ISBN Sertifika No.: 10704

Transkript

1 MİCHEL BOURSE - HALİME YÜCEL Michel Bourse 1998'den bu yana Fransa Nantes Üniversitesi'nde doçent olarak görev yapmaktadır yılları arasında, Makedonya'da barış anlaşmaları çerçevesinde, Avrupa Birliği'nin bir projesi olan South East European University'de İletişim Fakültesi'nin kurucu dekanı olmuştur yılları arasında da Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi'nde öğretim üyeliği yapmıştır. İletişim kuramları ve teknikleri, kültürler arası iletişim sorunları konusunda birçok kitabı, makalesi ve bildirisi bulunmaktadır. Melezliğe Övgü adlı kitabı Ayrıntı Yayınları'ndan çıkmıştır. Halime Yücel 1994'ten bu yana çalıştığı Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi'nde doçent olarak görev yapmaktadır. Reklam, siyasal reklam, göstergebilim, imge ve söylem çözümlemeleri alanında birçok çalışması, iletişim alanında kitap çevirileri bulunmaktadır.

2 Ayrıntı: 668 ScholaAyrıntı Dizisi: 11 İletişim Bilimlerinin Serüveni Michel Bourse-Halime Yücel Yayıma Hazırlayan Songül Kırgezen 2012, Michel Bourse & Halime Yücel Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları'na aittir. Kapak Fotoğrafı PASIEKA/Science Photo Library/Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım 2012 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 İletişim Bilimlerinin Serüveni Michel Bourse-Halime Yücel

4 ScholaAyrıntı Dizisi Romantik Muamma Besim F. Dellaloğlu Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Editör: Mehmet Kanar Medya Mahrem Editör: Hüseyin Köse Tıbbileştirilen Yaşam Bireyselleştirilen Sağlık Dr. Deniz Sezgin Uç(ur)amayan Balon Derleyen: Hayri Kozanoğlu Nefret Söylemi Derleyen: Prof. Dr. Yasemin İnceoğlu Marx ve Weber'de Doğu Toplumları Lütfi Sunar Benjaminia: Dil, Tarih ve Coğrafya Besim F. Dellaloğlu Ortak Benlik Nörofelsefi Temellendirme Tahir M. Ceylan Kamusal Alan Der. Éric Dacheux

5 İçindekiler Giriş...13 A. İletişim Bilimlerinin Tarihi...15 B. Birkaç Tanım Konusunda: İletişim Bilimleri ya da "Bildirişim ve İletişim Bilimleri"...23 C. İletişim Bilimlerinin Konusu...26 D. İletişim Sürecinin Karmaşıklığı ve Önündeki Engeller...29 Birinci Bölüm İletişim Bilimlerinin Doğuşu 1. İletişim Bilimlerinin Kaynakları...35 A. Platon ve Söyleşim...35 B. Aristo ve Retorik...44 C. Edmund Husserl ve İletişimsel Olgu...51

6 İkinci Bölüm Bildirişim 1. Bildirişim Kuramları...65 A. İletişimin Matematiksel Kuramı...75 B. İletişimin Sibernetiği Davranışçılıktan İletişimsel İşlevselciliğe...78 A. Harold D. Laswell: 5W Kuramı (Who say What to Whom in Which channel with What effect? [kim, kime, neyi, hangi kanalla, hangi etkiyle söylüyor?])...81 B. Elihu Katz ve Paul Lazarsfeld ve İşlevsel Model: İki Aşamalı İletişim Akışı (two step flow of communication) Modeli...84 C. "Kullanımlar ve Doyumlar"...91 D. "The Agenda Setting" [Gündem Belirleme]...94 E. McLuhan'ın Medya Kuramı F. Medyoloji: "İletişim-Aktarım" Sorunu Üçüncü Bölüm İletişim Kurmak Dilbilimsel Modeller 1. Bir Dilbilimi A. Dilbilimin ya da Dilin Biliminin Tarihçesi B. Saussure'ün "Yapısalcı" Dilbilimi C. Dilbilimcilerin Öğretilerinden Yola Çıkarak İletişim Olgusunu Nasıl Açıklayabiliriz? Sözün Dilbilimi A. Roman Jakobson ve Dilin İletişimsel İşlevleri B. Pragmatik (Edimbilim) İletişimlerin Çözümlenmesi ve Dil Edimleri C. Konuşan Özne Üzerine Ruhsal Dilbilim Modeli Dilbilim Üzerine Sonuç İletişime Göstergebilimsel Yaklaşım A. Göstergebilim ve Toplumsal Bağlam B. Göstergebilimin Konuları C. Göstergebilimin Kurucuları ve Göstergebilim Akımları Avrupa Okulu Paris Göstergebilim Okulu Greimas Sonrası Göstergebilim Yaklaşımları Dördüncü Bölüm İletişimden Etkileşime 1. İletişimin Sosyal Psikolojik Modelleri A. Pierre Bourdieu ve Dilsel Habitus Kavramı B. Basil Bernstein ve Karmaşık Kod/Sınırlı Kod Kavramları...225

7 C. William Labov ve Dilsel Çeşitlilik Kavramı D. Dell Hymes ve John Gumperz: İletişim Etnografisi Etkileşimlerde Dilsel Pratiklerin Araştırılması Dell Hymes'ın S.P.E.A.K.I.N.G. Modeli E. Mikhail Bakhtine: İletişimde Söyleşimlilik ve Çokseslilik F. Söylem Çözümlemesi Kuramı: Zellig Harris ve Michel Pêcheux Sonuç: İletişimden Etkileşime Etkileşimlerin İncelenmesi. Yenilenen İletişim Konuları A. Dell Hymes : İletişimsel Yeti Kavramı B. Catherine Kerbrat-Orecchioni ve Sözcelem Kuramı C. Paul Grice ve İletişim Mantığı D. Erving Goffman ve Etkileşim Ritüelleri E. Dan Sperber ve Deidre Wilson: Uygunluk İlkesi F. Gündelik Söyleşimlerin Etnometodolojisi: Dizinsellik ve Düşünümsellik Yeni İletişim, Palo Alto Okulu A. Sistemik Yaklaşım B. İletişimin Temel Önermeleri C. Bağlamlar ve İletişim: Yeniden Çerçeveleme D. Çelişkin İletişim Sözsüz İletişim İletişim Durumunda Dil A. Sözel Olmayan İletişim: Tanım Sorunları B. Sözel Olmayan İletişimin İşlevi C. Kinezik: Ray Birdwhistell D. Proksemik: Edward T. Hall Sonuç: İletişim Bilimlerinin Tarihi ve Epitemolojisi: Durum Saptaması Kaynakça Dizin...369

8

9 Tahsin Yücel'e

10 Bu çalışma bir "hiper kitap" metni, imgeleri, videoları ve müziği kullanan etkileşimli bir kitap biçiminde hazırlandı. Her bölümün sonunda okur bir Q-R Kod (bir mobile tag) bulacak, bu da cep telefonlarında "flashcode"u olan okurlara doğrudan bir web sayfasına, kitabı tamamlayan bir videoya, metne ya da müziğe ulaşma olanağı sağlayacak. Kısacası okur bir barkod ve akıllı telefon yoluyla bir çoklu ortam bilişim bütününden yararlanabilecek. Bu "hiper kitap" cep telefonu teknolojilerinin buluşlarından ve iki boyutlu barkodlardan yararlanarak uluslarararası QR-Code kurallarına uygun biçimde 103 barkodla zenginleştirildi. Akıllı telefonu iki boyutlu koda yaklaştırmak, her zaman ve her yerde, kolay (1 temas, 1 tık, 1 içerik) ve mobil bir biçimde uluslararası çoklu medya bilgilerine başvurabilme olanağını sağlıyor. Nasıl İşliyor? İki boyutlu barkodun etkileşimsel çoklu ortam içeriğini görüntülemek için: 1. Akıllı telefonunuza ücretsiz QR-Kod okuyucusunu yükleyin (önerilen okuyucular: Mobiletag, inigma, Beeta, Lynkee). 2. Q-R Kodu yüklenen okuyucu yardımıyla flash'layın. 3. Anında içeriğe ulaşın. Yazarlar projeyi gerçekleştirmek için, Nantes Atlantik Bilişim Laboratuvarı'ndan Dr. Franky Trichet ve "Bilgi ve Karar" ekibiyle (Nantes Üniversitesi Politeknik Okulu) işbirliği içinde çalıştılar. Bu hiper kitap için teknolojik desteği iréalité şirketi ( verdi. Nantes Üniversitesi'ne bağlı bilimsel araştırmaya katkı ve teknoloji aktarımına odaklanan irealité, iki boyutlu barkodlar üzerine yeni teknolojik çözümler, görsel tanıma ve arttırılmış gerçeklik konumlarında uzmanlaşmış bir şirket. Okur kitapta içerlek verilmiş metinler de bulacak: Bu bölümler, yaptıklarıyla iletişim bilimleri serüvenin kimi anlarına tanıklık eden kimi araştırmacılarının yaşamları konusunda bilgi verip bu farklı kişilikleri anma amacını taşıyor. 10

11 İletişim Bilimlerinin Serüveni Michel Bourse-Halime Yücel

12

13 Giriş G ünümüz toplumu genelleşmiş bir iletişim toplumu olarak tanımlanabilir. Bunun için iletişimin, nasıl insan deneyiminin iletişim kavramından uzak görünen birçok alanını açıklama ölçütü durumuna geldiğini, politik ve kültürel alanda nasıl stratejik bir önem kazandığını sorgulamak yeter. Bugün "iletişim" sözcüğü, kendi aralarında çok farklılaşan birçok deneyimi, pek fazla ayrım da yapmadan tanımlar. Böylece iletişim birçok alanı ele geçirir: Şirket iletişimi, politik pazarlama, reklam, teknik iletişim, gazete, radyo, televizyon gibi iletişim araçları, "iletişimi" öğrenme amaçlı psikoterapi grupları bunlara örnek oluşturur. İletişim iki kişi arasında bir söyleşim de bir roman, bir reklam spotu, bir film, bir tiyatro oyunu da olabilir. Aynı zamanda ağ ile birbirine bağlanmış iki bilgisayar arasında bilgi alışverişi, iki kredi kurumu arasında 13

14 Michel Bourse-Halime Yücel gerçekleştirilen bir ekonomik aktarım da iletişimdir. Daha da ileri gidersek, beyin hücrelerinin bağıntısını da iki birey arasında niteliklerin kalıtsal aktarımını da iletişim terimleriyle betimleyebiliriz. Bu sözcüğün içerdiği anlam çokluğu rastlantısal değil. "İletişim" örtük kalan bir kasıtlılığa, iletişim kurma isteğine de gönderme yapar. İletişimin içermesi gereken alışveriş düşüncesi, ileti ve aktarım kavramlarıyla açıklanmaya çalışılan olguların oluşturucusudur. Bu anlamda iletişimin başlı başına, günlük evrenimizin bir "açıklayıcısı" durumuna geldiği saptanabilir. Bunun nedeni de günümüzde iletişimin her yerdeliğinden kaynaklanan kavram belirsizliği kuşkusuz. İletişimsel bileşimden kaçmak olanaksız. Günümüzde iletişimden çok söz edilmesinin bir nedeni de bilişim ve iletişim tekniklerinin yaygınlığıdır. Günlük evrenimiz artık uydular, bilgisayarlar, yeni televizyon kanalları, cep telefonları, internet ve başka "bilgi otoyollarıyla" sarılmıştır. Bu konuda kitapların, raporların, söylemlerin, basın makalelerinin bolluğu, iletişimin yalnızca teknik yönleri üzerine olumsuz bir odaklanmaya tanıklık eder. Dominique Wolton'un 1 saptadığı gibi, iletişim, çok önemli bir ekonomik etkinlik sektörü olmanın ötesinde, insanların, haberin ve bilginin dolaşımını sağlayan tüm araçları ve ağları kapsar. Birinci düzeyde iletişim, araçsal bir biçimde, bir başka deyişle onu olası kılan aygıtlar yoluyla tasarlanır. Ancak bir başka düzeyde iletişim, günümüzün toplumsal pratiklerini bir okuma yöntemi işlevi de görür. İletişim varoluşumuzda giderek önem kazanan bir yer edinme eğilimindeyse de temel gücü kendisine açıkça karşı çıkılmasının zorluğu olan yeni bir ideoloji basamağına da yükselmiş gibidir. Bu egemenlik, bir yandan üstün performanslı tekniklere dayanması, öte yandan da iletişim ideolojisinin, dünyayı değiştireceği savındaki büyük ideolojilerin külleri üzerinde doğmasıdır. İletişim insanoğlunu derinden etkiler, iletişimi kolaylaştırabilecek her şey de bireysel özgürlüğün ülküsel aracı gibi belirir. 2 Elbette iletişim söylemi her yerdeliğiyle politik söylem kadar esnek görünür, her alana uygulanabileceği izlenimi uyandırır. Bu nedenle tüm bilgi alanlarının iç işleyişini temelde iletişim olguları gibi yorumlamak olasıdır. İletişimin bu evrenselliği, sorgulanmasını ve yorumlanmasını gerektirir. Bunun için de iletişim söylemi konusunda yalın bir sınıflandırmanın ötesine geçmelidir. 1. Wolton, D., Penser la communication, Flammarion, Paris, A.g.e. 14

15 A. İletişim Bilimlerinin Tarihi 15 İletişim Bilimlerinin Serüveni Günümüzde toplum bilimleri araştırmacılarının çoğu, iletişimi merkez değer durumuna getiren söylemin tarihsel olarak aşıldığı, doğuşunu ve gelişimini yeniden açıklamanın denenebileceği bir toplumsal oluşum durumuna geldiği konusunda görüş birliği içindedir. İletişim kurmak başlı başına bir anlam taşımaz. İletişim kuramları, uygulamaları ve teknikleri önemlidir: Bu kitabın da açıklamayı ve tartışmayı önerdiği bu öğeler. İletişim birçok disiplinin (felsefe, tarih, dilbilim, toplumbilim, psikoloji, biyoloji, sibernetik, siyasal bilimler) kavşağındadır. Toplum bilimlerinin bu özel alanı, bilimsel meşruluk sorunuyla sürekli ilgilenmiştir, bu da onu pozitif bilimlerden esinlenerek, genellikle şemaları benimsemeye, bilimsellik modelleri aramaya yöneltmiştir. Bununla birlikte iletişim bilimlerinin üçlü bir gereksinimden doğduğunu ileri sürebiliriz: 1. Epistemolojik bir gereksinim, bir yandan bilgilerin nesnelerinin kendilerine özgü nitelikleri nedeniyle, örneğin sosyolojinin de psikolojinin de tek başlarına gerektiği gibi kavrayamadığı kimi iletişimsel olguları açıklayabilecek bir bilimsel yaklaşım geliştirme gereğini içerir. Edgar Morin için, uzmanlaşma sorunu söz konusudur. Böylece disiplinler arasılık epistemolojik sorunu gündeme gelir, bu da daha genel olarak insan bilimlerini ilgilendirse de iletişim bilimlerine özgüdür. Piaget'ye göre bilimsel disiplinler arasında üç karşılaşma biçimi vardır: Çokdisiplinlilik: Ortak bir izlek çevresinde (burada iletişim) farklı disiplinlerden, kendi kavram ve yöntemlerini kullanan araştırmacılar bir araya gelir. Disiplinler arasılık: İki ya da birçok disiplin arasında (örneğin hayvan iletişimsel davranışı araştırmasına uygulanan etnoloji ve iletişim psikolojisi arasında) bilgi, inceleme ve yöntemlerin aktarımı ve alışverişini varsayar. Disiplinlerötesilik: Sınırlara aldırmadan farklı bilimleri kapsayan bir bilgi söz konusudur (örneğin, Norbert Elias'ın tarihsel toplumbilimi ya da Leroi Gourhan'ın tarih öncesi antropolojisi). İletişim bilimlerinde bu üç karşılaşma türünü de bulabiliriz. Bu "disiplinin" özelliğini oluşturan, birbirleriyle yalnızca bir araya gelmekle kalmayan, eklemlenmeleri de gerçek bir özgünlük ortaya koyan farklı kaynaklardan kavram ve varsayımları kapsayabilmesidir. Göstergebilim, dilbilim, toplumbilim, antropoloji, pozitif bilimler ve teknikler, sürekli bir araya gelen birçok düzey yoluyla iletişim bilimlerinin özgün

16 Michel Bourse-Halime Yücel bakış açısını oluşturur. Bu yaklaşımlardan her biri bağımsız olarak, ötekilerden ayrı kullanıldıklarında, 3 insan ya da toplum bilimlerinin ya da mühendislik alanındaki bilimlerin bir başka alanında yerini bulur. Bilimleri ve uygulamaları birbirinden ayırmak ve iletişim bilimlerinin varlık nedeninin "Nasıl daha iyi iletişim kurmalı?" sorusuna yanıt aramak olmadığını da belirtmek gerekir. Yanıt aranan sorular şunlardır: İletişim nasıl oluşur (eklemlenmenin farklı yönlerini, özellikle de iletilerin dolaşımı biçimini dikkate alarak)? İletiler nasıl algılanır? İletiler nasıl sürekli yorumlanır ve yeniden yorumlanır? İletişimin yeni bir bilim olup olmadığına ya da yeni bir değerler dizisi oluşturup oluşturmadığına karar veremeyiz. Lazarsfeld, Goffman, Hall, Adorno, Marcuse, Watzlawick gibi iletişimle ilgilenen ve iletişim alanında ünlü birçok isim, böyle bir bilim alanı kurmayı hiçbir zaman gerçekten amaçlamamışlardır. Hiçbir zaman "iletişim" adlı bir bilim ya da bir disiplin kurmamışlardır. Dolayısıyla "iletişim kuramlarından çok, iletişim süreçlerinin ve olgularının sorunsalına uygulanan başka bilgilerden, "iletişim üzerine kuramlardan" söz etmek gerekir. Örneğin Konrad Lorenz'e göre, 4 genomun kodlanması konusundaki gelişmeler, bir bilgi ediniminden başka bir şey değildir (bu da hemen görünmeyen bir iletişim uzamını varsayar). Psikolojide iletişimin işlevi açıktır, farklı kuramlarca farklı biçimlerde kullanılır. Toplumsal olguları kapsayan alanda, telekomünikasyonları iletişim gibi değerlendirebiliriz, bu da mühendislik ve uygulamalı bilimler kapsamındadır, aynı zamanda şirket iletişimi, reklam, halkla ilişkiler ve şirket kültürü de iletişime ilişkindir, iş evreniyle birleşir. Son olarak da kitle medyası ve gazetecilik alanını, politikada iletişim kurma sanatını ve imaj yaratıcılarını, kamuoyu araştırmalarını ve işlevlerini iletişim kapsamında ele alabiliriz. İletişimin yeni bir araştırma nesnesi, çok disiplinli bir bilim ya da alan olduğu, birçok disiplinden, özellikle toplum bilimlerinden esinlendiği ve bu disiplinlerin yöntemlerini benimsediği konusunda görüş birliğine varabiliriz. İletişim farklı alanlara yayılan, parçalara ayrılan 3. Daha fazla bilgi için: Bruno Olivier, Les sciences de la communication. Théories et acquis. Armand Colin, Paris, "İletişim olgularına yalnızca teknikle sınırlı her yaklaşım mühendislik bilimlerinin kapsamındadır, tümüyle dilbilimsel ve göstergebilimsel olan her yaklaşımın daha çok dilbilimleri ya da yazınsal çalışmalar alanında ya da topluluk olgularını ve temsilleri ele almakla yetinen her tür yaklaşımın sosyolojisi kapsamında olduğu" s. 16). 4. Bu konuda bkz. Konrad Lorenz, L'envers du miroir. Une histoire naturelle de la connaissance. Paris. Flammarion

17 İletişim Bilimlerinin Serüveni bir bilimdir, bu özelliği nedeniyle de bir araştırma alanıdır, özgünlüğü disiplinler ötesi, çokdisiplinli ve disiplinler arası niteliğinde bulunan bir birleşim bilimdir. Bu nedenle de "iletişim biliminden" çok, "iletişim bilimlerinden" söz edilerek, çoğul ek kullanımıyla çokdisiplinli niteliği vurgulanır. İletişim matematiği, psikolojiyi, mantığı, dilbilimi, antropolojiyi, göstergebilimi kapsayan birçok disiplinin bilimsel katkısından beslenir. Çok farklı araştırma ve sorgulama biçimleri ekonomiden, sosyolojiden, antropolojiden ya da tarihten esinlenir. Anketler ve istatistikler, vaka incelemeleri, katılımcı gözlem gibi yöntemler de bu büyük çeşitliliğe tanıklık eder. Amerika Birleşik Devletleri, İspanya ve Kanada'da iletişim başlı başına bir disiplin olarak fakültelerde kırk yıldır; Fransa'da da yirmi yıldır yer almaktadır. Almanya ve İtalya'da felsefe ve sosyoloji programlarında az bir yer kaplar ancak giderek tüm disiplinlerde belirmektedir. Türkiye'de de 1950'lerde üniversite düzeyinde gazetecilik öğretimiyle başlayan iletişim eğitimi, 1992'de Basın-Yayın Enstitülerinin İletişim Fakültesine dönüştürülmesiyle giderek yaygınlaşmıştır. 2. Tarihsel, toplumsal hatta politik bir gereksinim: XX. yüzyıl boyunca ortaya çıkan evrensel çatışmalara ve toplumsal dışlama üzerine temellenen diktatörlüklerin belirmesine bağlı beliren bir gereksinimdir. 5 Bu tarihsel ve toplumsal durum, gözlemciler ve özneler için yeni sorular ortaya koyar. Böylece iletişim, İkinci Dünya Savaşı'nın ertesinde, sanki halklar bu yeni iletişim ideolojisinde barbarlığa bir yanıt, politik ideolojilere bir seçenek, neredeyse her türden toplumsal ve ekonomik sorunu çözmeyi sağlayabilecek, çevresinde bir toplumsal uzlaşmanın gerçekleştirilebileceği bir merkez değer bulmuşlar gibi, tam anlamıyla patlama yapar. XX. yüzyıl tarihin en şiddetli ve öldürücü olaylarına tanıklık etmiştir. İki dünya savaşında öldürülen milyonlarca insan, onlarca bölgesel çatışma, insan bilimleri araştırmacılarının karşı karşıya kaldığı zorunlu bir doku gibidir. Olguların bir ülkeden çok, tüm evrene ilişkin olduğu bu yüzyılda Avrupa, uluslararası arenanın odağına yerleşir. Ama bunun bedeli de ağır olur: Avrupa neredeyse durmadan savaşır. Bu şiddet ufku Avrupa politik haritasını altüst eder, milliyetçi duyguları güçlendirir, büyük modern totalitarizmleri doğurur. XX. yüzyılda ortaya çıkan yeni 5. Kuşkusu, Erik Neveu'nün belirttiği gibi, XVIII. yüzyıl sonundan başlayarak iletişimin politik boyutunun ilk kuramsallaşmasını geliştiren liberal düşüncedir. Fransız İnsan Hakları Bildirgesi'nin 11. maddesine göre "düşüncelerin ve görüşlerin serbest iletişiminin en değerli insan haklarından biri" olduğunu biliyoruz. Aydınlanmacıların döneminde düşünceyi açıklama özgürlüğünün ve görüşlerin iletişimi büyük önem kazanmıştı. Aydınlanmacılar çağında düşünülen toplumsal iletişim sürecinin stratejik önemi, daha sonra da kendini yalanlamayacaktır. Bkz. Neveu, E., Une société de communication? Monchrestien Yay., Paris,

18 Michel Bourse-Halime Yücel bir rejim olan totalitarizm, ilk başta tek partinin desteklediği tek adam diktatörlüğüdür. Faşist İtalya'da Mussolini 1922'den 1943'e kadar diktatörlüğünü sürdürür. Almanya'da Nazi partisi Hitler'le 1933'te başa gelerek 1945'e kadar iktidarda kalır. Sovyetler Birliği'nde de Stalin 1928'den 1953'e kadar yönetimdedir. Bu rejimler, diktatörlüğü aşarak totaliter rejimler durumuna gelirler. Totaliter rejimlerin yöntemlerinin hepsi de tek bir amaca yönelir: Halk kitlesine ortak bir istenç aşılamak, insanı tüm yönleriyle ideolojik bütünün içine çekmek (ulusal, ırksal ya da toplumsal), yalnızca politik görüşlerinin ya da toplumsal işlevinin değil, meslek ve aile yaşamının, inançlarının, değerlerinin, estetik beğenilerinin de devlet ideolojisinin hizmetine adanması. Bu üç rejimin yöneldiği, neyse ki hiçbir yerde ulaşılamamış hedef, "sivil toplumu" bu bütün içerisinde eritip ortadan kaldırmaktır. Totaliter rejimlerin tarihsel döneminin sonucu da iletişimin merkez konuma gelmesidir. Erik Neveu'nün belirttiği gibi 6 Orwell'ın "1984" adlı romanından çıkarılabilecek temel derslerden biri, totaliter dinamiğin yalnızca aykırı ve rejime zararı dokunabilecek sözlerin şiddetle bastırılmasında olmadığını ortaya koymaktır. Totalitarizm toplumsal evrenin eleştirel düşüncesinin simgesel araçlarını kırarken, iletişim araçları üzerinde tam bir egemenlik kurmayı da amaçlar. Bu ideolojik amaçların hangi açılardan toplum bilimleri araştırmacılarının dikkatini çektiği açık: İletişim bilimlerinde uzmanlaşmış araştırmacılardan birçoğu, Avrupalı psikososyologlardır. Büyük bir bölümü XX. yüzyılın ilk yarısında önem kazanan Freudyen-Marksist ideolojileri de benimser. İki dünya savaşının yarattığı şok, özellikle Şoah, bu araştırmacıların iletişim sorununa yönelmesini büyük ölçüde açıklar. Çoğu sürgündedir, özellikle Amerika Birleşik Devletleri'nde çağdaş iletişim biliminin akımlarının öncüleri olurlar. İletişimi totaliter sapmalara bir çözüm ve engel gibi tasarlamaya çalışmak üzere politika ve uygulamalı sosyoloji alanını terk ederler. Palo Alto Okulu ya da Herbert Marcuse, Jürgen Habermas gibi düşünürler bu eğilimin tanığıdır. Özellikle Palo Alto ekibi, genel kapsamlı bir düşünsel hareketle belirlenen özgün bir anlam topluluğu oluşturur. Aynı zamanda da akılcı öznenin klasik felsefecilerinin bir yapı bozumudur. İkinci Dünya Savaşı'nın barbarlığınca sınanmış Palo Alto Okulu'nun kurucu üyeleri eleştirel ve kuşkucudurlar: Bir "devrim" düşüncesinin politik bakış açısına karşı, hatta bir ilerleme düşüncesine karşı kuşkucudurlar, Kartezyen geleneğin ve geleneksel psikolojinin ele aldığı anlamda egemen özne kavramına karşı da eleştireldirler. Mantık dışının (bürokratik, komünist, 6. A.g.e. 18

19 19 İletişim Bilimlerinin Serüveni dürtüsel) uygulayımı ve bilinci, düşüncelerini etkiler. Bize ilk önce mantıklı gibi gelen, bu araştırmacılara göre, gerçekte, mantıkdışı etkenlerin ürünüdür (bilinçdışı, dürtü, egemenlik ilişkileri, güç isteği, isteğin isteği gibi). Toplumsal olguların toplulukçu boyutu, her zaman baskılayıcı ve yabancılaştırıcı olarak değerlendirilir. Ancak yerleşik düzenin kökten eleştirisini elden bırakmadan, iletişimin belirli bir biçiminde gerçek "dönüşümünü" beklemek gerekir. Bunun için, Philippe Breton'un açıkladığı gibi, 7 iletişim değiş-tokuş ideolojilerinin ya da dinlerinin sonuncusunu oluşturacaktır. Evrensel uzlaşma ya da anlaşma ideolojisi düşman tanımaz. "İletişim ideolojisi"nin savunuculuğunu üstlenmek, tüm insanlığı paylaşılan bir topluğun içinde birleşmeye çağırmaktır. İletişim teknolojileri, klasik ideolojilerin boşalttığı merkeze yerleşir. İletişim ideolojisi politik ideolojilerin nöbetini devralır, özellikle de çöktüğü varsayılan ya da saptanan akılcı ilerleme ideolojisinin yerine geçer. Eğer internet bugün yeni bir toplumu doğuran gerçek bir "devrim" gibi tanıtılıyorsa, bunun nedeni tekniğin toplumu değiştirebileceğinin varsayılmasıdır. Ve eğer günümüzde böylesine bir güçle kendini aşılatıyorsa bunun nedeni de Philippe Breton'un saptadığı gibi, Amerikalı matematikçi Norbert Wiener tarafından İkinci Dünya Savaşı'nın sonundan bu yana şaşırtıcı bir biçimde gündemde kalan terimlerle kuramsallaştırılmasıdır. 3. Teknik bir gereksinim, kitle iletişiminin yeni tekniklerinin belirimine bağlıdır: Gazeteler ve örneğin Amerikan Birleşik Devletleri'nce XX. yüzyıl başında büyük politik kampanyalara ilişkin basılı yayınlar, radyo, televizyon, sinema, reklam ve günümüzde internet. Kitle kültürü, medyanın etkileri, kamuoyu incelemesi, bildirişim, örgütsel ağlar dinamiği gibi büyük iletişim kuramları, dönemlerinin teknik yenilikleri üzerine (yazılı basın, televizyon) bir sorgulamada kaynaklarını bulurlar. İnternet, çoklu ortam ve bilgisayarlar üzerine çalışmalarda da aynı durum geçerlidir elbette. Watzlawick'in iletişim pragmatiği gibi kişiler arası iletişim üzerine kuramlar sibernetiğin ve bildirişimin istatistiksel kuramının birçok temel kavramını benimser. Toplumsal düzenin dönüşümlerine eşlik eden teknik olgu da iletişim bilimlerini doğuran düşüncenin odağındadır her zaman. Örneğin yeni iletişimsel çalışmanın yeni nesnelerinin doğası nedeniyle araştırmacılar, iletişim sürecini yalnızca iletilerin alımlanması açısından değil, sürecin bütününde değerlendirerek, bakış açılarını değiştirmek zorunda kalırlar. İletişim bilimlerinin gelişiminin teknik olgunun gelişimiyle bağlantılandırılabileceği ileri sürülebilir. İletişim sürecinde teknik olgu 7. Breton, P., L'utopie de la communication, La Découverte, Paris, 1992.

20 Michel Bourse-Halime Yücel üzerine görgül gözlemleri ve kuramsal düşünceleri içeren bilimsel üretimlerin sayısı çoktur. Ayrıca iletişimin çağdaş kavramının kaynağında, her şeyi bildirişim olarak gören sibernetikçiler bulunabilir. Onlara göre gerçek, tümüyle bildirişim yoluyla yorumlanabilir. Breton'un belirttiği gibi, iletişim ideolojisi yılları arasında doğar, bu yeni ideolojinin kaynağını da matematikçi Norbert Wiener tarafından kurulan yeni bir bilimde, sibernetikte aramak gerekir. Wiener klasik bilimlerin geleneksel yöntemini eleştirmekle işe başlar: Klasik bilimler doyurucu değildirler; çünkü üzerine çalıştıkları olguların içeriğiyle fazla ilgilidirler. Oysa asıl önemli olan, olguların aralarındaki bağıntılardır. Wiener'e göre, olgular arasındaki bağıntılar, olguların herhangi bir yönü değil, varoluş biçimlerinin oluşturucusu sayılmalıdır. Bu da "gerçeklik tümüyle bildirişim ve iletişim terimleriyle yorumlanabilir" epistemolojik önermesinin nedenidir. Bilgi aktarımı ve alışverişinin gelişimi yeni bilim konusu durumuna gelir, doğal olduğu kadar, yapay olguların da oluşturucusu gibi sunulur. İletişim üzerine ütopik söylemin temeli buradadır. Akıl, bir öznenin karmaşık bilgileri işleme ve çevresiyle iletişim kurma yetisi olarak tanımlanır. Toplumsal gerçekliğe uygulandığında, özneler arasında iletişimin gelişimi daha iyi bir toplumsal işleyiş sağlayacaktır. Örneğin Wiener, toplumsal işleyiş bozukluklarının saydamlık yokluğuna ve bilgilerin ketlenmesine, dolayısıyla da bilgi aktarımının kötü işleyişine bağlı olduğunu düşünür. Sibernetik model, iletişim tekniklerinin toplum üzerindeki etkisinin incelenmesine olanak tanır. Bu tekniklerin ortaya çıkışı, bir inceleme modelini doğurur. XX. yüzyılın ortasından başlayarak, iletişim olgusunun bilimsel biçimlenmesi olarak sibernetiğin, kamusal alanın düzenlenmesinin yeni biçimi gibi belirdiğine tanık oluruz; 8 benzer bir biçimde, özellikle de Marshall McLuhan'ın çalışmalarıyla birlikte bir iletişim "antropolojisi", 9 medya tarihini modernliğin başlangıcına kadar götürür, güncel medya uygulamaları çerçevesinde modern toplum tasarısına görünüşte bir süreklilik sağlar. İletişim uygulamalarının genelleşmesi, toplumsal düzenin yapılanmasında etkinleştikçe, insanlık tarihine evrensel katılım biçimleri gibi belirir. "Kitle toplumu"ndan genelleşmiş "etkileşimsel" bir iletişimin oluştuğu günümüz toplumuna, yeni bir toplum biçimi, uygulamaların daha önce görülmemiş bir düzenlenmesini ortaya koyarak 8. Bkz. Breton ve Proulx, L'explosion de la communication, La Découverte, Paris, 1996, s. 27. Yazarlar burada Wiener'in "oldukça özgün, kapitalizmle, komünizmle, kilise ve orduyla savaşan bir tür akılcı anarşist'" olduğunu belirtirler. 9. Bkz. Breton, P., L'utopie de la communication, La Découverte, Mattelart, Armand ve Michele, İletişim kuramları tarihi, İletişim Yay., İstanbul, Çev. Merih Zıllıoğlu, Wolton, D., Penser la communication, Flammarion Yay., Paris,

21 21 İletişim Bilimlerinin Serüveni yayılır. Yüceltilen bu iletişim toplumunun "paradigmadik modeli" ve iletişim ideolojisini en iyi ortaya koyabilecek bir toplum türü gibi XX. yüzyıl Amerika Birleşik Devletleri'nin gelişimiyle beliren de bu uygarlık biçimidir. Bu anlamda iletişim bilimlerinin, bilimsel yöntem olarak, diyalektik bir yön taşıdığı anlaşılabilir: İletişim olguları üzerine çalışmak ve bu çalışma yoluyla kendi bilgisini eleştirel bir yaklaşım gibi tanımlamak. Çünkü bu bilgi, incelenen olgulara ve bir yandan toplumun, öte yandan araştırmacıların ona verdikleri anlama sıkı sıkıya bağlıdır. 1950'den başlayarak iletişim üç alanı kapsayacaktır: Medya, telekomünikasyonlar ve bilişim. Medya sonsuz bir alanı kaplar. Örneğin reklam ve televizyon, "tüketim toplumunun" gelişimine en çok katkıda bulunan öğeler olarak kendilerini kitlesel biçimde benimsetirler. Reklam savaş sonrası dönemde, özellikle Amerikan Birleşik Devletleri'nde şaşırtıcı bir önem kazanır. Reklamın kullanımıyla, çalışanlar yeni kitle tüketimi düzenine katılırlar. Çalışmaya övgü, yerini toplumsal ben'i öne çıkaran harcama ahlakına bırakır. Dolayısıyla artık satılacak ürünün nitelikleri üzerine bilgilendirici bir söylem değil, bu ürünün bir "istek nesnesi" durumuna gelmesi için bir baştan çıkarma edimi söz konusudur. Tecimsel şirketler "satış promosyonu" "halkla ilişkiler" ve "reklam" politikaları hazırlamak için pazarlama terimi altında toplanan tekniklere başvurur. Televizyon en yaygın medya durumuna gelir. Altmışlı yıllardan başlayarak, tüm toplumsal çevrelere girmeyi başarır, yetmişli yıllarda da Amerikalıların birincil günlük haber kaynağı olur. Telekomünikasyonların amacı ileti aktarımıdır. Öncelikle başlangıçta politik erkin iletişimlerine ayrılmış, kodlanmış yazılı metin gönderme tekniği (telgraf), sonra uzaktan kişiler arası iletişimin hizmetinde sözlü teknik durumuna gelir; telefona, veri taşıma ağına ve telematiğe dönüşür. Bilişim en yeni sektördür, bilgiyi sayısal ya da dijital biçimiyle işleme tekniğidir. Başlangıçta askeri uygulamalara özgü olan bilgisayar, çok geçmeden toplumsal iletişimin hizmetine verilir. Bu üç teknik arasındaki temel farklılık, "bildirişim" kavramının medyanın kullandığı biçimiyle niteliksel bildirişime, telekomünikasyon teknisyenleri için bilgi etkileşimine, bilişimciler için sayısal bilgiyi işlemeye göndermede bulunmasıdır. Bu üç teknik, kişilere göre de farklılaşır:

22 Michel Bourse-Halime Yücel Medyada çalışanlar daha çok uslamlamaya yönelirler. Telekomünikasyon alanında çalışanlarsa bilimsel kültür edinmiş teknisyenlerdir, her şeyden önce "ağ kişileridir." Bilişimciler de bilimsel eğitim almışlardır; ancak kültürleri daha çok evrensel bir dil arayışının izini taşır. Bu üç büyük grup, iletişim ideolojisinin giderek artan önemiyle bir bakıma birleşir: Batılı toplumlar artık ileti aktarımının, yaşam biçimlerinde merkez bir işlev gördüğü düşüncesiyle beslenirler. Tekniklerin giderek artan birleşmesiyle ve "dijital paradigmanın" ikili sisteme bağlı elektronik temelli araçların, tekniklerin, ekonomik ve politik sorunsalların ortaya çıkışıyla da birbirlerine yakınlaşırlar. Dile, uslamlama kültürüne baskın gelen hesap eğilimi, yoruma yer bırakmayan açıklık ve kesinlik kültürü, iletişim tekniklerini en çok değiştiren olgulardır kuşkusuz. Bu konuda iletişim bilimlerinin birçok modele başvurduğunu belirtebiliriz: Mekanikçi model, kaynağını XIX. yüzyılda toplumun canlılarla karşılaştırılmasında bulur. Önvarsayımları, iletişimin bir neden-sonuç mantığında, doğrusal biçimde işlediğidir. "Bilgi" iletisi özdeksel bir veridir, göndericinin oluşturduğu bir nesne türüdür. Psikolojik modele göre anlam, kişilere ve algılamalarına bağlıdır. Bireyler ortak deneyimler edindiklerinde paylaşılabilir. Bu model bireyleri, algıladıkları ve üretimine katkıda bulundukları bir uyartılar alanının içinde bağımsız özneler gibi ele alır. Her bireyin kavramsal süzgeçleri, alışverişlerin etkinliğini sağlar. Psikolojik bakış açısı mekanikçi modelle bir nedensellik mantığını paylaşır, bu mantığa göre de iletişim zincirini başlatanlar uyartılardır. Simgesel modelin bakış açısı, anlamlayım 10 içerisinde tüm iletişimde bulunanların etkin bir işlevi üstlendiği, anlamı kavramaya ve paylaşmaya çalıştığı ortak bir sürece göndermede bulunur. İletişim, ötekinin konumu kavranabildiğinde gerçekleşir. Simgeler paylaşıldığında başarıya ulaşır. Birey, çevresiyle olan ilişkilerinin dışında ele alınır. Bu nedenle bildirişim nesne değildir, toplumsal olarak oluşturulmuştur. Pragmatik modelde, anlamı bulmayı sağlayan sistemdir. Davranışlar iletişimdir. Davranış, bireyin öznel isteğinin sonucu değil; başka davranışlara bir yanıttır. Sistemik özellikler bu bakış açısının temel varsayımlarıdır (bkz. Watzlawick). 10. Anlamlayım, anlam üretimi ve anlama sürecidir. 22

23 23 İletişim Bilimlerinin Serüveni Sonuç olarak, iletişimin kültürel süreçleri etkileme yetisi olduğunu belirtmek gerekir: Örneğin dikkat biçimlerini ve ritimlerini yeniden biçimlendirerek, öznelerin bilişsel yönelimlerini kolaylaştırarak ve bilginin aktarım biçimlerini kökten biçimde dönüştürerek bunu gerçekleştirir. Özneye eşlik edebilecek biçimsel yolların eklemlenmesiyle belirlenen, aile ve okul gibi geleneksel kurumlarca denetlenen geleneksel eğitim, yerini, öğrenen öznenin kişisel bir konum benimseyebileceği, bağlam dışı sonsuz seçenekten oluşan yeni bir eğitim türüne, genelleşmiş iletişim çağına bırakır. Özne kendi görüşünü, kurumların dıştan müdahalesi olmadan belirleyebilir. Burada iletişim etik ve pedagojik bir araç durumuna gelebilir. İletişim bilimlerinin altmışlı yıllarda özel bir bilimsel disiplin olarak belirmesi, ayrıcalıklı bir gözlem alanını ele alıp inceleyebilecek uyumlu ve dizgeli sözceler bütününü kuramsallaştırmaya elverecektir. Bu durumda hangi iletişim edimlerinin ortaya çıktığını, neden belirli bir olgu ve belirli iletişim davranışları arasında ilişkilerin varolabileceğini anlamayı sağlayan, kendine özgü yasalarıyla açıklayıcı genel bir kuram oluşturmayı sağlar. B. Birkaç Tanım Konusunda: İletişim Bilimleri ya da "Bildirişim ve İletişim Bilimleri" İletişim bilimlerini tanımlamak, anlaşılabileceği gibi, kolay bir iş değildir. İletişim bilimleri, kuşkusuz herkes bir "iletişimde bulunan" kişi olduğundan, özel deneyiminden yola çıkarak kendi kuramını oluşturma eğiliminde bulunduğu alanlardan biridir. Bununla birlikte farklı tanımlardan yola çıkarak iletişim bilimlerinin insanlar arasındaki, insanoğlunu ilişkisel ve iletişimsel bir varlık yapan etkileşimleri tanımlama ve inceleme çabası konusunda bir görüş birliğinden söz edilebilir. İnsan bilimlerinin iletişim sürecini araştırmaya ve incelemeye başlamasından bu yana, çeşitli kuramsal ufuklardan gelen farklı araştırmacıların, dönem dönem, oluşturucu öğeleri açık işlevsel bir biçimde sunacak modellerle dile getirmeyi denediği doğrudur. Bu nedenle sorunsalların gerçek bir daireselliği vardır ve "okul" kavramının kendisi bile sorunsal gibi görünebilir; çünkü bir okul, "okul" teriminin varsaydığı türdeşliğin uzağında, çok sayıda bileşeni barındırabilir. İletişim bilimlerinin neden başlı başına bir disiplin olarak bir felsefel ve etik modelden yola çıktığı, bu modelin de neden en azından başlangıçta onu ya bir felsefel ya bir dilbilimsel ya psikolojik ya da sosyolojik bir bakış açısına kapattığı anlaşılabilir. İletişim bilimlerinin sınırlarının belirginleşmesi ancak zamanla belirli konular çevresinde

24 Michel Bourse-Halime Yücel gerçekleşecek, iletişim bilimlerinin çevresinde yapılandığı üç kutbu eklemleyecektir. İletişim bilimlerinin bu yapılanmasının birkaç ciddi sorun yaratmadığı da söylenemez: Birçok akım bu yeni disiplin alanını paylaşıp bu alanın gelişimine katkıda bulunur, farklı kuramların ve yöntemlerin ortaya çıkmasını sağlar, öyle ki kimileri günümüzde birbiriyle çelişkin görünebilir. Temel sorunsal, disiplinin özerkliğidir. Birçok uzmana göre, yalnızca sosyolojinin, psikolojinin ya da antropolojinin dili söz konusudur. Bu durumda tümüyle iletişimsel bir bilgi değil, genellikle "iletişimsel olgular" ya da daha kısaca "iletişim" diye tanımlanan görgül nesneleri değerlendiren bilgiler vardır. Başka uzmanlar iletişimin özerkliğini kabul etseler de bir sorunun varlığını bulgularlar: Bu disiplinin düzenlenmesinin güncel durumu sorunu. Zorlukların nedenleri çeşitlidir. Öncelikle XX. yüzyılda iletişim sorununa yaklaşımların çeşitliliği, boyutların çokluğunu da getirir. Bu boyutlar iletişim sürecinin doğası konusundadır. İnsan ya da hayvan iletişiminden, dilsel ya da görsel göstergelerle iletişime, medya iletişiminden ya da anında iletişimden, kitle iletişimine ya da kişiler arası iletişime ve ötesine kadar çok geniş bir alanı kapsar. Daha sonra farklı okulların ve yeni yaklaşım biçimlerini getiren düşünce akımlarının çeşitliliği vardır. Ayrıca yerleşmiş disiplinlerde, iyice yerleşmiş araştırma geleneklerinin farklı sorunsallarla çakışması söz konusudur: Kültür aktarımı, kişiliğin oluşumu ya da toplumsal süreçlerin dinamiği sorunları gibi. Son olarak da politik etkiler, bilgilerin bölüşümü ve kurumsallaşması konusunda çeşitli çıkarlar ağır basar. Birçok yazar bu disiplinin kendine özgü bilgilerinin yeterince sistemleşmediği konusunda uyarır bizi. Örneğin Bernard Miège, 11 iletişim bilimleri bilgilerinin bir bilançosunu çıkararak "mantıksal karşıtlıkların, ele alınan düzeylerin çeşitliliğinin ve çelişkilerin" bolluğunu ortaya koyar, bundan da "iletişimsel düşünce, ele almayı düşündüğü olguların karmaşıklığını kavramayı sağlayan belli bir düzeye ulaşmış olsa da birleşmemiştir, kendini birleşmiş gibi sunmaya da hazır değildir" çıkarımında bulunur. Francis Balle'e göre 12 iletişim, bilimsel bilgiye özgü birçok göstergeyi, özellikle kurumsallaşmasının göstergelerini (okullar, dergiler, ulusal ve uluslararası düzeyde bilimsel dernekler...) taşısa da gerçekte bu konumda değildir. Yazar, iletişimin sanatla (ya da teknik) bilim arasında gidip geldiğini düşünür. Bu nedenle de medya üzerine çalışmaların durumunu, yaklaşımların aşırı bolluğunu ve aşırı çeşitliliğini bir "patchwork"e benzetir. Yazara göre, iletişim bilimleri çokdisiplinliliği 11. Miège, B., La pensée communicationnelle, PUG, Grenoble, 1995, s Balle, F., Médias et société (12. Basım, Montchrestien 2006, 1. Basım 1980). 24

25 25 İletişim Bilimlerinin Serüveni gerektiren bir "mozaik bilgi" oluşturur. Balle, iletişimin bilim konumuna yükseltilmesinin engelleri arasında, "araştırılan alanın sınırları üzerine araştırmacılar arasında görüş birliği bulunmamasının" altını çizer. Armand ve Michèle Mattelart 13 da bu saptamaya katılırlar: Onlara göre, iletişim alanı çok fazla ve çok sık açıklayıcı kesin şemalarla beliren moda öğretileri ve hazır düşünce biçimlerini bir araya getirir, konu üzerine çelişkili ve çokdisiplinli bilgiler de nesnenin uçarılığı izlenimini güçlendirir." Bu görüşler iletişim bilimlerinin tanımlanması denemesinde, bilginin sistemleştirilmesi üzerine bir düşünce oluşturabilmek için, kuramların bir araya getirilmesinden öteye geçilmesi gerektiğini gösterir. İletişim alanının birleştirilmiş bir bakış açısı ortaya konulabilir mi ya da ortaya konmalı mıdır? Buna yanıt vermek kolay değildir, anlaşılabileceği gibi, bu disiplinin bilgisinin düzenlenmesine ilişkindir. Birçok araştırmacıyı bir disiplinin değil, bir araştırma alanının söz konusu olduğu tezini benimsemeye yönelten de budur: Kuramlar vardır ancak disiplin olarak iletişim yoktur. Belki de Bernard Miège'in 14 önerisini benimsemeliyiz: Buna göre "iletişim biliminin yeterli bir olgunluğa eriştiği ileri sürülemez, bu alanın araştırmacıları da araştırma konuları üzerinde minimum bir görüş birliğine varmaktan uzaktırlar". Burada iletişim bilimleri alanında değerlendirilen kuramların büyük bir bölümünün kuramcılarının, kuramlarını "iletişim kuramları" kapsamında değerlendirmediklerini belirtmek gerekir. Kaynaklarını başka inceleme alanlarında (sosyoloji, antropoloji, dilbilim vb) bulan kuramlardır bunlar, kuramcıları bu alanların kuramları olduklarını kabul eder, bu alanları benimserler, ne amaç ne de araştırma alanı açısından tümüyle iletişimsel oldukları savında değildirler. Örneğin hiçbir zaman bir felsefe, hatta bir sosyoloji akımı olmaktan öte bir sav öne sürmeyen Frankfurt Okulu böyledir. Sosyolog ve psikososyologların oluşturduğu Amerikan işlevselciliğinin (Communication Research) büyük bir bölümü için de aynı durum geçerlidir. Mental Research Institut'de doğan, özellikle davranışbilim ve psikanalizle ilgilenen, davranış bozukluklarının sağaltım yollarını bulmayı amaçlayan, her zaman psikolojiye özgü sorunsallara odaklanmış Palo Alto okulunun durumu da budur. Sosyolojiyle ya da dilbilimsel söylem çözümlemeleriyle ilgilenen Şikago Okulu için de böyledir. Andığımız kurucu akımların birçok soru uyandırdığını vurgulayabiliriz. Bununla birlikte 1980'li yıllardan bu yana, iki disiplinler arası 13. Mattelart, A. ; Mattelart, M., İletişim Kuramları Tarihi, Çev. Merih Zıllıoğlu, İletişim Yay., İstanbul, Miège, B. (yayıma hazırlayan), Mèdias et communication en Europe, Presses Universitaires de Grenoble, Grenoble, 1990.

26 Michel Bourse-Halime Yücel dinamiği ayırt edebiliriz. Birincisi, disiplinler arasılığın değer kazanması için, kuramsal göndergeleri genişletmeye çalışır (sosyoloji, felsefe, fizik). İkincisi, iletişimin ideolojik bileşeni üzerine eleştirel biçimde kendini sorgular (bilişim, medyanın işlevi). C. İletişim Bilimlerinin Konusu İletişim bilimlerince araştırılan konular, anlaşılabileceği gibi, tek boyutlu bakış açısıyla kavranamayacak göçebe konulardır. İletişim ilişkisi değişken bir süreç oluşturur, yalnızca iletiyle ya da iletişim kanallarıyla bu öğeler belirleyici olsa da sınırlı kalmaz. Etkileşim sürecinde bireylerin söylenene ortak bir anlam vermesi de önemlidir. Önerdiğimiz tanım da bunu açıklar: İletişim hem bir ya da birçok iletinin aktarımı hem de değerlerden ve anlamlayımlardan oluşan bir anlam alışverişidir. İletişim, iki taraf arasında bir aktarım aracı yoluyla gerçekleşen ve simgesel bilgilerin alışverişini sağlayan bir bağıntıdır. 15 Daha genel olarak, iletişim bilimlerinin nesnesinin sinyallerin üretiminin, aktarımının ve alımlanmasının, bunların simgesel bir dizgeyle bağıntılarının ve bireylerin ve toplumsal grupların davranışlarına, inançlarına, değerlerine, aynı zamanda da toplu örgütlenme biçimlerine etkileri bulunduğu üzerinde görüş birliğine varılabilir. Bunun anlamını daha iyi kavrayabilmek için, bildirişim ve iletişim kavramlarını tanımlamamız gerekir. Bildirişim Nedir? Bildiri bir anlamı olan ve bir iletişim etkinliğinden doğan ileti topluluğudur. Bildirişim, bir iletiyi düzenleyip aktarabilmektir. Bildirişimde bulunmak, iletinin değeri ve anlamı bir alıcı tarafından algılanıp tanınabiliyorsa olasıdır. Bildirişimi belirleyen öncelikle kesinliktir: Gösterge, sözcük, şunu ya da bunu belirtir, olası bir karışıklığa yer yoktur. Bunun dışında açıklık da önemlidir: Gösterge zorunlu olarak yalın mantıksal çıkarımlara, sağlam ve uyumlu bileşimlere göndermede bulunur. Bildirişim saydamdır. Bu konuda iki saptamada bulunmamız gerekir: Birincisi bildirişimin dağarcığıyla bağıntılıdır. Bildirişim söylemi, sorgulanmaması gereken önceden belirlenmiş kuralları ve hazır değerleri benimser. Bu değerler sözcüklerden ve sözcüklerle geçer. Bildirişim dağarcığında bu sözcüklerin kullanımı, herkesçe benim- 15. Bkz. Morin, E., Introduction à la pensée complexe, Le Seuil, Paris 1977, s. 236: "İletişim, aktarım ve sinyallerin alışverişiyle gerçekleşen organizasyonel bir ilişki oluşturur." 26

27 27 İletişim Bilimlerinin Serüveni senen ve anlaşılan düşünceleri derinleştirir: Hiçbir zaman sorgulanmazlar, tartışılmazlar, yoksa iletinin açıklığı bozulur ve uygulayımsal etkililiği kalmaz. Örneğin, renkler dağarcığında, "beyaz" dendiğinde, bejle, mavi ya da griyle karıştırılmamalıdır. İkincisi söylem konusundadır: Tümüyle pozitiftir, yalın düzanlamdan, yalın düzanlama doğru gider. Dile getirmesi gereken, "kendiliğinden olan" açıklık düzlemindedir. Göndergesel işlevin utkusu denen budur, bir çocuğa yabancı bir dili öğretirken belli bir nesnenin onu dile getiren yabancı sözcükle belirtilmesinde olduğu gibi. Bildirişim yalın mantıksal önermeye, sağlam ve uyumlu bileşimlere indirgenen göreceli yalın süreçtir. Söz yinelemeyi, bir başka deyişle donmuş anlamlayımları taşır. Burada tehlike, söylemin çabucak gereksiz yinelemeye dönebilmesi, bunun da sözü klişelere ve stereotiplere yöneltebilmesidir, iletişimsel alışverişlerin en büyük tehlikesidir bu! Bildirişimin, anlamı, yalın anlamlayımlar yararına bir yana bıraktığını anlayabiliriz. Bunun karşılığında etkileri kesindir; çünkü kod, göndericiler ve alıcılarca bilinir, dağarcık (göstergeler ve sözcükler) yalındır ve pek çeşitlilik göstermez. Bildirişimin tüm sorunu uygunluk diye adlandırabileceğimiz kavramdadır. Bununla birlikte bildirişimde her şey uygun konumda değildir: İleti aktarmak istediğimizde gerçekleştirmemiz gereken ilk çalışma, anlamlı olabilecek iletileri seçmektir. Ne kadar fazla veri olursa, dinleyicinin de o kadar, ona ayrılan sürede bunları anlamak için bir öğenin eksik kaldığı izlenimine kapılacağını kesinleyebiliriz. Yazılı ve sözlü bildirişim arasındaki tüm farklılık buradadır. Bildirişimde iki işlem gereklidir: Anlamlı verilerin seçimi, Kendimizden başkalarınca da kolaylıkla anlaşılabilecek yöntemlerin ve gösterge modellerinin ortaya konması. Hangi araçlarla benden başka biri için anlam yaratabilirim? Kural yalın olmak, sağlam ve açık bir biçimde bilgilendirmektir. Bildirişimin temel niteliği işlemsel olmasıdır. İleti, farklı bölümlerinin açıkça belirlendiği, açık ve yalın bir biçimde yapılanmış bir anlatım olarak sunulmalıdır. İletişim Nedir? İletişim, ileti aktarımından farklı olarak, özünde kendisi de anlam yaratan bir alışveriş etkinliğine dayanır. İletişimi belirleyen de saydam-

28 Michel Bourse-Halime Yücel lıktır; ancak bu, bildirişimi tanımlayan saydamlıktan farklıdır. İletişim kurmak, herkesin kendine özgü bir yaklaşımla, ortak dilin ortak gereçlerini kullanarak, ortak bir dil, bir anlaşma, dolayısıyla da bir saydamlığa ulaşmasıdır. Burada da iki noktayı aydınlatmamız gerekir: İki özne arasında anlaşma, sürecin sonunda oluşur: Bu, kişilerin iletişimlerinin vardığı noktadır, anlaşma anlam yaratır. İletişimde beliren, yaşayan bir sözdür. Canlıdır; çünkü ikili bir dağarcıkta, durumları tanımlayarak ve aydınlatarak, göstergeleri, bu göstergelerin değerlerini ve anlamı arayarak, açıklayarak gelişir. İletişimsel alışverişte söz konusu olan yalnızca edim değil, bir anlam arayışıdır. Bu nedenle iletişim hem zor hem karmaşık hem de yaşayan bir süreçtir: Konuşan da dinleyen kadar, iletinin içeriğini yeniden keşfeder ve uydurur. Bu süreç zorunlu olarak tartışmaya, görüş alışverişine, yorumlara hatta ateşli tartışmalara yöneltir. İletişim temel bir toplumsal olgudur. İletişim yoluyla etkin bir topluluk oluşurçünkü herkesin, tek ve aynı edime, kendi isteğiyle karşılıklı katılımı sağlanır. İletişim ancak başkası bize dilimizin onun tarafından anlaşıldığını ve bize bir yanıt vermeye hazır olduğunu dile getirdiğinde vardır. İletişim edimi, karşılıklı konuşma ve dinleme edimleriyle anlam ve etkinlik kazanır. Bununla birlikte iletişimin gerçekte birçok yönü olabilir: Öncelikle yalnızca göstergeleri aktarmak değil, anlamları paylaşmak söz konusudur. Öte yandan, iletişimden söz edilebilmesi için, ilgili bireylerin gerçekliği ve kavramanın ortak bir biçimini paylaşmaları gerekir. En büyük zorluk da buradadır. Bütünüyle doğru ya da bütünüyle saydam bir iletişime erişme olasılıklarının son derece sınırlı, hatta neredeyse sıfır olduğu anlaşılabilir. İletişimsizlik kural gibidir neredeyse! Ancak dinleyicinin, aktarılan iletide, iletişimin niyetini ve konusunu keşfedebilmesi için birçok etken devreye girer. Bu etkenler aynı zamanda da iletişim etkililiğinin ölçütleridir. Bununla birlikte bu ölçütlerin öznelere, durumlara göre değişebileceğini ve dil düzeyi, iletinin karmaşıklığı, iletişimin konusu, kültürel farklılıklar gibi birçok engelin belirebileceğini vurgulamamız gerekir. 28

29 İletişim Bilimlerinin Serüveni Dolayısıyla iletişim bilimlerini bildirişim bilimlerinden ayırmaya özen göstermek gerekir. D. İletişim Sürecinin Karmaşıklığı ve Önündeki Engeller İletişim süreci oldukça yalın bir şemayla gösterilebilse de (gönderici-ileti-alıcı), gerçekte çok daha karmaşıktır ve birçok engel içerir. Bu karmaşıklık öncelikle iletişim sürecinin doğrusal olmamasıyla açıklanır; çünkü örneğin çevreden gelen sinyaller, her aşamada araya girip katılımcıların dikkatini dağıtabilir, algılamalarını değiştirebilir. İletişim sürecinin karmaşıklığının bir başka nedeni de sürecin yalıtılmış olmamasıdır: Bireysel ve toplumsal etkinliklerinin içindedir. Gönderici İleti Alıcı Bu şemaya başvurarak karmaşıklığın farklı düzeylerini ayırt edebiliriz: Gönderici, bir ileti üretip bir alıcıya aktarır. Bu, kişiler arası bir iletişimde yalnızca bir bilgi alışverişine girişmek ya da birisiyle bağıntıya girmek isteğinden kaynaklanabilir. Alıcı bir birey, bir topluluk ya da bir kitle olabilir, kendisi de bir iletişim isteği taşır. Böylece işlev değiştirebilir ve iletişim, bir söyleşimde olduğu gibi, iki yönlü duruma gelebilir. İki durumda da niyetler bilinçli ya da bilinçsiz olabilir. Reklamda açık bir biçimde, alıcıyı satın almaya kışkırtmak için ikna etme amacı vardır. Politika alanında bu niyet propagandayla kendini gösterir. Eylem, iletişim sürecinin gidip gelişlerine karşılık gelir ve etkileşimsel dinamikleri ya da iletişim edimlerini içerir. İletinin yorumlanması, alıcının iletiye verdiği anlam ve değerdir: Bir reklama verilen anlamdan, bir iletinin simgesel anlamlayımının çözümlenmesine kadar Etkiyse iletişimin sonucunu ilgilendiren öğedir. Kitle iletişim araçları üzerine çalışmalar çabalarını uzun süre bu iletişim araçlarının toplumsal ve kültürel etkilerine, bir başka deyişle alıcıların davranışları, değerleri ve görüşleri üzerine etkilerine yoğunlaştırmışlardır. İleti iletişimin içeriği olarak değerlendirilir. Karmaşıklık iletide birçok düzeyde kendini gösterir. Basın söylemi, radyo programları, televizyon Yay., bir reklamın ya da filmin içeriğine göre iletinin karmaşıklığı farklılık gösterir. 29

30 Michel Bourse-Halime Yücel Kodlama, iletinin içeriğini ya da biçimini ilgilendirir. Biçim görüntüsel, dilsel, sözel ya da davranışsal olabilir. Kodlama aynı zamanda, verilerin iletişim kanalıyla aktarımı için dönüşümünde de devreye girer. Teknik açıdan kodlama, örneğin, sesi elektrik sinyallerine ya da ikili verilere dönüştürmeye dayanır. Kod aynı zamanda uyulması gereken terbiye, görgü kuralları, alışkanlıklar, protokol kuralları ya da bir örgütün düzenlenmesi gibi kurallar ve yöntemler bütününü de içerebilir. Son olarak, sinyal, bir iletişim kanalından geçer: Burada da karmaşıklık birçok düzeyde iletişim ağlarına, kitle iletişim araçlarına ya da farklı kitle iletişim aracı türlerinin ve uzaktan iletişim teknolojilerinin etkilerine bağlı olarak kendini gösterir. Gürültü de süreci bozup, olumsuz etkileyip karmaşıklaştırabilir. Bu, aynı kavramın farklı yorumlanması gibi simgesel düzeyde de teknik düzeyde de gerçekleşebilir. Gürültü, aynı zamanda iletinin aktarım sürecinde dönüşümüdür. Bir göndericiyle bir alıcı arasındaki tüm aktarım düğümleri, olası gürültü kaynaklarıdır. İletişim şemasını oluşturan bu öğelerin her birine iletişim araştırmalarının alanları karşılık gelir. Kitle iletişim araçları çalışmaları, kitle iletişiminin üretim araçları, kurumların ya da şirketlerin gücü ve inanılırlığı üzerine araştırmalar göndericiye odaklanır. Reklamda ikna, politik propaganda, strateji ve programlama düzenleri üzerine araştırmalar niyet üzerinedir. Basın, televizyon programı, farklı metinler, reklamın göstergebilimsel ya da içerik çözümlemesi ileti konusundadır. Görüntüsel, metinsel, sözel, davranışsal iletinin içerdikleri kodlamayla ilgilidir. Buna kanal üzerine çalışmalar, örneğin kitle iletişim araçları, örgütlerde iletişim ağları, uzaktan iletişim teknolojileri üzerine araştırmalar eklenebilir. Metinlerin anlaşılması, reklamların simgesel anlamları, anlam, gönderici ve alıcı arasında paylaşılan anlamlayım üzerine incelemeler, kitle iletişim araçlarının etkileri, toplumsal ve kültürel etkiler (şiddet, aşırı tüketim), değerler ve görüşler üzerine etkiler konusundaki çalışmalar yorum alanındadır. Örgütün sistemik çalışmaları ve kişiler arası iletişim üzerine araştırmalarsa geri besleme sürecine ilişkindir. Farklı düzeylerde ve farklı alanlarda iletişim bilimleri üzerine dersler vermiş kişiler olarak, bu kitapta öğretim üyeliği deneyimimiz ve iletişim bilimleri alanında çalışmalarımızdan yola çıkarak, her zaman iyi tanımlanmayan iletişim bilimleri disiplinini kavramaya yardımcı olmayı amaçlıyoruz. İletişim bilimlerinin tarihi üzerine bu kitap, öncelikle ile- 30