BAĞIŞIKLAMA KONUSUNDA ANNELERDEN EDİNİLEN BİLGİLERLE SAĞLIK OCAĞI KAYITLARININ KARŞILAŞTIRILMASI*

Transkript

1 C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2001, 5(1) BAĞIŞIKLAMA KONUSUNDA ANNELERDEN EDİNİLEN BİLGİLERLE SAĞLIK OCAĞI KAYITLARININ KARŞILAŞTIRILMASI* Sevgi Canbaz,** Yıldız Pekşen,*** Ahmet Tevfik Sünter **** ÖZET Gelişmekte olan ülkelerde çocuk ölümleri, tüm ölümlerin %60.0 ını kapsamakta ve bu dönem hastalıklarının önemli bir kısmını aşı ile korunabilen hastalıklar oluşturmaktadır. Çalışmada, 2-12 aylık çocuğu olan annelerin bağışıklamayla ilgili verdiği bilgilerle, sağlık ocağında bağışıklamayla ilgili tutulan kayıtların tutarlılığını belirlemek amaçlanmıştır. Kesitsel tipteki araştırma, 1-31 Mart 2000 tarihleri arasında, Samsun il merkezindeki 8 sağlık ocağında yapılmış, anket formu yüz yüze görüşme yöntemiyle uygulanmıştır. Annelerle yapılan görüşmelerden elde edilen bilgilerle, sağlık ocaklarında kullanılan form-005, form-006 ve form-012a daki bilgiler karşılaştırılmıştır. İstatistiksel analiz yöntemi olarak Mc Nemar ve Kappa testi kullanılmıştır. Gebelikleri sırasında bir doz ve iki doz tetanoz aşısı olduklarını ifade eden anneler sırasıyla %74.3 ve %49.5 dir. Yapılan kontrolde ise, annelerin %61.5 inin bir doz ve %49.5 inin de iki doz aşılandıkları saptanmış olup, annelerin ifade ettikleri ve kayıtlarda bulunan aşılanma hızları arasında uyum bulunamamıştır(p<0.05). Annelerin belirttiği ve kontrolde saptanan aşılanma hızlarından sadece DBT/polio aşısının 1. ve 3. dozu ile hepatit aşısının 1. dozunda orta düzeyde, DBT/polio aşısının 2. dozu ile kızamık aşısında çok iyi düzeyde istatistiksel olarak anlamlı uyum bulunmuştur. Belirlenen hedeflere ulaşmada önemli öğelerden olan annelerin bağışıklama hakkında bilgilendirilmesi ve konunun öneminin anlatılmasının gerektiği düşünülmektedir. Anahtar Sözcükler: Bağışıklama, sağlık ocağı, kayıtlar SUMMARY Comparison of data obtained from mothers and primary health care center records about vaccination Child death constitutes 60.0% of all death in developing countries and vaccine preventable diseases are the most important diseases in childhood. This study aimed to determine the consistency of data obtained from the mothers, those have children at 2-12 months, and primary health care centers recorts about vaccination. A cross-sectional study was conducted 1-31 March 2000 at 8 primary health care centers in Samsun. A questionnaire was applied to the mothers face to face. Data, obtained from the mothers, were compared with the records of form 005, form 006 and form 012a used at primary health care centers. Mc Nemar and Kappa statistical methods were used to evaluate the data. Although 74.3% and 49.5 % of the mothers reported that they are vaccinated with tetanus antitoxin once and twice during their pregnancies respectively, 61.5% and 49.5% of them were seen vaccinated once and twice according to the records. Data obtained from the mothers were not consistent with primary health care centers records. (There was no consistency between data obtained from the mothers and primary health care centers records (p<0.05)). There were intermediate and excellent consistencies between data about DBT/polio1, DBT/polio3, hepatit1 and DBT/polio2, measles respectively. In conclusion, mothers should be educated about vaccination and its importance. Key Words: Vaccination, primary health centers, records GİRİŞ En sık görülen, en fazla sakat bırakan ve en çok öldüren hastalıklar halk sağlığı açısından önemli hastalıklardır. Aşı ile korunabilen altı hastalık; tüberküloz, difteri, boğmaca, tetanoz, poliomyelit ve kızamık önemli hastalıklar içinde sayılmaktadır (Anonim 1998, Gökçay 1994). * International Public Health Congress Health 21 in Action da sunulmuştur (8-12 Ekim 2000, İstanbul). ** Dr., *** Prof.Dr., **** Yrd.Doç.Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Samsun 48

2 Gelişmekte olan ülkelerde çocuk ölümleri, tüm ölümlerin %60.0 ını kapsamakta ve bu dönem hastalıklarının önemli bir kısmını aşı ile korunabilen hastalıklar oluşturmaktadır (Hamzaoğlu ve ark. 2000, WHO 1998, Yurdakök 1994) li yıllarda yapılan çalışmalarda, her yıl dünyada 5 milyon çocuğun aşı ile korunabilir hastalıklardan öldüğü ve pek çoğunun sakat kaldığı bulunmuştur. 21. yüzyıla giren dünyamızda ise, halen her yıl 3 milyon çocuk aşı ile önlenebilir hastalıklar nedeniyle yaşamını kaybetmektedir (Anonim 1998, Emiroğlu 2001, Gökçay 1994). Bu bulgulardan yola çıkan Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 2000 Yılına Kadar Herkese Sağlık genel hedefine ulaşabilmek için, bütün dünya çocuklarının aşılanmasını başlıca görevleri arasına almıştır. Bu genel hedef dahilinde 1974 yılında uygulamaya konulan Genişletilmiş Bağışıklama Programı (GBP) ile aşıyla korunabilir bulaşıcı hastalıklara bağlı morbidite ve mortalite hızlarını düşürmek amaçlanmıştır (Emiroğlu 2001, WHO 1998, Yurdakök 1994). Ayrıca 21. yüzyıla hazırlıklı girmek amacıyla Herkes İçin Sağlık isimli yeni politika DSÖ nün 1998 yılında toplanan 51. Dünya Sağlık Asamblesi nde sunulmuştur. Bu politikayla 2020 yılına kadar bulaşıcı hastalıkların kontrolü ve sağlığa olumsuz etkilerinin azaltılması hedeflenmiştir (Aycan ve ark. 1999, Metin ve ark. 1998). DSÖ nün tüm bu çabaları ile, 1990 lı yıllarda dünya genelinde aşılama oranları %80 lere ulaşmıştır. Ancak bu oranlar yeterli olmayıp, amaç %90 aşılama oranlarına çıkılmasıdır. Çünkü bir yaşın altındaki çocuklarda aşılama oranı %90 a ulaştığında bu hastalıklar toplum için bir tehlike olmaktan çıkacaktır (Anonim 1998, Emiroğlu 2001, Gökçay 1994, Grant 1994, Yurdakök 1994) yılında DSÖ ne üye ülkeler tarafından bildirilen aşılanma oranları Basillus Calmette Guerin (BCG), üç dozu tamamlanan difteri-boğmaca-tetanoz (DBT) ve oral poliomyelit(opv) ile kızamık aşıları için sırasıyla %81.0, %76.0, %78.0 ve %74 tür (Emiroğlu 2001). Hastalık ve ölümlerin azaltılmasını, yaşam kalitesinin yükseltilmesini sağlayan aşı uygulamaları ülkelere göre bazı farklılıklar göstermektedir. Ülkemizde bağışıklama hizmeti, koruyucu sağlık hizmetleri içinde öncelikli olan, rutin ve sürekli verilen bir hizmettir. Çünkü bağışıklama hizmetleri, sağlık hizmetlerinin en önemli ve fayda-maliyet oranı en yüksek alanlarından birisidir (Anonim 1998, Ersoy 1994, Eskiocak ve ark. 1997, Gökçay 1994). Çocukları, bulaşıcı hastalıklardan korumak ve onlara sağlıklı bir gelecek sunabilmek için en emin yol olan aşılama, gebelikte yapılan tetanoz aşısı ile başlamakta ve bebeklik dönemi aşılamaları ile devam etmektedir (Anonim 1998, Bertan ve ark.1997, Işık 1998). DSÖ nün önerdiği çocukluk çağı bağışıklama takvimine göre, 12 ay altındaki tüm çocukların bir doz BCG, üç doz DBT ve OPV ile bir doz kızamık aşısı olmaları gerekmektedir (Bertan ve ark. 1997, Işık 1998, Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması 1998). Ülkemiz GBP na 1981 yılında Birleşmiş Milletler Uluslararası Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF) ile yaptığı anlaşma ile başlamış ve 1990 Dünya Çocuk Hakları Zirvesinde, 2000 yılına dek küresel düzeyde GBP nın hedeflerine ulaşma yükümlülüğü altına girmiştir (Eskiocak ve ark.1997, Şener ve ark. 1999). Ülkemizde 1985 yılında başlatılan Ulusal Aşı Kampanyası bünyesinde çocuklar tüberküloz, difteri, boğmaca, tetanoz, poliomyelit ve kızamığa karşı aşılanma programına alınmıştır yılının ikinci yarısından itibaren de Hepatit B ye karşı aşılanmaya başlanmıştır (Şener ve ark. 1999, TC Hükümeti-UNICEF 1991). Ülkemizde de dünyadaki gelişmelere paralel olarak aşıyla önlenebilir hastalıkların kontrolünde ilerlemeler sağlanmasına rağmen, bazı sorunlar nedeniyle halen belirlenen hedeflere ulaşılamamıştır. Bağışıklamada belirlenen hedeflere ulaşmada en etkili öğelerden biri aile bütünlüğünü sağlayan, çocukların bakımı ve beslenmesini üstlenerek onların bedensel ve zihinsel gelişimini doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen annelerdir. Annelerin gebelik ve çocukluk dönemi aşılanmaları konusundaki bilgi düzeylerinin yüksek olması ve konunun önemini anlaması, aşılanma oranlarını yükseltmektedir (Uysal ve ark.1996). Diğer önemli öğe ise, aşılama programının değerlendirilebilmesi ve yürütülebilmesi için sağlık ocaklarında tutulan kayıtlardır (Aksakoğlu ve ark. 1988a, Aksakoğlu ve ark. 1988b, Aşı Uygulama Rehberi 1987, Gökçay 1994). Ülkemizde günlük tutulan kayıtların yanında her çocuk için bir aşı kartı doldurularak anneye verilmektedir (Aşı Uygulama Rehberi 1987, Gökçay 1994, TC Sağlık Bakanlığı Veri Toplama ve Bildirim Formları 1996). Ancak yapılan çalışmalarda kayıtlarla ilgili önemli bazı sorunlar yaşandığı bulunmuştur. Aşılama hizmetlerinin birincil olarak verildiği sağlık ocaklarının sayısının yetersiz olması, uygun olmayan binalarda 49

3 hizmet vermesi, Ev Halkı Tespit Fişlerinin düzensiz olmasından kaynaklanan hedef nüfus sorunu ve sağlık ocaklarının yetersiz donanımı gibi fizik yapıyla ilgili sorunlar; personelin sayısındaki yetersizlik, motivasyonunda ve eğitimindeki eksiklik gibi personelle ilgili sorunlar; aşı kayıt formlarının yanlış veya eksik doldurulması, annelere aşı kartı verilmemesi veya kartın önemi konusunda annelere eğitim verilmemesi gibi kayıtlarla ilgili sorunlarla karşılaşılmaktadır (Ertem 2001). Bu çalışmada, 2-12 aylık çocuğu olan annelerin gebelik ve çocukluk dönemi bağışıklamaları hakkında verdiği bilgiler ile, sağlık ocağında bağışıklamayla ilgili tutulan kayıtlar arasındaki tutarlılığı belirlemek, dolayısıyla bu kayıtların önemini vurgulamak amaçlanmıştır. YÖNTEM Kesitsel tipteki bu araştırma, 1-31 Mart 2000 tarihleri arasında, Samsun il merkezindeki 16 sağlık ocağından rastgele örnekleme yöntemiyle seçilen 8 sağlık ocağında yapılmıştır. Anket formu, seçilen sağlık ocaklarına çeşitli nedenlerle başvuran ve 2-12 aylık çocuğu olan annelere, yüz yüze görüşme yöntemiyle uygulanmıştır. Belirlenen sürede sağlık ocaklarına 250 anne başvurmuş ancak bunların 8(%3.2) i ankete katılmayı çeşitli nedenlerle reddetmiştir. Ankete katılmayı kabul eden 242(%96.8) anneye, araştırmacılar tarafından 5 i sosyodemografik, 2 si annenin doğurganlık özellikleri ile son gebeliklerindeki tetanoz aşılanma durumu ve 3 ü çocuğun bağışıklama durumu ile ilgili olmak üzere toplam 10 soru sorulmuştur. Annelerle yapılan görüşmelerden elde edilen bilgilerle, sağlık ocaklarında kullanılan form- 005, form-006 ve form-012a daki bilgiler karşılaştırılmıştır (TC Sağlık Bakanlığı Veri Toplama ve Bildirim Formları 1996). Görüşme yapılan annelerin ancak 218 inin (%90.1) kayıtlarına ulaşılabilmiştir. Veriler, Epi-İnfo versiyon 6.02 ve SPSS 5.0 bilgisayar paket programında değerlendirilmiştir. Ortalamalar aritmetik ortalama ± standart sapma olarak verilmiş, istatistiksel analiz yöntemi olarak Mc Nemar ve Kappa testi kullanılmıştır. BULGULAR Annelerin yaş ve evlilik yaşı ortalamaları sırasıyla 29.4±0.4 ve 21.5±0.3 yıl olarak bulunmuştur. Annelerin sosyodemografik özelliklerinin dağılımı ile doğurganlık özellikleri Tablo 1 ve Tablo 2 de sunulmuştur. Tablo 1. Annelerin Sosyodemografik Özelliklerinin Dağılımı (n=218) Özellikler Sayı % Meslek Ev hanımı Memur Serbest meslek İşçi Eğitim Düzeyi Eğitimi yok Okur yazar İlkokul mezunu Ortaokul mezunu Lise mezunu Üniversite mezunu Aile Tipi Çekirdek Geniş

4 Tablo 2. Annelerin Doğurganlık Özellikleri (n=218) Doğurganlık özellikleri Ortanca Minimum-Maksimum Gebelik sayısı Düşük sayısı Yaşayan çocuk sayısı Ölü doğum sayısı Annelerin, çekirdek ve geniş aile olma durumuna göre ailedeki birey sayısı ortancaları sırasıyla 4 (3-8) ve 6(4-11) kişidir. Son gebelikleri sırasında bir doz ve iki doz tetanoz toksoid (TT) aşısı olduklarını ifade eden annelerin sayısı sırasıyla 162 (%74.3) ve 108 dir (%49.5). Yapılan kontrolde ise annelerin 134 ünün (%61.5) bir doz ve 108 inin (%49.5) de iki doz aşılandıkları saptanmış olup, annelerin ifade ettikleri ve kayıtlarda bulunan aşılanma oranları arasında uyum bulunmamıştır (p<0.05). Anneler çocuklarının yaşını ortalama 8.4± 0.2 (2-12 ay) ay olarak ifade etmişlerdir. Bu çocukların 120 si (%55.0) erkek ve 98 i (%45.0) kızdır. Annelere, çocuklarına hangi aşıları yaptırdığı sorulmuş, daha sonra da annelerin verdiği cevaplar, sağlık ocağı kayıt formlarından kontrol edilmiş ve aşılanma hızları hesaplanmıştır. Çocukların aşılanma durumu hakkında annelerin ifadesine göre hesaplanan ve kontrolde saptanan hızlar Tablo 3 te verilmiştir. Annelerin ifadesine göre çocukların aşılarının yapıldığı yerlere göre dağılımı Tablo-4 de verilmiştir. Tablo 3. Annelerin İfadelerine Göre Hesaplanan ve Kontrolde Saptanan Aşılanma Hızları (n=218) Annelerin belirttiği aşılanma hızları Kontrolde saptanan aşılanma hızları Uyum (Kappa) p Aşılar % % BCG <0.05 DBT/ OPV >0.05 DBT/ OPV >0.05 DBT/ OPV >0.05 Kızamık >0.05 Hepatit B >0.05 Hepatit B <0.05 Hepatit B <0.05 Tablo 4. Çocukların Aşılarının Yapıldığı Yerlerin Dağılımı BCG DBT/ Polio Kızamık Hepatit B Yapıldığı Yer Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Verem Savaş Dispanseri Sağlık Ocağı Hastane Muayenehane Ev TOPLAM

5 TARTIŞMA Çalışmaya katılan annelerin %85.3 ünün ev hanımı, %49.1 inin ilkokul mezunu oldukları saptanmıştır. Samsun il merkezinde Uysal ve ark. nın (1996) yaptıkları çalışmada, annelerin %83.1 inin ev hanımı ve %51.5 inin ilkokul mezunu olduğu tespit edilmiştir Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması nda (TNSA) ise, kadınların %60.6 sının araştırma tarihinden önceki 12 ay içinde çalışmadığı ve %36.7 sinin ilkokul mezunu olduğu bulunmuştur. Bir çok toplumda anneler, çocuk bakımını ve beslenmesini üstlenerek, onların zihinsel, bedensel ve sosyal gelişiminde etkili olmaktadır. UNICEF - in yaptığı çalışmalarda, annelerin çocuk bakımına ve gelişimine ilişkin bilgilerinin, yaşadıkları toplumun kültürünün etkisi altında olduğu tespit edilmiştir (Bellamy 1999, Uysal ve ark. 1996). Değişen dünyada, çocukların daha sağlıklı biçimde büyüyüp gelişmelerine yardımcı olacak annelerin, eğitim düzeylerinin artırılması ve toplumda söz sahibi olabileceği bir mesleğinin olması gerektiği kanısındayız. Çalışmada annelerin %74.3 ve %49.5 i, son gebelikleri sırasında sırasıyla bir doz ve iki doz TT ile aşılandıklarını ifade etmiştir. Ocak kayıtlarından, çalışma grubundaki annelerin % inin bir doz, %49.5 inin de iki doz aşılandıkları saptanmıştır TNSA a göre son 5 yılda doğum yapan annelerin %14.5 inin bir doz, %29.5 inin iki veya fazla doz TT ile aşılandığı saptanmıştır. Çalışmadaki aşılanma hızlarının daha yüksek bulunmasında, katılımcıların tamamının il merkezinde yaşıyor oluşunun ve sağlık hizmetine daha kolay ulaşabilmelerinin etkili olduğu düşünülmektedir. Rakamsal değerler son gebelik dönemindeki aşılanma hızları açısından annelerin ifadeleriyle sağlık ocağı kayıtları arasında uyum olduğu izlenimi vermesine rağmen, istatistiksel olarak önemli uyum bulunamaması; kayıtlar incelendiğinde, bir kez aşılandığını ifade eden annelerden bir kısmının hiç aşılanmamış ya da iki kez aşılanmış, iki kez aşılandığını ifade eden annelerden bir kısmının bir kez aşılanmış ya da hiç aşılanmamış olmalarından kaynaklanmaktadır. Bu uyumsuzluk, doğru veriler elde edebilmek için sağlık ocağı kayıtlarının düzenli tutulması gerekliliğini işaret etmektedir. Çalışmada annelerin belirttiği aşılanma hızları ile kontrolde bulunan aşılanma hızları karşılaştırıldığında; sadece DBT/OPV1 ve DBT/OPV 3 ile hepatit aşısının 1. dozunda orta düzeyde, DBT/OPV2 ile kızamık aşısında çok iyi düzeyde istatistiksel olarak anlamlı uyum bulunmuştur. GBP nın başarısı, planlamada kullanılan bilgilerin doğruluğu ve izlemedeğerlendirme çalışmaları ile yakından ilgilidir (Şener ve ark. 1999). GBP nın izlenmesi ve değerlendirilmesi amacıyla sağlık ocaklarında düzenli kayıtlar tutulmaktadır (Aksakoğlu ve ark.1988a, Aksakoğlu ve ark. 1988b). Bunun yanında bağışıklama programına başlanan her çocuğa bir aşı kartı verilmektedir. Annelere verilen aşı kartlarına çocuğun aşılarının ne zaman yapılacağı yazılmakta ve gelecek ziyaretlerde neler yapılacağı annelerle planlanmaktadır. Annelere aşı kartının mutlaka saklanması ve sağlık ocağına başvuru anında yanlarında getirmeleri gerektiği konusunda eğitim verilmelidir (Aksakoğlu ve ark.1988a, Aksakoğlu ve ark. 1988b, Aşı Uygulama Rehberi 1987). Bu kartın doldurulması sağlık eğitimi için bir araç olabileceği gibi, aile başka bölgeye gittiğinde çocuğun aşılanmasının planlanmasında da yararlı olacaktır. Diğer yandan ülkemizde aşı yaptırmak yasal bir zorunluluk olmamakla birlikte, İl Hıfzısıhha Kurulunun kararıyla, kreş veya anaokullarına kayıt aşamasında aşı kartı istenmektedir (Eskiocak ve ark. 1997). Çalışmada anneler aşılama hizmetlerini sıklıkla sağlık ocağından aldıklarını ifade etmişlerdir. Aksayan ve ark. da (1990) yaptıkları çalışmada, annelerin çocuk bağışıklanması amacıyla en sık başvurdukları kurumun sağlık ocağı olduğu bulunmuştur. Koruyucu sağlık hizmetlerinden birisi olan bağışıklama hizmetleri ülkemizde yıllardır devlet tarafından ücretsiz verilmektedir. Sosyalleştirilmiş sağlık örgütlenmesi çerçevesinde bağışıklama hizmetlerinden öncelikle sorumlu olan sağlık ocakları ve sağlık evleridir (Aksakoğlu ve ark.1988a, Aksakoğlu ve ark. 1988b, Eskiocak ve ark 1997). SONUÇ Toplumun, sağlığı koruma bilincinin artması ve hastalıklara yakalanmadan önce gerekli koruyucu önlemleri alması ile, gelişmişliğin göstergesi olan bebek ölümleri azalacak ve daha sağlıklı nesiller yetişecektir. Bulaşıcı hastalıklardan korunmada en etkili, en güvenli ve en ucuz yöntem kişilerin aşılanması olup; bağışıklama hizmetleri, koruyucu sağlık hizmetleri içinde öncelikli hizmetler arasında yer almaktadır. 52

6 Çalışmada annelerin belirttiği aşılanma hızları ile kayıtlardan elde edilen hızlar arasında BCG ve Hepatit B aşıları arasında uyum bulunamamıştır. Bu durum sağlık ocaklarında tutulan kayıtların ve annelere verilecek olan aşı kartının önemini vurgulamaktadır. Zaman içinde hafıza faktörünün devreye girmesi ile annelerin çocuklarının aşılanma durumlarını hatırlayamamasına neden olmaktadır. O halde; bağışıklama ile ilgili belirlenen hedeflere ulaşmada en önemli öğelerden olan anneler çocuk aşılanması hakkında bilgilendirilmeli, konunun önemi anlatılmalı ve eğitim verilmelidir. Her yeni doğan bebeğe, doğumdan hemen sonra veya ilk bebek ziyareti sırasında aşı kartı çıkartılmalı, yapılacak aşıların tarihleri aşı kartına yazılmalı ve anneler aşı kartlarının saklanması konusunda uyarılmalıdır. Ülkemizde de bazı ülkelerde olduğu gibi, aşı kartının nüfus cüzdanı arkasında yer almasının bu korunmayı sağlayabileceği kanısındayız. Diğer yandan sağlık personeli, sağlık ocaklarında tutulan kayıtların önemi konusunda eğitilmelidir. KAYNAKLAR Aksakoğlu G, Arı A, Balkan E ve ark. (1988a) Aşılama İşleri: Sağlık Ocağı Yönetimi, N Eren, Z Öztek (Eds), 3. Baskı, Ankara, Okan Yayın Dağıtım, s Aksakoğlu G, Arı A, Balkan E ve ark. (1988b) Ocak Kayıtları: Sağlık Ocağı Yönetimi, N Eren, Z Öztek (Eds), 3. Baskı, Ankara, Okan Yayın Dağıtım, s Aksayan S, Hayran M, Kayhar M (1990) Çocuk ve gebe bağışıklama bilgi düzeyinin çeşitli değişkenlerle ilişkisi, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 3: Anonim (1998) Beni Koru Anne...: Aşılarımı Unutma, Pasteur Mérieux Connaught. Aşı Uygulama Rehberi (1987) Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara. Aycan S, Afşar O, Özkan S ve ark. (1999) Sağlık 21: 21. Yüzyılda Herkes İçin Sağlık, Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara. Bellamy C (1999) Dünya Çocuklarının Durumu, Ankara, UNICEF, s Bertan M, Akın L (1997) Bağışıklama: Halk Sağlığı Temel Bilgiler, M Bertan, Ç Güler (Eds), 2. Baskı, Ankara, Güneş Kitabevleri, s Emiroğlu N (2001) Genişletilmiş bağışıklama programı ve uygulamadaki sorunlar, 1. Ulusal Ana- Çocuk Sağlığı Kongresi Kitabı, Ankara, s Ersoy F (1994) Aşılamanın immünolojik ilkeleri, Katkı Pediatri Dergisi, 15(1-2):1-9. Ertem M (2001) Genişletilmiş bağışıklama programında sahada sorunlar, 1. Ulusal Ana-Çocuk Sağlığı Kongresi Kitabı, Ankara, s Eskiocak M, Saltık A (1997) Bağışıklama hizmetlerinin temel bileşenleri-1, STED, 6(11): Eskiocak M, Doğaner E, Ekuklu G ve ark. (2000) Edirne ili sağlık ocaklarının konuşlanma, fiili çalışan ve sağlık çalışanı durumları, 1. Uluslararası Halk Sağlığı Kongresi Kitabı, İstanbul, s.64. Gökçay G (1994) Aşılar: Anne ve Çocuk Sağlığında Öncelikler, O Neyzi (Ed), İstanbul, Nobel Tıp Kitabevi, s Grant JP (1991) Dünya Çocuklarının Durumu 1991, Ankara, UNICEF, s.14. Hamzaoğlu O, Kılıç B (2000) Türkiye Sağlık İstatistikleri 2000, Ankara, Türk Tabipler Birliği. Işık A (1998) Bağışıklama: Halk Sağlığı, R Akdur, M Çöl, A Işık (Eds), 1. Baskı, Ankara, Antıp A.Ş. Yayınları, s Metin B, Akın A, Güngör İ (1998) 21. Yüzyılda Yaşam Herkes İçin Bir Vizyon, Genel Direktör ün Raporu. Dünya Sağlık Örgütü, Cenevre. Şener S, Demirören M (1999) Genişletilmiş bağışıklama programının izlenmesinde lot kalite tekniği, Toplum ve Hekim, 14(3): T.C. Hükümeti-UNICEF (1991) Türkiye de Anne ve Çocukların Durum Analizi, Ankara, UNICEF, s T.C. Sağlık Bakanlığı Veri Toplama ve Bildirim Formları (1996) Ankara. Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması 1998 (1999) Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Ankara. Uysal S, Dabak Ş, Kalaycı AG ve ark. (1996) İki yaşından küçük çocuğu olan annelerin bağışıklama ile ilgili bilgi düzeyleri, STED, 5(11): WHO (1998) World Health Assembly Global Eradication of Poliomyelitis by the year Genova, Switzerland: resolution no Yurdakök K (1994) Genişletilmiş bağışıklama programına (GBP) global bakış, Katkı Pediatri Dergisi, 15(1-2):