Amerikan ç Savaı ve Mısır: Pamuk Örneinde Mısır Modernlemesi ve Amerikan ç Savaı nın Sürece Olan Katkısı

Transkript

1 Amerikan ç Savaı ve Mısır: Pamuk Örneinde Mısır Modernlemesi ve Amerikan ç Savaı nın Sürece Olan Katkısı American Civil War and Egypt: Modernization of Egypt in the case of Cotton and the Contribution of the American Civil War to that Process Ali BLGENOLU Özet 1861 de patlak veren Amerikan ç Savaı ile 19.yüzyılda Mısır ın dünyanın önde gelen pamuk üreticilerinden birisi haline gelmesi arasında çok sıkı bir iliki bulunmaktadır. Amerikan ç Savaı nın yol açtıı pamuk kıtlıı söz konusu dönemde tüm dünyayı etkilemitir. ç Sava ın patlak verdii döneme kadar Amerika nın güney eyaletlerindeki geni plantasyonlarda üretilen ham pamuun balıca müterisi ngiltere idi. Ancak Amerika da savaın balamasıyla birlikte ngiltere bir anda en önemli ham pamuk kaynaından yoksun kalmı; üstün tekstil sanayisinin ihtiyacı olan ham pamuu bulabilmek için deiik alternatiflere bavurma kararı almıtır. Hindistan ve Osmanlı mparatorluu nun yanı sıra bu dönemde Mısır da ngiltere tarafından zengin bir pamuk üretim kapasitesine sahip bir ülke olarak görülmütür. Kısa zamanda ortaya koyduu üretim hacmiyle Mısır ngiliz tekstil sanayisini beslemeye balamıtır. 20.yy balarına kadar devam eden bu süreç içinde Mısır ekonomik olarak önemli gelirler elde etmi; Ortadou da merkezi bir önem kazanmıtır. ngiltere de bu süreçten maksimum faydayı salamı; kısa zamanda hem Mısır hem de Sudan ın egemenliini eline almıtır. Aynı zamanda Lancashire ve Manchester gibi önemli ngiliz tekstil merkezleri de üretimlerine Mısır pamuu ile devam etmilerdir. Bu makalede söz konusu süreç, sürecin Mısır üzerindeki ekonomiden kentlemeye farklı alanlardaki etkileri ve ngiltere nin bu süreçteki rolü incelenecektir. Anahtar Kelimeler: pamuk, Mısır, ngiliz tekstil sanayi, Amerikan iç savaı, 19. yüzyıl Mısır ekonomik tarihi Abstract In this essay, the relation between the growth of cotton production in Egypt in the 19th century and the effects of the American Civil War ( ) on it, will be examined. Cotton famine was one of the biggest results of the American Civil War that effected the world. Before the civil war Britain was the leading purchaser of the American cotton which was producted in the Southern plantations of the country. After the outburst of the war, Britain lost her important cotton producer, which made her look for different alternatives. Among India and the Ottoman Empire, Egypt was accepted as a rich source by the British. In a short time, Egypt became a fertile land to afford the need of the British textile centers for cotton as a raw material. This process continued until the beginning of the twentieth century. As a result of this process, Egypt developed economically and soon became an important economic center in the Middle East. The British also benefited the process and got the sovereignty of Egypt and Sudan in a very short time. Also, the famous British textile centers, such as Lancashire and Manchester, continued their prouctions with the Eyptian cotton. In this article, the process itself and its effects on Egypt, and the British policies over the Middle East will be examined. Key Words: Cotton, Egytp, British Textile Industry, The American Civil War, The Economic History of Egypt in the 19th century Giri Modernleme, anlam olarak, kendi içinde deime ve gelime olgularını barındıran bir kavramdır. Genel olarak toplumsal deime ve gelimeyi ifade eden modernleme kavramı siyasal olduu kadar sosyal, ekonomik ve askeri boyutları da olan bir terimdir. Eisenstdat ın modernlemenin içeriine yönelik u ifadeleri çok açıktır: Modernleme, tarihsel olarak, 17. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar Batı Avrupa ve Kuzey Amerika da gelitirilmi olan toplumsal, ekonomik ve siyasal sistemlerin, dier Avrupa ülkelerine ve 19. ve 20. yüzyıllarda da Güney Amerika, Asya ve Afrika kıtalarına yayıldıı bir deime sürecidir. 1 Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Karılatırmalı Tarih Doktora Örencisi 1 Suavi Aydın, Modernleme ve Milliyetçilik, Gündoan Yayınları, Ankara, 2000, s.23.

2 148 Kültürleerek modernleme ve güdümlü modernleme olmak üzere iki tür modernleme vardır. Buna göre, tarihsel olarak sosyal ve siyasal gelimelerin tetikledii iç dinamiklerin harekete geçmesiyle kendiliinden ileyen bir süreç halinde modernlemenin gerçekletii modele kültürleerek modernleme adı verilmektedir. Batı Avrupa da ve Kuzey Amerika da 17. yüzyıldan itibaren yaanan deiim ve geliim süreci bu kategoride deerlendirilmektedir. Buna karın, iç dinamiklerin söz konusu süreci yönetmekte yetersiz kaldıı ve bu noktada dı yönlendirmelerin öne çıktıı modernleme türleri vardır ki buna da güdümlü modernleme denmektedir. Bu tip modernlemede uygulanan metot daha çok modern ve ileri olarak kabul edilen ülkelerdeki kurum, örgüt ve deerlerin modernlemek isteyen ülkedeki kurum, örgüt ve deerlere örnek olarak alınmasıdır. 2 Sıkça taklitçi olmakla itham edilen bu yöntem kendi içinde bata eski-yeni çatıması olmak üzere tartımaların ve krizlerin yaandıı bir yöntemdir. Güdümlü modernleme örnei olarak deerlendirilebilecek, Osmanlı mparatorluu, Mısır ve Hint modernleme tarihleri buna en güzel örneklerdir. Ortadou da modernleme ise, askeri ve bürokratik bir hareket olarak 19.yy balarından itibaren ortaya çıkmaya balamıtır. Bölgede izlenen modernleme süreçleri, Batı Avrupa da örnekleri görüldüü gibi sanayileme ile balayan, burjuvazi bata olmak üzere farklı sosyal yapıların ortaya çıkması ile devam eden, iç dinamiklerin hareket geçtii bir deiim olarak gözlemlenen kültürleerek modernleme örnekleri deildir. Tarihsel olarak, Ortadou modernlemesi, modernlemi ülkelerin örnek alınmasını içeren, çou zaman baskı boyutuna varan dı yönlendirmelere açık bir güdümlü modernleme türü olmutur. Ortadou modernlemesinin iki boyutu vardır. Birincisi, modern Avrupa nın sosyal, siyasi, askeri ve ekonomik kurumlarının örnek alınmasıdır. Osmanlı mparatorluu nda II. Mahmut, Mısır da ise Mehmet Ali Paa dönemlerinde Batılı kurumların örnek alınması yoluyla giriilen yenileme hareketleri bu balamda deerlendirilmektedir. kinci boyut ise, azgelimi ülke modernlemesi olarak da deerlendirilebilecek boyuttur. Burada, geri kalmı bir ülkenin Bir Batılı gücün kimi zaman yönlendirmesi kimi zaman da dorudan sömürgesi altında; o büyük gücün istek ve çıkarları dorultusunda modernletirilmesi ifade edilmektedir. ngiltere nin 18 ve 19. yüzyıllarda Hindistan ve Mısır daki uygulamaları buna örnek olarak gösterilebilir. 3 ngiltere, haberlemeden demiryollarına, limanlardan hastanelere, eitim kurumlarından basın yayın faaliyetlerine kadar pek çok alanda yenilii bu topraklara taımıtır. ngiltere tüm bu modernletirme hareketlerine giriirken aynı zamanda Hindistan ve Mısır da sömürgeci güç konumundadır. Bu anlamda ngiltere hem bu toprakları sömürmekte hem de kaynakların maksimum kullanımı için idari ve teknolojik anlamda gerekli gördüü yenilikleri buralara kazandırmaktadır. Ortadou modernlemesi kapsamında Mısır modernlemesine bakıldıında ise Mehmet Ali Paa döneminden balamak üzere hıdivler dönemi, onu takip eden ngiliz sömürge idaresi altındaki uygulamalar farklı metotlar içermektedir. Bu bakımdan Mısır modernlemesi zihniyet ve yöntem farklılıkları açısından Mehmet Ali Paa dönemi ve ngiliz etkisi altındaki dönem olmak üzere iki ayrı dönemde incelenebilir. Mehmet Ali Paa nın valilii sırasında ( ) Fransız ve talyan uzmanların Mısır a getirtilerek orduda modern tekniklerin kullanımına giriilmesi 4, bata Fransa olmak üzere Batı ülkelerine örencilerin gönderilmesi 5, ülkenin eitimini ilk, orta ve yüksek öretim olarak üç kısma ayırarak müfredat bata olmak üzere pek çok yenilie gidilmesi 6, bu okullarda verilecek eitimler için Voltaire, Montesquieu ve Rousseau nun eserlerinin de yer aldıı modern kütüphanelerin oluturulması 7 gibi pek çok yenilik hayata geçirilmiti. Bütün bu reform hareketleri ileri olarak kabul edilmi olan Batılı kurumların örnek alınması yoluyla yapılmıtı. Mısır modernlemesinin Mehmet Ali Paa döneminde izlenen yöntem ve yaanan gelimeler açısından fark taıyan dier boyutu ise 19.yüzyılın ikinci yarısından itibaren ülkede ngiltere nin müdahaleleriyle ekillenen kısmıdır. Bir emperyal güç olarak ngiltere bu dönemde kendi siyasi ve ekonomik çıkarları için Mısır a müdahalede bulunmutur de Mısır ın igaliyle sonuçlanacak bu 2 Aydın, age., s Az gelimi ülke modernlemesinde sömürgeci gücün rolünü ngiltere nin Hindistan daki uygulamaları kapsamında deerlendiren bir çalıma için bkz. Partha Catherjee, Milliyetçi Düünce ve Sömürge Dünyası, letiim Yayınları, stanbul, Niyazi Berkes, Türkiye de Çadalama, Yapı Kredi Yayınları, stanbul, 2004, s Hamid nayet, Arap Siyasi Düüncesinin Seyri, Yöneli Yayınları, stanbul, 1997; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, ss Timothy Mitchell, Mısır ın Sömürgeletirilmesi, letiim Yayınları, stanbul, 2001, ss Muhammed Hüseyin, Modernizmin slam Dünyasına Girii, nsan Yayınları, stanbul, 2004, s.17.

3 149 süreç, ngiltere nin 1860 lardan itibaren bölgede artan ekonomik çıkarlarının bir ürünüdür. ngiltere nin müdahaleleri sonrasında Mısır modernlemesi boyut deitirmi; inisiyatif tamamen Mısır devlet idarecilerinden çıkmı ve ngilizlerin eline geçmitir. Bu süreç Mısır için bir baımlılık ve sömürgeleme süreci haline gelirken, ngiltere için 1869 da Süvey Kanalı nın açılması gibi önemli ekonomik gelimelerin de katkısıyla büyük bir politik ve ekonomik kazanç fırsatı haline gelmitir. Bu dönemde ngiltere için Mısır ı önemli bir bölge haline getiren gelimelerden bir tanesi de 1861 de patlak veren Amerikan ç Savaı sonrasında ortaya çıkan pamuk kıtlıı olmutur. Mısır için büyük bir mali kazanç fırsatı yaratan bu olay sonucu ülke ngiltere nin yönlendirmesi ile pamuk üretimine aırlık vermi ve kısa zamanda ihracatçı bir ekonomik yapıya kavumutur. Mısır ı kendi tekstil endüstrisi için balıca ham pamuk kaynaklarından birisi haline getirmeyi baaran ngiltere buradan olabildiince fazla yararlanabilmek için Mısır a pek çok yatırımda bulunmutur. Bata sulama kanalları, barajlar, modern ziraat araçları olmak üzere ülkeye modern tarımı getiren ngiltere, üretilen ham pamuun ülke içindeki transferini salamak için demiryolları ina etmi; demiryolları ile taınan pamuun denizyolu aracılııyla anavatana taınabilmesi için de ülkeye modern limanlar kazandırmıtır. Mısır da modern Kahire nin ve skenderiye nin oluumu da yine bu dönemin birer eseridir. Bütün bu süreç içerisinde ngiltere hem Mısır ın kaynaklarını azami ölçüde kullanmı hem de ülkenin maddi anlamda modernlemesine katkı salamıtır. Mısır modernlemesinin ngiliz etki ve yönlendirmesi altındaki süreci, görüldüü gibi tamamıyla bir büyük gücün talep ve çıkarları dorultusunda, yine o büyük gücün kontrolü altında gerçekletirilmi olan bir modernleme dönemidir. ngiltere Mısır ın kaynaklarından daha kolay ve daha çok yararlanabilmek için ülkeye bazı modern kurum ve teknikleri kazandırmıtır. Bu dönem içinde ngiltere yi kararlı bir ekilde hareket geçiren olaylardan bir tanesi Amerikan ç Savaı nedeniyle ortaya çıkan küresel pamuk kıtlıı olmutur. Bu çalımada Mısır ın ngiltere nin tevik ve yönlendirmeleriyle nasıl bir ham pamuk üreticisi ve ihracatçısı ülke haline getirildii, bu süreçte hangi yeniliklerin yukarıda sözünü ettiimiz balamda ülkeye kazandırıldıı ve adım adım ngiltere nin ülkedeki egemenliinin kurulmasına bu sürecin nasıl katkı saladıı incelenmeye çalıılacaktır. 19. yüzyıl sadece Büyük Güçlerin kendi aralarında dünyanın deiik bölgeleri üzerinde hâkimiyet kurmak amacıyla verdikleri siyasal ve askeri bir rekabet dönemi deildir. 19. yüzyıl aynı zamanda Sanayi Devrimi sonrasında haberlemeden üretime, tüketimden ulaıma kadar pek çok deiim ve ilerleme ile tarihin ilk küreselleme dalgasının yaandıı dönem olarak da kabul edilmektedir. Bugün olduu gibi o dönemde de küreselleme dalgasına yön veren önemli siyasal ve ekonomik güçler bulunmaktaydı. Bu güçler Sanayi Devrimi sonrası ulusal sanayilerini kurmu, üretim kapasitelerini ve ticaret alarını belirli aamalara getirmi; daha fazla üretmek, daha fazla kazanmak ve daha çok yere ulaabilmek için uluslar arası bir rekabete girimilerdir. Söz konusu rekabetin konusu ise daha az maliyetle daha çok üretim yapabilmek için hammadde bulmak ve üretilen mamul maddelerin satıı için daha büyük pazarlara ulamak arayııdır. ngiltere ve Fransa gibi önemli güçlerin yanı sıra 1870 lerden itibaren siyasal birliklerini kurmayı baaran Almanya ve talya da hammadde ve pazar arayılarına girmitir. Bu ülkeler arasındaki siyasal ve ekonomik rekabet kısa zamanda Mısır dan Etiyopya ya, Güney Afrika dan Asya içlerine kadar dünyanın pek çok alanına yayılmı, gittikçe hız kazanmı ve nihayetinde tarihin ilk büyük dünya savaının çıkmasına neden olmutur. üphesiz ki 19. yüzyılın en büyük siyasi ve ekonomik gücü ngiltere dir. Üzerinde güne batmayan imparatorluk unvanını almı olan ngiltere Britanya adalarından Hindistan a, Seylan a kadar çok geni bir corafyayı bu dönem içinde kontrolü altında tutmutur. Böylesine büyük bir siyasi gücü, bata tekstil sanayisi 8 ve deniz ticareti 9 olmak üzere dönemin en önemli ekonomik getiri salayan araçlarıyla salamlatırmayı baaran ngiltere 10 zaman içinde kriz düzeyinde sorunlarla da karılamamı 8 Tekstil sanayisi ngiliz ekonomisi için o kadar büyük bir öneme sahiptir ki, J.A. Schumpeter ngiliz sanayi tarihinin ( ) tek bir sanayinin (pamuklu sanayi) tarihine indirgenebileceini söylemitir. bk. J.A. Schumpeter in Business Cycles, C. 1, 1939, s.271 den aktaran Phyllis Deane, lk Sanayi nkılâbı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2000, s.76, 96 numaralı dipnot de uluslar arası sulardaki ngiliz gemilerinin tonajı dört milyon tona ulamıtır. Bu rakam aynı zamanda döneme ait dünya toplamının yüzde 60 ını oluturmaktaydı. bk. Recep Boztemur, Avrupa nın Uzun Ondokuzuncu Yüzyılı, Dou Batı, S 14, 2001, s yy da ngiltere, daha önce hiçbir gücün kurmayı baaramadıı bir dünya hegemonyası kurarak, insan gücü, doal kaynaklar, vergi ve ödemeler biçiminde görülmemi büyüklükte bir gelir salamaktaydı. Bu gelirin bir kısmı, Hindistan örneinde olduu gibi Avrupa dıı toplumlar üzerindeki hakimiyetini sürdürmek ve imparatorlua yeni topraklar katmak için harcanırken, geri kalan gelirler ngiltere nin Avrupa güç dengesi üzerindeki egemenliini sürdürmesi için Londra borsasına akıtılmaktaydı. Bkz. Recep Boztemur, 19.yy da Kapitalist Dünya Ekonomisi ve Osmanlı mparatorluu, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.384. Buna ek olarak, ngiltere nin 19.yy da ulatıı büyük sömürge imparatorluunun ekonomik

4 150 deildir. Bunların en önemlilerinden bir tanesi Amerika da 1861 de patlak veren ve ngiltere için siyasal olduu kadar ciddi ekonomik problemleri de beraberinde getiren ç Sava olmutur. Bilindii üzere Amerika öteden beri ngiltere nin en önemli pamuk hammadde kaynaı olagelmitir. Amerika Birleik Devletleri nin bata Alabama olmak üzere verimli güney toprakları ngiltere nin Manchester ve Lancashire gibi önemli tekstil merkezlerini hammadde açısından beslemitir. ki ülke arasındaki hammadde trafii ç Sava ın patlak vermesine kadar kesintisiz devam etmitir. Ancak ç Sava ın balaması ve Amerika da Kuzey ile Güney arasındaki mücadelede güneyin geni pamuk plantasyonlarının zarar görmesi, zaman zaman yakılması, ngiltere açısından büyük bir zarar ortaya çıkarmıtır. Amerika da ham pamuk üretimi durduu gibi bunun üzerine bir de küresel pamuk kıtlıı ba göstermitir lara ait istatistiklere göre tek baına ngiltere nin dünya ham pamuk üretiminin yaklaık olarak yarısını tükettii 11 düünüldüünde söz konusu kıtlıın yarattıı sıkıntının boyutları daha iyi anlaılacaktır. Özellikle Amerikan pamuunun kalitesine yakın bir kalitede pamuk o dönemde dünyanın bir baka yerinde üretilmedii için ngiliz tekstil sanayi ciddi bir hammadde krizi içine girmitir. 12 Dönemin gelimelerini yakından takip eden John Elliot Bowen, kriz sırasında ngiliz tekstil üreticilerinin bir çıkı yolu aradıklarını ancak pek çok fabrikanın da kapanmasına engel olunamadıını belirtmektedir. 13 Amerika Birleik Devletleri ile yürüttüü ham pamuk ticareti kesintiye urayan ngiltere nin elinde tek alternatif olarak eskiden beri pamuk üretimi yaptırdıı Dou Hindistan kalmıtır. Dou Hindistan pamuu düük kalitesi sebebiyle ngiliz tekstil sanayii için her zaman ikinci planda kalmıtır. Bunun farkında olan ngiliz sanayicileri aslında 1850 lerin sonlarından itibaren kendi aralarında Amerika dan gelen hammaddenin bir gün kesintiye uraması halinde neler yapabileceklerini tartımaya balamılardır. Kendileri için hayati öneme sahip olan Amerika da yaanan gerilimi yakından takip eden ve bu gerilimin nelere yol açabileceini hesaplamaya çalıan ngiliz sanayicilerinin önemli bir kısmı yeni alternatifler bulmaları gerektiine inanmılardır. 14 Örnein, 1860 ta kurulan Manchester Pamuk irketi nin Manchester Ticaret Odası na kaydolma sürecinde dünyada üretime uygun neresi varsa oralara ulaılıp pamuk üretimi yapılmasının salanması kararı alınmıtır. 15 Alınan bu karar ngiliz üreticilerinin hammaddeye olan ihtiyaçlarının ne kadar büyük olduunu ve gün geçtikçe daha fazla oranda bu ihtiyaçlarının arttıını ortaya koymaktadır. Öyle ki, ngiliz tekstil sanayii çok hızlı büyümektedir. Örnein 1843 te ülkedeki tekstil fabrikası sayısı 1819 iken bu rakam 1874 te 2655 e yükselmitir. 16 Dolayısıyla böyle bir büyüme sürecinde olan ngiliz tekstil sanayii gün geçtikçe daha çok üretmek için daha çok hammaddeye ihtiyaç duymaktadır. Manchester Ticaret Odası nda alınan karara uygun bir biçimde kısa zamanda ngiltere yeni alternatif arayılarına girmitir. Her ne kadar Dou Hindistan önemli bir miktarda hammadde salıyorsa da daha önce deindiimiz gibi kalite açısından yetersiz kalıyordu. ngiltere nin amacı hem miktar hem de kalite açısından kendisine yeterli kaynaı salayabilecek alternatiflere ulamaktı. Bu arayılar sırasında ngiltere nin Batı Afrika dan Çin e kadar geni bir corafyada 17 gözünü çevirdii yerler arasında Batı ve Güney Anadolu nun yanı sıra ilk balarda Mısır, daha sonralarda ise Sudan öne temelleri hakkında detay için bkz. John Gallagher & Ronald Robinson, Imperialism of Free Trade, The Economic History Review, vol.6, nu.:1, 1953, ss Paul Kennedy, Büyük Güçlerin Yükseli ve Çöküleri, Bankası Kültür Yayınları, stanbul, 1994, s Amerika nın güney plantasyonlarında üretilen yüksek kalitedeki pamuun büyük bölümünü elinde tutan ngiltere nin uzunca bir süre sahip olduu bu avantaj ç Sava ın patlak vermesiyle son bulmutur. ngilizler bir süre, tekstil fabrikalarını çalıır durumda tutabilmek adına ç Sava a Güneylilerin yanında yer alarak müdahale etmeyi düünmü, ancak sonradan vazgeçmilerdir. Çünkü ngilizler kendileri için Güneyin pamuu kadar Kuzeyin budayının da son derece önemli bir hammadde kaynaı olduunun bilincindeydiler. Detay için bk. Allan Nevins& Heny Steele Commager, ABD Tarihi, çev. Halil nalcık, Dou Batı Yayınları, Ankara, 2005, s John Elliot Bowen, The Conflict of East and West in Egypt, G.P. Putnam s Sons, New York, 1887, s.19. Bowen kitabının yayımlanmasından bir yıl önce çalımasının geni bir özetini Political Science Quarterly dergisinde yayımlamıtır. Bkz. John Elliot Bowen, Conflict of East and West in Egypt, Political Science Quarterly, Vol.1, nu.:2, 1886, ss Franise A. Logan, India-Britain s Substitute for American Cotton , The Journal of Southern History, vol.24, nu.:4, 1958, s Logan bu çalımasında Chronicle of Bolton adlı ngiliz gazetesinin 1859 ilkbaharında Amerika da bir krizin patlak vermesi ve ham pamuk akıının kesilmesi halinde ortaya çıkacak tehlikeye dikkat çeken haberini ngilizlerin süreci yakından takip ettiklerine kanıt olarak göstermektedir. 15 Edward Mead Earle, Egyptian Cotton and the American Civil War, Political Science Quarterly, vol.41, nu.:4, 1926, s Hüseyin Avni, Bir Yarı-Müstemleke Olu Tarihi, Sinan Matbaası, stanbul, 1932, s Logan, agm., s.472. Herbert Heaton a göre, söz konusu arayılar sırasında ngilizler Hindistan ve Mısır ın yanında, Batı Hint Adaları, Gine, Natal, Avustralya, Brezilya gibi yeryüzünün deiik noktalarında pamuk ekiminin tevikini salamılardır. Bkz. Herbert Heaton, Avrupa ktisat Tarihi, Paragraf Yayınevi, Ankara, 2005, s.532.

5 151 çıkmıtır. 18 ngiltere ile Mısır arasındaki pamuk ekimi üzerinden balayan yakın iliki sonucu Mısır kısa sürede pamuk ekimini hem miktar ve kalite açısından hem de teknolojik açıdan gelitirmi; bir süre sonra dünyanın önemli pamuk üreticilerinden bir tanesi haline gelmitir. Ekonomik açıdan Mısır ı Ortadou nun geçimlik tarımdan ihracata yönelik tarıma geçen ilk ülkesi yapan bu süreç 19 aynı zamanda kentlemeden devlet mekanizmasına kadar pek çok alanda Mısır modernlemesine de ciddi katkılarda bulunmutur. Özellikle Amerika da ç Sava ın yaandıı yılları arasındaki dönem Mısır ın ihracatçı bir yapıya kavuması dolayısıyla ekonomik bir devrim yaadıı ve dünya ekonomik sistemine dâhil olduu dönem olarak kabul edilmektedir. 20 Edward Mead Earle e göre modern Mısır ın oluumunda Amerikan ç Savaı bu anlamda çok kritik bir etkiye sahiptir ve ç Sava ın etkilerini görmeden Mısır modernlemesini doru analiz edebilmek mümkün deildir. 21 Bu anlamda bakıldıında Amerikan ç Savaı Amerika nın felaketi olurken, Mısır ın ansı olmutur. Hatta aynı durum Osmanlı mparatorluu için de geçerlidir. Öyle ki, yüzyılın balarında ekonomik açıdan oldukça durgun olan imparatorluk özellikle ç Sava ın bata pamuk olmak üzere Osmanlı tarım ürünlerine olan talebi arttırması nedeniyle yılları arasında önemli bir maddi gelime kaydetmitir. 22 ngiltere açısından bakıldıında ise ülke önceleri Mısır, arkasından da Sudan ile önemli hammadde merkezlerine sahip olmu, bu corafyada etkinliini siyasal olarak da artırmaya balamı, dolayısıyla dünya üzerindeki nüfuz bölgelerini geniletme imkânı yakalamıtır. Mısır, 19. yüzyılda özellikle tahıl konusunda uzmanlamı bir ülkeydi. Akdeniz in en büyük tahıl ambarı olarak kabul edilmekteydi. 23 Bunun yanı sıra Osmanlı mparatorluu nun Avrupa ya ihraç ettii hububatın önemli bir kısmı da Mısır dan karılanmaktaydı. 24 Tahılın dıında ise, 18. yüzyıldan itibaren Mısır da pamuk üretimi yapılmaktaydı. Üretilen pamuk kalite açısından düük düzeyde olmakla beraber miktar açısından bakıldıında da ülkenin kendi ihtiyaçlarına yetecek seviyede idi. 25 Öte yandan Mısır da Güney Amerikan pamuu ile rekabet edebilecek seviyede üst düzey kalitede pamuun üretilebileceini ilk fark edenler Napolyon un Mısır ı igali sırasında beraberinde getirdii ziraat uzmanları olmutur. Uzmanların raporlarına göre Mısır gerek iklimi gerekse toprak kalitesi bakımından böyle bir üretime uygundur ve doru bir yönlendirme ve biraz cesaretle Mısır, Hindistan ve Amerika ya bu anlamda rakip haline getirilebilirdi. Ancak tarih bu durumdan faydalanma ansını durumu fark eden Fransızlara deil, çok sonra bu topraklara gelen ngilizlere vermitir. 26 Mısır da Mehmet Ali Paa nın valilii döneminde yeni tarım ürünlerinin ekilmesi konusunda denemeler yapılmıtır. Bu denemeler sırasında öne çıkan ve ülkenin ekonomik geliimi açısından en fazla 18 Ham pamukta yaanmaya balanan kıtlıın pamuk fiyatlarının görülmedik bir biçimde artırması üzerine bol ve ucuz hammadde bulmak için ngiltere nin dikkatini çeken yerlerden bir tanesi Batı Anadolu olmutur. Manchester Pamuk Dernei Türk toprak sahiplerini pamuk ekimi konusunda cesaretlendirmek üzere stanbul ve zmir de yerel sergiler düzenlenmesine ön ayak olmutur. Bkz. Timothy Mitchell, age., ss Üretimin denendii Batı Anadolu da baarı salanmıtır. Yaygın üretim gerek bedava Amerikan tohumu yardımı gerekse stanbul yönetiminin 1862 tarihli, pamuk üreticilerine vergi muafiyeti getiren, pamuk ekmek isteyenlere ekim yapılmamı olan miri arazinin bedava tahsisi gibi konularda tevikler veren fermanları aracılııyla salanmaya çalıılmıtır. Ayrıca Osmanlı topraklarında pamuk ekimi ile ilgili olarak Küçük Asya irketi ve Osmanlı Pamuk irketi gibi kurumlar 1860 ların baında kurulmutur. Bunun yanı sıra ngiliz William Churchill in sahibi olduu Ceride-i Havadis gazetesi pamuk üretimini tevik için propaganda yayınları yapmı; pamuk ekmenin ne kadar karlı bir i olduunu yayınlarında ısrarla ilemitir. ngiltere nin Batı Anadolu daki pamuk üretimi ve ithalatı için bkz. Orhan Kurmu, Emperyalizm in Türkiye ye Girii, Bilim Yayınları, stanbul, 1974, ss ; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. VII, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003, ss Ayrıca Churchill in sahibi olduu Ceride-i Havadis gazetesi hakkında bilgi için bk. Hıfzı Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, Gerçek Yayınevi, stanbul, 1973, ss Bunlara ek olarak Osmanlı Hükümeti 1862 yılında bir irade yayımlayarak tarıma açılmamı alanları tarıma açarak tarla yapacak olanlara bu toprakların bedava verileceini pamuk üretiminden be yıl için aar alınmayacaını ve pamuk ekimi yapılacak alanlara yol getirileceini vaat etmitir. Ayrıca 1863 yılında ithal edilecek pamuk ileme makinelerinden gümrük vergisi alınmayacaı yine stanbul yönetimi tarafından ilan edilmitir. Detay için bkz. Necla Geyikdaı, Osmanlı Devleti nde Yabancı Sermaye , Hil Yayınları, stanbul, 2008, s.98. Bunun yanı sıra Mersin ve Adana daki pamuk üretimi, üretim miktarının artması ile Amerikan ç Savaı nın yol açtıı pamuk kıtlıı arasındaki iliki için bkz. Avni, age., ss Arthur Goldschmidt JR& Lawrence Davidson, Kısa Ortadou Tarihi, Doruk Yayımcılık, stanbul, 2008, s Patrick O Brien, The Long Term Growth of Agricultural Production in Egypt: , içinde Political and Social Change in Modern Egypt, Ed. P.M.Holt, Oxford University Press, London, 1968, s Earle, agm. s Kemal Karpat, Osmanlı Modernlemesi, mge Kitabevi, Ankara, 2002, ss Bu maddi gelime 1875 te devletin mali iflas ilan etmesini engelleyememitir. Aynı durum Mısır için de geçerlidir. Gerek Mısır gerekse Osmanlı mparatorluu için pamuktan elde edilen önemli gelire ramen ülkeyi mali iflasa götüren ortak nokta aırı borçlanmadır. Her iki devlet de o kadar aırı borçlanmıtır ki elde edilen hiçbir gelir söz konusu borçların ödenmesine yetmemitir. Zaten bo durumdaki hazineler de göz önüne alındıında her ikisi için de iflas ilan etmek kaçınılmaz bir son olmutur. 23 George Robbins Gliddon, A Memoir on the Cotton of Egypt, James Maddon&Co., London, 1841, s Mübahat Kütükolu, Osmanlı-ngiliz ktisadi Münasebetleri ( ), Ankara, tarihsiz, s Gliddon, age., s Earle, agm., s.522.

6 152 önem taıyan ürün pamuk olmutur. 27 Bu dönemde Avrupa tekstil sanayisinin çounlukla tercih ettii, Batı dünyasında Jumel pamuu 28 olarak bilinen uzun ve elyaflı cinsin deneme ekimlerine balanmı ve baarı salanmıtır. Deneme süresince salanan baarının ardından ülkede daha önce ekim yapılmamı araziler tarıma açılmı, sulama sistemi gelitirilerek her alana ulaması salanmıtır. Buna ek olarak Nil Nehri nin yıllık tamasından yararlanmak amacıyla da binlerce fellah 29 çalıtırılarak kanallar açtırılmı, barajlar yaptırılmıtır. 30 Moritz Schanz a göre, Mehmet Ali Paa dönemindeki sulama sistemi çalımalarının üzerine ngiliz igaline kadar önemli bir kazanım olmamıtır. ngilizler ise Hindistan örneinde 31 uyguladıkları sulama sistemini ülkeye kazandırmılardır yılları arasında ina edilen Asuan Barajı, Schanz a göre, ngilizlerin bu alandaki en önemli baarısı sayılmalıdır. 2km uzunluundaki bu baraj sayesinde Temmuz balarında pamuk ekimi sırasında kullanılacak olan su, Kasım, Aralık ve Ocak aylarından itibaren burada depolanmaya balamıtır. 32 Mısır daki pamuk üretimi Schanz ın önemli bir giriimci olarak niteledii Mehmet Ali Paa 33 döneminde hızlı bir ilerleme kaydetmitir. 34 Hatta Mehmet Ali Paa döneminde Marsilya, Trieste, Cenova ve ngiltere ile yapılan pamuk ticareti devlet tekeli altında yapılmakla beraber aynı zamanda Paa nın askeri harcamalarının da balıca finansman kaynaı haline gelmitir. Hemen unu da belirtmek gerekir ki, Mısır da bu dönemde uygulanmakta olan devlet tekeli 35 sebebiyle pamuk üretimi ülke çapında çok fazla yaygınlaamamıtır. Çünkü tekel sınırlaması nedeniyle pamuk ekimi yapan Mısır köylüsü devletin aksine kar etme fırsatını yakalayamamıtır. Dolayısıyla pamuk ekimi tarımsal üretimin üzerindeki devlet tekelinin kaldırıldıı 1842 tarihine dek Mısır köylüsü için cazip bir kazanç fırsatı olarak görülmemitir. 36 Mısır da hükümet kaynaklarıyla sürdürülen pamua ve tarıma yönelik bu altyapı yatırımlar Mehmet Ali Paa zamanında balatılmı, daha sonraki süreçte de devam ettirilmitir. Mısır da ilk ziraat 27 Mısır, slam Ansiklopedisi, C. 8, Milli Eitim Basımevi, stanbul, 1993, s Jumel pamuu ismini Fransız M. Jumel den almaktadır. Bu ahıs 1820 lerde Mısır ve Sudan da yönetimde görev alan kiilerle yakınlık kurmu, özellikle pamuk ekiminin deneme süreci olarak deerlendirilebilecek erken dönemlerinde ön saflarda yer almı; bir Batılı uzman olarak da kabul görmütür. Bu süreçte kendisinin de giriimleriyle üretilen deiik cinsteki pamuk bir süre sonra kendi adıyla anılmı; Avrupa da da kısa süre sonra aynı adla tanınmaya balamıtır. Jumel in erken dönem çalımaları için bkz. Gliddon, age., s Bu konuda Lord Cromer in yazdıkları da aynı yöne iaret etmektedir. Cromer, 19.yy Mısır ı ve ngiltere nin buradaki faaliyetleri konusunda kimi zaman ngiliz yönetiminin resmi söylemine kimi zaman da kiisel fikirlerine yer verdii son derece önemli bir kaynak olan Modern Egypt adlı eserinde, ülkeye modern anlamda pamuk ekiminin Jumel in yönlendirmeleriyle girdiini belirtmektedir. Bkz. The Earl of Cromer, Modern Egypt, Modern Egypt, The MacMillan Company, New York, 1916, s Fellah, Mısır köylüsü için kullanılan yerel bir tabirdir. 30 William Cleveland, Modern Ortadou Tarihi, Agora Kitaplıı, stanbul, 2008, s.80; George E. Kirk, A Short History of the Middle East, Frederick Praeger, New York, 1968, s.100; Bowen, age. s Hindistan daki ngiliz tekstil sanayisine dönük pamuk üretiminin detayları için bkz. J.P. Marshall, Early British Imperialism in India, Past and Present, nu.: 106, 1985, ss ; Franise A. Logan, India-Britain s Substitute for American Cotton , The Journal of Southern History, vol.24, nu.:4, 1958, s ngiltere nin Hindistan daki hâkimiyeti üzerine bilgi için ise u kaynaklara bakılabilir: Damodar Dharmanand Kosambi, An Introduction to the History of India, Popular Prakashan, Bombay, 1975, ss ; Y.Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, C. III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1950, ss ; Raimondo Luraghi, Sömürgecilik Tarihi, E Yayınları, stanbul, 1975, ss Ayrıca Orhan Kurmu da Emperyalizm in Türkiye ye Girii adlı eserinin giri kısmında ngiliz emperyalizmini analiz ederken demiryolu vs. gibi yatırımlarla ngiltere nin bata Hindistan olmak üzere dünyaya nasıl sermaye ihraç ettiini rakamlar ve örneklerle açıklamaktadır. Bkz. Kurmu, a.g.e, ss Bu konuda New York Tribune Gazetesi için ngilizlerin Hindistan daki uygulamaları üzerine bir dizi yazı kaleme alan Karl Marx, gazetenin 8 Austos 1853 tarihli sayısındaki yazısında, ngilizlerin o tarihte Hindistan da demiryolu ina ataına geçtiklerini ifade etmektedir. Marx a göre fabrika sahipleri Hindistan ın üretken bir ülkeye dönümesinin kendileri için çok önemli olduunu fark etmiler ve ilk balardan itibaren ülke içi ulaım ve sulama sistemlerinin kurulmasına öncelik vermilerdir. Bu sistemlerin baarıyla kurulmasının ardından sıra demiryoluna gelmitir. Bkz. Karl Marx, Gazete Yazıları, Sel Yayıncılık, stanbul, 2008, s Moritz Schanz, Cotton in Egypt and the Anglo-Egyptian Sudan, Taybor, Garnett, Evans Co&Ltd, Manchester, 1913, s. 18. Schanz 1912 ilkbaharında Mısır da düzenlenen Uluslar arası Pamuk Konferansı nda Alman delegasyonunun bir üyesi olarak bulunmutur. Çeitli uzmanlar eliinde Mısır ve Sudan da yapmı olduu gezi ve aratırmaları topladıı söz konusu eserinde Nil Vadisi nde ve Sudan da pamuk ekimini yakından inceleme ansını bulduunu ifade etmektedir. Gerek konferans sırasında sunduu bilgiler gerekse bu bilgilerin bir araya getirilmesi sürecinde elde ettii tespitleri paylaması bakımından Schanz ın bu eseri birincil kaynak olma açısından son derece önemlidir. 33 Mehmet Ali Paa nın giriimci yanı genellikle Batılı gözlemciler tarafından övülen bir özellii olmutur. Schanz ın yanı sıra Mısır hakkında Londra ya istatistikler hazırlayıp gönderen uzman Joseph Rabino bu istatistiklerin yer aldıı çalımasında Mehmet Ali Paa nın giriimciliini vurgulamakta ve takdir etmektedir. Rabino ya göre, civarında fellahı modern inaat araçlarından yoksun oldukları halde çalıtırarak 13 ayda Mahmudiye Kanalı nı yaptırması Mehmet Ali nin giriimciliinin bir kanıtı ve baarısıdır. bk. Joseph Rabino, Some Statistics of Egypt, Journal of the Statistical Society of London, vol.47, nu.:3, 1884, s Charles Isaawi, The Economic History of the Middle East, University of Chicago Press, Chicago, 1966, s Devlet tekeli ticari anlamda pamuk ekiminin ülkede balaması ilevini görse de geliimini engellemitir. bkz. Rabino, agm, s.427. Devlet tekelinin uygulanıı için ayrıca bkz. Isaawi, age., s Schanz, age., ss Devlet tekelinin kaldırılı süreci, süreci etkileyen siyasi ve ekonomik etkenler ile yaanan gelimeler hakkında detaylı bilgi için bkz. Ahmed Abdel-Rahim Mustafa, The Breakdown of the Monopoly System in Egypt after 1840, Political and Social Change in Modern Egypt, Ed. Peter Malcolm Holt, Oxford University Press, London, 1968, ss

7 153 okulu yine Mehmet Ali Paa döneminde açılmıtır. Fransız uzmanların yardımıyla açılan bu okulu, 1890 da kurulan yüksek Ziraat Okulu ve bir uygulama merkezi takip etmitir. Bu merkezlerde genç Mısırlı üreticiler kendilerine verilen dört yıllık bir eitimle yeni üretim tekniklerinden modern zirai makinelerin kullanımına kadar çeitli alanlarda bilgi sahibi oluyorlardı. Schanz ın 1911 yılına ait verdii bilgiye göre Gize Okulu nda o dönemde kayıtlı 196 örenci bulunmakta ve söz konusu eitimi almaktaydı. 37 Mehmet Ali Paa dönemi ve sonrasında hükümetin elindeki mali kaynakların önemli bir bölümü ulaım ve sulama imkânlarının gelitirilmesi, tohum daıtılması gibi alanlara harcanmıtır. Bütün bu tevikler Mısır ın yakın bir gelecekte pamua dayanan ihracatçı bir tek-ürün ülkesi olmasını salayacaı gibi hükümetin elindeki kaynaklar itibarıyla zorlanması sonucu 1860 larda Avrupa mali piyasalarına borçlanmasına da sebep olacaktır. 38 Abbas Paa döneminde ( ) Mısır hükümeti Amerikalı pamuk uzmanı Salters Elliot ı 1853 te Kahire ye getirerek, çeitli çalımalarda bulunmasını istemitir. Bu çalımalarda Elliot tan beklenen ey, Mısır pamuunun kalitesini arttırmak ve Amerika nın güney eyaletlerinde yer alan plantasyonlardaki yüksek kaliteye Nil Vadisi nde de ulaılmasını salamaktı. Bu çalımalar sonrasında büyük oranda baarı yakalanmı, 1820 lerden beri sürmekte olan yatırımlar, tevikler, teknolojik destekler ile beraber Mısır pamuk üreticiliinde önemli bir aama kaydetmitir lerde çok küçük miktarda ve düük kalitede pamuk üreten Mısır birkaç yıl içinde pamuk ihracını 200 kat artırmıtır. Bu aynı zamanda pamuun Mısır ihracatında ilk sıraya yükseldii dönemdir. 39 Bu durum, Amerika da ç Sava ın ( ) çıkmasıyla kısa sürede büyük bir patlama yaayacaktır. 40 Örnein, 1824 te , 1850 lerde olan Mısır ın toplam pamuk ihracatı 1860 ların baında , 1865 te ise düzeyine ulamıtır. 41 Amerikan ç Savaı öncesinde Mısır da kaydedilen en yüksek pamuk ihracatı Abbas Paa döneminde yaanmıtır kantarlık bir hacimle 1852 yılında yapılan bu ihracatın %60 lık bir kısmı ngiltere ye gitmi; geri kalan kısmı ise Fransa ile Avusturya ya gönderilmitir. 42 Sudan ise 1860 lardan itibaren devreye girmeye balamıtır. Nil in Mısır tarafında yakalanan yüksek kalite ve verim Mısır hükümetini heyecanlandırmı ve 1820 lerden beri egemenlikleri altında bulunan Nil in dier yakasında, Sudan da da deneme ekimleri balatılmıtır. Hıdiv smail Paa nın dönemin Sudan Valisi olan Ahmet Mümtaz Paa ya verdii emirle balanan denemeler Mısır da olduu gibi Sudan da da baarılı sonuçlanmıtır. Bunun sonucunda Mısır ın ardından Sudan da da geni arazilerde pamuk ekimine balanmıtır. 43 Amerika da ç Sava ın yaandıı yılları arasında Mısır pamuk üretimine hız vermitir. Özellikle ngiltere ye yapılan pamuk hammadde ihracı Mısır yönetimini bu yola yönlendirmitir. Bu dönemde Mısır da pamuk üretimine açılan arazi 5 kat, ülkenin üretim hacmi ise 4 kat artmıtır. 44 Bu süreçte pamuun fiyatının oldukça yükseldii ve kantarının 54 dolar seviyesine ulatıı göz önüne alındıında Mısır ın Amerikan ç Sava ı döneminde elde ettii ihracat gelirinin yükseklii daha net anlaılacaktır. Bu durum ülkede dier tarım ürünlerinin ekiminin bırakılmasına ve yalnızca pamua yönlenilmesine yol açmıtır. Bu balamda da daha kaliteli pamuun üretilebilmesi amacıyla 37 Schanz, age., s.31. Aynı dönemde Osmanlı mparatorluu nun uyguladıı ziraat politikası ve detayları için bkz. Tevfik Güran, Tanzimat Dönemi nde Tarım Politikası , I. Uluslar arası Türkiye nin Ekonomik Tarihi Kongresi, Temmuz 1977, ed. Osman Okyar & Halil nalcık, Meteksan Ltd. ti., Ankara, 1980, içinde, ss evket Pamuk, Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleme, ktisat Politikaları ve Büyüme, Bankası Kültür Yayınları, stanbul, 2008, s George E. Kirk, age., s Earle, a.g.m, s Amerikan ç Savaı sırasında ngiltere nin youn tevikleriyle Osmanlı mparatorluu nda balatılan pamuk ekimi kısa sürede sonuç vermi; tıpkı Mısır da olduu gibi burada da pamuk üretiminde patlama yaanmıtır. E.Z. Karal a göre pamuk mahsulü bu sürede 10 milyon kg seviyesinden 50 milyon kg a çıkmıtır. Bkz. Karal, a.g.e, s Anadolu nun pamuk üretiminde esas artıın Amerikan ç Savaı ile baladıını ifade eden Reat Kasaba ya göre de sadece zmir çevresinde pamuk ekimi yapılan alan dört katına çıkmı; bu hacim arasında ise daha da katlanarak artmıtır. Bkz. Reat Kasaba, Osmanlı mparatorluu ve Dünya Ekonomisi-19.Yüzyıl, Belge Yayınları, stanbul, 1993, s Isaawi, age., s.416; Rabino, agm., s.427; Cleveland, age., s Schanz, age., s.10. Schanz ın aynı sayfada verdii bilgiye göre Mısır dan ngiltere ye ilk pamuk ihracatı 1824 yılında gerçekletirilmitir. Amerikan ç Savaı sürecine dek Mısır pamuu genellikle ngiltere ve Fransa arasında dengeli bir biçimde paylaılırken, ç Sava ın patlak vermesiyle ham pamuk ihtiyacı üst seviyeye çıkan ngiltere tüm Mısır pazarına egemen olmu; Fransa dıta kalmıtır. Bun konuda bk. J.McFarlane, The Production of Cotton in Egypt, Journal of the Royal African Society, vol.8, nu.:32, s P.M.Holt ve M.W. Daly, A History of the Sudan, Longman, 4th Edition, New York, 1988, s.81; Richard L. Hill, Egypt in the Sudan , Oxford University Press, London, 1959, s Roger Owen, Mısır ve Avrupa: Fransız galinden ngiliz galine, slam Dünyası ve Batılılama, Yöneli Yayınları, stanbul, 1997, s.132.

8 154 modern tekniklerin ülkeye getirilip, tarımsal üretime kazandırılmasına da hız verilmitir. Bütün bunların sonucunda yılları arasında ülkenin pamuk ihracı üç kat artmıtır. 45 Schanz ın verdii rakamlara göre ihracat 1863 te 1 milyon, 1865 te ise 2 milyon kantara yükselmitir. 46 Amerikan ç Savaı ile Mısır ın ihracatçı bir ekonomik yapıya kavutuunu söyleyen Edward Earle bu noktada rakamlar tarafından dorulanmaktadır. Dünya pazarının pamua olan talebinin 1840 ile Birinci Dünya Savaı arasındaki dönemde hızla arttıını hesaba katacak olursak 47 ; tek ürün olarak pamua yönelen ve bunu tamamen ihracata dönük olarak üreten, yıllar içinde kalitesini ve üretim hacmini artıran ve bu konuda uzmanlaan 48 Mısır ın ngiltere nin gözündeki deerinin ne denli arttıını tahmin etmek zor olmayacaktır. Mısır ve corafyasının siyasi ve stratejik öneminin yanı sıra ekonomik anlamda da önemi zaman içinde açıkça ortaya çıkmaya balamıtır. Bu da yakın bir gelecekte Mısır ın ve bölgenin ngiliz sömürge imparatorluu ve politikalarında kilit bir yere sahip olmasını salayacaktır. Mısır ve ardından Sudan da verimli arazilerin pamuk ekimine açılması hem pamuk üretim hacminin olaanüstü düzeyde artmasını hem de üretilen pamuun kalitesinin üst düzeyde tutulmasını beraberinde getirmitir. Bu anlamda verim açısından en yüksek düzeye ise 1898 sonrası süreçte ulaılmıtır. Bunun birkaç sebebi vardır. Birincisi 1898 in Sudan ın ngiliz idaresi altına resmen alındıı tarih olmasıdır sonrası her alanda Sudan ı idare etmeye balayan ngiltere pamuk üretimini de birinci elden yönetmeye balamıtır. ngiltere nin istedii kalite ve hacimde üretilen pamuk bu dönemde elde edilen verim açısından da Mısır da üretilen pamuk ile birletiinde, üst düzeye ulamıtır. kinci ve daha önemli sebep ise özellikle 1893 sonrası süreçte younlaan Mısır a olan ngiliz dorudan yatırımlarıdır. Mısır daki en önemli dorudan yabancı yatırımlar 1893 ten itibaren gittikçe artan topraa ve pamua yapılan yatırımlardır. Kırsal arazilerin satın alınması ve ıslah edilmesi, sulama ve drenaj gibi alanlara yönlendirilen bu yatırımlar 1880 den Birinci Dünya Savaı na kadar geçen sürede 49 Mısır daki toplam dorudan yabancı yatırımların ve bu yatırımlara ayrılan fonların büyük oranda pamuk ekimine yönlendirildiini göstermektedir. ngiliz sömürge yönetimi Mısır da ilerleyen süreçte Avrupa sermayesinden çok elde edilen gelirler sayesinde oluan yerel fonlarla finanse edilen büyük ölçekli sulama projeleri ile pamuk üretimine ve ihracatına aırlık vermeye devam etmitir. 50 Mısır gerek Osmanlı topraklarında gerekse Ortadou ve Kuzeydou Afrika gibi daha geni bir corafyada önemli bir ticaret noktası, kendi yiyeceini üreten bir ülke iken ekonomisinde Avrupalı tekstil sanayi için tek bir metanın, ham pamuun üretiminin belirleyici olduu bir ülke haline gelmekteydi. Süreç içinde üretimin ve dolayısıyla ihracatın artması; tüm bunların tek bir üründe, pamukta younlaması özellikle tekstil ve gıda ürünlerinde ithalatın müthi derecede artmasına neden olmutur. Buna ek olarak ülke çapında telgraf, demiryolu, limanların kurulmasına; topraın küçük, güçlü, giderek zenginleen bir toplumsal sınıfın özel mülkiyetindeki bir metaya dönümesine sebep olmutur. Bu durum ayrıca, servet yapmak, i bulmak, tarımsal üretimi dönütürmek ya da kolonyal denetimi salamak isteyen Avrupalıların ülkeye akın etmesine; ehir ve kasabaların yeni artlara göre modernletirilmesine ve 45 George E. Kirk, age., s Isaawi, age., s.417; Schanz age., s.11. Schanz a göre bu noktada Mısır açıkça Amerika ya rakip olmutur. 47 Dünya çapında pamua olan talep arttıkça üretim de doal olarak ivme kazanmıtır. Tevfik Çavdar a göre yılları arasında pamuk üretimi dünyada 2,2 kat (%127) artmıtır. Bkz. Tevfik Çavdar, Osmanlıların Yarı-Sömürge Oluu, Ant Yayınları, stanbul, 1970, s.21. Söz konusu dönemde ham pamua olan talep aynı zamanda dünyada artan toplam ticaret hacminin bir sonucudur. Dünya ticareti ithalat ve ihracat toplamı olarak 1800 de 320 milyon lira iken, 1913 te 8 milyar 360 milyon liraya ulamıtır. 25 katlık bu büyük gelime dier ürünlere olduu gibi ham pamua ve pamuklu ürünlere olan talebi de artırmıtır. Detay için bkz. Charles Isaawi, Osmanlı mparatorluu nun Avrupa Ekonomisi ndeki Yeri , Osmanlı ve Dünya, ed. Kemal Karpat, Ufuk Kitapları, stanbul, 2004, içinde, s.167. Aynı döneme ilikin olarak Reat Kasaba unları söylemektedir: 1800 ve 1830 yılları arasında dünya ticareti 300 milyon sterlinden 400 milyona çıkmı, yani %30 luk bir oranda büyümütür larla 1870 ler arasında ise bu hacim be katına çıkmı ve 1870 te 2,8 milyar sterlini geçmiti. Bkz. Reat Kasaba, age., s Pamuk, age., ss Mısır, Birinci Dünya Savaı öncesinden itibaren tek ürün ülkelerinin önde gelenlerinden bir tanesi haline gelmitir. Pamuk söz konusu olduunda Amerika Birleik Devletleri ve Hindistan ile birlikte üçüncü sırada sayılmaktadır. 20.yy erken dönem iktisatçılarından, yine erken dönem Sovyetler Birlii nin saygın ekonomik ve politik isimlerinden birisi olan Nikolay Buharin de Mısır ı söz konusu dönem için bu kategorinin önemli ülkelerinden birisi saymaktadır. Buharin e göre Hindistan ve Amerika Birleik Devletleri ile birlikte Mısır ın pamuk ihracatını durdurmaları halinde dünyanın sosyo-ekonomik düzeni tamamıyla bozulması kaçınılmazdır. Detay için bk. Nikolay Buharin, Emperyalizm ve Dünya Ekonomisi, Balam Yayınları, stanbul, 2005, s arası dönem bir bakıma ngiltere nin artan sömürge toprakları nedeniyle sermaye yatırımlarını anakaradan sömürgelere doru yönlendirdii dönemdir. Heaton a göre ngiltere 1914 te elinde bulunan 20 milyar sterlin deerindeki tahvil ve hisse senetlerinin çou imparatorluk dıında bulunmaktaydı. Söz konusu dönemde ngiltere kadar dıarıda bu denli büyük yatırımlara sahip bir güç daha yoktu. Bkz. Heaton, age., s evket Pamuk, Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleme, ktisat Politikaları ve Büyüme, s

9 155 giderek daha da büyük bir sefalete düen kırsal kesim yoksullarının kent merkezlerine göç etmesine neden olmutur. 51 Mısır ın pamuk üretiminde profesyonellemesi, ham pamuk ihracı ve karılıında Avrupa mamul maddelerinin ithalinin en önemli dı ticaret unsuru haline gelmesinin 52 bir sonucu olarak ülke ihracatçı bir ekonomik yapıya kavumutur. Bu yapı içerisinde, skenderiye Limanı nın önemi büyük ölçüde artmıtır. Limana gelip giden gemiler, liman çevresinde Batılı devletlerin birer birer konsolosluk açmaları kenti bir anda vasıfsız içilerin ve askerlerin yaadıı bir kıla kent görünümünden çıkarmı, modern bir yapıya kavumasının yolunu açmıtır. skenderiye kısa zamanda ülkenin en önemli ekonomik merkezi haline gelmitir. Limana 1850 lerde ortalama 1500 gemi giri yaparken, bu rakam 1865 te 3000 e ulaarak %100 artı göstermitir. Mısır da dı ticaretin liman balamında skenderiye ye doru bölünmesine ek olarak Mehmet Ali Paa nın endüstriyel ve denizcilik giriimlerinin kentin geliiminde önemli payı olduunu ifade eden Gabriel Baer, yılları arasında kentte faaliyet gösteren Avrupalı firmaların sayısının 16 dan 44 e çıktıını söylemektedir. 53 Bu süreçte yaanan refah artıı ve kentin ekonomik geliimi buraya olan göçü de hızlandırmıtır te bin civarında olan kent nüfusu, 1865 te 160 bini geçmitir. 54 Gerek nüfusun gerekse kentte i yapan Avrupalı firmaların sayısının artması aynı zamanda skenderiye deki Avrupalı nüfusun da artmasına neden olmutur tarihli Mısır Salnamesi skenderiye de 14 bin talyan, 10 bin Fransız, 4500 ngiliz, 3000 civarında da Avusturyalının yaamakta olduunu göstermektedir. 56 Bu açıdan bakıldıında skenderiye hiç üphesiz dönemin önde gelen dier liman kentleriyle birlikte dünyanın en kozmopolit yerleim yerlerinden birisi haline gelmitir. 57 skenderiye de yaanan bu nüfus artıı sadece bu kente özgü bir gelime olmayıp, 19.yy ortalarından itibaren Mısır ın genelinde yaanan benzeri bir sürecin bir parçası olarak deerlendirilmelidir. Söz konusu süreçte Mısır da nüfus yarıdan fazla artı göstermi; 1821 de 2,5 milyon olan nüfus 1882 sayımında 6,8 milyon kii olarak belirlenmitir. 58 hracata dönük bir tarımsal üretim, bu üretimin getirdii önemli miktarda gelir ve bunun yanı sıra ülkede devam eden Batılı sermayenin yatırımları Mısır ın zenginlemesini, refah seviyesinin tüm toplum kesimlerini kapsamamı olmasına ramen önceki dönemlere göre artıını, modern anlamda kentlemeyi getirdii gibi aynı zamanda demiryolu gibi 19. yüzyılın en önemli ulaım araçlarından birisinin ülkede yaygınlamasını da beraberinde getirmitir. 59 Üretilen hammaddelerin ülkenin iç bölgelerinden limanlara taınmasını salamak amacıyla balatılan demiryolu inasında öncelikle limanlarla limanların hinterlandını birbirine balayacak stratejik noktalar seçilmitir. lk demiryolu 1851 de 60 mühendis James Stephenson tarafından yapılmıtır de, I.Abbas döneminde ise Afrika nın ilk büyük demiryolu projesi ile Kahire hem skenderiye hem de Süvey e balanmıtır yılları arasında Mısır ın pamuk ihracat hacminin %300 artmasında Kahire ile skenderiye yi birbirine balayan demiryolunun 51 Mitchell, age., ss Gabriel Baer, Social Change in Egypt: , Political and Social Change in Modern Egypt, Ed. Peter Malcolm Holt, Oxford University Press, London, 1968, s Gabriel Baer, Mısır da ehirleme: , Ortadou da Modernleme, ed. William Polk, Richard Chambers, nsan Yayınları, stanbul, 1995, içinde, ss Makalenin orijinali için bkz. Gabriel Baer, Urbanization in Egypt: , Begininngs of Modernization in the Middle East: The 19th Century, ed. William Polk, Richard Chambers, The University of Chicago Press, Chicago, 1968, içinde, ss Robert Ilbert, skenderiye Kozmopolit Bir Kent miydi?, Modernleme Sürecinde Osmanlı Kentleri, ed. P.Dumont, F.Georgeon, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, stanbul, 1999, içinde, s Mısır Salnamesi ne göre Mısır da bulunan Avrupalılar daha çok skenderiye, Kahire, Süvey, smailiye ve Liman-ı Said (Port Said) gibi bölgelerde yerleik olup; ticaret, komisyonculuk, simsarlık, gazetecilik gibi ilerle megul olmulardır. Bkz. Mısır Salnamesi 1871, Yayına Hazırlayanlar: Mustafa Öztürk ve Sevda Özkaya Özer, Fırat Üniversitesi Basımevi, Elazı, 2005, s Mısır Salnamesi 1871, s Sydney Nettleton Fisher, The Middle East: A History, Alfred A. Knopf, New York, 1959, s Charles Isaawi, a.g.e, s. 373; C. Isaawi, Population and Wealth in Egypt, The Millbank Memorial Fund Quarterly, vol.27, nu.:1, 1949, s.99;. Mısır Salnamesi 1871, s.4; Baer, age., ss Rabino hazırladıı istatistiklerde ülke nüfusunu 6,5 milyon olarak göstermitir. Bkz. Rabino, agm., s yy dünya ölçeinde demiryolunun en önemli ulaım aracı olarak popüler hale geldii bir zaman dilimidir. Amerika Birleik Devletleri nden Osmanlı mparatorluu na ve ngiliz sömürgelerine kadar pek çok alanda demiryolu inası yapılmıtır li yıllarda dünya üzerinde km. demiryolu varken, bu a 1880 de , 1890 da , 1911 de ise kilometreye ulamıtır. bk. Çavdar, age., s Bernard Lewis, Ortadou, Arkada Yayınevi, Ankara, 2005, s.344. Charles Isaawi ise Mısır daki ilk demiryolunun 1853 te ina edildiini söylemektedir. Bkz. Charles Isaawi, Egypt since 1800: A Lop-Sided Development, The Journal of Economic History, vol.21, nu.:1, 1961, s Peter Mansfield, A History of the Middle East, Penguin Books, London, 2003, s.86. Mansfield da ilk demiryolunun tarihi olarak Bernard Lewis gibi 1851 yılına iaret etmektedir. 62 Isaawi, Egypt since 1800: A Lop-Sided Development, s.10; Mansfield, age., s.61.

10 156 katkısı üphesiz ki çok büyüktür. 63 Muhammed Chaichan bir çalımasında, 1870 lerin sonuna gelindiinde 1500km demiryolu, km sulama kanalı ina edilmi olduunu belirtmektedir. 64 Yine 1869 da Süvey Kanalı nın açılması da bu açıdan bakıldıında son derece önemlidir. 65 Dou ya giden yolu kısaltması sebebiyle özellikle ngiltere nin Asya ve Uzakdou sömürgeleri ile olan balantısına büyük hizmeti olan bu kanal sadece Mısır deil, tüm Kuzeydou Afrika ve Dou Akdeniz in ngiltere nin gözünde stratejik önemini oldukça artırmıtır. 66 Stratejik öneminin yanı sıra kanal ngiltere ye finansal anlamda da kazanç salamı; bu ülkenin mal sevkiyat maliyetlerini önemli ölçüde düürmütür. Ekonomik anlamda borç kıskacına giren Mısır devletinin kanal hisselerini zaman içinde satması, hisselerin yeni sahibinin de ngiltere olmasıyla, bir zamanlar Fransız bir mühendisin ina ettii ve büyük hissesinin Mısır devletinde olduu Süvey Kanalı kısa süre sonra ngilizlerin eline geçmitir. Öyle ki, 1881 yılına gelindiinde tüm kanal trafiinin %80 ini ngiltere nin elindedir. 67 Liman ve demiryolu inası süreçlerinde olduu gibi Süvey Kanalı nın yapımı da Mısır da altyapı alanındaki dorudan yabancı yatırımlar arasında yerini almıtır öncesinde Mısır a yapılan tüm dorudan yabancı yatırımların içinde Süvey Kanal irketi nin payı %18 dir. 68 Mehmet Ali Paa döneminden itibaren bürokrasiden orduya dier alanların yanında ekonomik alanda da önemli düzenlemeler yapılmıtır. Tarımsal üretimin çeitlendirilmesi sürecinde pamua olan eilimin artması, buna uygun olarak, bata 1820 de yapımı tamamlanan Mahmudiye Kanalı olmak üzere, sulama kanallarının, ziraat okullarının açılması, daha çok arazinin ekim için kullanılmaya balanması, daha sonraki süreçte Süvey Kanalı nın açılıı gibi projelerle Mısır önemli bir ham pamuk ihracatçısı ülke konumuna gelmitir. Buna karın da pek çok tarım ürününün ve tekstil mallarını ithalini yapar duruma gelmitir. Bunlara ek olarak askeri ihtiyaçlara yönelik yapılan harcamaların artarak devam etmesi de devlet maliyesini güç durumda bırakmıtır. 69 Bilindii üzere, devlet hazinesi ve kaynakları sınırlıdır; genellikle yabancı sermayenin yatırım ve yardımlarıyla ülkenin liman ve demiryolları gibi bayındırlık ileri yürütülmektedir. Bu balamda bakıldıında, 19.yy Mısır tarihinin en çok harcamanın yapıldıı, Mısır maliyesinin iflas bayraını çektii dönem olan Hıdiv smail döneminde 70 patlak veren Amerikan ç Savaı ve pamuk kıtlıı Mısır için gerçekten büyük bir ans ve büyük bir kazanç fırsatı olmutur. Bu süreçte Mısır pamuuna olan yüksek talep hem üretimin artmasını hem de Mısır hükümetinin zenginlemesini salamıtır. Bu atılım içerisinde Hıdiv smail, Avrupalı bankerlerden uygun koullar altında kredi almaya balamı; Mısır hükümeti borçlanma sürecine girmitir. Hıdiv smail döneminde ( ) öyle büyük ve hızlı bir borçlanmaya gidilmitir ki, Hıdiv 1879 da ngiltere ve Fransa nın baskıları sonucu II. Abdülhamit tarafından görevden alınıp, yerini olu Tevfik e bırakırken devletin borcu 93 milyon liraya ulamıtır. 71 smail, 1863 te görevi devraldıında toplam borcun 3 milyon lira olduu göz önüne alındıında yapılan borçlanmanın ne denli büyük olduu daha net görülebilmektedir. 72 Alınan kredilerin ödenmesi söz konusu olduunda Mısır da artlar çoktan deimeye balamıtır. Amerika da ç Sava döneminin sona ermesiyle, pamuktan elde edilen gelirler pamuk fiyatlarının hızla dümesinin ardından eskiyi aratırcasına azalmaya balamıtır. 73 Bu durum artan borçların ödenmesini de 63 Roger Owen, Mısır ve Avrupa: Fransız galinden ngiliz galine, içinde slam Dünyası ve Batılılama Yöneli Yayınları, stanbul, 1997, s Mohammed Chaichan, The Effects of World Capitalist Economy on Urbanization in Egypt , International Journal of Middle Eastern Studies, vol.20, nu.:1, 1988, s Süvey Kanalı nın yapımı, görkemli açılıı ve bunun diplomatik anlamdaki mesajları hakkında bilgi için bk. Marc Ferro, Sömürgecilik Tarihi, Çev. Muna Cedden, mge Kitabevi, Ankara, 2002, ss Türkkaya Ataöv, Afrika Ulusal Kurtulu Mücadeleleri, AÜSBF Yayınları, Ankara, 1977, s.16; Bayram Soy, Almanya nın Osmanlı Devleti Üzerinde ngiltere ile Nüfuz Mücadelesi ( ), Phoneix Yayınevi, Ankara, 2004, s Cleveland, age., s Pamuk, age., s Ira M.Lapidus, A History of the Islamic Societies, Cambridge University Press, Cambridge, 2005, s Hıdivler arasında smail kadar tartıılan bir isim daha yoktur. O, kimilerine göre skenderiye deki sarayının önünde askerlerinin geçit töreni için, tozdan rahatsız olmasınlar diye zemine demir döetecek kadar ileri derecede müsrif bir yöneticidir ve devletini bu ekilde iflasa götürmütür. Bkz. Server Tanilli, Yüzyılların Gerçei ve Mirası, C. V, Alkım Yayınevi, stanbul, 2007, s.372. Kimilerine göre de Mısır ı modernletiren; onu Avrupa nın bir parçası yapmak için bayındırlık faaliyetlerine hız veren, telgraf hatları, demiryolları döeyen, kentlere gaz taıyan, hatta Antik Eserler Müzesi ve Ulusal Kütüphane kuracak kadar geni vizyona sahip reformcu bir liderdir. Bkz. The Last Khedive of Egypt: Memoirs of Abbas Hilmi II, ed. Amire Sonbol, Ithaca Press, London, 1998, ss de Mısır ın borçları 100 milyon Mısır lirasına yaklaıyordu. Yıllık gelir 9,5 milyon lira olduu halde borçların yıllık faizi 7,5 milyon Mısır lirası tutuyordu. bk. Fahir Armaolu, 19.yy Siyasi Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1997, s Goldschmidt&Davidson, age., s.253; Carl Brockelmann, slam Ulusları ve Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, s.307; Fisher, age., s Amerika da savaın sona ermesiyle Avrupalılar daha ucuz olan Amerikan pamuuna dönmülerdir. Aynı motivasyonla Mısır ile pamuk ekimine hız veren Osmanlı mparatorluu da bu durumdan etkilenmitir. Enver Z. Karal 1871 de ngiliz gazetelerinin Türkiye de pamuk üretiminin dütüünü üzüntüyle yazdıklarını anlatmaktadır. Bkz. Karal, age., s.253. Reat Kasaba, 1864 te

11 157 gittikçe imkânsız hale getirmitir. 74 Bu artlar altında Mısır ın paraya olan ihtiyacı her zamankinden çok artmı ne var ki artık sadece yüksek faizle kredi bulabilme imkânı kalmıtır. Bu zor durumları yaayan her devletin var olan borçları ödemek için yeni kredi bulmanın dıında kendi içinde mali olarak ilk bavurdukları tedbirlerden biri olan vergi uygulaması Mısır da da balatılmı; hurma aaçlarından un deirmenlerine, dükkânlardan evlere, zeytin preslerinden teknelere kadar her eye vergi konmutur. 75 Hatta üç yıllık vergisini pein ödeyen toprak sahiplerine vergi indirimi dahi önerilmitir. Bu da hükümetin mali anlamda ne kadar sıkıtıını gözler önüne sermektedir. Hükümet karılaılan ekonomik kriz ve bunu da aan bir iflas ihtimali karısında önce Süvey Kanalı nda elinde bulundurduu hisseleri 1875 te Britanya hükümetine satmıtır. 76 Bu satı o dönem ngiliz basınında ve tüm Avrupa da ngiltere nin Mısır a el koymasının ilk iareti olarak yorumlanmıtır. 77 Ardından da ülkenin mali durumunu yerinde incelemek üzere gelen ngiliz heyetiyle bir dizi görümeler yapılmı ve sonucunda kamu borçları üzerinde bir kili Mali Kontrol Mekanizması kurulmasına karar verilmitir. Bütün bunlar Mısır maliyesinin 1875 te iflas ettiini ilan etmesini engelleyememitir. 78 Bu ilan sonrasında Mısır maliyesi stanbul da kısa bir süre sonra kurulacak olan Düyun-u Umumiye benzeri bir kurum olan Kamu Borçları daresi (Caisse de la Dette Publique) ile öncelikle borçların tahsilâtı üzerinden ngiliz ve Fransız ikili denetimi altına girmi 79 ; daha sonra da 1882 de siyasal olarak resmen ngiliz idaresi altına alınmıtır. 80 Sonuç 1798 deki Fransız igaliyle birlikte Mısır a ilk kez dorudan batılı etkisi giri yapmıtır. Son derece sınırlı olan bu etkinin esas önemi, daha sonraki süreçte Mehmet Ali Paa döneminin reformlarına ilham vermesinde yatmaktadır. Ordudan devlet idaresine, toprak yönetiminden özel mülkiyete pek çok alanda önemli deiimlere ve yeniliklere imza atan Mehmet Ali Paa dönemi Mısır için aynı zamanda moderniteye ayak uydurmanın ilk adımları olarak deerlendirilmektedir. lk adımların atıldıı bu dönem olası sancılar ve krizler Mehmet Ali Paa nın otoriter ve karizmatik kiilii altında sürece zarar vermeden atlatılmıtır. Mehmet Ali Paa nın ardından göreve gelen çocukları ve torunlarının idaresi altında inili çıkılı olmakla beraber Mısır modernlemeye devam etmitir. Kimi zaman I. Abbas döneminde olduu gibi tereddütlü, kimi zaman da smail Paa döneminde olduu gibi engel tanımaz bir biçimde borçlanma ve ülkeyi yabancı etkisine artan bir biçimde sokma pahasına süreç devam ettirilmitir. Bu zaman dilimi pamuun tek baına Osmanlı mparatorluu nun ngiltere ye olan ihracatında %50 den fazla bir yer tuttuunu ancak bu yükseliin geçici olduunu belirtmektedir. Çünkü Anadolu da üretilen pamuun kalitesinin düük olması kısa zamanda Osmanlı pamuuna olan talebin baka üretici ülkelere kaymasına neden olmutur. Bu balamda, Amerika da ç Sava ın sona ermesiyle birlikte hem üretimde hem de ihracatta düü yaanmaya balamıtır. Öyle ki, döneminde pamuun ngiltere ye olan ihracattaki payı %6,6 seviyesine kadar inmitir. Bkz. Kasaba, age., s Pamuk, Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleme, ktisat Politikaları ve Büyüme, s Goldschmidt&Davidson, age., s William Sloane, Egypt and England, Political Science Quarterly, vol.19, nu.:3, 1904, s M.S. Anderson, Dou Sorunu Uluslar arası likiler Üzerine Bir nceleme, YKY, stanbul, 2001, s Mısır ın 1875 te iflas etmesine giden sürecin, alınan ve ödenemeyen borçlar kadar bir dier önemli ayaı da 1838 Balta Limanı Ticaret Sözlemesi ve bu sözlemenin Mısır a olan etkileridir. Dı ticaret tekellerinin, gümrük vergilerinin dı ticaret için azaltılıp, gümrük duvarlarının indirilmesi sonucunda Osmanlı mparatorluu bir açık pazar haline gelmitir. Ayrıca olaanüstü hallerde ek vergi alabilme hakkından devletin vazgeçmesiyle birlikte 1854 te Kırım Savaı sırasında ilk kez dı borçlanmaya gidilmi; imparatorluun yarı-sömürgeleme süreci balamı; 1875 teki mali iflasın yolu açılmıtır. Balta Limanı Ticaret Sözlemesi nin Osmanlı mparatorluu nun iktisadi yapısı üzerindeki etkileri için bk. evket Pamuk, 100 Soruda Osmanlı-Türkiye ktisadi Tarihi , Gerçek Yayınevi, stanbul, 1988, ss ; evket Pamuk, Osmanlı Ekonomisi nde Baımlılık ve Büyüme , Tarih Vakfı Yurt Yayınları, stanbul, 1994, ss.16-41; Sevim Ünal, Yılları Arasında Türk-ngiliz Ekonomik likileri, VIII. Türk Tarih Kongresi Ankara Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1983, içinde, ss ; Tevfik Çavdar, Osmanlıların Yarı-Sömürge Oluu, Ant Yayınları, stanbul, 1970; A.D.Noviçev, Osmanlı mparatorluu nun Yarı Sömürgelemesi, Onur Yayınları, Ankara, 1979; Donald C.Blaisdell, Osmanlı mparatorluu nda Avrupa Mali Denetimi Düyun-u Umumiye, Dou Batı Yayınları, stanbul, 1979; Donald Quataert, Osmanlı Devleti nde Avrupa ktisadi Yayılımı ve Direni ( ), Yurt Yayınları, Ankara, Ticaret Sözlemesi ile yabancı tüccarlar imparatorluun dier noktalarında olduu gibi serbest ticaret hakkını Mısır da da elde etmilerdi. mparatorluun dier bölgeleri gibi Mısır da bir açık pazar haline gelmeye balamıtır. Ülkenin Avrupa ticaretine ve giriimcilerine açılması yalnızca devletin temel gelir kaynaklarının eksilmesini deil aynı zamanda ekonominin dümeninin ülke idaresini elinde bulunduranlardan alınmasına neden olmutur Ticaret Sözlemesi nin Mısır ekonomisine olan etkilerinin detayı için bkz. Charles Isaawi, Egypt since 1800: A Loop-Sided Development, s.8; Mansfield, age., s.85; Rifat Önsoy, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi ve Sanayileme Politikası, Türkiye Bankası Kültür Yayınları, stanbul, 1988, ss Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, Osmanlı mparatorluu ve Modern Türkiye, C. II, E Yayınları, stanbul, 1982, s Sürecin geni bir özeti için bkz. Anderson, age., ss Ayrıca bk. Lapidus, age., s.515; Fisher, age., ss

12 158 içinde eitim, salık, ordu gibi üstyapı kurumlarının yanı sıra kanal ve demiryolu gibi altyapı reformlarına da önem verilmitir. Yine aynı süreç içinde Mısır a ekonomik anlamda büyük bir avantaj salayacak ve onu önemli bir ekonomik güç haline taıyacak olan bir olay meydana gelmi ve Amerikan ç Savaı patlak vermitir. Bu dönemde yaanan küresel pamuk kıtlıı, Mısır da pamuk ekimini yaygınlatırmı, kısa sürede profesyonelletirmi ve Mısır ı dünyanın önde gelen ham pamuk ihracatçılarından biri haline getirmitir. Ülkeye büyük bir ekonomik girdi getiren bu durum ülke yöneticileri tarafından etkin bir ekilde kullanılamamı ve aır borçlanma altına giren Mısır hazinesinin açıklarını dahi kapatmada yetersiz kalmıtır. Zaten Süvey Kanalı, verimli toprakları ve Ortadou da ve Akdeniz de sahip olduu stratejik önem nedeniyle bata ngiltere olmak üzere Büyük Güçler in gözetimi altında olan Mısır, içine dütüü bu ekonomik çıkmaz sebebiyle gün geçtikçe ngiltere nin kontrolüne girmeye balamı ve sonunda 1882 de fiilen bu ülkenin idaresi altına girmitir. Her ne kadar hatalı tercihler ve farklı yönetim anlayıları nedeniyle sonu fiilen bir Büyük Gücün yönetimi altına girmekle sonuçlanmı olsa da Mısır, 19. yüzyıl boyunca Mehmet Ali Paa döneminden balamak üzere modernleme adına önemli adımlar atmıtır. Yüzyılın ikinci yarısında patlak veren Amerikan ç Savaı nın da bu sürece siyasal, sosyal ve ekonomik olarak önemli katkıları olmutur. Buna demiryolları, posta hatları, büyük sulama kanalları, sahip olduu ekonomik önemin yanında stratejik anlamda da ciddi bir yer tutan Süvey Kanalı, skenderiye ve Kahire gibi ülkenin önemli kentlerinin modern manada birer kent halini almaya balamaları, skenderiye Limanı bata olmak üzere limanların ve liman kentlerinin gelimeleri birer örnek olarak verilebilir. KAYNAKÇA ANDERSON M.S., Dou Sorunu Uluslar arası likiler Üzerine Bir nceleme, YKY, stanbul ARMAOLU Fahir, 19.yy Siyasi Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara ATAÖV Türkkaya, Afrika Ulusal Kurtulu Mücadeleleri, AÜSBF Yayınları, Ankara AVN Hüseyin, Bir Yarı-Müstemleke Olu Tarihi, Sinan Matbaası, stanbul AYDIN Suavi, Modernleme ve Milliyetçilik, Gündoan Yayınları, Ankara BAER Gabriel, Mısır da ehirleme: , Ortadou da Modernleme, ed. William Polk, Richard Chambers, nsan Yayınları, stanbul, 1995, ss BAER Gabriel, Social Change in Egypt: , Political and Social Change in Modern Egypt, Ed. Peter Malcolm Holt, Oxford University Press, London, 1968, ss BAER Gabriel, Urbanization in Egypt: , Begininngs of Modernization in the Middle East: The 19th Century, ed. William Polk, Richard Chambers, The University of Chicago Press, Chicago, 1968, içinde, ss BAYUR Y.Hikmet, Hindistan Tarihi, C. III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara BERKES Niyazi, Türkiye de Çadalama, Yapı Kredi Yayınları, stanbul BLAISDELL Donald C., Osmanlı mparatorluu nda Avrupa Mali Denetimi Düyun-u Umumiye, Dou Batı Yayınları, stanbul BOWEN John Elliot, Conflict of East and West in Egypt, Political Science Quarterly, Vol.1, nu.:2, 1886, ss BOWEN John Elliot, The Conflict of East and West in Egypt, G.P. Putnam s Sons, New York BOZTEMUR Recep, 19.yy da Kapitalist Dünya Ekonomisi ve Osmanlı mparatorluu, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss BOZTEMUR Recep, Avrupa nın Uzun Ondokuzuncu Yüzyılı, Dou Batı, S 14, 2001, ss BROCKELMANN Carl, slam Ulusları ve Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara BUHARIN Nikolay, Emperyalizm ve Dünya Ekonomisi, Balam Yayınları, stanbul 2005.

13 159 CATHERJEE Partha, Milliyetçi Düünce ve Sömürge Dünyası, letiim Yayınları, stanbul CHAICHAN Mohammed, The Effects of World Capitalist Economy on Urbanization in Egypt , International Journal of Middle Eastern Studies, vol.20, no.1, 1988, s CLEVELAND William, Modern Ortadou Tarihi, Agora Kitaplıı, stanbul ÇAVDAR Tevfik, Osmanlıların Yarı-Sömürge Oluu, Ant Yayınları, stanbul DEANE Phyllis, lk Sanayi nkılâbı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara EARLE Edward Mead, Egyptian Cotton and the American Civil War, Political Science Quarterly, vol.41, no.4, 1926, ss FERRO Marc, Sömürgecilik Tarihi, çev. Muna Cedden, mge Kitabevi, Ankara FISHER Sydney Nettleton, The Middle East: A History, Alfred A. Knopf, New York GALLAGHER John & ROBINSON, Ronald, Imperialism of Free Trade, The Economic History Review, vol.6, no.1, 1953, ss GEYKDAI Necla, Osmanlı Devleti nde Yabancı Sermaye , Hil Yayınları, stanbul GLIDDON George Robbins, A Memoir on the Cotton of Egypt, James Maddon&Co., London GOLDSCHMIDT Arthur JR& DAVIDSON, Lawrence, Kısa Ortadou Tarihi, Doruk Yayımcılık, stanbul GÜRAN Tevfik, Tanzimat Dönemi nde Tarım Politikası , I. Uluslar arası Türkiye nin Ekonomik Tarihi Kongresi, Temmuz 1977, ed. Osman Okyar & Halil nalcık, Meteksan Ltd. ti., Ankara, 1980, içinde, ss HEATON Herbert, Avrupa ktisat Tarihi, Paragraf Yayınevi, Ankara HILL Richard L., Egypt in the Sudan , Oxford University Press, London HOLT P.M. & DALY, M.W., A History of the Sudan, Longman, 4th Edition, New York HÜSEYN Muhammed, Modernizmin slam Dünyasına Girii, nsan Yayınları, stanbul ILBERT Robert, skenderiye Kozmopolit Bir Kent miydi?, Modernleme Sürecinde Osmanlı Kentleri, ed. P.Dumont, F.Georgeon, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, stanbul 1999, içinde, ss ISAAWI Charles, Egypt since 1800: A Lop-Sided Development, The Journal of Economic History, vol.21, no.1, 1961, ss ISAAWI Charles, Osmanlı mparatorluu nun Avrupa Ekonomisi ndeki Yeri , Osmanlı ve Dünya, ed. Kemal Karpat, Ufuk Kitapları, stanbul, 2004, içinde, s ISAAWI Charles, Population and Wealth in Egypt, The Millbank Memorial Fund Quarterly, vol.27, no.1, 1949, ss ISAAWI Charles, The Economic History of the Middle East, University of Chicago Press, Chicago NAYET Hamid, Arap Siyasi Düüncesinin Seyri, Yöneli Yayınları, stanbul KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. VII, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara KARPAT Kemal, Osmanlı Modernlemesi, mge Kitabevi, Ankara KASABA Reat, Osmanlı mparatorluu ve Dünya Ekonomisi-19.Yüzyıl, Belge Yayınları, stanbul KENNEDY Paul, Büyük Güçlerin Yükseli ve Çöküleri, Bankası Kültür Yayınları, stanbul KIRK George E., A Short History of the Middle East, Frederick Praeger, New York KOSAMBI Damodar Dharmanand, An Introduction to the History of India, Popular Prakashan, Bombay 1975.

14 160 KURMU Orhan, Emperyalizm in Türkiye ye Girii, Bilim Yayınları, stanbul KÜTÜKOLU Mübahat, Osmanlı-ngiliz ktisadi Münasebetleri ( ), Ankara (?). LAPIDUS Ira M., A History of the Islamic Societies, Cambridge University Press, Cambridge LEWIS Bernard, Ortadou, Arkada Yayınevi, Ankara LOGAN Franise A., India-Britain s Substitute for American Cotton , The Journal of Southern History, vol.24, no.4, 1958, ss LURAGHI Raimondo, Sömürgecilik Tarihi, E Yayınları, stanbul MANSFIELD Peter, A History of the Middle East, Penguin Books, London MARSHALL J.P., Early British Imperialism in India, Past and Present, nu.:106, 1985, ss MARX Karl, Gazete Yazıları, Sel Yayıncılık, stanbul McFARLANE J., The Production of Cotton in Egypt, Journal of the Royal African Society, vol.8, no.32, s Mısır, slam Ansiklopedisi, C.8, Milli Eitim Basımevi, stanbul MISIR SALNAMES 1871, Yayına Hazırlayanlar: Mustafa Öztürk ve Sevda Özkaya Özer, Fırat Üniversitesi Basımevi, Elazı 2005 MITCHELL Timothy, Mısır ın Sömürgeletirilmesi, letiim Yayınları, stanbul MUSTAFA Ahmed Abdel-Rahim, The Breakdown of the Monopoly System in Egypt after 1840, Political and Social Change in Modern Egypt, Ed. Peter Malcolm Holt, Oxford University Press, London 1968, ss NEVINS Allan & COMMAGER Heny Steele, ABD Tarihi, çev. Halil nalcık, Dou Batı Yayınları, Ankara O BRIEN Patrick, The Long Term Growth of Agricultural Production in Egypt: , Political and Social Change in Modern Egypt, Ed. P.M.Holt, Oxford University Press, New York 1968, içinde, ss OWEN Roger, Mısır ve Avrupa: Fransız galinden ngiliz galine, slam Dünyası ve Batılılama Yöneli Yayınları, stanbul 1997, içinde, ss ÖNSOY Rifat, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi ve Sanayileme Politikası, Türkiye Bankası Kültür Yayınları, stanbul PAMUK evket, 100 Soruda Osmanlı-Türkiye ktisadi Tarihi , Gerçek Yayınevi, stanbul PAMUK evket, Osmanlı Ekonomisi nde Baımlılık ve Büyüme , Tarih Vakfı Yurt Yayınları, stanbul PAMUK evket, Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleme, ktisat Politikaları ve Büyüme, Bankası Kültür Yayınları, stanbul QUATAERT Donald, Osmanlı Devleti nde Avrupa ktisadi Yayılımı ve Direni ( ), Yurt Yayınları, Ankara RABINO Joseph, Some Statistics of Egypt, Journal of the Statistical Society of London, vol.47, nu.:3, 1884, s SCHANZ Moritz, Cotton in Egypt and the Anglo-Egyptian Sudan, Taybor, Garnett, Evans Co&Ltd, Manchester, SHAW Stanford J. ve SHAW, Ezel Kural, Osmanlı mparatorluu ve Modern Türkiye, C. II, E Yayınları, stanbul SLOANE William, Egypt and England, Political Science Quarterly, vol.19, nu.: 3, 1904, ss

15 161 SOY Bayram Almanya nın Osmanlı Devleti Üzerinde ngiltere ile Nüfuz Mücadelesi ( ), Phoneix Yayınevi, Ankara TANLL Server, Yüzyılların Gerçei ve Mirası, C. V, Alkım Yayınevi, stanbul THE EARL OF CROMER, Modern Egypt, The MacMillan Company, New York The Last Khedive of Egypt: Memoirs of Abbas Hilmi II, ed. Amire Sonbol, Ithaca Press, London TOPUZ Hıfzı, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, Gerçek Yayınevi, stanbul ÜNAL Sevim, Yılları Arasında Türk-ngiliz Ekonomik likileri, VIII. Türk Tarih Kongresi Ankara Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1983, içinde, ss