MARMARA ONiVERSiTESI . L ESI. ilahiyat F D R isi SAYI: 3

Transkript

1 MARMARA ONiVERSiTESI ilahiyat F D R isi. L ESI SAYI: 3 İstanbul

2 islam MEDENiYETiNDE CAMi Y. Doç. D:r. Cahid BALTACI AJ İslam.Oünyasında Mabede Verilen İsim ve Camiin Menşei : Müslümanların topluca rbadet ettrkleri yere <<Mescid» veya. «C-ami>) denilmektedir. Bu ~ki ıstılaiı, biribirinin yerinde kullanıldığı gibi bazan ikisi birl~kte <<Mescidü'l.,cıami» şeklinde de kullanılmı:şıtır. Isla,m'ın ilk de~ virlerinide :iıbadeth.aneler <<Mesdd» adıyla anıl:trken daha sonra küçük ibadethaneler <<Mesıcid», cuma ve bayram namamarının kılındığı bihriiık ibadethaneler «Cami» adıyla arujmaya ıba!şlamıştır. Bununla beraiber bazı İsla in memleketlerinde küçü:kjbüyük bütün :übadetıhanelerin de <<Mescid» adıyla anıldığı müşahede edilmektedir. Mes cid kelimesi arapçada <~dik durmak, eğilmek,!baş eğ.meık, alın ve burnu birlikte yere koymak» manalarma gelen s c d (~) sülasi (klokünıden ism-i mekıandır. <<Secde edilen yer» manasını ifade eder. Bu keliımenin S~mıi dil ailesinden olan Arami Dili'ndeki <<Masged». kelimesinden arapça'ya geıçtiği ileri sürülmeiktedir 1 Caimi kelimesi ise arapça-da «parçaları bir araya toplamak,!bir şeyin lbiır 'kıs'mını diğer kısmına kaıfınıak, uzlaştırmak, barıştırırnak bir işe azınetmek ve elbise giyrnek manaılarını gelen c m a (~) sülasi kökünden ism-i faildir. «Bir araya toplayan, bir arada uzlaştıran>> manasını if.fıde eder. Hicretin IV. asrından sonra kuhanılma(ya başlanmıştır. Mes cid kelimesi Kur'an-ı Kerim'de tekil, çoğul ve iısim tavılaması Şeklinde 25 yerde.geç me'ktedir. Tekil (ımüfre!d) hıalijyle a1tı yerde 2 ; çoğul 1 Joris- Pedersen, Cescid, İA, VIII, ı. İst ' 'Araf Süresi, ayet, 29, 31; Tevde, 107, 108; i.sra, 7;. Kehf, 21.

3 226 Cahid Baltacı (cemi) haliyle yine altı yerde 3 ve isim tamlaması (izafet ter!kilbi) şeklinde de 15 yerde 4 geçmektedir. Hadrs kitaplarında' 5 ve diğer ~slam kaynaklarında 6 da <~escid»!kelimesi malbed manasında!kullanılmıştır. İslam dünyıasında ~mabedi ifade etmek için bir de <<Musallfı» ( ~) kelimesi kulianılmıştır. Bu kelime <SaHa» ( ~ ) kökünden gelip namaz ıkı'lınan yer deımektir. Namaz!kıa.ana da <<musalli» denilmektedir. ~sıtılah olarak <~usalla», mescid ve caımiler dışında umumiyetle bay;raım, cuma ve cenaze namazlarının \kılındığı, üstü aıçıık:, geniş :i!badet ~erlerine Musalla denildiği ıgötüimeıkıtedir. Bu kelime, Ku~'an-ı Kerim'de bir yerde 7 mescid manasında kullanılmıştır. Rivayet.e göre de Hz. Peygamber, Beni Seleme'e aid bir <<Musaila»da!bayram namazı!kıldırm:ıştır8. İstiska namazlarını da <dvlusalla»da kılm:uştı. Cenaze namazlarının kılındığı yerleil'e de <<.MusaHa» denilmiştir 9 Makrizi de. Ka!hire'de mescidler dışında 8 <<Musalla»dan bahsetmektedir10. İslam dünyasında mabedi ifade eden ıbaşka bir kelime de <<Nazamgah» ( j l1) dır. FaTısça bir kelime olan <<Namazgah», namaz kılınan yer manasını ifade etmektedir. İranlılar, mescid yerine «Namazgah» ismini kullandıkları ıgibi «Seccadegah» ( 0 \S c~ ) te~kiıbini de kullanmışlardır. Türk..ıİslam dünyasında ise <<Na.mazıgah», <dv.iusalla» karşılığı olarak kullanılmıştır. Şehir dışında da terniz bir yerde mihraıb ve minber lmnulmak suretiyle.cuma, bayram namazlarını kılmak ve revkalade,günlerde halkı bir araya toplamak için yapılmış bir yerdir. Eskiden uzun yollarda ker!vanların konak yerlerinde namazıg.ahlar bulun- 3 Bakara, 1'14, 187; Tevbe, ı 7, ı8; Hac, 40 Cin, ı8. 4 Bakara, ı44, ı49, ı5o, ı91, ı96, 2ı7; Maide, 2; Enfal, 34; Tevbe, 'l, ı9, 8; İsra, ı; Hac, 2'5; Fetih, 25, 27. s Buhari, Salat, bab, 48, 55; Müslim, Mesacid, bab, III, hadis, ı6; İbn. Hişfuı;ı, s. 233, 25ı, 2'52, 2 59, 260, 294; Taberi, I, 240; Mesüdi, Mürücü'z-zeheb, IV, 140; Belazuri, Fütühu'l-buldan, s. 348; Yakut, Mu'cemu'l-buldan, IV, Bakara, ı25..a Buhari, Salat, 90, Iydeyn, 6; Taberi, I, ı2sı. 9 Müslim, İstiska, bab. I, ı. «Kadrini seng-i musallada bilip ey Baki, Durup el.bağlayanlar karşma yılran saf saf Baki ıo el..;.hıtat, IV, 334.

4 İslam Medeniyetinde Cami 227 maktaydı. Buralar, namaz kılanları güne ten korumak için ağaçlanrdırıl ve yanlarına a!bdest alacak yerler yapılmıştı. mış Bl Camiin Tarihçesi ve Gelişmesi: Yeryüzünde ilk ev ve ilk m8jbed Meikke'deki E.!aıbe olduğu gibi 11 İslam tarihinde hususi m!ahi!yetteıki itk mecsid de Mekıke'deki Arnmar b. Yasir'in evindeki mesddtir 12 Bundan sonra yine Mekke'de Hz. Ebu Bekir'in evinin bir kısmını me.scid olarak tahsiıs et'tiğinp 3 bilme~teyiz. Hz. Muhammed, arkadaşı Hz. Ebu Belkir'le 62:2 yılında Mekıke'den Medine' ye hicret ett~klerinde de Medine topralklarındaki Kulba köyünde Gülsüm b. el..:hidm'in evine misafir olmu ve burada Kur'an-ı Kerim'de <<takva üzere inşa olunan mescid diye iba!h!sedilen 14 İslam tarihinin ilk umumi mescidini inşa etmrşti 15 Baışka bir ri vayete götre de Hz. Peygamber Kuba'ya geldiğinde burada daha önce M~kıke'den Medine'ye IJ:licret eden müs1ümanlar tarafından yapılmı olan bir mescid buldu 16 Hz. Peygamber Kuba'da muhtelif rirvayetlere göre 3, 5, 8, 14 veya 22 ıgün kaldık!tan sonra Medine'ye hareket e'tti. Medine'ye geldiğinde serbest bıraktığı devesi, anne tarafından ataları olan Benu Neccar yurdurnda.çöktü. Burası Sehl ve Sülheyl aığında i!ki y.etiımin elindeydi. Hz. Peyıgam!ber bu arsay a <&1escid-i Nebevi»yi inşa ettitmek istedi. Öksüz~ lerin arısayı parasız verme teklifleri kabullenmeyerelk 10 dinara arsayı satın aldı. Bu arsaya en yakın ev, Hz. Ebu» Eyyubi'l-Ensari'n'in eviydi. Hz. Pey.gamJber, mesıcidin inşaası 'tama;mlanmcaya kadar burada kaldı. Mesc:idin planını bizzat :kendisi çizdi. Bu plan üç bölümden meydana geliyordu. Mescid, ızulle ve sufd:'e diye bilinen eğ i!tim ve öğreti:m yeri ve kendi evleri. Dikdörtıgen 'b!çiımindeki bu plan daha sonraki lbüıtün camiler için örn~k olacaktır. Medine'deki ıbu ük büyük mesıcid -ki bundan önce de Medi!l1e'de hususi mahiyette mescidler vardı.- etrafı duvarlarla çevrilmiş sade bir yapı idi. Malzeme olarak güneşte kurutulmuş kerpiç, taş temel ve hurma ağa,çları kullanılmıştı. Mes'cid'in lkılble tarafınıı Al-iı:nnan, 96. ıa M. Hamidullah, İslam Müesseselerine Giriş, İst. 1982, s. 45. (İbn Kesirden naklen). 13 Buhari, salat, bfub, 86; İbn Hişam, s Tevbe, İbn. Hişam, s. 337; Taberi, I, 1260; İbn. Sa'd, I, 6; Mesüdi, Murüc, I,V. IV, Belazuri, Fütühu'l-buldan, s. ı.

5 22$ Caiıid Baltaci da,ki bu zaman kııble Medine'nin kuzey ellietinde!bulunan Kudüs',j doğru idi- hurma ağacı-gövdeleri bir süttun vazl!fesini görmekte ve hurma yapraklarından yapılmış fbir da.ma destek o1maktaydı. Buraya Suffe veya Zulle denilmekteydi. Bu bölümün doğu kısmında ise Hz. Muhammed'in ailesi için bir!kaç oda inşa edilmişti. Krblenin Kaibe'ye Ç evirilmesinden :sonra ise, yeni k1ble tarafı olan cenub tarafına sütunlar üzerıne oturtulmuş çatı yapılmı:ştı. Zira Hz. Pey;ga mber, burada bulunan fbir hurma kütüğüne dayanarak vaaz veriyor ıve hujtbe okuyordu. :Medine'deki bu Mescid-i Neibevl'nin dışında Hz. Peygamberin sağlığında daha dokuz me scidin ibulunduğu 17, ibunla.rdan lbaışka. da Ri:y~d ve Dalıran arasındaki Cuvasa'da cuma!kılınan bir mescidin bulunduğu 18 yine Buhar!' nin salıiliinde zikredi:1me!kltedir. Yine tarihi kaynaklar, Medine'deki bütün bu mesc:idlerden önce Medineli i1k müslümanların cuma kıld:ıjkları bir mescidin 'bwunduğuna işaret etmektedirler. Zira Hz. Peygamber, Medine'deki sayıları henüz yirmiyi aşmayan bu müslümanlara Cuma namazını kılmalarını yazmıştı 19 Bunlardan sonra İslam'ın yayıldığı her yerde yeni binalar in a etme!k veya eski yapıları tahvh etmek suretiyle çok sayı:da camiler tesis edilmiştir. Osmanlılarda f ethedilen bir gayr-i müslim beldenin en büyük mabedini «kılıç hakkı» olarak camiye tahvil etmek adetti. Cl Cami Mi'marisi: İslam dünyasında inşa edilen bütün camiler için ilk örnek, şüphesiz Medine'deiki Mes cid-i Nebevl'dir. Bu mesc:idin dilkdörtıgen planı bütün camilere yön vermiştir. Fevkahlde bir durum olmadığı müddetçe bütün ca miler dikdörtgen planına göre inşa edhmiş1erdir. M escid-i Nebevl'nin dikdörtgen şeklinde inş~aası ise Hz. Peygamberin ilk safta namaz kılmanın daha sa:vaiblı olduğunu haber veren hadis-i şerifine dayanmaktadır. Müslüınanların, Hk safı mü:mkün olduğu kadar geniş tutmak düşüncelerinden dikdörıtgen tipi plan ortaya çıkmıştır. Hz. Ebu Bekir. ve Hz. Ömer deıvirlerinde fetbedilen yerllerde kurulan camil-er de orduıgah cıamileriydi. [Bu camiler kerpi!ç duvarlada çevrilmiş ve güne~ kısmı ör- 17 Bu mescidler şunlardı: Mescid-i ibeni Amr, Mesois-i Saide, Mescid-i 'Abid, Mescid-i Seleme, Mescid-i Rabih, Mescid-i Zurayk, Mescid-i Gıfar, Mescid-i Eslem, Mescid-i Cüheyne. Ebü Davud, Kitabu'l Merasil, Kahire, 1310, s M. Hamidullah, İslam Müesseselerine Giriş, İst. 1981, s Age. s. 50.

6 İsl~m Medeniyetinde Cami 229 tülerek g:ölgelik haline getirilmrşti. Hz. Ömer devrinde Hz. Amr b. As. 'tarafından Mısır'da Fustat'ta yaptırılan cami de hurma ağacından yapılmış direkler üzerine oturan alçak çatılı ve ~ç avlusu bulunmayan bir yapı idi. Bu ilk camherde minare bulunmamaktaydı. Müezzinler, çardağa çıkarak ezan okurlardı. Tarihçi İbnu 'Zeyyad, 6;56 yilında Amr Camiinin dört köşeli bir minaresi bulunduğunu kaydeder. 673 yılında ise Amr Camii genişletilerek dört köşesine dört nünare eklendi 20.. Yine <dv.[ih rab»uı da ilk defa bu camide ortaya çılktığı sanılmaktadır. Emeviler devrinde bir taraiftan eski camher yenilenirken bir taraftan da büyük camiierin yapl'mına ba şlandı. Halife Aıbdü'l-Melik'in Kudüs'te yaptırdığı ve yanlış olarak Ömer CaJmii de denilen cami, Abdü'l Melik tarafından yine Kudüs'te 702'de yaptırılan Mescidü'l-Aksa ilk bü- yük eamijerdendir. İslaım cami tarihinde c.ami ıni'mariısine tesir eden önemli bir cami de Şam'daki Emeviyye Ca mtdir. Halife I. Velid zamanında Joennes Kilise'sj yerine inşa edtlen Emeviyye C ;miin planında da Medine'deki Me scid-i Nebeviyye'nin planı örnek olmuştur. Af!Jbasiler devrinde Ca mi mi'mariısi çevrenin de tesiriyle yeni gelişmeler :göster:miştir. Malze.me olarak tuğlanın kullanılma sı ve caminin dışında bulunan ve <<Malviye» denilen minare bu devirde ortaya çl'kmıştır. A:yrl!ca 'Cami inimarisinde ilk defa sivri kemerler yine Abbasiler devrinde kulalnrlml!şıtır. Bugün Ablb8.:si Caımi miinadsini Mezopotamya'da iki cami temsil etmektedir. Biri Samarra Ulu Ca mii, diğeri de Ca.ferriyye şehrindeki Ebu Dülef Camiidir. Diğer leri yl!kılm:tşıtır. MIJsırda bağımsız bir devlet kuran Tolun-oğulları devrinde de cami mimadsi dıış görünüşii i tilbariyle estetrk ibir gorünüme ikavuş'mu5; dış durva~lara açılan pencereler.le kblbasiler devrindeki kale görünümünden kurtulmuştur. Mısır'da taş bol olmasına rağ,men Samarra geleneğinin devamı olarak yapıda tuğla ve alçı kullanılmıştır. Mıs1r'da Fatımiler devdnde inşa edilen ca milerde. i!se esiki Sasani san' atının da te:siriyle süslü bir cephe mimarisi ortaya çıkınışıtır. Fatımi köleierinıden eevher, 964'te Mısır'ı eje geçirerek Fustad yakınında Kahire şellırini kurarak burada 'de ei-e:zher Camii'ni Şam'daki Emeviyye C&miinin planını örnek aiarak inşa ettiririken, el~ha!kim'in 1003'te i:k:mal ettirdiği camiinin cephesinde taş iş çiliğinin kaliteli örnekleri sergilenmiş~it. 20 Meydan Larousse, İst. 1981, Il, 749.

7 230 Cahid Baltacı İ:Lk Müslüman Türk devleti olan Karahanlılarda iıse milirabdaki alçı süsleme, milirabönü ku:bbe ve enine genişleyen mekan daha sonraki Tüm-İslam eserlerine örnelk olacaktır. Onüç kuşaklı ve süslü tuğ"la minare ise ayrı bir orjinalliği temsij. etmektedir. X. ve XL asırlarda yaşayan Gaznelilerden günümüze hiç bir cami intikal eıt,memeikle bera!ber, tar:nıi kaynalklar ve kazıların ortaya çıkardlığına ıgöre ilk mihrabönü k!uhbe ve Hk ahşa'b camiler bu devirde in.şa ettirilmiştir. Büyük Selçuklular zamanında camiierin mi!hraıblarının aıçılarla sıüslendiği, dört eyıvanlı C'amiler inışa edildiği, tuğ-ladan eyvanlar üzerinde ısatıhi kemerierin ortaya çıktığı görülmektedir. Duvarların çiniler le ve nesiıh, kcı.fi hatlarıyla süslendiği hhlinmeldedtl:'. Bu devirde de Kara!hanlı ve Gaznelilerde olduğu gi'bi önce kublbe :sıonra dört eyvan şeması ön planda tutulımuştur. Büyük Selçuklulardan sonra ortaya çılkan aıtalbey'lerde de cami mimari!sinde önemli gelişmeler olmuştur. Halep ve Musul Aıtaıbeklerinden olan Ze.nıgHer zamanında camilerde ımermer kaplama ve mozaikler dikkati.çekmektedir. Bu devirm ~camileri umümiyetle aıvluya üç kemerle.açılmaık!tadır. Türk ve Çerkez asrllı olan Memlükler de cami ımimarisinde Türık Arap uslüplerinin karrşımından meydana gelen yeni bir sentez ortaya.koymuşlardır. Camilerdeki kare bir kuşat'ma duvarı Arap ve taç kapı sındaki süslemeler Selçuklu uslübunu taşımaktadırlar. Selçuklu tesirinde.gelişen İlhanlı camilerinde yaivaş yavaş kub!benin bütün mekana h.ajkim olmağa başladığı görülmektedir. Tezyinat olarak renlkli çinilere yer verilmiştir. Safeviler devrinde ise Se,J!çulklularda olduğu gi:bi cami mimarisi, göz alııcı taç kapısı,.camilerin iç ve dışının göz ahcı çinileri ve uzun yazı frizleri ile dikıkaıti çekmektedir. Bu devirde bilhassa meşihedlere önem veriılm~ş ve sekiz!köışeli plan uyıguianmrştır. Bu devirıde bazı kubbelerin ~çi ve drşı zengin çini, hatta altın yaldız1arla kaplanmı-ştır. Hindilstan'da kurulan Türlk-İslam devletlerinde cami mimariısi, Tlürk -İran ıve Hind san'aıtiarının teısiri altında.gelişmi:ştir. Bu bölgede yanyana üç kub!benin ör'ttüğü enine genişleıyen bir mekanda gelişen bir plan, da.t'l!teıa gi'bi Ö rülmüş mermer iışçihği ve Hind saraylarında kullanılan malzemenin camide de kullanılma'si dik!kati çeıkme!k.\tedir. Anadolu Se~çulkhrları devrindeki cami miırharisinin üç devir geçirerek geliştiği görülmektedir. İLk devirde Arap c arnilerinde olduğu gibi Selçuk camileri sütünlu ve düz damla örtülmüştü. İk inci merhalede ca-

8 İslam Medeniyetinde Cami 231 mi tavanları tonozlarla ve lkuıbbeler le örtü1meye başladı. Bu dönemde küiçü]tülmüş de olsa camilerde üstü açık avlula;r bulunmaktadır. Üçüncü merhalede ise, ca,mileri :soğuk ve sıcağa karşı korumak maksadıyla üstü açıık 'kısımlar 'kubbelerle örltüldü. Sel!çuk c8.ımilerinde ağaç ve taş sütunlar kullanılmıştır. Ma~din ve Diyarbalkır böl!gelerinde devlet ıkuran Artuklular devri cami mimarisinde iıse aıvlusu tbulunmayan camilere, yivli kuıbbelere ve enine geni'şleyen bir plana ra'stlanmaiktadır. Selçuklulardan.sünra orıtayıa çıkan Analdolu Beylikleri devrinde ise cami mimarisi, Selçukludan Osmanlıya geçiş dönemini yaşamıştır. Tek kublbeli camiierin ortaya çık.rşı, camllerin önüne son cemaat yerinin eklenm~si V'e cephenin mermer lev!halarla kaplanıması Anadolu Beylikleri devrinin özell:i!kleridir. Islam Medeniyeti'nde caımi mimarisinin en parlak devri olan Osmanlı devri c ami mirasini altı devre ayıraralk incelemek mümkündür: 1 - Bursa uslubü : (1335-1:501). Bu devir mimarisi Türkistan ve Selçuklu mimarisini andıran ve Sel!çulkluların devamı olan!bir mimaridir. Camilerde umfıımiyetle ter:s T planı uylgulanmış, kulbbeler doğrudan doğruya köşe bin'giler.i üzerine oturtulmuş ve sütun yerine ayak kullanılm:ı;ştır. Bu devir'de Selçuklularda olduğu g:cbi ıçini kaplaımalar bolca kullanılmıştır. 2 - Klasik Uslub : (: ). Edirne Üç'şerefeli Camii ve İ'Stanbul Bayezid Camü ile başlayan bu dönemde kubbeler ka'snak üzerine otur~ tulmuş, karnaslı ve bakla:valı ısütunlar kullanılmıştır. Kubbeleri tutan kemerler, büyük sütunlara isnad ettirilmiştir. Bu devirde merkezi kulıbenin dışında yarım kulbbeler de kuhan:ill.arak mekan.genişliği sağlanmrştır. Bu devir III. Ahmed devrine kadar gelir. 3.. Lale UslUbu : ( ). Bu deıvirde klasrk devrin ağırbaşlı ve sert çizigileri yerine mimaride çiçek ve nebat kııvrımları hakim olmuştur. Bu devir I. Sultan Mahmud devrine kadar gelmiştir. 4- Barak UslUbu : ( ). Bu devir, cami mimarisinde deavrupa'nın ta:klid ediilmeye başlandığı devirdir. Avrupada ortaya çıkan Rönesans san'atı, Rokıoko, IBarok ve Louis uslulbiarının tesirleriyle mimari es erler meydana getirtlmiştir. Mimari lkla'sik mahiyetinden tıamamen ayrılmış, sütunlar incelmiş, başlıikiarda korna:s yerine barokun kıvrımlı yaprakları,.rokay uslubunun deniz tarağı şeklindeki bezemeleri kullanılmış ve duvarlarda,çini kaplama yerine freskler yer almı'ştır. 5- Ampir UslUbu : (1808-1H75). Bu deıvir, Fransa'da Napoleon devriındıe ortaya çıkan bir uslubun talklidinden başka bir şey değildir. Bu

9 232 Cahid Baltacı usluibun karekteri, göımme düz yarım sütunlar, daire kavsi pencereler ve pa1rnetlet le süslü başlı'kiardır. 6 _. Yeni Klasik U slilb : (187'5-1923). Bar ok ve Arnpir usullerine ka.r:şı mimariyi millieşıtirmek maksadıyla ortaya ç:ııkmıış bir uslubdur. Bu usllllbda eski kla,siik devrin sivri kemerleri ve karnaslı sütunlar kulla~ nılmışsa da büyük camilerdeki unsurlatin küçüık camilerde de kullanılmak ts:tentlımesi ve dini.mimari unsurlarının sivil mimaride de kullanılmasıl neticesinde uslllıba bir takltd.mahiyeti verdiğinden sonradan terkedi1m-iştir. İstanbul'da bu uslulbta Aiksaray ~alide Camii ve Mimar KemaJ.eddin tarafından Bosıtarrcı Camii inşa edilmiıştir 2 ı. Dl Camiin Unsurları: Hz. Peygamber devrinde sade yapı olan camiler, zamanla ilave edilen bir rçıok unsurlar ve tezyineı.ıt ile müstakiıl bir mimariye kavuşmuştur.. İ 1 sl3:m'a :giren her milletin bedii zevkine g:öre şekil alan bu ca.mi mimarisi şüplıesiz Osmanlılar devrinde en yükseık merhaleye ulaşmıştır. Keza Peyıgamber asrında basit unsurlardan meydana gelen. ealmi manzumesi, zamanla ilave edilen unsurlada kamil bir manzume k!ompleksi ha. lin e gelmiştir. Bu unsurları şöylerce sıralamak mümkündür: 1 -' Mihrab : Keliıme olarak Y? <<Harabe» kökünden gelir. Oda, hücre, kö-şk, başköşe anlamlarına gelir. Kur'an-ı Kerim'de namazın Mesdd-i Harama, yani Kaıbe'ye dönülerek kılınmaısı emredilmektedir22. Hz.. Peygaımlber de bir hadiıs-i 'Şerif'lerinde aynı emri tekrarlamaıktadır23. l}stılahta eamilerin ikllble duvarında, yarım daire şejdinde ve öne doğru oyuk olan yere milirab denir. Kez.a en ii eri meıvik.ie de mihrajb denilir. Namaz kılarken i!mamın durduğu milirabın men'şemi; müısıteşriikler kiltsedeki papaz odasına veya Budiıst hücresine bağlamak isterlerse de 24 gerıçekıte milirabın namaz esnasında imarnın cemaattan önde!bulunma zaruretinden ve cemaat i'çin önde bir saflıfk yer kazantina düşünces inden doğıduığu anlaşılmaktadır. Kur'an-ı Kerim'de «mihrab» kelimesi hücre, köşk manasına kullanilm1ştır5. tsıam'ın :ill.k devirlerinde hıentüz cami mimarisi ge1işımemiş oldu- 21 Celal Esad Arseven, San'at Ansiklopedisi, İst. 1975, V, 2088, Bakara süresi, Mezahibu erbaa fter.) I, İA, VIII, 3'1. 25 Al-i İriıran, 37, 39.

10 İslam Medeniyetinde Cami 233 ğurrdan bu,devirdeki ea:milerde hücre şeklinde miıhrab ortaya çıkmamış ve k:ıjble, bu cihete konulan renkıli taşlarla veya levhalarla göısterilmiştir. Hz. Pıeyıga.m'ber de namaz kılarık en önüne «sütre» koyaırdı. VITI. asırda tsıaım mimadsi gel:i:şince camilerde mifhrablar da ortaya çıkmıştır. Mrhrafblar, cameerin en muhteşem yerleridirr. ]slam dünyasında alçı, tuğla, taş, mermer veya ıçin~den,mufhteşem mihrablar yarpılmıştır. Bunlar, bölgenin san'at atmosferine göre çeşitli tez yinatı havi olmuşlardır. Anadolu Se]çukluları'nda çok tezıyinaftlı taş ve çini millrablar; Osmanlılaıda buna nisıbetle daha sade ve fakat ıson cemaat verinde de konulan mi:hra!blar djjkkat çe[rmektedir. 2 - Minber : ( ~) (Arapça'da ~ «nebera» (yüksek olmak) kökünden gel'mekte ve yüksek yer, iskemle, semer, sedye manalarını ifade et mektedir. Istılahda, cuma ve ıbayram namazı kılınan yerlerde haltipierin hutbelerini okumak ~çin üzerine çııktıkları basamalldı yerlere ~minlber denilmeklteıdir. 'Miihrabın sağ tarafında ve kı'ble duvarına di[{ ıolarıak durur. Hz. Muhammed devrinde camilerde h miiz m~hraib olma;dığı halde minber, bizzat Hz. Peyga:m'ber tarafından tesis edilmiştir. RiJvayete göre ahşaptan olan bu ilk minlberin ağacı tarfa, yani ügm ağaıcı olup Medine civarındaiki ormanıdan getirilmişti. Hz. Pey1.gaımberin bu minherine a'vaıd adı verilmekteydi 26 Bunun iki basamağı ve!bir kürsüsü hulunımaktayıdı 27 Hz. Peyıgamlberden sonra Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer de aynı miniberi kulland1jlar. 56/6!57 tariılıinde Hz. Muaıvjye bu ımin'beri Şam'a nakletmek isıtediryse de bunda muvaıf!fak olamadı ve fakat 6 'basamak ilarve e'tıtirdi. Daha :sonra da Abdu1meljjk ile 'Velid, aynı şekilde. bu minberi Şam'a nakletmeyi düşündüler: 28 Bununla beraber Emeviler, başlka miniherler de yaptırdılar. Halife Muaviye, Mekke'ye taşındığında minherini de iberfuberin:de.götürmüşıtü. 170 veya 174'te hacca gelen Mrsır arnili ona 9 hasarnaklı bir minher hediye etti. Bundan sonra Arafaıt ve Mina'da da miniherler konulduğu g~bi, 132 yılında vmi Albdulımelik b. Mervan Mıısır nahiyelerindeki ~camilıere!birer min'her koıyıdurdu. Camilere minjber konulmazdan önce haltipler, bir değneğe (asa) dayanarak hutbe okuyorlardı. Hz. Peyıgaımberin camiye miniber koymadan önce hutıbelerini bir \hurıma kütüğüne dayanarakiradettiği biılinımektedir. Hz. Peygamber zamanında niinber, pey)gamlberin aynı zamanda 26 Buhari, Salat, bab, 64; Cuma, bab, Buhari, Cuma, Bab, Taberi, II, 92, vd.

11 234 Cahid Baltacı bir devlet reisi olması ve devleıti camiden idare etmesine rnüısavi olarak bhl' siyasi kürsü yerinde de kullanıldı. Hz. Pe)11gamber minbere çı~ karak ayakta iki ij:ıutbe o!kurdu. İLk devir minberieri ahşaptan oldukları halıde, sonradan taş, tuğla, mermer, demir ve betonarme minherler yapıl mıştır. Bazı büyülk camilere de birden fazla minher konulmuştur. Kudüs camiinde 5, Kahire Sultan Hasan Camii'nde 3 miniber bulunma!ktarydı. İsl'am tarihinlde iki basamafk.t an on~edi hasarnağa kadar yükselen minılıerler yapılmıştır. Miniber, Hz. Peygamber devrinde camiin önemli unısutlarından birisi olıma:sınıdan dolayı, sonraki dönemleııde de bu ehemmiyetini muhafaza etti. Ha:tJta yeminle[' de miniber veya yakınında yapılmağa ba ilandı. Bu ehemmiyetinden dolayı Hz. Os man devriniden itibaren Ka'be gi!bi minberin de üzeri örtülmeğe ba landı. Abbasiler devrinde Medine'deki peygamber minbed örtül mek üzere he:r yıl Bağdat'tan yeni bir ör'tü gönderilirol Bugün de minher, cuma ve iba yram namazı kılınan he:r camide bulunmakta ve önemini korumaktadır. 3 - V aaz K ür süsü : ( ~.)') Kelime olarak sandalye, taıhıt ve d1van manasma gelımektedir. Kur' an-ı Kerim'de iki yerde ıgeçmektedir29. Istıla!hta, camilerde vaiz1erin cemaata va az vermek için üzerine ç:ı.fk.tııkları yü~se'kçe bir yere kürsü den'ilmektedir. Bazı calmilerde vaiz önüne konulan rahleler de kürısü olarak kulıanılır. Darnilerin büyüklüklerine göre camilerde birden fazla kür:sü bulunmafk.ıtadır. Bazan da minher, aynı zamanda kürsü olaraik kuıhanılmaıkıtadır. Kürsüler, ahşaptan, taştan, mermerden veya demirden yapılmışlarıdır. Analdolu Se]ıçukluları'nıdan kalan işlemeli ahşap kürısüler; Osmanlı~ar dönemindeki sedef kakmalı veya me:rmer kü:rsüler, büy;ü[k. san'aıt eserleri o1aralk hala cami1eri süıslemekltedirler. 4. Müezzin Mahfili : Büyük camilerde umu miyıeıtle minberin yakınında, küçük camilerde giriş :kapısının sağında veya solunda müezzinlerin cuma ezanını oku{iukları ve müezzinlik yaptıkları bir ıse!ki (dakika) bulunmaktadır ki buraya müezzin mahfi'li de denilmektedir. Bazı ca milerde lbu mahfil, girişin üstünde veya müna:sip lbir bölgede yer almaktaıdır. 5 - Hünkar Mahfili : ( ~.J ~ Sultanla:rın inşa ettirdikleri camilerde zeıminden yüksek ve kaf esle!bölünmüş yere hünkar mahfili 29 Bakara, 255; Sa' d, 134.

12 tsıaın Medeniyetinde CSmi 235 denilmektedir. Sultanlar ayrı bir 'kapıdan buraya girerler ve maiyetleriy 1e birlikte namaz lkmar.lardı. 6 - Son Cemaat Yeri : (..;...~-:. ~U:- ~ ~ ) Cemaata vaktinde yet~şemeyenlerin sonradan namazlarını 'kılalbtlmeleri için camiierin.giriş kısmında ayrılmış olan yere son.oema:at yeri denilmektedir. Buralar umumiyı~tle etrafı açrk ve üstü kapalı yerlerdir. 7- Minare : Aslı <~menarre» olan ve dil1mizde minare olarak geıçen bu kelime, ( ~ ) kökünden gelmekte ve nur yeri manasını if,ade etmektedir. Isıtılrutı olarak camilerde ezan okuırnak maksadıyla inşa olunan yüksek yere minare denilmekıtedir. Minare, ilil.{ olarak Hz. Muaviye devrinde 5'8/ tarihinde Kahire'de.A!br b. As Camii'ne ilave edilmiş ve bu minarede ilk ezanı salhalbeden Şurahbil b. Amir okumuştur. Bundan sonra İslam dünyasında camilere minare i13.ıvesi anane h'alini almı-ş ve bazı camilere bii'den fazla minare yapılımış\tır. Minareler, aihşap, taış, tuğla, demir veya betonar meden yapılmış İslam ülıkeıerrini süsleyen san' at eıserleridir. 8- Şadırvan : ( 1J_)~w) 0 Farsça'da «şadurvan» olarak telaffuz edilen saray ve imaret altına isim olarak verhen bu kelime, dilimizde şadırvan şeklini almış ve ca~mi avlularında etrafı çoik musluklarla çevrili bulunan su hazines :ine 'bu isim verilmiştir. Caminin tam aımlayıcı bir unsuru olan şadırv,an'ın Tü:rk-İsla~m mimarisınde ö n:eımli bir mevki bulunma:kta:dır. Camiierin ibu ana unsurlarının dışında mahalli ihtiyaç ve anlaıyışlara göre tesis edilmiş tali unsurları da bulunmaktadır. El Camün Fonksiyonlan: a)l İıbadethane Olarak Cami : Cami, en önemli funlksiyonunu ilbadethane olarak ifa eder. Hr:iıstiyanlarrın i badeti ancak kiusede ya palbilmelerine karşılık müısij.ümanlar, temiz olan her yer.de ibadet edeibiliırler.!bununla beraber camide topluca yapılan rbadetin tek başına yapılan ~badetten 25 veya 27 derece üstün olduğunu Hz. Peygamberin hadisinden anlıyoruz. Bunun :i!çin İslam dünyaısında cami nişaasına çok önem verilmiş ve İslam ş~hir lerinde müs'lümanlaırın ilbadeıtlerini caunide kolayca yapabilmeleri :i!çin mahallelerde camiler inşa edilm:i:şıtiır. Köylerde de iskanla birlikte cami ön planda yer a1mış ve lbill:ıas-sa Anadolu 'köylerinde cami, o köyün biır İslam köyü olduğunun alarnet-i fariıkası haline gelmiştir.

13 236 Cahid 'Baıtaci Osmanlılar döneminde camileri cazilb hale geltirrnek i!çin eami mimarisine çok önem verilmenin dl!şınida cami!lere çok çeşitli vaz if eler tayin edilmek vıe cfumi mfısi'kiısine önem verilmefk sfıreıtiyle camile:r, gerçekten cemaatı çeker iha.j.e getirilmişlerdir. Se1atin camilerde sayıları 15'e kadar ıçıkan müezzinlerin vazill:elenıdirilmi:ş olmaları; camiiierin içinde, Salaıv8Jt-ı şerirfe!han, İhlaıs-han, dua-han gibi güzel sesli ve mfısıkiden anlayan kimsele['in vazife yapmaları camileri ruhi ve fikıri yorgunlukların giderhdiği manevi huzur merkezleri haline ıg&tirımiştir. b) Bir Eğitim ve Öğretim Yeri Olarak Cami : Hz. Peyıgamber!l:ıicrcbten önce M ekke'de iken kendi evi ile yakın arkadaşlarından!hz. Eıbu Bekir ve Hz. E~am'ni evlerini btrer eğitim ve öğre~im yeriri olarak kullanıdığı g1bi Mscidü'i-Haram'daki Rüknü'l-esved ve Rüknu'I-remani arasını da bir eğ1tim ve öğretlım yeri ölarak kullanmıştir. Hz. Muhamm eıd'den onıce Medine'ye hicret eden müslümanlar da inşa etitilderi.kufba Meıscidi'ni bir eğitim ve öğretim yeri olarak kullanıyorlardı:;{). Hicret'in aııdından Medine'de Mescidü'n-neıbeviyye'yi inşa eden, Hz. Muammıed, bu mesddin <<Suff e». ve «Zulle» denilen lbiır :bölümünü talim faaliyeüne tahsis etmiş, talebenin buhinduğu 31 Sulffe'ye kur'an Üimlerini, akaid ve yazıyı öğretecek hocalar tayin eıt m:üşti. Abdullah b. Sa'id b;'l-as burada yazı san'atını öğretiyordu 32 ; Keza Ubadetü'bnis-samit de yazı ve Kur'an okumayı öğ:çetiyordu 33 Bizzat Hz~ Peygamber'in de ders verdiği Suffe'de za manla taij.ebe say:ı:sının 400'e ulaştığı kaydedilmektedir34. Meşhur :tarihçi; Hatibu'l-Bağdadi de Bağdattaki el"'"mansur camiinde Hadis der si verir ve talebelerine yazdırırdı 3 5 el-kisai, bu camide!isan ders verdiği 36 gibi, Ebu'l-Aüıhiyye burada şiirlerini imlıa ettirmiş 37 ve Ebfı Ömer ez-za\hid (v. 345/956) de el-yakut adlı dilbil:g~sine- aid eserini de bu. Camide dikte. ettirmiş ti Yakutu'L-Hamevi, Futfıhun'l-bulda.ıı, s Ahmed b. Hanbel, el-müs:ped, III, İbnu'l-Esii. 'Usdu'l-gabe, III, s. ı 75; Ibn Habiıb Bağdadi, Muhabbar, s Haydarabat, Ebu Davud, Sünen, 23: İbn Sa'd, Tabakat, 1/II, 14~ Leyden, , 35 Yakutu'l-Hamevi, Mu'cemu'l-Udeba, I, , Age, IV, Ebu'ı-Ferec ei-isfahaiı1, el-egani, III, İbn Nedim, el-fihrist, s. 113.

14 İslain Medeniyetinde Cami 237 Şam'daJki Emeviyye Camii'nlde de Hanefi, Maliki ve Şafiilere aid ders k-ütsmeri :vardı. Burada derıs okutan \hıocalara ıbol maaş ve yiyecek ver:i:ltr:di. Hatifbu'l-ıBağd&di de 456/1064'te burada sabahın erken saatlarindan başlamak üzere b'üyük bir talebe topluluğuna hadlıs dersi :v~riyordu39; Kahire'deıki Aınr Camii'nde de müteaddit ders halkaları bulunmakta:ydı. IHicri 749/1348'den önce Mulhammed b. Albdurralhman el-hanefi burada 40 ayrı ders kürsüsünün bulunduğunu görmüştü 40. Muham med b. Cerir et-taberi (v. 310/822) Kahire'ye geldiğinde Amr Camii'nde bir ders halıka!sı teşkh etmiş ve Tirirrimalh'ın şiirlerini burada yazdırmıştı 41.. Hocaısı Hasanü'l-Basri (v. 110/728) den ay rılan Vasıl b. Aıta (v. 131/ 748) Basra Camii'nde ıbir der-s halkası kurarak İ'lm-i Kelam dersi vermişti42. Müslim b. el-velid (v. 208/8'23) de bu camide kendi şiirlerini yazdırırdı43. Kuf e Camü de muhtelif mevzuiarda eğitim ve öğretimin yapıldığı bir camidh'. el-kuımeyd b. Zeyd ile Hammad er-raviyye burada Arap şiiri ve Eyyamu'l-arab üzerine müzakerelerde bulunurlar, mrünalka-ş alar yaparlardı 44 Ebu Haniife ise bu meısd.dde oturur ve talebelerine cedel usulü ile ders verirdi 45 Rivayete göre Ebu Yusuf hocası Ebu Hanife'den ayrıldı:j.dan sonra bu eamiin bir lköışeısinde ders halkası teşkil etmişti. Ebu Hanife, talebelerinden birini Ebu Y.usuf'un illailkasma göndererek ona ŞU suali sormasını soyler: - Bir adam iki dirhem ücretle temizlenımeık üzere temizieyiciye bir elbise verse, el!b:i:sesini almak için gidip istediğinde temizleyici önce inkan etse, a radan!bir ik.aıç gün ge.ç!t:ijkten sonra tekrar iste~inıce de elbiseyi temizlenmiş olarak vocıse tem'izlikcinin ucrete iıstihkakı var mıdır? Eğer: -Evet vardır derse ol,maıdı de. Şayet: - Yoktur derse yine olmadı ceva!bırnı ver. Talebe, bu taliniatla Ebu Yusuf'a ıgider ve suali sora:r. Elbu Yusuf: 3,9 Mu'cemu'l-Udeba, I, Makrizi, el-hitat, II, İbn Hallikan, Vefeyatu'l-Ayan, II, Age, aynı yer. 43 Cealeddin Suyuli, Hüsııü'l-Muhadara, II, E'bu'l-Ferec el-isfahani, el-eğani, XV, Muhammed Ebu Zehra, Ebu Hanife, s. 83.

15 23Ş Oahid Baltac1 Yuısulf: -Evet ücreti hak etmiştir, deyince olmadı der. Bu defa da Ebfı -Hayır ydktur, cevaıbıını verir. Yine olmadı deyince, Ebfı Hanife' nin eski zeki talebesi bu sualin kimden geldiğini anlayaralk. kalkıp tekrar hocasının ders'ine devam eder. Ebu Hanife ders halikasında tekrar Yusuf'u görünce:. Seni buraya getir en temizleyici meselesi olsa gerek, der. Ebu Yusulf da evet ceva.lbını verir. Ebu Hanife de henüz böyle icare mes'elesine cevap vererneyen bir kimse Alla!h'ın dininden bahi:sıle ilm-i fıkıh'dan ders ve:vmeğe nasıl cesaret eder? Der. Ebu Yusuf'un mes'eleyi öğretmesini hocasından istemesi üzerine Ebu Hanife : - Mes'eleyi ayırmak lazımdır. Eğer inikar ve gasbeıttikten sonra temizlediyse ücret istemeye hakkı yo'kıtur. Çünkü lı:rkarıyla i care akti b8jtıl olduğu için 'kendisi için ıtemi~lemiş demektir. Eğer inkardan Önce temizlediğini is bat edebilirse o zaman ücret isterneğe hakkı vardır, der 46 Kaihire'deki Ezher Camii'nde de Abdullatif el-bağdadi (v. 629/1231) her gün öğleyin trb der si verirdi 47 Suyüti, Kalhire'deıki '.Dolun-oğlu Camii'nde Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kıraaıt, Tıb ve Asttronomi gibi çeşitli ilimierin tabsil edildiğini zikr~tmektedir48. Endülüs'te ise camiler medrese olarak kullanı lml!ştır. Tarihçi el Malkkatri: <<Endülüs halkı bhgi alanında, kendisine yanlım edecek müstak.il medreselere sahijb değillerdi. Çünkü bütün bilıgi dallarını camilerde ücret karşılğında öğretirlerdi.» demektedir 49 Kurtuba Camiinde Neftaveyh (v. 326/937) büyük bir talebe topluluğuna Arap dilini öğretiyordu 50 Keza Nahile ve Zahire Camilerinde de ders verilmekteydi 51 İstanbul'un fethinden sonra ise Fatih S.u1tan Mehmed, Ayasofya, 46 Age. aynı yer. 47 İbn Ebi Usaybia, Uyfı.nu'l-enba, II, Hüsnü'l-Muhadara, II, el-makkari, Nefhu't-Tib, I, 102. Kahire, Aıge, II, H. A. Totah, The Contribution of the Arabs to Education, Colombia Ün. Prs. 1926, s. 13.

16 İslam Medeniyetinde Cfuni 239 Aya Serkio, Hrislbo Pankotratoros, Hr:i:sto Sotiris Hora, Aya Teodorato Tironıos, Hrisıto, Panıtopopto ve A1tı Merımer kiliseieri camiye çevirerek bu sekiz yeni cami için sekiz müderris tayin etmiş ve bu camilerde tedrisata başlatmıştı. Bu faaliyet, Sahn-ı Serndan M edreseleri'nin inşaasma kadar devam etmişti. Osmanlılarda ülkenin her tarafıında çok sayıda müstakil binalı medreseler inşa edilmiş olmasına rağmen, camher eğiti m ve öğretim f~nksiyonlarını kaıylbeıtmemi:şlerdir. Evliya Çelebi'nin de söylediği gi!bi selatin c:amiler, Daru' l-hadis ve Daru'l-kurra olaralk kulanmışlardır. Ayrıca selatin olm ayan taşra.camilerinde de eğttim ve öğretim faaliyeti devam ettirilmiştir. Yine Osmanlılaıda XWI. asl!rdan iıtibareın Der si ye, adı verüen yeni tip bir medresenin camilerde aıçıldığı ve bunların da diğer medreseler gtbi derecelere ayrıldıikiarı bilinmektedir. Osmanlıların son günlerine kadar da <<Ders-i am» denilen tecrübeli hocaların camilerde ders verdikleri ve Ders-i arn'lık maaşı aldıklan Meşihat Arşivi'ndeki maaş defterler'inde açıkça görülmektedir. c'j. Diğer Hizmetlerde Camiler : Camiierin tarih içinde daha bir çok çeşitli hizmetler i!çin kullanıldığı bilinmektedir. Hz. Peygamberin Medine Mescidi'ni devlet idare merkezi olarak kullandığı; g elen yabancı elçileri :burada kabul ettiği, ıhaıtta onian orada yatırdığı; bazı suçluları ~camide hapse:ttiği tarih kitaplarında kajydedilme\kıtedir. Bunlardan başka camiierin ihtiyaca göre tekke, mahkeme 52 müftülük ve haberleşme merkezi gibi bir çok sosyal hiz metler için kullanıldığı bilinmektedir. Fl Camiin Görevlileri : 1 -İmam-Hatip : Camilerde vakit namaızlarıyla cuma ve bayram namazlarını kıldırmakla.görevii kimse, Hz. Peyıgamber devrinde bir yere muallim olarak gönderilen kimse aynı zamanda oranın imamlığını da yapardı. Hz. Peyıgamber, en iyi Kur'ıan okuyanlan imam tayin ederdi. Osman b. Ebi'l-As, Taif imamlığına bu şekilde tayin edilmişti 53 Hz. Peyıgamlber, hastalanın caya kaıdar Mıescid-i N ebi 'nin imamlığını bizzat 52 'Makrizi, el-hıtat, II, Mevlana Şibli, Asr-ı saadet (Ö. Rıza Doğrul tre.) İst. 1928, s. 682.

17 24~. Cahid Baltaci kendisi yapmı.şıtır. Hastalığında lbu vazifey:i Hz. Ebu Bekir' e tevdi. etmiştir54. ]slrum tariliinde de Hz. Peygamberin sünnetine uyularalk iyi ve güzel Kur'an okuyanlarr imamlığa,getirilmi:şlerdir. Daru'l-kÜrr.alarrın açılması v.e!daru'l-kurra mezunlarına imamlık g örevlerin:in verilmesi de bu anlayışın neticesidir. Camiierin büyilldüklerine göre!bazı camilere birden ifazla imam ve hatipler tayin edildiği ve hatta zamanla hatipliğin müstakil :bir vazife haline geldiği bilinmektedir. Haftada bir.cuma günü ve hayramiarda minbere çıkan hartipler, gerıçekıten cemaatı do yutacak hutbeler ir ad ederlerdi. Türkiye'de 1972 lerde kaıldırılan hatipliklerden sonra camilerde cemaatı doyuracak hutlbeler dinleye!bilmek gerıçeikten gü!ç hale gelmiştir. 2 - V aiz : Vaaz :kürısülerinde cemaattı dini mevzularda aydınlatmak, onlarıa va'z u nasihaıt vermekle görevli kimseleıre vaiz denir. AJsr-ı saadetıte bizzat Hz. Pe~gamber ıbu vaz:ifeyi lfa ederlerdi. Hz.. Peygamber tarafından dini teibliği için gönderilen muallimler de giıttillcleri yerlerde vaizlik vazifesini de yaparlar:dı. Sonraları sadece bu vazifeyi yapmak üzere vaizler tayin edil:meye başlanmıştır. Bunlar, belitti bir C'amiye tayin edi1dtği gibi belirli vakitlerde belirli camilerde vaaz vermek üz er e de tayin edilmişlerdir. Osmanlılar döneminde Ayasofya Camii rvaiz.. liği vaizhkıte en yüks ek bir paye idi. 3 - Müezzin : Camilerde ezan okumak, ka met getirmek, tes!bih dualarını yaphrmak ve diğer ılıazı hizmetleri yerine getirmek üzere görev yapan kim selere müezzin dnilmektedir. Hz. Peıyıgamber Medine'de Mescid-i Nebi'de ilk müezzin olarak Bilal b. Re'bah'ı tayin etmirşti 55, lkinci müezzin olarak da Abdu'l-aziz b. Esam tayin edilmi:şti 56 Ayrıca Abdullah b. Ümmi Melkrtum da Bilal'la birlikte M escid-i N ebi' de müezzin Uk yapml'ştır 57 Daha ısonraki dönemlerde de dtmilerin bü~üklüklerine göre camiiere b~j.4den fazla müez zin tayin edildilideri :ve haıtıta!bir. ıçkyk eamilerin 54 N esai, Sünen, el-imame (10) /15 ve İbnu Hişam, Sire, II, s 'İbnu'l-Esir, Usdu'l-gabe, Kahire, 1970, III, s İsmail Buhari, Sahih, Ezan, ( 10) /ll.

18 İslam Medeniyetinde Cami 241 vakıfiyelerinde bunların yer a'ldıkları bilinmektedir. Mesela İstanlbul' daki Fat:i!h camii vajm'iyesinde ıcamide 12 adet müezzinin vazife yapması şart kılınmıştır. 4 - Diğe1 Görevliler : Hz. Pey gamber devr in:de mescidlerin temizliğine önem yeriıj.di ği ve M~sıcid-i Nelbi'yi temizlemek üzere bi:r zenci kadının tayin edildiği bilinımektedir' 58 Daha sonraki dönemlerde camilerin büyüklüklerine göre onlara müiteaddit ferraşlar, hevvablar ve kennasij.ar tawin edilmişierdi;r. Bunlardan başlka camileri caz1b hale getirm ek ve cemaata ibadet zevkini tattırmak için bilhaıssa Os~manlılar zamanında camilerde çok çeşitli vazifeliler. tayın ediımiştiır. İhlas-han, Salavat-ı şerife -han, Yasinhan, Tebereke-han ve Sure-i Mülık-lhan gibi bir çok vazifeler vakıilarca tayin eıdilmişlerdi. 58 İsmail Buhari, Sahih Salat (8) /72.