastlanmaktadır. Eğilimleri orta, sığ ve çok sığdır. İl genelindeki toprakların % 77'si bu grupta yer 24 Su yüzeyleri dâhil edilmemiştir. 312

315 almaktadır. Kırmızımsı kahverengi toprakların toplam alanı hektar olup, bunun % 65'i toprak işlemeli tarıma uygun, % 35'i ise VII. sınıf arazilerdir. Bazaltik Topraklar: Şanlıurfa'da bu topraklar Merkez Ceylanpınar, Hilvan, Siverek ve Viranşehir ilçelerinde görülmektedir. Eğilimleri dik ve çok dik buna bağlı olarak derinlikleri sığ ve çok sığdır hektarlık yüzölçümleri ile ilde % 34'lük yer tutan bazaltik toprakların % 65'i toprak işlemeli tarıma uygun olup, % 35'i çayır-mera arazisidir. Çıplak Kaya ve Molozlar: Şanlıurfa'da bu tip arazilerin alanı hektar olup, il genel yüzölçümünün % 1,7'sini oluştururlar. Irmak Taşkın Yatakları: Genellikle kumlu, çakıllı ve molozlu malzeme ile kaplıdırlar. Tarıma elverişli olmadıkları gibi üzerinde doğal bitki örtüsü de yoktur. Şanlıurfa'da bu tip arazilerin alanı hektar olup, il genel yüzölçümünün % 0,2'sini meydana getirirler Diyarbakır'da Genel Toprak Yapısı Alüvyal Topraklar: Diyarbakır ilinde daha çok Dicle nehri ve Batman çayı boyunca uzanmaktadır. Toplam alanları hektardır. Bunun hektarı I. Sınıf, 368 hektarı II. Sınıf, 25 hektarı III. Sınıf arazilerdir. Diyarbakır ilindeki alüvyal toprakların tuzluluk ve alkalilik sorunu yoktur. Kolüvyal Topraklar: Kolüvyol topraklar Diyarbakır ilinin her yerinde özellikle küçük akarsu vadilerinde bulunmaktadır. Yağışın yeterli olması veya sulanmaları halinde verimleri yüksektir. Toplam alanları hektardır. Kahverengi Orman Toprakları: Kahverengi orman topraklarına Diyarbakır ın her ilçesinde rastlanmaktadır. Bunun hektarı I. IV. sınıf, diğerleri VI. VII. sınıflardadır. Eğimleri yüksek olduğundan buna derinlikleri sığ veya yer yer çok sığdır. Kahverengi Topraklar: Kahverengi topraklar Merkez, Bismil, Dicle, Hazro, Lice, Silvan ilçelerinde bulunmaktadır. Toplam alanları 197,312 hektardır. Eğimleri genellikle dik ve çok dik olup, derinlikleri genellikle sığdır. Kırmızımsı Kahverengi Topraklar: Bu topraklar Merkez, Bismil, Çermik, Çınar, Dicle, Ergani, ilçelerinde bulunur. Toplam alanları hektardır. Bazaltik Topraklar: Diyarbakır da bu topraklar Merkez, Çermik, Çınar, Dicle ve Ergani ilçelerinde bulunur. Eğimleri dik veya çok dik buna bağlı olarak derinlikleri sığ veya çok sığdır. Bu toprakların % 38 i taşlı, % 13 ü kayalıdır. Bu toprakların % 63 ü toprak işlemeli tarıma uygundur. Çıplak Kaya ve Molozlar: Diyarbakır genelinde bu tip arazilerin toplam alanı hektardır. Bu alan il genel alanının % 2,8 ini oluşturur. Irmak Taşkın Yatakları: Diyarbakır da bu tür arazilerin toplam alanı hektardır. İl genel yüz ölçümünün % 1 ini meydana getirirler. 313

316 Tablo 5.2- TRC2 Bölgesi Arazi Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılım (ha) 25 Toprak Grubu Şanlıurfa Diyarbakır TRC2 Bölgesi I. Sınıf Arazi II. Sınıf Arazi III. Sınıf Arazi IV. Sınıf Arazi V-VI-VII-VIII. Sınıf Arazi Kaynak: DGTHİM, 2009; ŞGTHİM, 2010; DOSM, 2008; ŞOSM, Şanlıurfa ili genel arazi varlığının % 62,8 i I-IV. sınıf topraklardır. Toprakların % 51 inin ph ı 6,5-7,5, geri kalan % 49 luk kısmın ph ı 7,5-8,5 arasındadır. Tuz içeriği % 0-0,15 arasında değişmektedir. Toprakların % 21,7 sinde kireç içeriği % 0-5 aralığında, % 14 ünde % 1-5, % 19,7 sinde % 5-15 aralığında, % 38 inde % aralığında ve geri kalan kısımda ise % 25 ten fazla kireç bulunmaktadır. Toprakların % 98 inde organik madde içeriği % 1-3 arasında değişmektedir. Diyarbakır ilinde topraklar genel itibarıyla killi-tınlı ve killi-siltli yapıdadır. Toprakta alkalilik ve tuz problemi bulunmamaktadır. Toprak orta kireçli ve organik madde bakımından zayıftır. Diyarbakır ilinde genel arazi varlığının % 42 si I-IV. sınıf topraklardır. Tarım İl Müdürlüğünün 11 istasyondan aldığı numunelerin analiz edilmesi sonucunda; toprak ph ı ortalama 7,55, organik madde içeriği % 1,67, tuz içeriği % 0,034 ve kireç içeriği % 8,98 olarak tespit edilmiştir Su Kaynakları Yüzeysel Su Kaynakları TRC2 Bölgesi zengin su kaynaklarına sahiptir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin yerüstü su kaynaklarını oluşturan iki önemli nehir olan Fırat ve Dicle Nehirleri TRC2 Bölgesi sınırları içinde yer almaktadır. Sınır aşan sular niteliğinde olan bu nehirlerden Fırat Nehri nin ülke sınırları içindeki toplam su potansiyeli 32x109 m 3, Dicle Nehri ninki ise 21x109 m 3 olup iki havzanın 53x109 m 3 olan toplam su potansiyeli Türkiye nin 26 havzasındaki 186x109 m 3 lük toplam su potansiyelinin % 30 una karşılık gelmektedir. Şanlıurfa ilinin tamamı Fırat Havzası içinde kalmaktadır. İl sınırları içinde Fırat Nehri dışında düzenli akışa sahip akarsu sayısı çok sınırlıdır. Mevcut akarsuların çoğu kışın ve ilkbaharda sel sularının etkisiyle akmakta, diğer mevsimlerde kurumaktadır. Siverek ilçesinden il sınırlarına giren Fırat Nehri, Adıyaman ve Gaziantep il sınırları boyunca devam edip Suriye topraklarına girmektedir. Debisi Birecik ilçesinde 1500 m 3 /sn dir. Şanlıurfa ili topraklarındaki uzunluğu 270 km dir. 25 Su yüzeyleri ve yerleşim alanları dâhil edilmemiştir. 314

317 Cülap Suyu, Şanlıurfa iline bağlı Kabahaydar Bucağı ndan çıkar Harran ın kuzeyinden geçen Belih Çayı ile birleşerek Fırat Nehri ne dökülür, uzunluğu 60 km dir. Habur Suyu, Fırat Nehri nin önemli kollarından olup Viranşehir ilçesinin kuzeydoğusundaki Karacadağ eteklerinden doğar. Buradan güneydoğuya yönelerek Zerka ve Çağçağ Çaylar ını sularına katar. Uzunluğu 350 km dir. Yukarıda bahsedilen akarsular dışında; Belih suyu, Karakoyun, Aligör, Yukarı Koymat, Gölpınarı, Çamurlu, Cavsak, Karaköprü, Tülmen Dereleri ile Süleyman Pınarı ve Direkli Suyu bulunmaktadır. Ayrıca çiftçilerin sulama amaçlı faydalandıkları çoğu düzensiz akışa sahip akarsular bulunmaktadır. Bunlar; Sırrın Deresi, Hamdun Çayı, Kahnik Deresi, Hacıhıdır Deresi, Hacıkamil Deresi, Özenpınar Kaynağı, Karahisar Deresi, Kartal Deresi, Abanköy Deresi, Arıcan Deresi, Aslanbaba Deresi, Aliyetelli Deresi, Büyük Dere, Gölyatağı Deresi, Habur Deresi ve Akbulut Deresi dir. Diyarbakır ili içerisinden geçen akarsuların toplam uzunluğu 768 km.dir, bunun 592 km.sini Dicle Nehri, 122 km.sini Batman Nehri ve 54 km.sini Fırat Nehri oluşturur. Diyarbakır ilinin Çermik ve Çüngüş ilçeleri Fırat Havzası nda kalmakta, diğer ilçeler ise Dicle Havzası nda yer almaktadır. Diyarbakır ilinde toplam yer üstü su potansiyeli hm 3 tür. Bu miktarın hm 3 ü Dicle Havzası nda, 385 hm 3 ü ise Fırat Havzası nda bulunmaktadır. Bunun yanı sıra ildeki yeraltı ve yerüstü toplam su akışı miktarı hm 3 tür. Akış miktarının hm 3 ü Dicle Nehri akışı, 200 hm 3 ü ise Sinek Çayı (Fırat Nehri nin bir kolu) akışıdır. Diyarbakır ilindeki en önemli akarsu Dicle Nehri dir. Diğer akarsuların çoğu Dicle Nehri nin kollarını oluşturmaktadır. Dicle Nehri batıdan Devegeçidi Çayı ve Fabrika Deresi ni, güneyden Karasu, Göksu, Şeyhan ve Savur Çaylarını, kuzeyden ise Ambar Çayı, Kuru Çay, Pamuk Çayı, Salat Çayı ve Batman Çayı nı alır. Bu çaylardan en önemlisi Batman Çayı dır. Diğer çayların büyük çoğunluğu düzensiz akışa sahiptir. Dicle Nehri Batman Çayı nı da aldıktan sonra 18,956 m 3 /sn su akıtmaktadır. İldeki diğer akarsular; Kulp Çayı, Zori Çayı, Sason Çayı, Zellek Kaynağı, Koki Kaynağı, Serdi Kaynağı, Hani Kaynağı, Silvan Kaynağı ve Yılanlı Kaynağı dır. Şanlıurfa il merkezinin içme suyu ihtiyacı Atatürk Barajı Şanlıurfa tünelleri çıkış ağzından alınan su ile Şanlıurfa Belediyesi tarafından yapılmış olan içme suyu pompajı ve arıtma tesisinden sağlanmaktadır. Böylelikle şehir merkezinin uzun yıllar içme ve kullanma suyu problemi giderilmiştir. Şanlıurfa il genelinin içme ve kullanma su ihtiyacı; mevcut barajlar, yeraltı suları ve göletlerden karşılanmaktadır. Uzun yıllar kuraklık, yağışların yetersiz olması ve derin su kuyuları vasıtasıyla sulu tarım yapılması nedeniyle yeraltı su seviyesinde düşüşler olmuş, bazı derin su kuyuları çalışmaz hale gelmiştir yılında Şanlıurfa Tünellerinin faaliyete geçmesiyle Atatürk Barajı'ndan ovaya su verilmiş böylelikle ilk etapta yüzlerce köyde sulu tarıma geçilmiş ve ovadaki taban su seviyesi ve yeraltı su seviyesi yükselmeye başlamıştır. 315

318 Diyarbakır Büyükşehir Belediye sınırları içerisindeki su kaynaklarından üretilen ve 2011 yılı içerisinde terfi ettirilen toplam içme su miktarı ( ) = m³/yıldır. Diyarbakır il merkezinin içme ve kullanma suyu temini Dicle Barajı ve Gözeli Yeraltı suyu Havzası ndan sağlanmaktadır. Kent suyunun büyük bir kısmının karşılandığı Dicle Baraj Gölünden 2011 yılı itibariyle, m³/yıl içme suyu üretilmiş olup, üretilen bu içme suyu kent için üretilen toplam su miktarının % 88 ini oluşturmaktadır. İçme suyu+sulama+enerji amaçlı baraj, Kralkızı Barajı ve Devegeçidi Barajları ile ortak olarak çalışmaktadır. Dicle Nehri debisi 110 m³/sn düzeyindedir. Su barajdan 32 km uzaklıktaki Ham Su Arıtma Tesisine pompalar yardımıyla iletilmektedir. Diyarbakır-Serapgüzeli (Gözeli) civarındaki içme suyu sondaj kuyularından (16 aktif kuyudan) 2011 yılı içerisinde toplam m³/yıl su üretilerek üretilen bu su miktarı, Büyükşehir sınırları içerisinde üretilen su miktarının % 12'sine tekabül etmektedir. Diyarbakır- Serapgüzeli (Gözeli) Mahallesi civarında yer alan havza, içme suyu sondaj kuyularının çevresi DSİ tarafından yeraltı suyu işletme sahası olarak tespit edilmiştir. Hâlihazırda havzadan derin kuyular ve artezyen olarak elde edilen sular toplanarak kente iletilmektedir. Derin kuyulardan yaklaşık olarak 250 lt/sn lik su temini yapılabilmektedir. Kaynaktan elde edilen sular ise; maksimum 200 lt/sn civarındadır Yeraltı Su Kaynakları Şanlıurfa ilinde hm 3 /yıllık yer altı su potansiyeli bulunmaktadır. Bu miktarın % 70 e yakın kısmı Mardin-Ceylanpınar ovalarındadır. Şanlıurfa ilinde yer altı su rezervi 1.202,8 hm 3 /yıl dır. Yeraltı suyu bakımından en önemli havzalar sırasıyla Viranşehir, Ceylanpınar, Harran, Hilvan, Tek Tek Dağı ve Suruç tur. Yer altı su rezervlerinin bulunduğu diğer havzalar; Siverek, Yaylak (Baziki), Halfeti, Bozova ve Birecik tir. Tablo 5.3- Şanlıurfa Yeraltı Su Rezervi, 2011 Rezervi(hm 3 Drenaj /Yıl) Alanı(Km 2 ) Viranşehir-Ceylanpınar Tektek Dağı Harran Suruç Bilecik Halfeti Yaylak Bozova Hilvan Siverek Kaynak: ŞİÇŞM,

319 Diyarbakır ilinin yer altı su potansiyeli 350 hm3/yıl dır. Diyarbakır kenti ve çevresinde en üstte önemli miktarda yeraltı suyu bulunduran bazalt birimi mevcuttur. Bu birimin altında yeraltı suyu yönünden verimsiz olan Şelmo formasyonu yer almaktadır. Bunun altında ise sahanın kuzey kısımlarında Silvan formasyonu, güney kısımlarında Çermik formasyonu bulunmaktadır. En alt kısımda ise yeraltı suyu yönünden verimli olan akifer niteliğindeki Midyat formasyonu vardır. Midyat formasyonu kent ve yakın çevresinde m derinlikte bulunmakta olup m kalınlığa sahiptir. Kireçtaşı-Killi, tebeşirli kireçtaşlarından oluşan bu formasyonda açılan kuyularda ortalama lt/sn su alınmaktadır Biyolojik Çeşitlilik Orman Ekosistemi Güneydoğu Anadolu bölgesinde genelde step iklim egemendir. Bu sebepten dolayı orman yetiştirme bakımından çok güç koşullar mevcuttur, bölgenin güney kısmındaki plato düzlükleri üzerinde orman ve ağaç topluluğuna rastlanmaz. Ormanların, insan baskısı ve düzensiz aşırı otlatma sonucu bu alanlardaki varlığı çok azalmış durumdadır. Bu nedenlerden dolayı Güneydoğu Anadolu Bölgesi orman varlığı bakımından Türkiye'nin en fakir bölgesidir. Doğal orman alt sınırının Siirt civarında 700 m ye, batıda ise Ergani nin güneyindeki kalker topografya üzerinde 800 m ye kadar inmesi stepin çekirdek sahasını belirlemektedir. Tabii ormanın alt sınırı, Diyarbakır Havzasının kuzeybatı ucu ile Mardin Eşiği nin dış eteklerinde diğer bölgelere göre biraz daha yüksektir. Dicle ile Hazro ilçeleri arasında çizilecek bir hattın kuzeyinde ise nispeten az tahrip edilmiş meşe toplulukları yer almaktadır. Yabanî meyve ağaçları ise Dicle nehri yakınlarında bulunur. Meşe türleri arasında en yaygın olanı mazı meşesidir. Tablo 5.4- TRC2 Bölgesi Orman Varlığı, 2011 Diyarbakır İli Orman Varlığı Orman Alanı Şanlıurfa İli Orman Varlığı Orman Alanı Merkez Merkez Bismil --- Siverek Çermik Hilvan Çınar Bozova --- Çüngüş Birecik Dicle Akçakale Eğil C.Pınar Ergani Suruç --- Hani Halfeti --- Hazro Harran --- Kocaköy Viranşehir --- Kulp

320 Lice Silvan Toplam Toplam Kaynak: DİÇŞM, 2011; ŞİÇŞM, Kışların uzun sürdüğü yüksek kısımlarda, meşelerin yerini soğuğa karşı daha dayanıklı olan ardıçlar almaktadır. Kuytu ve sulak vadi tabanlarında ise söğüt, çınar, ceviz, kavak ve menengiç gibi ağaç türlerine rastlanır. Bu dağlık sahada ormanın üst sınırı tahribatın olmadığı yerlerde 2400 m ye kadar çıkmakta ve bu sınırın üzerinde de alpin kat yer almaktadır. Tablo 5.5- TRC2 Bölgesi Orman Alanlarının Dağılımı, 2011 Şanlıurfa Diyarbakır Normal baltalık ha ha Bozuk baltalık ha ha Açıklık alan ha ha Genel alan ha ha Kaynak: DİÇŞM, 2011; ŞİÇŞM, Şanlıurfa ilindeki orman alanlarının ildeki genel arazi varlığına oranı % 0,6 gibi düşük bir orandır. Bu alanlar çok bozuk, baltalık vasfında ve ağır tahrip görmüştür. İl ormanlarındaki en yaygın tür meşedir. Meşe dışında, mahlep, iğde, titrek kavak, ak kavak, Fırat Kavağı, söğüt türleri, badem, ahlat, doğu çınarı, adi ceviz, siğilli huş, beyaz yapraklı kuş üvezi, Suriye Akçaağacı, doğu çitlembiği, akçaağaç, karaağaç, alıç türleri, kızılcık, yabani elma, dut türleri, karaçalı, yabani gül, zeytin, ayrıca doğal ve kültürel karakavak taksonları yer almaktadır. İğne yapraklı türler olarak ardıç türleri, halep çamı ve kızılçam yayılış gösterir. Özel ağaçlandırma ile tesis edilen orman alanı 153,50 hektar ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce tesis edilen orman alanı 420,00 hektar olup toplam orman alanı 2011 yılı verilerine göre 573,50 hektardır. İlimiz sınırları dâhilinde bulunan ağaçlandırma sahalarının tamamı erozyon kontrolü ve yeşil kuşak amaçlı tesis edilmiş olup endüstriyel amaçlı değildir. Diyarbakır ın il genelindeki orman alanının genel alana oranı %23,3 tür. Bu oran ülke genelindeki arzulanan %25 oranına çok yakındır. Ancak yöremizde var olan ormanlar çoğunlukla bozuk karakter taşıyan ormanlar olduğundan rehabilitasyon zarureti vardır. Orman alanlarının % 0,2 si düz, % 1,7 si hatit, % 18,1 i orta ve % 79,3 ü dik eğime sahiptir. Yine ormanların % 1,3 ü orta, % 4,9 u sığ ve % 93,6 sı derin yapıda toprağa sahiptir Flora ve Vejetasyon Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinde; arazinin çevresel özellikleri, potansiyel verim ve arazi uygunluğu gibi benzer özellik taşıyan ilçeler Agro-Ekolojik Alt Bölge olarak adlandırılan gruplara ayrılmıştır. 318

321 Tablo 5.6- Şanlıurfa İlinin Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri, 2009 Alt Bölgeler İlçeler I. Alt Bölge Merkez, Akçakale, Ceylanpınar, Harran II. Alt Bölge III. Alt Bölge Kaynak: ŞGTHİM, Birecik, Bozova, Halfeti, Suruç Hilvan, Siverek, Viranşehir Tablo 5.7- Diyarbakır İlinin Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri, 2009 Alt Bölgeler İlçeler I. Alt Bölge Bismil, Çınar, Silvan, Ergani, Sur, Yenişehir, Bağlar, Kayapınar II. Alt Bölge III. Alt Bölge IV. Alt Bölge Kaynak: DGTHİM, Hazro, Kulp, Lice Dicle, Eğil, Hani, Kocaköy Çüngüş, Çermik Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinde orman alanları dışındaki doğal bitki örtüsü steptir. Uzun süren yaz kuraklığı nedeniyle bu stepler diğer bölgelerdekiler kadar zengin değildir. Karacadağ, Siverek ve Halfeti civarında yer yer meşe, ardıç, palamut gibi ağaç topluluklarına rastlanır. Tektek Dağları nda geniş bir alanda yer alan yabani fıstık ağaçları aşılanarak üretime kazandırılmıştır. Şanlıurfa ilinin sulama yapılan alanlarında ve özellikle Fırat Nehri havzasında erozyonu önlemek için ağaçlandırma çalışmaları yapılmıştır. Şanlıurfa ilinin Bağıvar Beldesinde bulunan tuğla fabrikaları faaliyetlerinden kaynaklanan toz ve benzeri partikül maddeleri, civarda bulunan pamuk tarlalarını olumsuz etkiletmekte ve verimi düşürmektedir Fauna Şanlıurfa ilinde Kelaynak kuşları endemik tür olarak yaşamaktadır. Bu türler ülkemizde sadece Birecik ilçesinde bulunmaktadır. Yok olma tehlikesi altında bulunan Kelaynaklar için Birecik ilçesinde kurulan üreme istasyonunda kontrollü üretim yapılmaktadır. İldeki diğer önemli yaban hayvan türleri; Çizgili Sırtlan, Kurt, Çakal, Yaban Domuzu, Tilki, Tavşan, Arap Tavşanı, Ceylan, Vaşak, Alakarga, Ekin kargası, Leşkargası, Karabatak, Sakarca, Fiyu, Yeşilbaş, Çamurcun, Kaşıkgaga, Kınalı Keklik, Bıldırcın, Kızkuşu, Arıkuşu, Sürmeli Kızkuşu, Küçüksulluğu, Karatavuk, Çulluk, Tahtalı Güvercin, Kaya Güvercini, Üveyik, Ağaçserçesi, Balaban, Çilkeklik, Delice, Doğan, Kumru, Puhu, Şahin, Hazar Sumrusu, Kara Leylek, Leylek, Toy, Turna, Alaca Yalıçapkını, Gri balıkçıl, Suna, Turaç, Sazhorozu, Orman Düdükçünü, Bağırtlak, Ağaçkakan, Boğmaklı Toygar, Yalıçapkını, Tepelitoygar, Arapbülbülü, Sazkamışcını, Sığırcık, Saka, Küçükiskele, Mezgeldek, İbibik, Fırat Kaplumbağası ve Varan Kertenkelesidir. Diyarbakır ilinde bulunan kuş türlerinden ötücü kuğu, balık kartalı, turna, alaca yalıçapkını ve toyun nesli tükenme tehlikesi altındadır. Diyarbakır il sınırları içinde çevre sorunu belirtilen hassas yöreler sınıfına giren alanlar arasında, av ve yaban hayatı ile ilgili alanlar kategorisinde 319

322 bulunan Ergani Makam Dağı ve Silvan Hasuni Mevkii bulunmaktadır. Ergani Makam Dağında turizm ve ulaşım vb. faaliyetlerinin sınırlandırılması ve Silvan Hasuni Mevkiinde ise av ve yaban hayatı konusunda yapılan denetim faaliyeti burada yaşanan çevre sorunlarının önlenmesi amacıyla alınmış tedbirlerdir Enerji Kaynakları Nüfus artışı, kentleşme, sanayileşme ve küreselleşme ile beraber enerjiye ve doğal kaynaklara olan ihtiyaç başta gelişen ve gelişmekte olan ülkeler olmak üzere dünya genelinde artmaktadır. Artan talebe paralel olarak artan enerji fiyatları, fosil yakıtların yakın zamanda tükenecek olması, enerji arzı güvenliği, küresel ısınma ve iklim değişikliği ile ilgili kaygılar, enerji konusunu ülkelerin kalkınma politikalarında en önemli stratejik alan konumuna getirmiştir. TRC2 Bölgesi nde özellikle yenilenebilir enerji kaynakları potansiyel olarak önemli bir yer tutmaktadır. Son 10 yılda Türkiye elektrik ve doğal gaz tüketim artış oranları bakımından Avrupa da ilk, dünyada ise Çin den sonra ikinci sırayı almaktadır yılı itibariyle 74 milyon nüfusa sahip olan Türkiye de kişi basına enerji tüketiminin % 1,3 artışla 1482 kep, elektrik tüketiminin ise % 8.56 artışla 2347 kwh olduğu hesaplanmıştır. Enerji kaynakları bakımından net ithalatçı ülke konumunda olan Türkiye de 2010 yılında enerji arzının petrolde %93, doğalgazda % 98, taş kömüründe % 90 olmak üzere toplamda % 72,9'luk bölümü ithalat ile karşılanmıştır. Tablo 5.8- Türkiyede Enerji Kaynakları Miktarı ve Yüzdelikleri, (bin tep) 2010 (%) Kömür 33,531 30,7 Doğalgaz 34,907 31,9 Petrol 29,221 26,7 Hidrolik 4,454 4,1 Odun 3,392 3,1 Jeo. Isı, Diğer Isı 1,391 1,3 Hayvansal ve Bitkisel Artık 1,166 1,1 Jeotermal 575 0,5 Güneş 432 0,4 Rüzgâr 251 0,2 Toplam 109, Kaynak: ETKB,

323 Hidroenerji Hidroenerji, çevre dostu ve yenilenebilir bir enerji kaynağıdır. Hidroelektrik santraller, ani talep değişimlerine cevap verebildikleri için ülkemizde de pik santral olarak kullanılmaktadır. Hidroelektrik santrallerin yatırım ömrü 200 yıl civarında olup yatırımın geri dönüşü 5-10 yıl aralığında gerçekleşmektedir. İşletme giderleri çok düşük olup 0,2 cent/kwh civarındadır. TRC2 Bölgesi nde 7 hidroelektrik santral ile toplam MW Kurulu güç ve yıllık GWh üretim kapasitesi bulunmaktadır. Bu kurulu güç, Türkiye deki toplam hidrolik enerji kurulu gücün % 36,6 sını oluşturmaktadır. Grafik 5.1- HES Kurulu Gücün Türkiye İçindeki Payı, ,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 36,6 21,5 15,1 Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Diyarbakır Şanlıurfa TRC2 Kaynak: DSİ, 2010a; DSİ, 2010b. Şanlıurfa ilinde Atatürk, Birecik ve Şanlıurfa Barajlarındaki hidroelektrik santrallerinde elektrik üretimi yapılmaktadır. Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere toplam MW kurulu güç ile yıllık GWh elektrik üretim kapasitesi bulunmaktadır. Atatürk Barajı ve HES, Türkiye nin en büyük hidroelektrik santral projesi olup dünyada da sayılı projeler arasında yer almaktadır. Diyarbakır ilinde Karakaya, Kralkızı, Dicle ve Batman Barajlarındaki hidroelektrik santrallerinde elektrik üretilmektedir. Toplam MW kurulu gücü ile yıllık GWh elektrik üretim kapasitesi bulunmaktadır. Tablo 5.9- TRC2 Bölgesi nde Elektrik Üretimi Yapan Santraller, 2010 İşletmeye Geçiş Yılı Kurulu Güç (MW) 321 Yıllık Üretim Kapasitesi (GWh) Kümülâtif Üretim (GWh) Karakaya Barajı ve HES Atatürk Barajı ve HES Kralkızı Barajı ve HES Dicle Barajı ve HES Birecik Barajı ve HES

324 İşletmeye Geçiş Yılı Kurulu Güç (MW) Yıllık Üretim Kapasitesi (GWh) Şanlıurfa HES Kümülâtif Üretim (GWh) Batman Barajı ve HES Toplam Kaynak: DSİ, 2010a; DSİ, 2010b. Şanlıurfa ilinde hidroelektrik potansiyelin % 100 ü işletmeye alınmıştır. Diyarbakır ilinde ise DSİ X. Bölge Müdürlüğü tarafından planlanan hidroelektrik santral projelerine göre hidroelektrik potansiyelin % 83.2 si işletilmekte olup, planlama ve proje aşamasında olan 14 adet HES Projesi vardır. Bu projelerin toplam büyüklüğü 453,75 MW olup Silvan Barajı projesi 160 MW'lık büyüklük ile planlama aşamasında olan HES Projeleri arasında en büyük kapsamlı projedir. Ayrıca Kulp İlçesinde işletmede olan 2 adet, toplam 39 MW lık enerji projeleri bulunmaktadır. Tablo Diyarbakır İlinde HES Projelerinin Durumu, 2012 Üretim Payı HES Projeleri Güç (MW) (GWh/yıl) (%) Planlama ve Proje Aşamasında 453, ,03 15,6 Silvan Barajı Dibni Barajı Değirmenli Reg. ve Hes 12,5 32,7 Şenyayla Reg. ve Hes 14,2 34,3 Birsu I-II Barajları Ve Hes 87,91 217,91 Çayönü-Derya Reg.leri ve Hes 36,52 101,08 Dicle I Reg. ve Hes 10 54,3 Dicle II Reg. ve Hes 10 54,6 Dicle III Reg. ve Hes 4,1 81,48 Çağlayan Reg. ve Hes 17,32 39,85 Metin Hes (Kayser Barajı) ,87 Dicle Şahaban Barajı ve Hes 41 89,91 Sakaltutan Reg. ve Hes 1,9 4,62 Geçit Reg. ve Hes 8,3 19,03 İşletmede olan 4628 Enerji Projeleri ,2 Kulp I (Özel Girişim) Kulp IV (Özel Girişim) İşletmede Olan ,2 322

325 Batman Barajı Kralkızı Barajı Dicle Barajı Karakaya Projesi İl Hidroelektrik Enerji Toplamı Kaynak: DSİ X. Bölge Müdürlüğü, Güneş Türkiye coğrafi konumu nedeniyle, gerek ışınım değeri ve gerekse güneşlenme süresi açısından güneş enerjisi potansiyeli diğer Avrupa ülkelerine göre oldukça yüksek bir ülkedir. Harita 5-1- Türkiye Güneş Enerjisi Haritası, 2010 Kaynak: EC, Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğünce hazırlanan Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası na göre TRC2 Bölgesi nin gerek yüksek güneş ışıma değerleri gerekse de uzun güneşlenme süresi açısından güneş enerjisi potansiyeli oldukça yüksektir. Şanlıurfa ilinde global ortalama radyasyon değeri kwh/m 2 -yıl (günlük ortalama 4,35 kwh/m 2 ) olup güneş ışınım şiddeti cal/cm 2 ölçülmüştür. Güneş ışınım şiddeti en fazla cal/cm 2 ile Haziran ayında, en düşük cal/cm 2 ile Aralık ayında gerçekleşir. İlimizde 1970 ila 2012 yılları arasında ortalama yıllık 157,4 gün hava açık geçmektedir yılındaki açık gün sayısı dür. Açık günlerin en fazla olduğu ay 28,7 gün ile Temmuz, en az olduğu ay ise 7,5 gün ile Nisan ayıdır. Şanlıurfa ilinin, uzun yıllar ortalamasına göre, ortalama günlük 8 saat güneşlenme süresi olup; ilde mevcut binaların yaklaşık % 95'inde güneş enerjisinden istifade ile 323

326 sıcak su elde etme sistemi bulunmaktadır. Ancak bu sistemlerin sayıları ve enerji bazında yılda tüketilen güneş enerjisi miktarı hakkında herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. En fazla güneşlenme 12 saat 13 dakika ile Temmuz, en az ise 4 saat 01 dakika ile Aralık ayında görülmektedir. Harita 5-2- TRC2 Bölgesi Güneş Enerjisi Haritası, 2010 Kaynak: EİE, 2010a. Diyarbakır ilinde global ortalama radyasyon değeri kwh/m 2 -yıl (günlük ortalama 4,34 kwh/m 2 ) olup, güneş ışınım şiddeti cal/m2.gün olarak ölçülmüştür. Ortalama günlük 7,6 saat güneşlenme süresi olup güneş enerjisi bakımından en şanslı illerden biri olmasına rağmen, güneş enerjisinden en az yararlanan illerdendir. En fazla güneşlenme 12 saat 27 dakika ile Temmuz, en az ise 3 saat 50 dakika ile Aralık ayında görülmektedir. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü tarafından yapılan ölçümlere göre; ilimizin en fazla Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül aylarında güneş ışığına maruz kaldığı ve güneş ışınlarının şiddetli olduğu tespit edilmiştir. İlimizde 1970 ila 2012 yılları arasında ortalama yıllık 157,4 gün hava açık geçmektedir yılında ise açık gün sayısı 174 dür. Açık günlerin en fazla olduğu ay 25,6 gün ile Ağustos, en az olduğu ay ise 4,7 gün ile Nisan ayıdır Rüzgâr 2007 yılında hazırlanmış olan Türkiye Rüzgâr Enerjisi Potansiyel Atlası (REPA) ile Türkiye de yıllık rüzgâr hızı 8,5 m/s ve üzerinde olan bölgelerde en az MW, 7,0 m/s ve üzerinde olan bölgelerde ise en az MW büyüklüğünde rüzgâr enerjisi potansiyeli bulunduğu tespit edilmiştir. Rüzgar enerjisi kurulu gücü 2011 yılında MW a ulaşmıştır. 324

327 Yenilenebilir Enerji ile ilgili Kanun un yürürlüğe girmesinden sonra MW kurulu gücünde 92 adet yeni rüzgar projesine lisans verilmiştir. Harita 5-3- Türkiye Rüzgâr Enerjisi Haritası, 2010 Kaynak: MGM, Rüzgâr enerjisinin ekonomik olarak uygulanabilir olması için, bir rüzgâr türbini kurulacak yerde yıllık ortalama en az 7 m/s rüzgâr hızı olmalıdır. Harita 5-4- TRC2 Bölgesi Rüzgâr Hız Dağılımı (50 Metre),

328 Kaynak: EİE, 2010b. TRC2 Bölgesi ndeki rüzgâr hızları çok yüksek olmayıp Diyarbakır ilinin uzun yıllar rüzgâr hızı ortalaması 2,2 m/s, Şanlıurfa nın ise 1,7 m/s olarak ölçülmüş olup, iki ilde de hali hazırda rüzgâr enerjisinden faydalanılmamaktadır. Diyarbakır ın yıllık ortalama rüzgar hızının en yüksek olduğu ay 3,0 m/sn ile Haziran, en düşük olduğu ay 1,6 m/sn ile Kasım ve Aralık ayıdır. Hâkim rüzgâr yönü WNW (batı kuzey batı ) ikinci hâkim yön ise NNW (batı batı kuzey) yönüdür. Uzun yıllar verilerine göre, yıllık ortalama fırtınalı (rüz. hız>=17.2 m/s) gün sayısı 7.8 gündür. Şanlıurfa'nın yıllık ortalama rüzgar hızının en yüksek olduğu ay 2.4 m/sn ile Haziran ve Temmuz, en düşük 1.2 m/sn ile Kasım ve Aralık ayıdır. Hâkim rüzgar yönü WNW (batı kuzey batı ) yönüdür. Uzun yıllar verilerine göre, kuvvetli rüzgârlı günler sayısı ortalaması 2,7 gündür. Diyarbakır ilinde rüzgâr hızı 6,8-7,5 m/s olan 110,03 km2 lik alanda 550,16 MW; 7,6-8,0 m/s rüzgâr hızına sahip 16,98 km2 alanda 84,88 MW lık potansiyel olmak üzere toplamda 635,04 MW lık potansiyel bulunmaktadır. Şanlıurfa ilinde ise sadece 6,8-7,5 m/s hızında 0,05 km2 lik alanda 0,24 MW lık çok düşük potansiyel bulunmaktadır. Tablo Rüzgâr Hız Dağılımı (50 Metre), 2012 Aylar Diyarbakır (m/s) Şanlıurfa (m/s) Haziran (En yüksek) 3,0 2,4 Aralık (En düşük) 1,6 1,2 Ortalama 2,2 1,7 Kaynak: MGM,

329 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde, Ege Bölgesi ve Marmara Bölgesi ne göre düşük rüzgâr enerjisi potansiyeli bulunmaktadır. TRC2 Bölgesi ndeki 635,28 MW lık potansiyel, Türkiye deki toplam MW lık rüzgâr enerjisi potansiyelinin % 1,3 üne denk gelmektedir Jeotermal Harita 5-5- Türkiye Jeotermal Haritası, 2012 Kaynak: MTA, Türkiye'de yaklaşık 1000 civarında doğal çıkış halinde sıcak su ve doğal mineralli su kaynağı bulunmaktadır, bu kaynakların toplam jeotermal enerji potansiyeli MW'dır. TRC2 Bölgesi nde ise toplam 5,91 MW lık enerji potansiyeline sahip jeotermal alanlar tespit edilmiştir. Aşağıdaki tabloda TRC2 Bölgesi nde yer alan bu jeotermal alanlar verilmiştir. Tablo TRC2 Bölgesi nde Yer Alan Jeotermal Alanlar, 2012 Jeotermal Alan Adı Sıcaklık ( o C) Sondaj Debi (lt/sn) 327 Potansiyel (MW) Kullanım Alanı Çermik ,41 Kaplıca Yardımcı-Karaali ,50 Kaplıca, Sera Isıtma Kaynak: MTA, Karaali Jeotermal Alanı, Şanlıurfa il merkezine 45 km mesafede bulunan, Merkez ilçeye bağlı Karaali Köyü nün doğusunda yer almaktadır. Burada İl Özel İdaresi, MTA ve özel müteşebbisler tarafından açılan ve şu an faal olan 16 adet sondaj kuyusundan sıcak (termal) su çıkmaktadır. Yapılan etütler sonucunda dekarlık bir alanın sıcak su rezervini kapsadığı tespit edilmiştir. Bu jeotermal sahalardan çıkan sıcak sular seraların ısıtılmasında ve kaplıca amaçlı kullanılmaktadır. Şu an m 2 lik bir alanda seracılık yapılmakta olup jeotermal

330 enerjiden faydalanarak seracılık yapma alanında Şanlıurfa ili Türkiye de önemli bir yere sahiptir. Çıkan termal suyun debisi 118 lt/sn, statik ve dinamik seviyesi 51 m ve sıcaklığı ºC dir. Bu termal saha 4,5 MW jeotermal güce sahiptir. Çermik ilçesindeki kaynağın sıcaklığı 51ºC olup kokulu kükürt çözeltisi bırakan renksiz bir suya sahiptir. İlk kaynak debisi 21 lt/s olmakla beraber farklı zamanlarda yapılan ölçümlerde su kaçaklarından dolayı daha düşük debi değerleri tespit edilmiştir. Sondaj kuyusunda 250 m derinlikten üretim yapılmakta ve çıkarılan sıcak sudan kaplıca amaçlı yararlanılmaktadır Biyokütle TRC2 Bölgesi nde potansiyeli bulunan diğer bir yenilenebilir enerji kaynağı biyokütledir. Biyokütleden elde edilen biyoyakıtlar, hacimsel olarak içeriklerinin en az % 80 i son on yıl içerisinde toplanmış her türlü hayvansal ve bitkisel organik ürünlerden elde edilmiş yakıt olarak tanımlanır. Biyoyakıtlar, temelde geleneksel ve modern olmak üzere iki ana başlıkta incelenebilir. Geleneksel biyoyakıtlara örnek olarak geçmişten beri kullanılagelen, TRC2 Bölgesi nde de özellikle kırsal kesimde yaygın kullanımı bulunan odun ve tezek verilebilir. Geleneksel biyoyakıtlarda bitki ve hayvan atıkları yakılarak kimyasal enerji, ısı enerjisine dönüştürülerek kullanılır. Dünyada özellikle gelişmemiş ülkelerde çok yaygın olarak kullanılır. Modern biyoyakıtlarda ise hayvansal ve bitkisel atıklar bazı işlemlerle metan, etanol ve biyodizel yakıtlarına dönüştürülür. Biyogaz ise doğal gazın kullanıldığı her alanda kullanılabilecek alternatif bir enerji kaynağıdır. Hayvansal atıkların kullanılacağı biyogaz tesislerinde ekonomik olarak elektrik üretmek için büyükbaş ve üzeri hayvan varlığı gereklidir. Bölge ekonomisinin temelini oluşturan tarım faaliyetleri dolayısı ile bölgede önemli miktarda bitkisel ve hayvansal atık oluşmaktadır. Bölge bitkisel üretim miktarında, 26 düzey 2 bölgesi arasında 8 inci sırada yer almaktadır. Özellikle GAP sulama yatırımlarının tamamlanması ile artacak bitkisel ve hayvansal üretim ile biyoyakıt potansiyeli daha da artacaktır. Bölgede biyodizel üretiminde kullanılan ayçiçeği, soya, aspir, kanola gibi yağlı tohumlu bitkilerin ve biyoetanol üretiminde kullanılan buğday, mısır, şeker pancarı, şeker kamışı, tatlı sorgun, patates ve çeşitli odunsu bitkiler gibi şeker, nişasta ve ya selüloz özlü tarımsal ürünlerin yaygın yetiştirilme olanakları mevcuttur. Bölgede yapımı devam eden tarıma dayalı ihtisas besi OSB lerin faaliyete başlaması ile hayvansal atık miktarı artacak ve dolayısıyla Bölgenin biyogaz potansiyeli daha da artacaktır. Şanlıurfa il sınırları dahilinde 18 adet biyodizel tesisi bulunmaktadır. Bu tesisler için Çevre ve Orman Bakanlığından "ÇED Gerekli Değildir" kararı alınmıştır yılı itibariyle, Türkiye'de toplam elektrik üretiminin %0.5 i jeotermal ve biyogazdan sağlanmıştır Petrol 2010 yılında 109,27 milyon ton petrol eşdeğerini (milyon tep) geçen yıllık enerji arzı bir önceki yıla nazaran yaklaşık %3 lük bir artışa tekabül etmektedir yılında 170 milyon tep, 2020 yılında ise 222 milyon tep düzeyine ulaşacağı beklenmektedir. Enerji kaynakları 328

331 bakımından net ithalatçı ülke konumunda olan Türkiye de 2010 yılında enerji arzının petrolde %93'lük bölümü ithalat ile karşılanmıştır. Birincil enerji arzında petrolün payı, dünya genelinde % 34, Türkiye de ise % 29,9 olarak gerçekleşmiştir yılında birincil enerji arzındaki en büyük paya (% 29,6) sahip olacağı hesaplanan petrolün, yapılan projeksiyonlara göre 2035 yılında dünya genelinde ilk sıradaki yerini kömüre (% 29,6) bırakacağı düşünülmektedir döneminde elektrik üretiminde ise kömür ve doğal gazın en önemli kaynaklar olmaya devam edeceği, petrolün payının ise %5,1'den %1,5'e düşeceği öngörülmektedir. (ETKB, 2011) Dünyada milyar varil petrol rezervi bulunmaktadır. Türkiye deki rezerv miktarı ise 300 milyon varil ( milyon ton) olup dünyadaki toplam rezerv içindeki payı 10 milyonda 2 gibi çok küçük bir paydır (EIA, 2009). Tablo Yılı Sonu İtibarıyla Türkiye Ham Petrol Rezervleri, 2010 Üretilebilir Petrol Kümülâtif Üretim Kalan Üretilebilir Petrol Varil M.Ton Varil M.Ton Varil M.Ton Kaynak: PİGM, 2010a. Türkiye de kümülatif olarak 2009 yılına kadar toplam milyon ton petrol üretilmiştir. Yeni sahalar keşfedilmediği takdirde, 2009 yılı üretim miktarına göre Türkiye nin yurtiçi toplam ham petrol rezervlerinin 18,3 yıllık ömrü bulunmaktadır. Türkiye kendi petrol ihtiyacının yalnızca yaklaşık % 7 sini kendi üretimi ile karşılayabilmektedir. Tablo Yıllar İtibarıyla Türkiye Ham Petrol Üretimi, 2010 Yıllar Yıllar İtibarıyla Ham Petrol Üretimi (Ton) Kaynak: PİGM, 2010b. Son 10 yılda Türkiye de üretim yapılan sahaların yaşlanması nedeniyle petrol üretiminde önemli oranda bir düşüş gözlenmiştir; ancak, yeni petrol sahalarının keşfedilmesi ve modern üretim yöntemlerinin kullanılması ile bu düşüş oranı azalmıştır. Tablo Petrol Üretim Miktarları, 2010 Günlük Petrol Üretimi (Su+Petrol) Varil Ayrıştırılan Petrol Miktarı Varil Ayrıştırılan Su Miktarı Varil 329

332 TPAO N.V. TÜRKSE PERENCO Kaynak: PİGM, 2010b. Şanlıurfa il sınırları içinde TPAO nun Bozova, Çaylarbaşı, Doğu Beşikli; TPAO ve diğer özel şirket ortaklıkları ile işletilen Piyanko ve Yalankoz ham petrol sahaları yer almaktadır yılında ürettiği ham petrolün miktarı varildir (TPAO, 2012). Şanlıurfa il sınırlarına isabet eden petrol boru hattının uzunluğu 502,4 km.dir. Diyarbakır ili sınırları içinde TPAO nun Sarıcak, Kayaköy, Şahaban, Bostanpınar, Yeniköy, Mehmetdere, Kartaltepe, Beyazçeşme, Karacan, G. Kırtepe, Baysu, Bektaş, Beykan, Kurkan, Katin, Barbeş, Kayayolu, G. Hazro, G.Sarık, Didan, Çiksor, Miyadin, Malatepe, Yatır sahalarında 2012 yılında ürettiği ham petrolün miktarı varildir (TPAO, 2013). Diyarbakır il sınırlarına isabet eden petrol boru hattının uzunluğu 127,6 km.dir Doğal Gaz Dünya birincil enerji arzında doğal gazın payı % 20,9 iken Türkiye de doğal gazın payı % 32 olarak 1 inci sırada yer almaktadır. Türkiye deki rezerv miktarı ise m 3 olup dünya toplam rezervinin sadece 100 milyonda 4 ünü oluşturmaktadır. Tablo Yılı Sonu İtibarıyla Türkiye Doğal Gaz Rezervleri, 2009 Rezervuardaki Gaz Üretilebilir Gaz Kümülâtif Üretim Kalan Üretilebilir Gaz (m 3 ) Kaynak: PİGM, Türkiye de 2012 yılında 729 milyon m 3 doğalgaz üretimi gerçekleştirilmiştir. Kümülatif olarak ise şimdiye kadar toplam 11,3 milyar m 3 doğalgaz üretilmiştir. Yeni sahalar keşfedilmediği takdirde, 2009 yılı üretim miktarına göre yurtiçi toplam doğalgaz rezervlerimizin yaklaşık 7 yıllık bir ömrü bulunmaktadır. Türkiye kendi doğal gaz ihtiyacının yalnızca yaklaşık % 3 ünü kendi üretimi ile karşılayabilmektedir. Grafik 5.2- Türkiye'de Doğalgaz Kullanımının Sektörlere Dağılımı,

333 Diğer 2% Konut 21% Endüstri 20% Enerji 57% Kaynak: ETKB, Enerji kaynakları bakımından net ithalatçı ülke konumunda olan Türkiye de 2010 yılında enerji arzının doğalgazda % 98'lik bölümü ithalat ile karşılanmıştır yılında ithal edilen doğalgazın yaklaşık % 46 sı Rusya (2009 da % 51), % 24 ü İran (2008 de % 16), % 14 ü Azerbaycan (2009 da % 15), % 12 si Cezayir (2008 de % 14) ve % 4 ü de Nijerya dan (2009 da % 3) temin edilmektedir yılında ithal edilen doğalgazın % 56,5'i elektrik üretiminde (% 52,9), % 21,4'ü konutlarda (% 25,4), % 20,1'i ise sanayide (% 19,5) kullanılmaktadır. Türkiye nin doğal gaz tüketimi 2002 yılındaki 17,4 milyar m 3 düzeyinden, 2008 yılında 36,1 milyar m 3 ile zirveye ulaşmışken, önce 2009 yılında 32,4 milyar m 3 e sonra da 2010 yılında 31,6 milyar m 3 seviyesine inmiştir yılında bir önceki yıla göre % 2,5 oranında bir azalma olmuştur yılında doğal gazın, miktar olarak, sanayi ve elektrik sektöründe kullanımı azalırken konutlarda kullanımı artmıştır. Tablo Yıllar İtibarıyla Türkiye Doğal Gaz Üretimi, 2010 Yıllar Yıllar İtibarıyla Doğal Gaz Üretimi (m 3 ) Kaynak: PİGM, 2010b. Şanlıurfa il sınırları içinde herhangi bir doğal gaz arama ve işletme ruhsatnamesi verilmemiş olup doğal gaz arama ve üretim faaliyeti de bulunmamaktadır. Diyarbakır ve 331

334 Şanlıurfa iline doğalgaz arzı 2007 yılında sağlanmıştır. Şanlıurfa'daki gaz bağlantı hattı km. olup, Şanlıurfa il sınırlarına isabet eden toplam doğalgaz hattının uzunluğu 184,93 km.dir. Şanlıurfa ilinde doğalgaz üretimi bulunmamaktadır. Diyarbakır ilinde Kocaköy-Katin sahasında doğal gaz rezervi mevcuttur. Bu sahadaki doğalgaz, özel sektör tarafından elektrik üretiminde kullanılmakta olup rezerv miktarı açısından herhangi bir resmi araştırma yapılmamıştır. Diyarbakır'daki gaz bağlantı hattı 11,3 km. olup, Diyarbakır il sınırlarına isabet eden toplam doğalgaz hattının uzunluğu 258,49 km.dir. Diyarbakır ilinde, 2012 yılında m 3 doğalgaz üretimi gerçekleşmiştir. Tablo Şanlıurfa ve Diyarbakır İlleri 2012 Yılı Gaz Tüketim Değerleri (Sm 3 ) 2012 Yılı Gaz Tüketim Değerleri (Sm 3 ) Diyargaz Şehir Diyarbakır Prenco Şanlıurfa Şehir Şanlıurfa Rasa Şanlıurfa OSB Şanlıurfa Siverek Kaynak: ETKB, Diyarbakır'da sanayi tesislerinde doğalgaz hattı bulunmamaktadır. Diyarbakır'da doğalgaz hizmeti alan konut abone sayısı , resmi kurum ve ticarethanelerde abone sayısı olmak üzere toplam abone bulunmaktadır. Kayapınar Belediyesi'nde Peyas, Huzurevleri, Talaytepe Mahalleleri; Bağlar Belediyesi'nde Mevlana Halit, Selahattin Eyyubi, Şeyh Şamil, Yeniköy, Bağcılar Mahalleleri; Yenişehir Belediyesi'nde Kooperatif, Yenişehir, Şehitlik, Üçkuyu, Aziziye Mahalleleri; Sur Belediyesi'nde Sur İçi ve Kıtılbil (Üniversite) Mahallelerine hizmet verilmektedir. Bağlar Belediyesi'nde itfaiye aracının giremeyeceği alanlarda ve Sur Belediyesi'nin büyük bir bölümünde doğalgaz hizmeti henüz başlamamıştır. 1/1.000 lik nazım imar planlı yolların açılması ve konut gelişimine bağlı olarak mevcut hatlara talep edildiği takdirde gaz verileceği belirtilmiştir. Tablo Doğalgaz Tüketim Değerleri, 2012 Sm 3 Şanlıurfa Diyarbakır Konut Resmi Kurum Sanayi Ticari Genel Toplam Kaynak: ETKB,

335 Şanlıurfa'da organize sanayi bölgesinde doğalgaz hattı bulunmakta ve burada kullanım oranı yıllar itibariyle artmaktadır. Şanlıurfa'da doğalgaz hizmeti alan konut abone sayısı olup, toplam hane halkının % 23'üne doğalgaz hizmeti ulaştırılmıştır. Şanlıurfa il merkezinde bulunan 66 mahalleden 38'ine, ayrıca Siverek ilçe merkezinde de 7 mahalleye doğalgaz hizmeti ulaştırılmıştır. Şanlıurfa ilinde, 2036 yılında toplam haneye doğalgaz hizmetinin ulaştırılması planlanmaktadır Yer Altı Kaynakları TRC2 Bölgesi, önemli bir maden potansiyeline sahip olup son yıllarda bu alanın önemli istihdam olanakları yarattığı görülmektedir. TRC2 Bölgesi nde üç tip maden potansiyeli vardır: Sanayi madenleri, Metalik madenler ve Enerji madenleri. Aşağıdaki tabloda Diyarbakır ilinin maden envanteri yer almaktadır. MTA tarafından yapılan çalışma, kent madeninin işlenmesi açısından potansiyelini açıkça ortaya koymaktadır. Çermik Tablo Diyarbakır İli Maden Envanteri, 2010 İlçe Maden Adı Potansiyeli Bakır Ton Mermer 3 Milyon m 3 Kaplıca 20 Lt/sn Çınar Fosfat 20 Milyon Ton Çüngüş Dicle Ergani Hazro Krom 100 Ton Mermer 3 Milyon m 3 Kurşun-Çinko Barit Krom Kireçtaşı Kil Ton Ton Ton 470 Milyon Ton Ton Mermer 3 Milyon m 3 Kömür 2 Milyon Ton Hani Mermer 3 Milyon m 3 Lice Kulp Tuğla-Kiremit 3 Milyon Ton Mermer 3 Milyon m 3 Demir Ton Mermer 3 Milyon m 3 Silvan Mermer 3 Milyon m 3 Kaynak: MTA,

336 Sanayi Madenleri TRC2 Bölgesi nde çimento hammaddeleri önemli sanayi madenlerindendir. Ayrıca özellikle Diyarbakır ilinde sanayi madenlerinden krom ve mermer önemli yer tutmaktadır Krom: Diyarbakır ilinde özellikle Ergani ve Çüngüş ilçelerinde bulunmaktadır. Ergani- Kündikan Zuhuru şistli kil taşları ile çevrilidir ve cevher kütlesi adese (mercek) ve serpinti halindedir. Cevher yatağı serpantinler içinde yer alır. Kromit esas mineraldir. İlçede cevher çıkabilecek rezerv ton, toplam rezerv tondur. Bu da Türkiye deki rezervlerin %5,3 üdür. Çüngüş ilçesinin Koçak köyünde bulunan krom maden rezervi 100 ton civarındadır. Bunun yanında Çüngüş-Mecvadere civarında Kromit Zuhurları bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde mevcut Kromit yatak potansiyelinin daha üst seviyelerde olduğu açıkça görülmektedir. Mermer: Diyarbakır Mermerciler ve Madenciler Derneğinin 2007 yılında yaptığı araştırmaya göre Diyarbakır ilindeki mermer rezervi ve ilçelere göre dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Bu mermerler daha çok gri, bej, pembe renk tonlarında olup iyi cila ve parlatılabilme özelliğindedir. Tablo Diyarbakır Mermer Rezervi, 2008 İlçe Potansiyeli Çermik-Çüngüş Havzası 25 Milyon m 3 Hani Havzası 55 Milyon m 3 Lice-Hazro-Kulp Havzası 15 Milyon m 3 Kaynak: DMMD, Çimento Hammaddeleri: MTA nın çalışmalarına göre, TRC2 Bölgesi nde, çimento hammaddeleri olan killi kireçtaşı ve kireçtaşı Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde bulunmaktadır. Ayrıca Şanlıurfa ilinin Bozova ilçesinde ve Diyarbakır ilinin Ergani ilçesinde iki adet entegre çimento fabrikası bulunmaktadır. Diyarbakır ilinde ton kireçtaşı ve ton kil rezervi, Şanlıurfa ilinde ise ton görünür kireçtaşı ve ton görünür killi kireçtaşı rezervi bulunmaktadır. Fosfat: Şanlıurfa Bozova ilçesinde fosfat yatakları ortaya çıkarılmıştır. Bozova ilçesindeki Bostancık köyü civarında gözlenen fosfat cevherleşmelerinde % 3-5 P 2 O 5 içerikli ton görünür, ton muhtemel ve ton mümkün olmak üzere toplam ton rezerv belirlenmiştir. Ayrıca Diyarbakır ili Çınar ilçesinde % 8-15 P 2 O 5 içerikli ton görünür ve muhtemel rezerv mevcuttur. Kil: MTA nın yaptığı çalışmalara göre Şanlıurfa Merkez ilçesinde iyi ve orta kalitede 40 milyon ton görünür rezerv, Diyarbakır ili merkez ve Lice ilçelerinde kil rezervi bulunmaktadır. Barit: Diyarbakır ili Dicle ilçesinde % BaSO4 içerikli ton görünür rezerv olup, yataklar sondaj çamuru katkı maddesi olarak işletilmiştir. 334

337 Tuğla-Kiremit: Diyarbakır ili merkez ve Lice ilçeleri, Sincangölü-Varisinbağı-Zengo, Angülgölü ve Patrik köylerinde ton muhtemel rezerv bulunmaktadır. Şanlıurfa ili civarında orta ve iyi kalitede ton görünür rezerv bulunmaktadır Metalik Madenler Metalik madenlerden demir, bakır, kurşun ve çinko Diyarbakır ilinin önemli metalik maden potansiyellerindendir. MTA çalışmalarına göre Şanlıurfa ilinde metalik maden rezervi bulunmamaktadır. Demir: Demir, Kulp-Koçkan Sahası içinde Sekan Tepesinde bulunur; tenör % 33,16 Fe, rezerv tondur. Cevherin çok aliterasyona maruz kalması ve boyanması nedeniyle ilkel rengini kaybederek çoğunlukla sarı, kahverengi gibi muhtelif tonlarda görülür. Bakır: Diyarbakır ili Ergani ilçesinde bakır madeni, Anadolu'nun en uzun süre çalıştırılan maden ocağı olmuştur. MTA verilerine göre Çermik İlçesi Mahmudan Köyü nde de bakır rezervi bulunmaktadır. Kurşun ve Çinko: Diyarbakır ili Dicle ilçesinin Kurşunlu sahasında mevcuttur. Kurşun madeninin tenörü % 19,5 Pb (88 gr/ton Ag değeri bilinmektedir), görünür ve muhtemel rezervi ton, mümkün rezervi tondur. Manganez: Diyarbakır ili Ergani ilçesinde % 39,49 Mn içerikli ton görünür ve ton muhtemel rezerv bulunmaktadır Enerji Madenleri Enerji madenlerinden kömür ve petrol TRC2 Bölgesi nin diğer maden çeşitleridir. Taşkömürü: Diyarbakır ili Silvan ve Hazro ilçelerinde linyit kömürü bulunmaktadır. Yatağın görünür rezervi ton, muhtemel rezerv 400 ton ve mümkün rezervi tondur. Günümüzde mevcut olan kömür kaynakları tekniğine uygun olarak işletilip, değerlendirilmemiştir. Tablo Diyarbakır Linyit Yatağı, 2009 Kimyasal Özellikleri (%) Rezerv (1000 Ton) Yatağın Bulunduğu Açıklama Yer AID K Su Kül Kükürt Gör. Muh. Müm. Jeo. kal/kg Silvan Hazro 1,17 30, Eski İşletme Kaynak: DOSM, Petrol: Diyarbakır ilinin sınırları içersinde Kocaköy-Katin, Bismil-Kastel, Eğil-Sarıcak ve Merkeze bağlı Beykan, Kurkan, Şahaban sahalarında zengin petrol yatakları mevcuttur. Ayrıca TPAO ve özel şirketlere ait Merkez, Dicle, Eğil, Hani ve Kocaköy ilçelerinde çok sayıda petrol kuyuları bulunmaktadır. Şanlıurfa il sınırları içinde, TPAO nun Bozova, Çaylarbaşı, Doğu Beşikli ve TPAO ile özel şirket ortaklığının ham petrol sahaları yer almaktadır. İl sınırları içinde 335

338 herhangi bir rafineri bulunmamaktadır. Üretilen ham petrol kara yolu üzerinde tankerler vasıtası ile ana toplama istasyonlarına taşınmaktadır Koruma Alanları Milli Parklar Milli Parklar bilimsel ve estetik bakımdan milli ve milletlerarası ender bulunan tabii ve kültürel kaynak değerleri barındıran; doğayı korumak, halk eğitimi, topluma dinlenme ve spor yapma imkânı sağlamak ve turizmi geliştirmek amacıyla korunan alanlardır. 26 Türkiye de 38 adet Milli Park bulunmaktadır. Milli Parklar orman, step, sulak alan ve kıyı ekosistemlerindeki biyolojik çeşitliliğin korunması açısından büyük öneme sahiptirler. TRC2 Bölgesi sınırları içerisinde 1 adet Milli Park bulunmaktadır. Tek Tek Dağları Milli Parkı Şanlıurfa ili Merkez ilçesi, Harran ilçesi ve Akçakale ilçesi sınırlarında bulunan park ha lık alanı kapsamaktadır ve 2007 yılında Milli Park ilan edilmiştir. Milli Park alanı; Şanlıurfa il merkezi doğusunda 40 km mesafede güneye doğru ve Suriye sınırına kadar inen dağ silsilesidir. Harita 5-6- Tek Tek Dağları Milli Parkı, 2010 Kaynak: BELDA, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde 304 endemik tür olduğu belirlenmiş olup, bunlardan 58 tanesi Şanlıurfa ili çerçevesinde yetişmektedir. Milli Park alanının büyük bir bölümünde 26 Tanım, 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu ve 6831 sayılı Orman Kanunundan alınmıştır. 336

339 menengiç bitkisi (Pictacia Terebinthus L.) yayılış göstermektedir. Diyarbakır ilinde Milli Park veya Koruma Alanı olması için önerilebilecek alanlar şunlardır. Karacadağ Diyarbakır ile Şanlıurfa illeri arasında, Diyarbakır-Siverek eski karayolunun 42. km. bulunan volkanik dağ üzerinde çok sayıda endemik bitki türüne sahip alan önemli bir gen kaynağı durumundadır. Ayrıca Bozkır Ötleğeni nin Türkiye deki bilinen tek üreme alanı Karacadağ da bulunmaktadır. Küçük Kerkenez de alanda önemli sayıda üreyen bir diğer kuş türüdür. Karacadağ'da 66 familya, 269 cins, 535 tür, toplam 553 bitki taksonu yetişmektedir. Karacadağ'da 32 tane endemik bitkinin yetiştiği tespit edilmiştir. Bunlardan 3 türü Karacadağ'a özgü; 6 türü Güneydoğu Anadolu Bölgesine özgü; 23 türü ise Türkiye'ye özgü bitkilerdir. Alanda aşırı otlanma bitki türleri açısından tehlike yaratmakta olduğundan, dağın Milli Park ilan edilerek koruma altına alınması önerilmektedir. Dicle Vadisi Gerek yırtıcılar ve su kuşları gibi süzülerek uçan büyük türlerin gerekse daha küçük yapılı ötücü göçmen kuşların göç sırasında konaklayarak dinlendikleri ve besin sağladıkları en verimli alanlar Dicle nehri kıyısındaki sık doğal vejetasyonlu bölgelerdir. Dicle nehri ve kollarının belli kesimleri ayrıca Fırat Yumuşakkabuklu Kaplumbağası için kritik önem arz etmektedir. Dicle ye dökülen Devegeçidi çayı, bu bağlamda özellikle anılması gereken akarsulardan biridir. Devegeçidi Baraj Gölü Kış aylarında binlerce su kuşu barındırdığı gibi, üreme mevsiminde de kuşların kuluçka için uygun alanlar bulabildiği bir yerdir. Ancak, uygun kesimlerinin etkili koruma altına alınması halinde çok daha zengin bir tür çeşitliliğine ve canlı sayısına ev sahipliği yapması mümkün olacaktır. Alanda üreyen Pasbaş Patka, Yaz Ördeği ve kışlayan Vangölü Martısı dolayısıyla "Önemli Kuş Alanı" durumundadır. Eğil Ovası Diyarbakır ili, Eğil ilçesi çevresinde yapılan floristik araştırmalar sonucunda, 59 familya ve 187 cinse ait 326 taksonun yetiştiği saptanmıştır. Eğil ve çevresinde toplam 14 tane endemik bitkinin yetiştiği saptanmıştır. Buna göre yörede endemizm oranı % 4,3 tür. Bismil Ovası Alanda yüksek sayıda üreyen Leylek ve Toy dolayısıyla "Önemli Kuş Alanı" durumundadır. Bismil Gölcükleri; killi toprak yapısına bağlı olarak geçirgenliğin az olduğu birçok yerde yağmur ve sulama suları birikerek bazı kuş türleri için sığınma ve üreme alanı oluşturmaktadır. Kapladığı alanların oldukça küçük, su düzeyinin sığ olmasına karşılık bu yöreler çarpıcı bir tür zenginliğine sahiptir. Göksü Barajı 337

340 Diyarbakır ile Mardin illeri arasındaki bölgede, 2 si bu yöreye has 7 adet endemik tür bulunmaktadır. Tarımsal faaliyetler, aşırı otlanma, ağaç kesimi gibi zararlı faktörlere karşı bu bitkileri koruyabilmek amacıyla, bu bölgede bulunan Göksu Barajı ve çevresi koruma alanı olarak alınabilir. Ergani Ziyaret Dağı Diyarbakır ilçesi olan Ergani nin kuzeydoğusunda bulunan kalker yapıdaki dağda 1 i yalnızca bu dağa has 3 endemik tür bulunmaktadır. Aşırı otlanmadan dolayı yok olma tehlikesi altında bulunan türleri korumak amacıyla bu dağın da koruma altına alınması önerilmektedir Yaban Hayatını Koruma Alanları Nesli azalan ya da tükenme tehlikesi ile karşı karşıya olan yaban hayvanlarının doğal olarak bulunduğu alanlarda, ekosistem özellikleri bozulmadan; bu türlerin habitatları ile birlikte korunması amacıyla koruma altına alınan alanlardır. Bazılarında türlerin üretimi de gerçekleştirilmektedir. Şanlıurfa ilinde 1 adet Yaban Hayatı Geliştirme Sahası, 1 adet Yaban Hayvanı Üretme Yeri ve 1 adet Kelaynak Üretme İstasyonu bulunmaktadır. Kızılkuyu Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Şanlıurfa il merkezinin güneybatısında ha lık bir alanda, nesli tehlikede olan ceylan doğal yaşam alanı olup Şanlıurfa Ceylan Üretme İstasyonu nda üretilen ceylanlar burada doğal ortamlarına bırakılmaktadır. Alanda 400 civarında ceylan olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca bu alan nesli tehlikede bulunan toy un (Otis Terda) konaklama yeridir ve birçok yaban hayvanına ev sahipliği yapmaktadır. Ceylan Üretme İstasyonu Gölpınar Mesire Yeri nde 4 ha lık bir alanda kurulan Ceylan Üretme İstasyonu, daha sonra Şanlıurfa Merkez ilçe Yanıkçöğür Köyü Demircik Mezrasında yapılan 10 ha lık bir alanda bulunan yeni ceylan üretme istasyonuna taşınmıştır. İstasyonda 2008 Yılı Eylül ayı itibarıyla 91 adet ceylan bulunmaktadır. TİGEM Ceylanpınar Ceylan Üretme İstasyonu Orman Bakanlığı Avcılık ve Yaban Hayatı Dairesi Başkanlığınca ceylanları korumak ve neslinin devamını sağlamak amacı ile 1977 yılında Ceylanpınar Tarım İşletmesi nde kurulan ceylan parkında ceylan üretimi başlamıştır. Tesis, kullanılan parkın altyapı yetersizliğinden ötürü 1993 yılında yeni kurulan ceylan parkına taşınmıştır. Yeni ceylan parkı 825 dekarlık bir alana kurulmuş olup 800 ceylana ev sahipliği yapmaktadır. Birecik Kelaynak Üretme İstasyonu Kelaynaklar dünyada sadece Türkiye ve Fas ta bulunmaktadır yılından beri Birecik te yaşadıkları tespit edilen kelaynaklar, soyu hızla tükenen çok nadir göçmen kuşlarıdır. Birecik ilçesinin Kelaynak Koruma ve Üretme İstasyonu nda, 2012 yılı itibarı ile üretme istasyonunda 154 kelaynak bulunmaktadır. 338

341 Su Kaynakları Koruma Alanları Diyarbakır ilinde, 2014 yılında yeni bir pompa istasyonu yapımı planlanmaktadır yılında çapı 1600, uzunluğu 32 Km olan yeni bir terfi ve ishale hattı yapımı planlanmaktadır yılında 2. Etap içme suyu arıtma tesisi yapımı planlanmaktadır. Şanlıurfa ili içme ve kullanma suyu, Atatürk Baraj Gölü ve Birecik Baraj Gölü nden sağlanmaktadır. Diyarbakır ilinin içme ve kullanma suyu temini Dicle Barajı ve Gözeli Su Havzası ndan sağlanmaktadır. Her iki ilin içme ve kullanma suyu, içme suyu arıtma tesislerinde arıtılarak şehir merkezine verilmektedir. İçme ve kullanma suyu kaynağı olan içme suyu baraj göllerindeki suyun kirletilmemesi önem arz etmektedir. Baraj göllerini besleyen dere ve akarsular, evsel ve endüstriyel atık sular için alıcı ortam oluşturmaktadır. Şanlıurfa ili Akçakale, Ceylanpınar ve Suruç ilçelerinde atık su arıtma tesisleri bulunmakta olup, bunun dışındaki alanlarda atık sular arıtılmaksızın alıcı ortamlara verilmektedir. Bu durum atık suların içme suyu kaynaklarına karışmasına neden olmakta ve su kaynakları koruma alanlarında kirliliğe yol açmaktadır. Dicle Baraj Gölü çevresindeki yerleşimlerin atık sularının barajı besleyen derelere karışması sonucu baraj gölünde kirlilik söz konusudur. İçme suyu havzaları olan Şanlıurfa ilinde Atatürk ve Birecik Baraj Gölleri nin, Diyarbakır ilinde Dicle Baraj Göllerinin drenaj alanlarında bulunan yerleşim alanlarından ve endüstri tesislerinden kaynaklanan evsel ve endüstriyel nitelikli atık sular arıtılmaksızın doğrudan ve dolaylı yollarla derelere ve dereler kanalıyla da rezervuarlara ulaşmaktadır. İçme suyu havzaları içinde kalan yerleşmelerin ve işletmelerin atık suları, katı atıklar ve diğer kirletici unsurlar kontrol altına alınmalı ve gerekli önlemler alınmalıdır. İçme suyu kaynakları koruma alanlarında en çok karşılaşılan problemlerin başında; koruma alanlarındaki yerleşim birimleri ve işletmelerin atık sularının barajları besleyen sulara deşarj edilmesi, kaçak yapılaşma, istimlâki yapılmamış yerleşim birimleri ile ilgili problemler, mevcut yapıların dondurulması ve yerleşim birimlerinin katı atıklarının bertaraf edilme sorunları gelmektedir Sulak Alanlar Sulak alanlar, tropik ormanlardan sonra biyolojik çeşitliliğin en yüksek olduğu ekosistemlerdir. Pek çok tür ve çeşitteki canlılar için uygun beslenme, üreme ve barınma ortamı olan sulak alanlar, yalnız bulundukları ülkenin değil, tüm dünyanın doğal zenginlik müzeleri olarak kabul edilmektedir. Türkiye coğrafi konumu, geniş toprakları, topoğrafik yapısı ve farklı iklim bölgeleri sebebiyle, ornitolojik 27 açıdan özel bir önem taşımaktadır. Doğal veya yapay, devamlı veya geçici, suların durgun veya akıntılı, tatlı, acı veya tuzlu, başta su kuşları olmak üzere canlıların yaşama ortamı olarak önem taşıyan bütün sular, bataklık, sazlık ve turbiyeler ile bu alanların kıyı kenar çizgisinden itibaren kara tarafına doğru ekolojik 27 Kuş Bilimi ve Yaşama Alanları 339

342 açıdan çeşitlilik gösteren yerlerdir. Bölgemizde bu kapsamda değerlendirilebilecek önemli akarsular, baraj gölleri ve göletler mevcuttur. TRC2 Bölgesi nde 1 adet Sulak Alan Koruma Bölgesi ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde belirtilen sulak alanlar kapsamında belirtilen ikisi uluslararası öneme sahip 38 adet sulak alan bulunmaktadır. Şanlıurfarfa Birecik Gölü Sulak Alan Koruma Bölgesi: Şanlıurfa ilinde yer alan, ha. alanı kapsayan sulak alanın sınırları, 27 Mart 2008 tarihinde Ulusal Sulak Alan Komisyonu nca onaylanarak yürürlüğe girmiştir. Şanlıurfa ilinde, Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği kapsamında belirlenen 13 adet sulak alan mevcut olup bunlardan Atatürk Baraj Gölü ( ha) ve Karkamış Taşkın Ovası- Baraj Gölü ( ha) uluslararası öneme sahip sulak alanlardır. Atatürk Baraj Gölü ve Karkamış Taşkın Ovası ve Baraj Gölü sulak alanları potansiyel Ramsar alanlarıdır. Diyarbakır ilinde Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği kapsamında baraj ve göletlerin oluşturduğu toplam 25 adet sulak alan tespit edilmiştir. Bismil Taşkın Ovası, Devegeçidi Baraj Gölü, Dicle Baraj Gölü Kralkızı Baraj Gölü potansiyel Ramsar alanlarıdır. İldeki sulak alanlarda yaşayan türlerden bazıları arasında toy, leylek ve Dicle Fırat yumuşak kabuklu kaplumbağa sayılabilir. Toy, Bismil ilçesi civarında; Leylek Popülâsyonu Dicle Nehrini besleyen küçük dereler ve Devegeçidi Baraj Gölü çevresinde bulunmaktadır. Dicle Fırat yumuşak kabuklu kaplumbağa Dicle Nehrinde ve kollarında görülmektedir ancak Fırat Nehrinde yok olma sürecindedir. Türün devamlılığı için sulak alanların niteliklerinin korunması gerekmektedir. 5.3 ÇEVRESEL SORUNLAR Tüm dünyada olduğu gibi bölgemizde de çevre sorunları her geçen gün artan boyutlarıyla önemini korumaktadır. Özellikle kentlerdeki hızlı nüfus artışı, çarpık kentleşmeyi beraberinde getirmiştir. Bunlara ilaveten sanayi ve tarımdaki gelişmeler, kaynakların gereksiz ve aşırı kullanımı sonucu oluşan atık ve artık maddelerin miktarlarının artması, bu atıkların kontrolsüz olarak alıcı ortamlara atılması, düzenli depolama ve arıtma tesislerinin olmaması veya yetersiz oluşları çevre kirliliğini artırarak sürdürmektedir. Bu bölümde atıkların çevre üzerine olan etkileri bölgede hava, toprak ve su kirliliği başlıkları adı altında incelenip genel olarak bu kirliliğe neden olan etmenler ortaya konulmuştur. Tablo Bölge İllerinin Öncelikli Çevre Sorunları, 2012 Sorun Öncelikleri Diyarbakır Şanlıurfa 1. Öncelikli Sorun Atıklar Atıklar 2. Öncelikli Sorun Gürültü Kirliliği Toprak Kirliliği 3. Öncelikli Sorun Doğal Çevrenin Tahribatı Su Kirliliği 340

343 4. Öncelikli Sorun Su Kirliliği Gürültü Kirliliği 5. Öncelikli Sorun Erozyon Hava Kirliliği 6. Öncelikli Sorun Toprak Kirliliği Doğal Çevrenin Tahribatı 7. Öncelikli Sorun Hava Kirliliği Erozyon Kaynak: DİÇŞM, Diyarbakır'da yaşanan çevre sorunları, önem sırasına göre; atıklar, gürültü kirliliği, doğal çevrenin tahribatı, su kirliliği, erozyon, toprak kirliliği ve hava kirliliği olarak tespit edilmiştir. Şanlıurfa'da yaşanan çevre sorunları, önem sırasına göre; atıklar, toprak kirliliği, su kirliliği, gürültü kirliliği, hava kirliliği, doğal çevrenin tahribatı ve erozyon olarak tespit edilmiştir Atıkların Çevre Üzerine Olan Etkileri Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi katı atık alanında oluşan sızıntı suları dereye karışmaktadır. İşletmenin başlamasından önce zemin etüdü yapılmamıştır. Atık toplama araçlarının tekerlerinin yıkama ünitesi bulunmadığı için kirleticiler tekerler ile çevreye yayılmaktadır. Dereye akan sızıntı suyu yüzey sularının kirlenmesine yol açmakta aynı zamanda yeraltı suyuna karışmaktadır. Atık toplama sahasında gaz toplanmamaktadır. Yetkililer atık gövdesinde kazılmış boşlukları kullanarak patlamaları önlemektedir. DBB çöp sahasında çöp yakımı tam olarak gerçekleşmediğinden riskli tıbbi atıklar bütün sahaya yayılmaktadır. Sahanın çevresindeki çit işlevini kaybetmiştir, böylelikle sahada yetkili olmayan kişiler kolaylıkla sahaya gelerek atıkları ayırmakta ve hayvanlar da sahaya girerek yiyecek aramaktadırlar. Şanlıurfa'da katı atıkların yerleşim yerlerine yakın boş arazilerde, düzensiz olarak depolanması önemli çevre sorunlarına neden olmaktadır. Bu sorunları gidermek için Şanlıurfa Belediye Başkanlığının öncülüğünde 10 belediyenin katılımıyla Katı Atık Belediyeler Birliği kurulmuş, 2009 yılından itibaren birlik üyesi belediyelerin katı ve tıbbi atıkları birliğe ait düzenli depolama tesisinde bertaraf edilmektedir. Tesise getirilen atıkların; toplum sağlığına, yüzeysel ve yeraltı sularına, toprağa, havaya etkileri, atıklardan oluşan gaz çıkışı, yangın ve patlamalar, atık işleriyle uğraşan şahıslardaki iş hastalıkları ve atıkların yarattığı görsel kirliliğin oluşmaması için işletmeci tarafından gerekli önlemler alınmaktadır. İlimizde ayıklama, yakma, kompostlaştırma vb. tesisler bulunmamaktadır Hava Kalitesi ve Kirlilik Hava kirliliği genel olarak ısınmada kullanılan yakıtlardan, araçların egzoz gazlarından ve sanayi emisyonlarından kaynaklanmaktadır. Kullanılan bu yakıtların miktar ve kalitesi hava kirliliğine doğrudan etki etmektedir. Kentlerin yerleşme düzenleri, morfolojik durumu, hava akımları ve orman varlığı havanın temizlenmesinde önemli etkenlerdir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığının il teşkilatlarına yaptırdığı Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanter Değerlendirme Raporunda hava kirliliği Şanlıurfa da beşinci, Diyarbakır da ise yedinci öncelikli çevre sorunu olarak ortaya çıkmıştır. 341

344 Diyarbakır'da hava kirliliği oluşumunda etkili olan faktörler öncelik sıralamasına göre; sanayi, topografik faktörler, meteorolojik faktörler, trafik ve evsel ısınma kaynaklı olduğu tespit edilmiştir. Diyarbakır'daki hava kirliliğinin giderilmesinde karşılaşılan güçlükler, önem sırasına göre; yaşanan güçlüğün kaliteli yakıt temininde zorluklar, yeterli denetim yapılmaması, kurumsal ve yasal eksiklikler, ateşçilerin eğitimsiz olması, mali imkânsızlıklar ve toplumda bilinç eksikliği olarak tespit edilmiştir. Hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla, Diyarbakır merkezde alınan tedbirler arasında; kaliteli yakıt kullanımı, bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmaları, ağaçlandırma çalışmaları motorlu taşıtların egzoz gazı ölçümleri, sanayi kuruluşlarının emisyon izni almaları, denetimler uygulanmakta iken sanayi tesislerinin yerleşim yeri dışına çıkarılmaları konusunda herhangi bir çalışmanın yürütülmediği tespit edilmiştir. Diyarbakır ilçelerinde hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla alınan tedbir türlerinden olan denetim tüm ilçelerde yapılmakta, bunun yanında Ergani, Bismil ve Silvan'da egzoz gazı ölçümleri yapılmakta, Ergani, Bismil ve Çermikte ağaçlandırma çalışmaları yapılmaktadır. Diğer ilçelerde ise hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla denetim dışında herhangi bir tedbirin alınmadığı görülmektedir. Şanlıurfa'da hava kirliliği oluşumunda etkili olan faktörler öncelik sıralamasına göre; meteorolojik faktörler, evsel ısınma, topografik faktörler, trafik ve sanayi kaynaklı olduğu tespit edilmiştir. Şanlıurfa'daki hava kirliliğinin giderilmesinde karşılaşılan güçlükler, önem sırasına göre; toplumda bilinç eksikliği, mali imkânsızlıklar, ateşçilerin eğitimsiz olması, yeterli denetim yapılmaması, kaliteli yakıt temininde zorluklar ve kurumsal ve yasal eksiklikler olarak tespit edilmiştir. Hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla Şanlıurfa merkezde kaliteli yakıt kullanımı, motorlu taşıtların egzoz gazı ölçümleri ve denetim tedbirleri alınmakta fakat diğer önlemler alınmamaktadır. Şanlıurfa'nın tüm ilçelerinde hava kirliliğinin önlenmesi amacıyla kaliteli yakıt kullanımı ve denetim uygulanmakta iken sadece Siverek, Viranşehir ve Akçakale ilçelerinde, motorlu taşıtların egzoz gazı ölçümleri de yapılmaktadır. Harita 5-7- CO2 Ortalamaları,

345 Kaynak: İÜ, Tablo Kükürtdioksit (SO2) ve Partiküler Madde (PM10) Konsantrasyonları, Kış Ortalama (µg/m3) En düşük En yüksek SO2 PM10 SO2 PM10 SO2 PM10 Batman Diyarbakır Şanlıurfa Mardin Gaziantep Kaynak: TÜİK, 2012i. Diyarbakır da özellikle kış aylarında yoğun bir hava kirliliği yaşanmaktadır. Kentte doğalgaz altyapısının yetersiz olması, dolayısıyla ısınmada kömür, odun, fueloil gibi fosil yakıt kaynakların kullanımına devam edilmesi ve bu yakıtların kalitesiz oluşu, bu kirliliğin en önemli nedenleridir. Trafik ve sanayiden kaynaklanan emisyonlar da hava kirliliğine neden olan diğer etmenlerdir. Her iki ilde de özellikle hasat mevsiminde yoğun anız yakımı görülmektedir. Vahşi çöp depolama alanlarında çöplerin kontrolsüz olarak yakılması da hava kirliliğine neden olan etmenlerdendir. Kirlilik seviyesinin düşürülmesi için kullanılan yakıtların kalite denetimlerinin yapılması, kalitesiz yakıtların kullanımının engellenmesi, bacaların filtrelenmesi, binalarda ısı yalıtım çalışmalarının yaptırılması ve doğalgaz kullanımının yaygınlaştırılması ve altyapısının geliştirilmesi çalışmaları yapılmaktadır. 343