Muðla Ýl Merkezinde Sonbaharda Tespit Edilen Bazý Geofitler

Transkript

1 Muðla Ýl Merkezinde Sonbaharda Tespit Edilen Bazý Geofitler Ekoloji Cilt: 12 Sayý: , 2003 Ramazan MAMMADOV, Banu SAHRANÇ Muðla Üniversitesi, Fen Edebiyat Fak., Biyoloji Bölümü, Kötekli, MUÐLA Özet Bu çalýþmada 2000 yýlý Eylül-Kasým aylarýnda Muðla il merkezinde çýkýlan arazi çalýþmalarýndan toplam 5 familyadan (Amaryllidaceae, Iridaceae, Liliaceae, Orchidaceae ve Primulaceae) 9 geofit bitki türü (Strenbergia lutea (L.) Ker-Gawler ex. Sprengel, Strenbergia fischeriana (Herbert) Rupr, Strenbergia clusiana (Ker-Gawl) Ker-Gawl ex Sprengel, Crocus cancellatus subsp. mazziaricus (Herbert) Mathew, Scilla autumnalis L., Colchicum balansae Planchon, Allium callimischan subsp. haemostctum Stearn, Spiranthes spiralis (L.) Cheval, Cyclamen mirable Hildebr.) toplanmýþtýr. Tespit edilen türlerin 8 tanesi Akdeniz elementi, 1 tanesi de (Strenbergia clusiana) Ýran-Turan elementidir. Anahtar kelimeler: Geofit, endemik, Muðla. Some Geophytes determined in Autumn in the Center of Mugla ABSTRACT In this study, in September, October and November (2000), 9 geophyte plant species (Strenbergia lutea (L.) Ker-Gawler ex. Sprengel, Strenbergia fischerana (Herbert) Rupr, Strenbergia clusiana (Ker-Gawl) Ker- Gawl ex Sprengel, Crocus cancellatus subsp. mazziaricus (Herbert) Mathew, Scilla autumnalis L., Colchicum balansae Planchon, Allium callimischan subsp. haemostitum Stearn, Spiranthes spiralis (L.) Cheval, Cyclamen mirable Hildebr) of totaly 5 family (Amaryllidaceae, Iridaceae, Liliaceae, Orchidaceae and Primulaceae) have been collected in center of city Mugla. All determined 8 species are Mediterranean element and 1 species is an Iranio-Turanian element (Strenbergia clusiana). Keywords: Geophyte, endemic, Mugla. GÝRÝÞ Yurdumuz, Geofit adý altýnda toplanan soðanlý, rizomlu, tuberli, bitki türleri açýsýndan çok zengindir. Davis'in ( ) Türkiye Florasý adlý eserinin 8. cildinde yer alan petaloid monokotiller ile 6. ciltteki Cyclamen ve ilk cildinde yer alan Anemone, Eranthis cinslerine ait yaklaþýk 500 civarýnda tür yurdumuzda doðal olarak yetiþmekte olup, bunlarýn hemen hepsi, ekonomik ve týbbi önemi olan bitkilerdir (Ekim ve Koyuncu 1992, Koyuncu 1994). Türkiye'de bulunan geofit bitki türleri tarla açmalar ve aþýrý otlatma, sanayileþme, tarýmsal mücadeleler, orman yangýnlarý, karayollarýnýn yol geniþletme ve yeni yol açma faaliyetleri, izinsiz toplayýcýlar ayrýca da ihraç ürünü olarak kullanýlmasý nedeniyle tehdit altýndadýr (Ekim ve ark. 1989). Bu çalýþmada, Muðla il merkezinde Sonbahar mevsiminde ortaya çýkan geofitlerin tespit edilmesi ve biyoekolojik özelliklerinin ortaya çýkarýlmasý amaçlanmýþtýr. MATERYAL VE METOT Araþtýrmanýn amacýný gerçekleþtirmek için Muðla belediye sýnýrlarýný belirten 1/25 000'lik harita üzerinde çalýþma yerleri belirlendi (Þekil 1). Belirlenen geofit bitkilerin farklý familya ve farklý cinslerden olan deðiþik türleri 2000 yýlý sonbaharýnda arazi çalýþmalarý sonucunda toplanmýþ, fotoðraflarý çekilmiþ ve türlerin yayýlýþ habitatlarý belirlenmiþtir. Bitki türlerinin teþhisleri Davis (1978, 1984), Yaltýrýk ve Efe (1989) ile Seçmen ve ark. (1998)'den yararlanýlarak yapýlmýþtýr. Türkiye'deki yayýlýþ alanlarý Davis (1978, 1984)'in kareleme sistemine göre belirtilmiþtir. Þekil 1. Davis in Türkiye Florasý adlý eserinde kullanýlan kare sistemi ve araþtýrma alanýnýn topoðrafik haritasý. Araþtýrma Alanýnýn Tanýtýmý Araþtýrma alaný olarak seçilen Muðla il merkezinin doðal bitki örtüsü makidir. Geniþ yer tutan kýzýl çam (Pinus brutia Ten.) ormanlarý bazý Temmuz - Aðustos - Eylül 2003, Sayý: 48 13

2 Ekoloji R. MAMMADOV - B. SAHRANÇ kesimlerde kýyýdan baþlar. Bu ormanlar içinde Pistacia terebinthus L., Myrtus communis L., Cupressus sempervirens L., Erica arborea L., Nerium oleander L., Quercus cocciferia L., Q. ilex L., Q. infectoria Oliver, Laurus nobilis L., Sytrax officinalis L., Arbutus unedo L., A. andrachne L., Lavandula stoechas L., Paliurus spinacristi Miller. ve Vitex agnus-castus L. türleri en fazla yayýlýþ gösteren türlerdir. Zeytinliklerinde geniþ alanlar kapladýðý ilin yüksek kesimlerinde Pinus nigra Arn. ormanlarýna yer yer Cedrus libani A. Richard ve Juniperus oxycedrus L. aðaçlarý arasýna karýþýr (Akman, 1995). BULGULAR 2000 yýlýnda Þubat ayýndan, Kasým ayýna kadar, Muðla il merkezinde yapýlan arazi çalýþmalarýnda 5 familya (Amerilidaceae, Iridaceae, Liliaceae, Orchidaceae ve Primulaceae) ve 9 tür (Strenbergia lutea (L.) Ker- Gawler ex. Sprengel, Strenbergia fischeriana (Herbert) Rupr, Strenbergia clusiana Ker- Gawl ex Spengel, Crocus cancellatus subsp. mazziaricus (Herbert) Mathew, Scilla autumnalis L., Colchicum balansae Planchon, Allium callischan subsp. haemostitum Stearn, Spiranthes spiralis (L.) Cheval, Cyclamen greacum Hildebr sonbahar da tespit edilen geofitlerdir (Tablo 1). Bunlar: 1. Amaryllidaceae a) Strenbergia lutea. Göçgöç çiçeði Taným: Soðan 2-4(-5) cm eninde. Yapraklar çimlenmeden sonra veya geç çiçeklenme zamanýnda parlak yeþil, tabandaki kýndan 4-6 tane çýkar. Brakteler 3-6 cm uzunlukta uçta bazen ikiye ayrýlmýþtýr. Çiçekler koyu sarýdýr. Periant 9-20 mm uzunluktadýr. Çiçeklenme zamaný: 9. ve 10. aylarý arasýndadýr. Habitat: Genellikle kültür alanlarý etrafýnda m arasý yüksekliklerde. Bir Akdeniz elementidir. olarak kullanýlýr (Peryy 1974). Türkiye'de yayýlýþ alanlarý: A2, A5, B1, C1, C2. Muðla il merkezinde yayýlýþ yeri: 1. Düðerek yaylasý 2. Muðla il mezarlýðý, tarla ve ev kenarlarý 550 m B.S Þekil 2. Strenbergia lutea nýn doðadaki görünüþü. b) Strenbergia fischeriana. Taným: Soðan 2-5-3,5 cm. çapýnda. Yapraklar 4-7 tane olup, çiçeklenmeden sonra açar, 6-12 mm geniþliðindedir. Çiçeksiz sap 3-15 cm uzunlukta, çiçekler açýk sarý periant tüpleri 3-5-(15) mm uzunluðundadýr. Segmentler oblanceolat 3,5(-4) cm geniþliðinde, 0,5-0,8 (-1,3) cm uzunluðundadýr. Flamentler 1-2 cm kadar olup, tohumlarý saklayan yapý geniþ ve etlidir. Çiçeklenme zamaný: 10. ve 11. aylar arasýndadýr. Habitat: Bodur orman ve tarla kenarlarýnda, Þekil 3. Strenbergia fischeriana nýn doðadaki görünüþü. Tablo 1. Muðla il merkezinin sonbahar doðal olarak yetiþen geofit bitki türlerinin çiçek açma ve tomurcuklanma zamanlarý. 14 Temmuz - Aðustos - Eylül 2003, Sayý: 48

3 Muðla Ýl Merkezinde Sonbaharda Tespit Edilen Bazý Geofitler Ekoloji taþlýk arazilerde. Türkiye'de yayýlýþ alanlarý: C2, C5, C6. Muðla il merkezinde yayýlýþ yeri: Muðla Devlet Hastanesi bahçesi acil giriþi , B.S c) Strenbergia clusiana Vahvah Taným: Soðan 2,5-4,5 cm eninde. Yapraklar 5-12 çiçeklenmeden sonra meydana gelir, 8-16 mm geniþlikte, gri yeþildir. Çiçekler koyu sarý veya yeþilimsi sarý. Periant tüpleri 3-6,5 cm uzunlukta segmentler obovat veya oblanseolat 3,7-7,5 cm geniþliðinde, 1,1-3,3 cm uzunluðundadýr. Çiçeklenme zamaný: 10. ve 11. aylar arasýndadýr. Habitat: Tarlalarda, taþlýk tepelerde, Pinus orman açýklýklarýnda m arasýnda yayýlýþ gösterir. Bir Ýran-Turan elementidir. Türkiye'de yayýlýþ alanlarý: B6, B7, C1, C2, C5, C6, C7, C8. olarak kullanýlýr (Peryy 1974). Muðla il merkezinde yayýlýþ yeri: Ýl merkezinden 13 km ilerde Muðla'dan Göktepe'ye giderken yol kenarýnda m B.S.112 Þekil 4. Strenbergia clusiana nýn doðadaki görünüþü. 2. Iridaceae Crocus cancellatus subsp. mazziaricus. Çiðdem, gözenek, gökgýz. Taným: Korm tunik kaba fibrilli. Yapraklar çiçeklenmeden sonra çýkar, 1,5-3(-4,5) mm geniþlikte. Brakteol mevcut ve brakte den küçüktür. Periant beyaz veya açýk morumsu 1-1,5 cm genellikle stilus turuncu veya koyu sarýdýr. Çiçeklenme zamaný: 9. ve 11. aylar arasýndadýr. Habitat: Kayalýk arazi veya makilerde m yüksekliklerde doðu Akdeniz elementidir. olarak kullanýlýr (Peryy 1974). Memleketimizde çiðdem yumrularý çið külde piþirilmiþ veya yemek içine konularak (çiðdem pilavý) yenilmektedir (Baytop 1984). Türkiye'de bulunduðu yerler: A2, C1, C1/2, C2. Muðla il merkezinde bulunduðu yerler: 1. Hamursuz Daðý güney yamacý, 2. Kampus alaný 650 m, 3. Muðla-Göktepe yolu boyunca. 700 m, , B.S.111 Þekil 5. Crocus cancellatus ssp. mazziaricus un doðadaki görünüþü. 3. Liliaceae a) Scilla autumnalis Taným: Soðaný 1(-2) cm geniþliðinde, 2(-4) cm uzunluðundadýr. Tunikasý kahverengi-pembemsi. Yapraklar 3(-12) tane dar linear, 2-17 cm geniþliðinde, 1-2 mm uzunlukta, etlidir. Çiçeklenmeden sonra çýkar. Çiçek durumu rosemoz 4-25 tane çiçekli, brakte yok. Periant segmentleri leylak renkli, orta damarlý koyu. 3,5 mm geniþliðinde, 1,5-2 mm uzunluðundadýr. Stilus 0,5-2 mm uzunluðundadýr. Çiçeklenme zamaný: 9. ve 11. aylar arasýndadýr. Habitat: Kuru yapraklý yamaçlar, kireçli kayalar, maki, orman açýklýklarý ve bazen nemli yerler. Türkiye'de bulunduðu yerler: A1, A2, A3, A4, A5, B1, C1, C2, C3, C4, C5. olarak kullanýlýr (Peryy 1974). Muðla il merkezinde bulunduðu yerler: 1. Yaraþ piknik alaný açýklýðý, 2. Muðla il mezarlýðý, 3. Kampus alaný, 4. Muðla-Göktepe yolu boyunca m B.S.109. Þekil 6. Scilla autumnalis in doðadaki görünüþü. Temmuz - Aðustos - Eylül 2003, Sayý: 48 15

4 Ekoloji b) Colchicum balansae Güz çiðdemi, Acý çiðdem Taným: Korm 4-5 cm geniþliðinde, 2-3 cm uzunluðundadýr, ovoid donuk, koyu siyahýmsý kahverengi zarý derimsi, uca doðru zayýf ve çok uzun, devamlý sert fibrozlu 25 cm uzunluktadýr. Yapraklar 4-5 tane çiçeklenmeden sonra açar, cm uzunluðunda, 4-6(-7) cm geniþliðinde, tüysüzdür. Çiçeklenme (-3) 4-6 (11) tane huni þeklinde. Periant pembe beyaz renkli, anterler sarýdýr. Çiçeklenme zamaný: 9. ve 10. aylar arasýndadýr. Habitat: Maki çalýlýk, kayalýk arazi, Juniperus feodidissima çevresinde, Pinus aðaçlarý altýnda. Týbbi ve ekonomik önemi: Türkiye'de 25 kadar Colchicum türü memleketimizde yetiþmektedir. Bunlarýn ekserisi yumru ve tohumlarýndaki alkoloid miktarý bakýmýndan incelenmiþ ve hepsinde de kolþisin bulunduðu gösterilmiþtir. Ayrýca Colchicum türleri zehirli alkoloidler taþýmalarý nedeniyle insanlar ve hayvanlar için tehlikelidir. Ýnsanlarda zehirlenmeler daha ziyade kolþisin taþýyan ilaçlarýn týbbi miktarýnýn üzerinde alýnmasýyla görülür (Baytop 1984, Zeybek ve Zeybek 1994). Endemik. Türkiyede bulunduðu yerler: C1, C2, C3, C5, C6. Muðla il merkezinde bulunduðu yerler: Muðla- Kýzýldað karayolu giriþi 200 m aþaðýda Quercus aðaçlarý yanýnda, Kara Mehmet Mahallesinin üst kýsmýnda. 750 m, , B.S.107. R. MAMMADOV - B. SAHRANÇ Türkiye'de yayýldýðý yerler: C2. Muðla il merkezinde yayýldýðý yerler: Muðla Hamursuz Daðý etekleri doðu yamacý. 550 m, B.S. 115 Þekil 8. Allium callitnischan ssp. haemostitum un doðadaki görünüþü. 4. Orchidaceae Spiranthes spiralis Taným: Bitki 6-20 m boyundadýr. Yapraklar yumurta þeklinde mavimsi yeþil renkte tabanda rozet oluþtururlar. Sap brakteye benzer pulcuklarla örtülüdür. Brakteler ovaryumdan uzundur. Çiçeklerden 6-20 tanesi bir araya gelerek silindirik bir kurul oluþturur. Çiçekler yeþilimsi beyaz renkli kokuludur. Çiçeklenme zamaný: 9. ve 11. aylar arasýndadýr. Habitat: Çam aðaçlarý açýklýklarý ve çayýrlýklarda bulunur. Türkiye'de bulunduðu yerler: A1, A2, A3, A4, A6, A7, B1, B2, C1, C2, C4, C6. Muðla il merkezinde bulunduðu yeler: 1. Yaraþ piknik alaný açýklýðý 1 m² de 2 tane, 2. Kampus alanýnda 1m² de 1 tane, m, B.S. 11 Þekil 7. Colchicum balansae nýn doðadaki görünüþü. c) Allium callimischan subsp. haemostictum Taným: Soðaný dar yumurtamsý, dýþtaki tunikler derimsi, sonraki paralel fibriller kýrýlgandýr. Gövde cm uzunluðunda, yapraklar filiform 1 mm geniþliðinde zayýf olukludur. Periant segmentleri açýk pembe, orta damarý kahve-kýrmýzý renkte, üst kýsmý koyu kýrmýzý noktalýdýr. Çiçeklenme zamaný: 9. ve 10. aylar arasýndadýr. Habitatý: Kayalýk araziler, m Quercus altlarý. Þekil 9. Spiranthes spiralis in doðadaki görünüþü. 5. Primulaceae Cyclamen mirable Siklamen, Domuz turpu Taným: Cyclamen cilicicum Boiss. & Heldr.'e çok benzer fakat tuberi daha büyüktür (3 cm). Laminasý 16 Temmuz - Aðustos - Eylül 2003, Sayý: 48

5 Muðla Ýl Merkezinde Sonbaharda Tespit Edilen Bazý Geofitler Ekoloji Þekil 10. Cyclamen mirable nin doðadaki görünüþü. Þekil 11. Doðal olarak yetiþen sonbahar geofit bitki türlerinin Muðla il merkezindeki daðýlýþý. genellikle diþli gençken üstü beyaz veya kýrmýzý lekelidir. Korolla açýk pembe tabanda koyulaþmýþtýr ve 1,8-2 cm uzunluktadýr. Çiçeklenme zamaný: 9. ve 10. aylar arasýndadýr. Habitat: Pinus brutia ormanlarýnda, kayalýk arazilerde, Quercus makilerinde bulunur. Týbbi ve ekonomik önemi: Yumrularý niþasta, zamk, organik asitler ve safonin sýnýfý glikozitler taþýmaktadýr. Ayrýca kusturucu müsil ve uyarýcý etkilere sahiptir. Taze yumrularýndan yapýlan infüzyonda orta þiddette isal meydana gelir. Týbbi miktarýn üstündeki miktarlar kusma ve kuvvetli ishal ile beliren tehlikeli zehirlenmeler yapar. Yumrusu domuzlar tarafýndan yenir (Baytop 1984). Endemik. Türkiye'de bulunduðu yerler: C2, C3, C4, C4/5. Muðla il merkezinde bulunduðu yerler: Muðla Akçaova-Yeþilyurt yolu üzeri zeytin bahçelerinde m² de 3-4 tane 500 m, , R.M TARTIÞMA VE SONUÇ Muðla il merkezi çevresinde yaygýn olan geofit bitkilerin sonbahar türlerinin araþtýrmalar sonucu olarak 5 familyada ve 7 cinste toplanan 9 tür olduðu belirlenmiþtir. Yapýlmýþ olan biyoekolojik gözlemler sonucu çiçek açma ve çiçek dökme tohum üretme ve vejetasyon zamanlarý öðrenilmiþ ve her bir türün habitat elementleri belirlenmiþtir. Bu bitkilerin týbbi ve ekonomik deðerleri halk arasý söylentilere ve elde olan kaynaklar esas alýnarak tarafýmýzdan belirlenmiþtir. Bulunan 9 türden iki tanesi endemiktir (C.balansae, C. mirable). Ülkemizde de doða koruma çalýþmalarýna ýþýk tutacak, endemik bitkiler ile endemik olmamakla birlikte nadir ve tehdit altýndaki türler IUCN'in (The World Conservation Union) tehlike sýnýflarýna dahil edilmiþ listesine göre hazýrlanmýþtýr (Ekim ve ark. 1989). Buna göre tespit edilen bu 9 bitki türünden 3 tanesi bu listede yer almýþtýr. Bu bitkiler, kategorileri ve bulunduklarý alandaki tehdit unsurlarý þu þekilde sýralanabilir; C. mirable EN: (Tehlikede), bu türün hayvanlar tarafýndan yumrularý kazýlarak yenilmektedir, S. fischeriana EN, endemik olmayan yalnýz tehlike sýnýrlarý içerisinde olan bu tür çalýþma alanýmýzdan halk tarafýndan süs bitkisi yapmak amacýyla topladýðý gözlenmiþtir ve A. callimischan subsp. callimischan VU: (Zarar görebilir), türünün yayýlýþý ise meydana gelen yangýnlar nedeniyle oldukça sýnýrlý bir bölgede kalmýþtýr. Tarafýmýzdan yapýlan bu çalýþma ile bölge ve ülkemizin zengin florasýnýn öðrenilmesine (þekil, fotoðraf ve türlerin þu anki durumlarýnýn bildirilmesi ile) önemli bir katký saðlanacaðý görüþündeyiz. KAYNAKLAR Akman Y (1995) Türkiye Orman Vejetasyonu. Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Yayýnlarý No: 2, Ankara. Baytop T (1984) Türkiye de Bitkiler ile Tedavi. Ýstanbul Üniversitesi Yayýnlarý No: 3255, Ýstanbul. Davis PH (1978) Flora of Turkey and the East Aegeon Islands. Vol.6, Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Davis PH (1984) Flora of Turkey and the East Aegeon Islands. Vol.8, Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Ekim T, Koyuncu M, Erik S, Ýlarslan R (1989z) Türkiye'nin Tehlike Altýndaki Nadir ve Endemik Bitki Türleri. Türkiye Tabiatýný Koruma Derneði Yayýn No: 18, Ankara. Temmuz - Aðustos - Eylül 2003, Sayý: 48 17

6 Ekoloji R. MAMMADOV - B. SAHRANÇ Ekim T, Koyuncu M (1992) Türkiye'den Ýhraç Edilen Çiçek Soðanlarý ve Koruma Önlemleri. In: II. Uluslararasý Ekoloji ve Çevre Sorunlarý Sempozyumu Bildirileri, 5-7 Kasým 1992, Ankara, Koyuncu M (1994) Geofitler. Bilim ve Teknik 27, 321, Peryy F (1974) Plants and Flowers. Arnoldo Mondaderi Editore, Milano. Seçmen Ö, Gemici Y, Görk G, Bekat L, Leblebici E (1998) Tohumlu Bitkiler Sistematiði. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplarý Seri No: 116, Ýzmir. Yaltýrýk F, Efe A (1989) Otsu Bitkilerin Sistematiði. Ýstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayýnlarý No: 3568, Ýstanbul. Zeybek N, Zeybek U (1994) Farmosotik Botanik. Ege Üniversitesi Basýmevi, Bornova - Ýzmir. 18 Temmuz - Aðustos - Eylül 2003, Sayý: 48