ÖZEL KÜTÜPHANELER. Tanımı ve Özellikleri

Transkript

1 ÖZEL KÜTÜPHANELER

2 ÖZEL KÜTÜPHANELER Tanımı ve Özellikleri

3 Özel Kütüphane Nedir? Özel kütüphaneyi ifade etmek için her dilde birden çok terim kullanılmaktadır. Örneklersek, o Türkçe de o İngilizce de Özel Kütüphane, İhtisas Kütüphanesi, Bilgi Merkezi, Kurum Kütüphanesi, Enformasyon Merkezi, Dokümantasyon Merkezi gibi Special Library, Information Center, Corporate Library o Fransızca da Bibliotheque Specialisee, o Almanca da Spezialbibliothek ya da Fachbibliothek

4 Özel Kütüphane Tanımları Özel Kütüphanenin ne olduğu konusunda bir çok tanım yapılmıştır. NİÇİN? Özel kütüphanelerin birbirinden çok farklı kuruluşlarda oluşturulmuşlardır. Her kuruluş özel kütüphanesini kendi anladığı biçimde tanımlamıştır. Yapılan bu tanımları, özellikle, vurguladıkları unsurlar açısından dört genel grupta toplayabiliriz: o Kullanıcıları Temel Alan Tanımlar o Hizmetin Niteliğini Temel Alan Tanımlar o Koleksiyonunun Niteliğini Temel Alan Tanımlar o Bilgi Kaynaklarının Biçimini Temel Alan Tanımlar.

5 Tanımlardan Örnekler Kullanıcıları Temel Alan Tanımlar: Buna göre özel kütüphanenin en önemli niteliği, kullanıcılarının özellikleridir. Özel Kütüphane, «..belirli bir kullanıcı grubunun ihtiyacını karşılamak üzere oluşturulan koleksiyondur..» Hizmetin Niteliğini Temel Alan Tanımlar: Bu tanımların ortak yanı, gerçekleştirilen hizmetlerin niteliğine ağırlık vermeleridir. Özel kütüphaneyi özel yapan ne koleksiyonun içeriği, ne parçası olduğu kuruluşun karakteristiği, nede kullanıcılarının niteliğidir. Özel kütüphaneyi diğerlerinden farklı kılan en önemli karakteristiği sunduğu hizmetlerin niteliğinden kaynaklanmaktadır.

6 Tanımlardan Örnekler Koleksiyonunun Niteliğini Temel Alan Tanımlar: Bu grup tanımlar, koleksiyonun niteliğini özel kütüphanelerin en belirgin özelliği olduğu sayıltısına dayanırlar. Özel kütüphane «..belirli bir ya da birden çok birbirleriyle yakinen ilgili konularda bilgi kaynaklarını bulunduran kütüphanedir» Bilgi Kaynaklarının Biçimini Temel Alan Tanımlar: ALA in tanımı örnek olarak gösterilebilir. Özel kütüphane, bazı nedenlerden ötürü belirli bir zaman aralığında, belirli bir konuda ve belirli bir biçimdeki bilgi kaynaklarından oluşan koleksiyondur.

7 Özel Kütüphane Tanımında Aşamalar 20.yüzyılın başlarında gündeme giren özel kütüphanenin ne olduğuna ilişkin yapılmış tanımların zaman içinde aşamalardan geçerek olgunlaştığı söylenebilir. Özel kütüphanelerin o belirli bir konuda/konularda koleksiyon olduğu dönem, o belirli bir biçimde ve/veya konuda koleksiyon olduğu dönem, o belirli bir kullanıcı grubunun bilgi gereksinimleri için düzenlenmiş özel bir koleksiyon olduğu dönem, o belirli bir kullanıcı grubunun bilgi gereksinimleri için özel hizmetler verme amacıyla düzenlenmiş özel bir koleksiyon olduğu dönem, o belirli bir kullanıcı grubunun bilgi gereksinimlerini daha hızlı karşılamak için özel bir koleksiyon çerçevesinde düzenlenmiş özel bir hizmet olduğu dönem.

8 Özel Kütüphane Tanımı Özel Kütüphane Parçası bulunduğu mesleki, ticari, ekonomik, kültürel, endüstriyel, bilimsel, teknolojik ya da idari kuruluş çalışanlarının bilgi gereksinimlerini mümkün olduğunca hızlı bir şekilde karşılamak amacıyla özel bir koleksiyon çerçevesinde özel hizmetler sunmak amacıyla yapılandırılmış bilgi merkezidir.

9 Özel Kütüphanelerin Ortak Özellikleri Özel kütüphaneler birbirinden çok farklı ortamlarda çok farklı düzeylerde hizmet vermekle birlikte, bazı ortak özellikler de taşırlar. Bunlar; o Parçası oldukları kuruluş tarafından ve bu kuruluşun ilgi duyduğu alan ya da alanlarda hizmet vermek için oluşturulmuşlardır. o Faaliyet gösterdikleri alan son derece belirgin olarak çizilmiş bir ya da birkaç konu ile sınırlıdır. o Geleneksel kütüphane hizmetlerinin ötesinde özel hizmetler de sunarak parçası oldukları kuruluşun amaçlarının gerçekleşmesine katkıda bulunurlar.

10 Özel Kütüphaneleri Diğerlerinden Farklı Kılan Özellikler Hizmet Verdikleri Yer Bakımından Farklıdırlar: Bu kütüphaneler kamu ya da özel sektöre bağlı çeşitli sanayi, ticari, iş, kültürel amaçlı kuruluşların yanısıra, mesleki kuruluş ve derneklerde, merkezi ve mahalli yönetimin çeşitli kademelerinde, ticari kazanç gütmeyen müze ve hastanelerde oluşturulmuşlardır. Özel kütüphaneler temel amacı öğretim olmayan kuruluşlarda oluşturulmuşlardır. Koleksiyonlarının Konusal İçeriği Bakımından Farklıdırlar: Özel kütüphanenin parçası olduğu kuruluşun ilgilendiği konu ya da konular, bu kütüphanenin koleksiyonunda yer alan bilgi kaynaklarının içerikleri hakkında bizlere ışık tutar.

11 Özel Kütüphaneleri Diğerlerinden Farklı Kılan Özellikler Kullanıcılarının Nitelikleri Bakımından Farklıdırlar: Özel kütüphaneler halk kütüphaneleri gibi herkese açık kütüphaneler değildir. Bu kütüphaneler parçası oldukları kuruluşun çalışanlarına hizmet verirler. Küçük Olmaları Bakımından Farklıdırlar: Özel kütüphaneler genelde halk ya da üniversite kütüphanesi gibi büyük değildir. Bunlar gerek kapsadıkları alan gerek personel sayısı gerekse koleksiyonlarının hacmi açısından diğerlerinden küçüktürler. Bilgi Erişime Verdikleri Önem Bakımından Farklıdırlar: Diğer kütüphanelerde amaç çoğu kez öğretime yardımcı olma, boş zamanları değerlendirme ya da araştırmacılara yardımcı olma şeklinde ifade edilir. Özel kütüphanelerin amacı ise, artık özel kütüphaneciliğin sloganı haline gelmiş olan Bilgiyi Çalışmaya Uygulamaktır.

12 Özel Kütüphane Hangi Durumlarda Oluşturulmalıdır? Aşağıda belirtilen durumlardan herhangi birinin varlığı söz konusu olduğunda özel kütüphane kurulmalıdır. o Aynı bilgi kaynağından birçok kopyanın alındığının anlaşılması, o Bilgi kaynaklarının çeşitli birimlerde dağınık ve denetimsiz olması, o Yoğun bilgi girdisi olmasına karşın aranılan bilgiye erişilememesi, o Kurumsal bilgi birikiminin uygun olarak kullanılamaması, o Personelin kurumun ilgi duyduğu konulardaki gelişmeleri yeterince izlemediklerinin anlaşılması, o Personelinin çevredeki kütüphanelerden yararlanmasının zor olduğu, o Kurumda yapılacak araştırmaların daha önce yapılıp yapılmadığı hakkında bilgilerin yetersiz kalması ve o Kurumla ilgili gerekli kararların ya da önlemlerin bilgi yetersizliğinden alınamaması durumlarında kütüphaneye gereksinim duyulur.

13 ÖZEL KÜTÜPHANELER Tarihsel Gelişim

14 İlk Özel Kütüphaneler NE ZAMAN, NEREDE ve NASIL Ortaya Çıktı? Özel kütüphanelerin oluşumunu ve gelişimini inceleyen kütüphane tarihçileri, bu konuda farklı saptamalarda bulunmuşlardır. Bu saptamalar ışığında özel kütüphanelerin başlangıcını, o İlkçağ Kütüphanelerinde o Manastır Kütüphanelerinde o Öncü Üniversite Kütüphanelerinde o Özel Koleksiyonlarda aranılması gerektiğini çeşitli nedenlerle ifade etmişlerdir.

15 İlkçağ Kütüphaneleri İlkçağ kütüphanelerinin koleksiyonları belirli konularda örneğin dini, ticari ve hukuki alanlarda yoğunlaşan kil tabletlerden oluşması nedeniyle bazı tarihçiler tarafından özel kütüphane olarak düşünülmüşlerdir. Ancak, bu dönem kütüphanelerini özel kütüphane olarak düşünmek doğru olmaz. Çünkü kütüphane olarak tanımlanan bu kuruluşların koleksiyonları, gerçekte, devletin her türlü resmi işinin yürütülmesinde yararlı olacağı düşünülen resmi belgelerden oluşmaktadır. Bu kuruluşların arşiv olarak tanımlamak uygun olur.

16 Manastır Kütüphaneleri Hiristiyanlıkla ilgili bilgi kaynaklarının derlendiği ve çoğaltıldığı yerler olan manastır kütüphaneleri bazı araştırmacılar tarafından özel kütüphane olarak düşünülmüştür. Bu kütüphanelerdeki bilgi kaynaklarının konusal içerikleri dikkate alınarak yapılan bu değerlendirme gerçekçi olmaktan uzaktır. Çünkü bu kütüphaneler bilgi kaynaklarının kullanılmasından çok korunması amacıyla faaliyet göstermişlerdir.

17 Öncü Üniversite Kütüphaneleri Bu grup kütüphanelerin özel kütüphanelerin başlangıcını olduğu görüşü, bu kütüphanelerdeki bilgi kaynaklarının belirli birkaç konuda (eğitim ve öğretimin yapıldığı alanlarda) yoğunluk kazanmış olmasından kaynaklanmaktadır. Ancak bu durum, öncü üniversite kütüphanelerinin özel kütüphane olarak tanımlanması için yeterli değildir. Çünkü öncü üniversite kütüphanelerinin amacı öğretime yardımcı olmaktır. Özel kütüphanelerin temel amacı ise Bilgiyi Çalışmaya Uygulamaktır

18 Özel Koleksiyonlar Kişilerin genellikle evlerinde oluşturdukları özel koleksiyonlar, bireysel gereksinimler, tercihler ve çabalar sonucu ortaya çıkmışlardır. Bazı durumlarda bu koleksiyonlar çeşitli tür kütüphanelerin nüvesini oluşturacak kadar zengin de olabilmektedir. Ne kadar özenle oluşturulsalar da bu koleksiyonları özel kütüphanelerin başlangıcı olarak kabullenmek mümkün değildir. Çünkü kütüphane kurumunun taşıdığı toplumsal sorumluluk ve kurumsal yapı bu koleksiyonlar için söz konusu değildir.

19 Özel Kütüphanelerin Oluşumuna Yol Açan Nedenler Özel kütüphanelerin bugün anladığımız bağlamda ne zaman, nerede ve nasıl kuruldukları konusunda literatürdeki veriler yeterli değildir. Bu nedenle özel kütüphanelerin gelişimini etkileyen olayları üç başlık altında ele alabiliriz. o Bilimsel ve Mesleki Derneklerin Kurulması o Sanayi Devrimi ile Başlayan Toplumsal Gelişmeler o Yayın Patlaması

20 Bilimsel ve Mesleki Derneklerin Kurulması Günümüz bilimsel ve mesleki derneklerin öncüleri 16.y. Yılda İtalya da kurulmuşlardır. Amaç, benzer konularda çalışma ve araştırma yapanların dayanışmalarını sağlamaktır. Bu çerçevede üyeler sahip oldukları bilgi kaynaklarını biraraya getirerek ortak kullanıma açmışlar ve kütüphaneler kurmuşlardır. Bazılarına göre bu derneklerde yürütülen çalışmalar sanayi devriminin başlamasına da katkı sağlamıştır. Bilimsel ve mesleki derneklerin en tanınmışları 17.yüzyılın ikinci yarısından sonra kurulmuşsa da, 19.yüzyılda sayıları hızla artmıştır. Bu konuda araştırma yapan Predeek özel kütüphane 19.yüzyılın çocuğu olarak Londra da dünyaya geldi ifadesini kullanmıştır.

21 Sanayi Devrimi ile Başlayan Toplumsal Gelişmeler Sanayi devriminin etkisiyle çeşitli iş kollarında verimliliğin arttırılması için işçi sınıfının eğitilmesi gerektiği anlaşılmıştır. Ticaret ve sanayi kesiminde eğitilmiş insan gücüne duyulan ihtiyaç, 1820 lerden başlayarak İngiltere de birçok kentte Mechanic Institute ların kurulmasına yol açmıştır. İşçi sınıfının eğitilmesi sorumluluğunu taşıyan bu kuruluşlardaki kütüphanelerin özel kütüphanelerin başlangıcını oluşturduğu ifade edilmektedir. Mechanic Institute lerde kurulan bu kütüphaneler, daha sonraları geniş halk kitlelerinin kültürel gelişimlerine yönelik sorumluluklar yüklenmiş ve kısa bir süre içinde halk kütüphanelerinin nüvesini oluşturmuşlardır.

22 Yayın Patlaması Özel kütüphanelerin gelişmesinde ve yaygınlaşmasında önemli etkenlerden bir diğeri, I. Dünya Savaşı sonrasında başlayan, II. Dünya Savaşını izleyen yıllarda hızlanan yayın artışıdır. Bu artış karşısında bilimsel, ve mesleki kuruluşlar, ilgi duydukları alanlardaki yayınlarla başedebilmek, üyelerinin bu yayınlardan yararlanmalarını mümkün kılmak amacıyla kütüphaneler oluşturmuşlardır.

23 TÜRKİYE DE ÖZEL KÜTÜPHANELER Tarihsel Gelişim

24 Tarihsel Gelişim Ülkemizde özel kütüphane konusu, hakkında yok denecek kadar az araştırma yapılmış ender alanlardan biridir. o Bunun en önemli nedenlerinden biri, bu kütüphane türünün çeşitli özellikleri açısından hakkında kapsamlı ve derinlemesine araştırmalar yapmaya elverişli olmamasıdır. o Bir diğer neden ise, bu kütüphane türüne yönelik mesleki bir otoritenin olmaması ve bu kuruluşların bir dernek çatısı altında örgütlenmelerine ortam sağlayacak alt yapının ülkemizde kurulmamış olmasıdır. Söz konusu nedenlerden ötürü ülkemizde özel kütüphanelerin tarihsel gelişimini, her kuruluşa ilişkin ayrı ayrı ele alıp değerlendirmek gerekmektedir.

25 İstatistiki Veri Durumu Ülkemizde özel kütüphaneler hakkında istatistiki bilgi olarak yararlanılabilecek iki temel kaynaktan söz edilebilir: Bunlardan biri 1978 yılında TÜBİTAK tarafından diğeri ise, 1989 yılında Kültür Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır. o Türkiye Bilgi Depoları (TÜBITAK, 1978) o Türkiye Kütüphaneleri ve Diğer Bilgi Merkezleri (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1989) Her iki kaynakta yer alan ülkemizde özel kütüphanelere ilişkin veriler hem eski hem de güvenilirlikten uzaktır.

26 ÖZEL KÜTÜPHANELER Yönetim ve Örgütlenme

27 Yönetimsel Başarı için Amacın İfade Edilmesi Özel kütüphane hizmetlerindeki başarının düzeyi, nasıl yönetildiği ile doğrudan ilgilidir. Bu nedenle de kütüphaneden beklentilerin ne/neler olduğunun (amaç) açıkça ifade edilmesi (yazılı olarak) gerekir. Kütüphanenin amacının nasıl olması konusunda örnek vermek gerekirse, «Kütüphanenin amacı, kurum çalışanlarının faaliyetleriyle ilgili olarak bilgi gereksinimlerini karşılamaktır. Bu doğrultuda gereksinim duyulan yazılı, basılı ya da elektronik ortamdaki her türlü bilgiye erişimi sağlamak ve konuda hizmetleri planlamak ve geliştirmek kütüphanenin öncelikli sorumluluğudur. Kurum, bu amacın gerçekleşmesi yolunda başta bilgi teknolojileri olmak üzere gerekli görülen her türlü desteği kütüphaneye sağlamakla yükümlüdür».

28 Kütüphanenin Kurum İçindeki Konumu Özel kütüphanelerin birbirinden çok farklı ortamlarda faaliyet göstermeleri nedeniyle, parçası bulundukları kuruluşların örgütsel yapılarındaki konumları farklılık gösterir. Herhangi bir kuruluşta kütüphane oluşturmadan önce, ilgililerin bazı konularda fikir birliğine varmaları gerekir. Bunlar, o Kütüphane hizmetlerinden öncelikle ve özellikle kimler yararlanacak? o Kütüphane tarafından sunulması gereken hizmetler neler ne olacak? o Kurumun örgütsel hiyerarşisinde kütüphanenin konumu ne olacak?

29 Özel Kütüphanenin Kurum İçinde Konumunda Nelere Dikkat Edilmeli? Bu konuda karar verilirken gözönünde bulundurulması gereken hususlar arasında başlıcaları şunlardır: o Kütüphane kurum içindeki tüm birimlere eş düzeyde hizmet sunabilmelidir. o Kütüphanecinin kurumdaki tüm birim amirleriyle doğrudan iletişim kurabilecek bir konumu olmalıdır. o Kütüphaneci kurumdaki her birimin sorumluluk alanı ve işlevi konusunda yeterli bilgiye sahip olacak konumda olmalıdır. o Kurum çalışanları kütüphaneye rahatlıkla ulaşabilmeli ve hizmetlerinden yararlanabilmelidir.

30 Özel Kütüphanecinin Nitelikleri Kütüphane hizmetlerinin sağlıklı yürütülebilmesi ve hizmetlerden beklenilen yararın sağlanabilmesi için özel kütüphanecinin taşıması gereken nitelikler: Özel Kütüphaneci, o Kurumsal faaliyetlerden ve politikalardan haberdardır. o Kurum çalışanlarının ne tür bilgilere gereksinim duyduklarını bilir, o Gereksinim duyulan bilgi kaynaklarının özellikleri konusunda yeterli birikime sahiptir, o Bilgi profesyonelinin taşıması gereken niteliklerle donatılmıştır, o Kurumun faaliyet gösterdiği alandaki diğer kuruluşları tanır ve onlarla çeşitli düzeylerde dayanışma ve işbirliğinde bulunur, o Kurumda yürütülen araştırma projelerine katkıda bulunabilecek nitelikler taşır. o Yönetim teknikleri konusunda yeterli bilgiye sahiptir.

31 TÜRKİYE DE ÖZEL KÜTÜPHANELERİN Yönetim ve Örgütlenmesi

32 Kurumsal Hiyerarşideki Konumları Ülkemizde gerek kamu gerekse özel sektörün çeşitli kuruluşlarında faaliyet gösteren özel kütüphaneler çeşitli adlar altında tanımlanmaktadır. Bunlar arasında sıklıkla kullanılanlar; o Kurum Kütüphanesi o Bilgi Merkezi, o Kütüphane ve Dokümantasyon Merkezi, o Enformasyon Merkezidir. Çeşitli kuruluşlarda hizmet veren bu kütüphaneler gerek kurum içindeki hiyerarşik yapı gerekse hizmetlerin örgütlenmesi açısından büyük farklılıklar gösterebilmektedir. Kütüphanenin hiyerarşik yapıda konumları bazen «daire başkanlığı», bazen «şube müdürlüğü», bazen «şeflik» bazen de de «memurluk» düzeyindedir.

33 T.C. Kalkınma Bakanlığı Kütüphane Yapılanması Kalkınma Bakanlığı Müsteşarlığı Müsteşar Yardımcılığı Yönetim Hizmetleri Genel Müdürlüğü Personel Dairesi Bşk. Destek Hizm. Daire Bşk. Bilgi ve Belge Yönetimi Daire Başkanlığı Yönetim Sistem Daire Bşk. Kurumsal Gel. Eğitim Daire Bşk. Teknik Hizmetler Okuyucu Hizmetleri Sağlama Kataloglama ve Sınıflama Veri İşlem Birimi Süreli Yayın Ödünç Verme Danışma

34 Türk Dil Kurumu nda Kütüphane Yapılanması BAŞKAN BİLİM KURULU BAŞKAN YARDIMCISI YÜRÜTME KURULU UZMANLAR BİLİM VE UYGULAMA KOLLARI KURUM SEKRETERİ ÇALIŞMA GRUPLARI STRATEŞİ GELİŞTİRME ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ YAZI KURALLARI İDARİ VE MALİ İŞLER ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ KÜTÜPHANE ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ TEKNİK HİZMETLER OKUYUCU HİZMETLERİ

35 SAYIŞTAY BAŞKANLIĞI BAŞKAN Başkan Yardımcıları BİRİM BAŞKANLIKLARI Teknik ve Mali İşler Birim Başkanlığı MÜDÜRLÜKLER KÜTÜPHANE MÜDÜRLÜĞÜ Kütüphane Yönlendirme Kurulu Teknik Hizmetler Okuyucu Hizmetleri

36 T.C. Merkez Bankası İLETİŞİM VE DIŞ İLİŞKİLER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Özel Kalem Md. Haberleşme ve Kütüphane Md. Uluslararası İlişkiler Md. Protokol MD.

37 ÖZEL KÜTÜPHANELER