Anayasal Demokrasi. Prof. Dr. Mustafa Erdoğan. Gözden Geçirilmiş 13. Baskı

Transkript

1 Anayasal Demokrasi Prof. Dr. Mustafa Erdoğan Gözden Geçirilmiş 13. Baskı Siyasal Kitabevi Ağustos, 2017 i

2 Bu kitabın yayın hakkı SİYASAL KİTABEVİ ne aittir. Yayınevinin ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmaksızın kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopyalanamaz, çoğaltılamaz ve yayınlanamaz. Anayasal Demokrasi Mustafa Erdoğan Siyasal Kitabevi, Tüm Hakları Saklıdır. 13. Baskı, Ağustos 2017, Ankara ISBN No: Siyasal Kitabevi-Ünal Sevindik Yayıncı Sertifika No: Şehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1 Kızılay-Ankara Tel: 0(312) pbx Faks: 0(312) e-posta: Baskı: Desen Ofset A. Ş. Sertifika No: Birlik Mah Cad Sk. No: 2 Çankaya/Ankara Tel: 0 (312) Dağıtım: Siyasal Kitabevi Şehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1 Kızılay-Ankara Tel: 0 (312) pbx Faks: 0 (312) e posta: info@siyasalkitap.com ii

3 ONİKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ Anayasal Demokrasi nin ilk yayımının üzerinden 19 yıl geçti. İlk baskısının yapıldığı 1996 Baharından buyana Anayasal Demokrasi 11 baskı yapmış ama bu baskıların sadece birkaçında metne zikre değer ilâveler yapabilmiştim. Bugüne kadarki en kapsamlı yenilemeyi yapma fırsatını ise ancak elinizde tuttuğunuz bu 12. baskıda bulabildim. Bu baskıda kitabın Bölüm sayısı 7 den 8 e çıktı. Yeni Bölüm, kitabın zaten baştan beri içerdiği Hükümet Sistemleri bahsine Siyasî Rejimler adı altında yeni bir bahsin eklenmesiyle oluştu. Onun dışında, kitabın en fazla genişleyen Bölümü Siyasî İktidar ve Devlet oldu. Bu Bölümde artık modern ulus-devletin doğuşunu ve mahiyetini esas itibariyle sosyal tarih perspektifiyle gözden geçiren alt başlıklar var. Yine bu Bölümde Modern Devletin Kodları ve Siyasî itaat Yükümlülüğü gibi yeni alt bölümler de yer alıyor. Ayrıca, kitabın Anayasacılık, Hukukun Üstünlüğü, İnsan Hakları ve Demokrasi bölümleri de değişken ölçülerde gözden geçirilmiş ve yenilenmiştir. Bu meyanda, Birinci Bölümde eski anayasacılık, Altıncı Bölümde müzakereci demokrasi bahisleri genişletilmiş, İkinci Bölümde anayasal yorum ve müdahaleci yargı konuları yeniden düzenlenmiş ve nihayet Üçüncü Bölüme hukuk ve adalet bahsi eklenmiş bulunuyor. Bu kitap baştan beri alışıldık Anayasa Hukuku kitaplarından farklı olarak tasarlandı ve kaleme alındı. Bu farklı bakış açısı şöyle özetlenebilir: Türkiye deki yerleşik adıyla Anayasa Hukukunun Genel Esasları nın ana konusu siyaset teorisinin bir alt dalı olan anayasa teorisidir. Anayasa teorisi ise tabiatıyla bir teknik hukuk disiplini değildir. Bu kitapta dar anlamda hukuk dili nden ziyade; siyaset felsefesi, siyasî iktisat, sosyal tarih ve siyasî antropoloji gibi disiplinlerden beslenen siyaset teorisinin dilinin hâkim olması bundan ileri gelmektedir. Bu özelliği dolayısıyla kitap siyaset teorisi/bilimi dersleri için de uygun bir kaynak hüviyeti taşımaktadır. Kanaatimce, anayasa teorisini ve hukuku nu siyaset teorisinin, daha genelde sosyal bilimlerin, bağlamı içinde ele almayan bir yaklaşımın, Anayasa Hukukuna Giriş öğretiminden murad edilen yararı sağlaması mümkün değildir. Çünkü bu yolla olsa olsa bazı teknik hukuk tabirlerini ezberlemiş ama anayasa nın ve anayasacılık ın anlamı ve işlevi konusunda pek de bilinç geliştirememiş olan hukuk teknisyenleri yetiştirilebilir. Nitekim Türkiye de öyle de olmaktadır. v

4 Şöyle de diyebilirim: Aslında benim bu kitapla yapmayı amaçladığım şey, Türkiye de anayasa hukuku öğretiminin yerleşik paradigmasını değiştirmekti. Anayasal Demokrasi nin 20. yılına girerken 12. baskısını yapmasına bakarak, bu amacımı kısmen gerçekleştirdiğimi söyleyebilirim. Esasen bu konuda tam bir başarıdan zaten söz edilemez; malûm, insanların zihin konforunu ve yerleşik alışkanlıklarını değiştirmek akademyada bile kolay değildir. Bu yenilenmiş baskının okuyucuya ulaşmasında benim emeğim kadar eski dostum Ünal Sevindik in sağladığı motivasyonun da katkısı var. Kendisine müteşekkirim. Ayrıca, başta Gamze hanım olmak üzere, bu ürünün ortaya çıkmasına katkı yapan bütün Siyasal Kitabevi çalışanlarına da teşekkür ederim. 11 Eylül 2015 Mustafa Erdoğan Beykoz, İstanbul vi

5 BİRİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ Üniversitede anayasa hukuku okutan bir kimse olarak yıllardır kendi müfredatıma uygun bir kitabın ihtiyacını duyuyordum. Gerçi elimizde gerek anayasa teorisine gerekse Türk anayasa düzenine ilişkin değerli kitaplar var. Özellikle, E. Teziç in Anayasa Hukuku ve E. Özbudun un Türk Anayasa Hukuku kitapları bu nitelikte eserlerdir. Bunları derslerimde zaten kullanıyor ve öğrencilerime de tavsiye ediyorum. Ne var ki, bunlar daha ziyade hukuk öğrencilerine hitap eden kitaplardır. Benim konumumdaki başka birçok meslekdaşımın da duyduğunu sandığım söz konusu ihtiyaç özellikle şuradan kaynaklanıyor. Ben anayasa hukuku dersini hukuk öğrencilerine değil de kamu yönetimi, iktisat, maliye ve uluslararası ilişkiler öğrencilerine veriyorum. Takdir edilir ki, bu dersin bir hukuk fakültesinde okutulması ile iktisadi-idari bilimler veya siyasal bilimler fakültesinde okutulması arasında hem yöntem, hem bakış açısı hem de içerik bakımından önemli farklılıklar olacaktır. Benim durumumda olan hocaların bu dersi, herşeyden önce, teknik hukuk yöntemine bağlı kalmaktan çok interdisipliner bir biçimde işlemeleri gerekiyor. Bu şüphesiz, anayasa hukuku dersinin hukuk formasyonu gerektirmediğini değil, aksine teknik hukukçuluğun genel bir sosyal bilim formasyonuyla tamamlanması gerektiğini ifade ediyor. Bu şekilde kavranan bir anayasa hukuku nda hakim olması gereken bakış açısı, öğrenciye aynı zamanda sosyal bilim ve siyaset teorisi nosyonu kazandırmaya da yönelik olmalıdır. İşte bu gerekler, sanıyorum ki anayasa hocalarının, dersin müfredatını ve bu derse hakim olacak bakış açısını bir ölçüde farklılaştırmalarını zorunlu kılmaktadır. Doğrusu, ben kendi derslerimde bu farklılaşmayı yapmaya hep özen gösterdim. Nitekim bu kitapta, klasik anayasa hukuku kitaplarında genellikle yer almayan anayasacılığın felsefesi, anayasal iktisat, Hayek in anayasacılığı, devletin ekonomik teorisi, demokrasi ve kamu yararı ilişkisi, hukuk devleti-demokrasi gerilimi, insan haklarının felsefi anlatımı ve demokrasinin temellendirilmesi gibi bahislere yer verilmesi de aynı yaklaşımın ürünüdür. Bu kitap aslında bir son değil bir başlangıçtır, zamanla geliştirilmesi ve derinleştirilmesi düşünülen bir taslaktır. Umarım, önümüzdeki yıllarda düşündüğüm iyileştirmeleri yapmak için fırsat bulurum. Kitabı bu haliyle bir an önce yayımlama zorunluluğunu hissetmemde öğrencilerden gelen kısmen haklı yakınmaların büyük payı var. Kısmen haklı deyişim şundan: Öğrencilerimin, ellerinde benim müfredatıma uygun derli-toplu bir kitap bulunmayışından kaynaklanan yakınmaları haklıdır; ne de olsa amaçları sırf bilgi edinmek değil. Geçerli not da almak zorundalar... Buna karşılık, bakış açıma ve yöntemime vii

6 ilişkin olan, bu adam hukukçu mu, siyaset bilimci mi, felsefeci mi! türünden yakınmalarını anlıyorsam da, bunlara pek hak veremiyorum. Bunun böyle olmasını zorunlu kılan nedenleri yukarıda kısaca açıkladım. Anayasal Demokrasi, belirttiğim nedenlerle, hukuk fakülteleri yanında, özellikle iktisadi-idari bilimler ve siyasal bilimler fakültelerinde de ders kitabı olarak kullanılmaya elverişlidir. Zannederim, Türkiye nin birçok yerinde çok sayıda meslekdaşımın böyle bir kitaba ihtiyacı bulunmaktadır. Ayrıca, bu kitap anayasa sorunları ve temel kavramları hakkında derli-toplu bilgi edinmek isteyen her mütecessis okuyucu için de yararlı olacaktır. Politikacı ve idarecilerimiz ise bu tür kitaplar karşısında genellikle istiğna göstermeye yatkın olsalar da, böyle bir başvuru kitabına onların da ihtiyaçları olduğundan şüphe etmiyorum. Son olarak, kitabın okuyucuya bir an önce ulaşmasına teknik yardımlarıyla katkıda bulunan Anabilim Dalımızın yeni elemanı genç meslekdaşım Nezahat Doğan a ve kitabın basım ve dağıtımını her zamanki gibi arzulu bir şekilde üstlenen yayıncı dostum Ünal Sevindik e müteşekkirim. Yoğun geçen haftalar boyunca bana katlanmaya devam eden Yeşim e olan burcumu nasıl ödeyeceğimi ise bilmiyorum. Mustafa Erdoğan Emek, Ankara 17 Mart 1996 viii

7 İÇİNDEKİLER 1. Bölüm Anayasa ve Anayasacılık I. ANAYASACILIK VE ANAYASA Anayasa Terimi Anayasacılık Kavramı Eski ve Modern Anayasacılık... 7 a) Eski (Kadim) Anayasacılık... 7 b) Modern Anayasacılık II. MODERN ANAYASACILIĞIN GELİŞİMİ Doğal Hukuk ve Doğal Haklar Sosyal Sözleşme Düşüncesi Kuvvetler Ayrılığı a) Kuvvetlerin İşlevsel Ayrılığı b) Kuvvetlerin Dikey Ayrılığı: Federalizm III. ANAYASACILIK VE ANAYASALAR Anayasacılığın İlkeleri Anayasaların Sınıflandırılması IV. ANAYASACILIKTA YENİ GELİŞMELER Hayek in Anayasacılığı Anayasal İktisat Yeni Demokrasilerde Anayasal Tercihler V. ANAYASACILIK VE DEMOKRASİ Anayasacılık-Demokrasi Gerilimi Uzlaşma: Anayasal Demokrasi VI. ANAYASALARIN YAPILMASI VE DEĞİŞTİRİLMESİ Ne Zaman Anayasa Yapılır? Orijinal ve Taklit Anayasalar Anayasa Yapma Yöntemleri Kurucu İktidar a) Aslî Kurucu İktidar b) Aslî Kurucu İktidarın Ortaya Çıkış Biçimleri c) Talî Kurucu İktidar d) Talî Kurucu İktidar Yeni Bir Anayasa Yapabilir Mi? e) Değiştirilemez Hükümlerin Normatif Değeri ix

8 VII. ANAYASALARIN YAPISI VE KAPSAMI Yazılı ve Yazılı Olmayan Anayasa İdeolojik ve Faydacı Anayasa Geniş ve Dar Anlamda Anayasa Anayasaların Kapsamı VIII. ANAYASALAR NE KADAR ÖNEMLİDİR? Bölüm Anayasanın Üstünlüğü ve Anayasa Yargısı I. ANAYASANIN ÜSTÜNLÜĞÜ KAVRAMI Anayasanın Bağlayıcılığı Anayasanın Normatif Üstünlüğü II. ANAYASAYA UYGUNLUĞUN DENETİMİ Anayasa Yargısının Meşruluğu Sorunu Anayasal Yorum Müdahaleci Yargı (Judicial Activsm) Anayasaya Uygunluk Denetiminin Türleri a) Siyasî Denetim b) Hukukî Denetim c) Hukukî Denetim Yolları d) Anayasa Şikâyeti (Bireysel Başvuru) III. ANAYASA YARGISI MODELLERİ Merkezî Denetim Yaygın Denetim IV. ANAYASA MAHKEMELERİNİN YAPISI Üyelik Göreve Geliş Biçimi V. ANAYASA YARGISININ İŞLEVLERİ Bölüm Hukukun Üstünlüğü I. HUKUK DEVLETİ VE HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ II. KAVRAMIN KISA TARİHİ III. HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ, EGEMENLİK VE HİKMET-İ HÜKÜMET IV. HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE ADALET x

9 1.Adalet Nedir? a) Düzeltici Adalet b) Dağıtıcı Adalet c) Usulî Adalet Hukukun Adaletle İlişkisi a) Hukukun Maddî Adaleti b) Hukukun Yapısal Özelliği Olarak Adalet c) Usulî Hakkaniyet V. HAYEK TE HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VI. HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ VE MODERN DEMOKRATİK DEVLET VII. HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜNÜN GEREKLERİ Devletin İdeolojik Tarafsızlığı Devletin Hukuka Bağlılığının Yargısal Denetimi Yargının Bağımsızlık ve Tarafsızlığı İnsan Haklarına Saygı Hukuk Önünde Eşitlik Hak Arama Yolları Hukukun Evrensel İlkelerine Saygı Kazanılmış Haklara Saygı Bölüm İnsan Hakları I. GİRİŞ II. HAK KAVRAMI Hakkın Unsurları Hak ve Ödev Hak ve Yararlanma III. İNSAN HAKLARININ NİTELİĞİ İnsan Hakkının Öznesi: Birey Özgürlük ve İnsan Hakkı Eşitlik ve İnsan Hakkı IV. İNSAN HAKLARI VE DEVLET V. İNSAN HAKLARI DÜŞÜNCESİNİN TEMELLERİ Doğal Hukuk, İnsan Doğası ve Doğal Haklar a) Doğal Hukuk ve Doğal Haklar b) İnsan Doğası ve İnsan Hakları c) Doğal Hukukun Eleştirisi İnsanın Değeri ve İnsan Hakları xi

10 3. Vicdan Özgürlüğü Dinler VI. İNSAN HAKLARI VE TEMEL HAKLAR VII. İNSAN HAKLARI AÇISINDAN SOSYAL VE EKONOMİK HAKLAR VIII. İNSAN HAKLARI VE KOLLEKTİF HAKLAR Kollektif Hakların Niteliği Kültürel Kimlik Hakkı IX. İNSAN HAKLARININ SINIFLANDIRILMASI X. İNSAN HAKLARININ EVRENSELLİĞİ XI. İNSAN HAKLARININ POZİTİF HUKUKA GİRİŞİ İnsan Haklarının Tarihsel Gelişimi Bölgesel Düzenlemeler ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi İnsan Haklarının Anayasallaşması XII. İNSAN HAKLARI ORTAK HUKUKUNA DOĞRU Bölüm Kuvvetler Ayrılığı I. GİRİŞ II. KUVVETLERİN İŞLEVSEL AYRILIĞI John Locke da Kuvvetler Ayrılığı Montesquieu da Kuvvetler Ayrılığı İşlevsel Kuvvetler AyrılığıTeorisinin Bugünkü Durumu III. KUVVETLERİN DİKEY AYRILIĞI: FEDERALİZM Federalizmin Özellikleri a) Özerk İki Yönetim Düzeyi b) Yazılı Anayasa c) Anayasal Hakem d) Bağlantı Kurumları (İki Meclisli Parlamento) e) Eyaletlerin Genel Yetkisi f) Dışarıya Karşı Merkezî Yönetimin Tekelci Yetkisi Niçin Federalizm? Federalizmin Değerlendirilmesi xii

11 6. Bölüm Demokrasi I. DEMOKRASİ KAVRAMI II. DEMOKRASİNİN TANIMI III. DEMOKRASİ MODELLERİ Antik Demokrasi Korumacı Demokrasi İnsanî-Gelişim ci Demokrasi Çoğulcu Demokrasi Korporatist Demokrasi IV. DEMOKRASİ VE CUMHURİYET V. LİBERAL DEMOKRASİ VI. LİBERAL DEMOKRASİ, TARAFSIZLIK VE LAİKLİK Tarafsızlık ve İdeolojik Devlet Lâikliğin Kısa Tarihi Laikliğin Kurumsallaştırılması ve Demokrasi VII. DEMOKRASİNİN EKONOMİK TEORİSİ VIII. DEMOKRASİNİN PARADOKSLARI IX. AKILCI VE DENEYCİ DEMOKRASİLER X. DEMOKRASİNİN ANAHTAR KAVRAMLARI: ÖZGÜRLÜK VE EŞİTLİK Özgürlük ve Demokrasi Eşitlik ve Demokrasi Özgürlük ve Eşitlik XI. DEMOKRASİNİN TEMELLENDİRİLMESİ Ahlâkî Özerklik: Bireysel Kendi-Kaderini-Tayin Bireysellik ve Bireysel Özgürlük Farklılıkların Barışçı Birlikteliği İnsan Kişiliğinin Gelişimi Adaletin Sağlanması Demokrasinin Yararlı Sonuçları XII. DEMOKRASİ VE KAMU YARARI Kamu Yararı Kavramı Kamu Yararı ve Demokrasi Demokrasi Mümkün Müdür? XIII. DEMOKRASİ VE TEMSİL Temsil Türleri Temsilin İşlevleri (Birch 1993: 76-79) XIV. DEMOKRASİ VE KATILIM xiii

12 XV. MÜZAKERECİ DEMOKRASİ XVI. LİBERAL DEMOKRASİNİN KURUMLARI Özgür ve Düzenli Seçimler Siyasî Çoğulculuk ve Rekabet Temel Siyasetlerin Seçilmiş Organlarca Belirlenmesi Temel Haklar ve Azınlıkların Korunması Denge ve Denetim Mekanizmaları ve Yargı Bağımsızlığı XVII. DEMOKRASİ VE PİYASA EKONOMİSİ XVIII. DEMOKRASİ VE SİYASÎ PARTİLER Siyasî Partilerin Doğuşu Siyasî Partilerin Hukukileşmesi Siyasî Partilerin İşlevleri Siyasî Partilerin Tasnifi Parti Sistemleri XIX. SEÇİM SİSTEMLERİ Çoğunlukçu Seçim Sistemi Nispî Temsil Sistemi Seçim Barajları XX. DEMOKRASİ ELEŞTİRİLERİ Bölüm Siyasal İktidar ve Devlet I. İKTİDAR VE SİYASAL İKTİDAR İktidar Kavramı İktidarın Yeni Yorumları İktidar ve Otorite Siyasal İktidar Meşruluk Siyasal İktidarın İşlevsel Yapısı II. MODERN DEVLETİN DOĞUŞU Modern Devletten Önceki Siyasî Formasyonlar a) Kent Yönetimleri (İÖ. 800-) b) Roma İmparatorluğu (İÖ. 1. Yüzyıl-5. Yüzyıl) c) Avrupa Feodalizmi (5. Yüzyıl-14. Yüzyıl) Modern Devletin Doğuşu Modern Devletin Yapısal Unsurları a) Ülkesel Yönetim b) Kamusal Yönetim xiv

13 c) Doğrudan Yönetim d) Egemenlik İddiası e) Tekelci Sadakat III. MODERN ULUS-DEVLET Modern Devletin Ulusallaşması Ulus-Devletin Karakteristikleri a) Devlet-Ulus Özdeşliği b) Türdeş Ulus Tasavvuru c) Egemenlik Ulusundur d) Ülke Vatan dır e) Totaliterlik Egemenlik, Küreselleşme ve Ulus-Devlet IV. MODERN DEVLETİN KODLARI: EGEMENLİK, HİKMET-İ HÜKÜMET, SİVİL DİN Egemenlik a) Kavramın Doğuşu b) Jean Bodin ( ) c) Thomas Hobbes ( ) d) Klasik Doktrinin Eleştirisi ve Sonuç Hikmet-i Hükümet Sivil Din V. DEVLETİN NİTELİĞİ HAKKINDAKİ TEORİLER Organik Devlet Teorisi Çoğulcu Devlet Teorisi Devletin Ekonomik Teorisi VI. DEVLETİN ROLÜ Klasik-Liberal Devlet Refah Devleti Sosyal Demokrat Devlet VII. SİYASÎ İTAAT YÜKÜMLÜLÜĞÜ IX. DEVLETİN HUKUKÎ TEORİSİ Devletin Hukukî Kişiliği Devletin Devamlılığı Devletlerin Halefiyeti Devletin Hukukî Unsurları a) İnsan Topluluğu b) Ülke c) Otorite: Genel ve Bağlayıcı Yetki d) Örgütlenmiş İktidar xv

14 5. Devletin Hukukî İşlevleri Devlet Biçimleri Bölüm Hükümet Sistemleri ve Siyasi Rejimler I. HÜKÜMET SİSTEMLERİ Başkanlık Sistemi a) Özellikleri b) Değerlendirme Parlamenter Sistem a) Özellikleri b) Değerlendirme Meclis Hükümeti Sistemi Yarı-Başkanlık Sistemi II. SİYASÎ REJİMLER Liberal-Demokratik Rejimler Otoriter Rejimler Totaliter Rejimler Ara Kategoriler ve Geçiş Rejimleri KAYNAKLAR KAVRAM İNDEKSİ İSİM İNDEKSİ xvi