ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELĠġTĠRĠLMESĠYLE GÖREVLĠ ULUSAL KURUMLAR

Transkript

1 T.C. BAġBAKANLIK Ġnsan Hakları BaĢkanlığı ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELĠġTĠRĠLMESĠYLE GÖREVLĠ ULUSAL KURUMLAR YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Hazırlayan Fatih AYDIN Tez DanıĢmanı Prof. Dr. E. Ethem ATAY Ankara-2010

2 BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı Adres: Yüksel Caddesi No:23, Kat 3, YeniĢehir Ankara Tel: (0312) Faks: (0312) e-posta: ihb@basbakanlik.gov.tr Elektronik ağ: Ankara Not: ÇalıĢmadan alıntı yapılacaksa kaynak gösteriniz.

3 T.C. GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABĠLĠM DALI ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELĠġTĠRĠLMESĠYLE GÖREVLĠ ULUSAL KURUMLAR YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Hazırlayan Fatih AYDIN Tez DanıĢmanı Prof. Dr. E. Ethem ATAY Ankara-2010

4 ONAY Fatih AYDIN tarafından hazırlanan Ġnsan Haklarının Korunması ve GeliĢtirilmesiyle Görevli Ulusal Kurumlar baģlıklı bu çalıģma tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oyçokluğu ile baģarılı bulunarak jürimiz tarafından Kamu Hukuku Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiģtir. Prof. Dr. Hasan TUNÇ (BaĢkan) Prof. Dr. E. Ethem ATAY Prof. Dr. Mehmet Emin ÇAĞIRAN

5 ÖNSÖZ Ġnsan Haklarının Korunması ve GeliĢtirilmesiyle Görevli Ulusal Kurumlar konulu tezle özellikle 90 lı yıllardan sonra dünyada yaygınlaģan ve bu sürece paralel olarak ülkemizde de zaman zaman gündemin üst sıralarına taģınan insan hakları ulusal kurumları konusu araģtırılmaya çalıģılmıģtır. Bu çerçevede kavramın tanımı ve anlamı, bölgelere ve ülkelere göre değiģiklik gösterebilen modelleri, tarihsel geliģimi, insan hakları ulusal kurumlarına iliģkin uluslararası standartlar ve prensipler ele alınmıģtır. Tezde ayrıca bazı ülkelerdeki insan hakları ulusal kurumları ile insan hakları alanında ülkemizdeki kurumsallaģma çalıģmaları ve mevcut kurumsal yapı açıklanmıģtır. Ülkemiz açısından yeni bir konu niteliğini taģıması ve esasen uluslararası alanda da çok fazla bir geçmiģi olmaması nedeniyle insan hakları ulusal kurumları konusunda yeterli Türkçe akademik çalıģma bulunmamaktadır. Bu nedenle, çalıģmada daha ziyade baģta BirleĢmiĢ Milletler olmak üzere uluslararası kurum ve kuruluģların yayın ve raporlarından, yabancı uzman ve akademisyenlerin çalıģmalarından, BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı ile Adalet ve DıĢiĢleri Bakanlıkları tarafından hazırlanan bilgi notları ve raporlardan yararlanılmıģtır. Tez danıģmanın ve hocam Prof. Dr. E. Ethem ATAY a, özellikle tez konusunu belirleme konusundaki yardımları ve çalıģma boyunca görüģ ve önerileriyle yaptığı katkılardan dolayı teģekkürü borç bilirim. Ġnsan Hakları BaĢkanlığı tarafından hazırlanan bilgi notlarında ve raporlarda yer alan insan hakları ulusal kurumlarına ve ülkemizdeki kurumsallaģma çalıģmalarına iliģkin bilgiler yazarın Temmuz 2007 de Ġnsan Hakları BaĢkanlığına sunduğu Türkiye de Ġnsan Hakları Kurumları baģlıklı çalıģması esas alınarak hazırlanmıģtır. Yazarın bu çalıģması tarihinde Türk Hukuk Sitesi internet sayfasında da yayımlanmıģtır:

6 ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ... i ĠÇĠNDEKĠLER... ii KISALTMALAR... v TABLOLAR... vi GĠRĠġ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM... 5 ĠNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARININ SINIFLANDIRILMASI... 5 VE BU KURUMLARA ĠLĠġKĠN ULUSLARARASI PRENSĠPLER... 5 I. KAVRAM VE TANIM... 5 II. SINIFLANDIRMA VE MODELLER... 6 A. Sınıflandırma Sorunu... 6 B. Modeller Ġnsan Hakları Komisyonları DanıĢma Kurulları Kamu Denetçisi (Ombudsman) Ġnsan Hakları Enstitüleri III. ULUSLARARASI ALANDAKĠ TARĠHSEL GELĠġĠM A. BM Ekonomik ve Sosyal Konseydeki Ġlk ÇalıĢmalar B. Cenevre Semineri (1978) C. Paris Toplantısı (1991) D. Dünya Ġnsan Hakları Konferansı (1993) E. Tunus Toplantısı (1993) F. Diğer ÇalıĢmalar IV. ĠNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARINA ĠLĠġKĠN PRENSĠPLER.. 24 A Tarihli ve 48/134 Sayılı BM Genel Kurulu Kararı B. Paris Prensipleri Görevler ve OluĢum Ġdari ve Mali Özerklik Yetki C. Paris Prensiplerine Atıf Yapan Uluslararası Belgeler BM Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Komitesinin SözleĢmenin Uygulanmasını KolaylaĢtırmak Ġçin Ulusal Kurumların Kurulması Hakkındaki 17 Numaralı Genel Yorumu ( ) Viyana Deklarasyonu ve Eylem Planı ( ) ii

7 3. BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesinin Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hakların Korunmasında Ulusal Ġnsan Hakları KuruluĢlarının Rolüne ĠliĢkin 10 Numaralı Genel Yorumu ( ) BM Çocuk Hakları Komitesi nin Bağımsız Ulusal Ġnsan Hakları KuruluĢlarının Çocuk Haklarının YaygınlaĢtırılmasındaki ve Korunmasındaki Rolüne ĠliĢkin 2 Numaralı Genel Yorumu ( ) BM ĠĢkence ve Diğer Zalimane, Ġnsanlık DıĢı ya da AĢağılayıcı Muamele ya da Cezaya KarĢı SözleĢmenin Ġhtiyari Protokolü ( ) BM Engellilerin Haklarına ĠliĢkin SözleĢme ( ) rkçılık ve HoĢgörüsüzlüğe KarĢı Avrupa Komisyonunun (ECRI), Irkçılık, Yabancı DüĢmanlığı ve HoĢgörüsüzlükle Mücadele Amacıyla Ulusal Düzeyde OluĢturulan Kurumlara ĠliĢkin 2 Numaralı Genel Politika Tavsiyesi ( ) AK Bakanlar Komitesinin Ġnsan Haklarının Korunmasına ve GeliĢtirilmesine Yönelik Bağımsız Ulusal Kurumlar kurulmasına ĠliĢkin R (97) 14 Sayılı Tavsiye Kararı ( ) Ġnsan Haklarının Korunmasında ve GeliĢtirilmesinde Ulusal Kurumların ve Temel Haklar Ajansı Dâhil Avrupa Kurumlarının Rolüne ĠliĢkin Avrupa Parlamentosu Kararı ( ) AB Temel Haklar Ajansı Kurulmasına ĠliĢkin Konsey Tüzüğü ( ) 36 V. ĠNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARI VE ĠNSAN HAKLARI ALANINDA ULUSAL DÜZEYDE GÖREVLĠ DĠĞER KURUM VE KURULUġLAR A. Ġnsan Hakları Ulusal Kurumları ve EĢitlik Kurumları B. Ġnsan Hakları Ulusal Kurumları ve Kamu Denetçiliği Kurumları C. Ġnsan Hakları Ulusal Kurumları ve Ulusal Önleme Mekanizmaları ĠKĠNCĠ BÖLÜM ĠNSAN ĠHAKLARI ULUSAL KURUMLARINDAN ÖRNEKLER I. ĠNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARI ULUSLARARASI KOORDĠNASYON KOMĠTESĠ VE ULUSAL ĠNSAN HAKLARI KURUMLARI FORUMU II. BAKIġ 50 DÜNYADAKĠ ĠNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARINA GENEL BĠR iii

8 III. ĠNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARINDAN ÖRNEKLER A. Danimarka Ġnsan Hakları Enstitüsü KuruluĢ, OluĢum ve Görevler TeĢkilat ve Mali Kaynaklar Değerlendirme B. Ġngiltere EĢitlik ve Ġnsan Hakları Komisyonu KuruluĢ, OluĢum ve Görevler TeĢkilat ve Mali Kaynaklar Değerlendirme C. Fransa Ġnsan Hakları Ulusal DanıĢma Komisyonu KuruluĢ, OluĢum ve Görevler TeĢkilat ve Mali Kaynaklar Değerlendirme D. Alman Ġnsan Hakları Enstitüsü KuruluĢ, OluĢum ve Görevler TeĢkilat ve Mali Kaynaklar Değerlendirme E. Ülkemizdeki Ġnsan Hakları Kurumları Tarihsel GeliĢim Mevcut Kurumlar a) TBMM Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu b) Ġnsan Hakları Üst Kurulu c) Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu d) Ġnsan Hakları Ġhlâli Ġddialarını Ġnceleme Heyetleri e) Ġnsan Hakları BaĢkanlığı f) Ġl ve Ġlçe Ġnsan Hakları Kurulları Değerlendirme Nasıl Bir Ġnsan Hakları Kurumu? Ülkemiz Ġçin Bir Model Önerisi SONUÇ KAYNAKÇA EKLER TABLOLAR TÜRKĠYE ĠNSAN HAKLARI KURUMU KANUNU TASARISI ÖZET ABSTRACT iv

9 KISALTMALAR AB AGĠT AK AÜHFD bkz BM c CNCDH çev DIHR E ECOSOC EHRC EU ICC IOI ĠHB ĠHDK ĠHEUK ĠHĠĠĠH ĠHK ĠHOP ĠHÜK : Avrupa Birliği : Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı : Avrupa Konseyi : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi : Bakınız : BirleĢmiĢ Milletler : Cilt : Commission Nationale Consultative des Droits de l Homme (Fransa Ġnsan Hakları Ulusal DanıĢma Komisyonu) : Çeviren : Danish Institute for Human Rights (Danimarka Ġnsan Hakları Enstitüsü) : Esas : United Nations Economic and Social Council (BirleĢmiĢ Milletler Ekonomik ve Sosyal Konsey ) : Equality and Human Rights Commission (Ġngiltere EĢitlik ve Ġnsan Hakları Komisyonu) : European Union (Avrupa Birliği: AB) : International Coordination Committee for National Human Rights Institutions (Ġnsan Hakları Ulusal Kurumları Uluslararası Koordinasyon Komitesi) : International Ombudsman Institute (Uluslararası Kamu Denetçileri (Ombudsman) Enstitüsü) : Ġnsan Hakların BaĢkanlığı : Ġnsan Hakları DanıĢma Kurulu : Ġnsan Hakları Eğitimi Ulusal Komitesi : Ġnsan Hakları Ġhlâli Ġddialarını Ġnceleme Heyetleri : (Ġl ve Ġlçe) Ġnsan Hakları Kurulları : Ġnsan Hakları Ortak Platformu : Ġnsan Hakları Üst Kurulu, v

10 K KHK m NGO NHRI OHCHR OPCAT p RG s S SCA STK TBMM TĠHR TĠSK Yön : Karar : Kanun Hükmünde Kararname : Madde : Non-governmental Organization (Sivil Toplum KuruluĢu: STK) : National Human Rights Institutions (Ulusal Ġnsan Hakları Kurumları) : Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Yüksek Komiserliği Ofisi) : Optional Protocol to the Convention against Torture and other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (ĠĢkence ve Diğer Zalimane, Ġnsanlık DıĢı ya da AĢağılayıcı Muamele ya da Cezaya KarĢı SözleĢmenin Ġhtiyari Protokolü) : Paragraf : Resmî Gazete : Sayfa : Sayı : Sub-Committee on Accreditation (Akreditasyon Alt Komitesi) : Sivil Toplum KuruluĢu : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türkiye Ġnsan Hakları Raporu : Türkiye ĠĢveren Sendikaları Konfederasyonu : Yönetmelik TABLOLAR Tablo 1 Ġnsan Hakları Ulusal Kurumlarının Gruplara Göre Dağılımı 132 Tablo 2 Afrika daki Ġnsan Hakları Ulusal Kurumları 132 Tablo 3 Amerika daki Ġnsan Hakları Ulusal Kurumları 133 Tablo 4 Asya Pasifik teki Ġnsan Hakları Ulusal Kurumları 134 Tablo 5 Avrupa daki Ġnsan Hakları Ulusal Kurumları 135 Tablo 6 Avrupa Birliği Ülkelerindeki Ġnsan Hakları Ulusal Kurumları 136 vi

11 GĠRĠġ Bilindiği gibi, insan haklarının korunması ve geliģtirilmesi devletin en temel ve birincil görevlerinden biridir. Bu husus, Anayasamızın 5. maddesinde de açıkça ifade edilmiģ; demokrasiyi korumak, kiģilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kiģinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaģmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddi ve manevi varlığının geliģmesi için gerekli Ģartları hazırlamaya çalıģmak devletin temel amaç ve görevleri arasında sayılmıģtır. Ġnsan haklarını korumak ve geliģtirmekle görevli olan devlet, korumak ve geliģtirmekle yükümlü olduğu bu hakları çeģitli Ģekillerde ihlâl edebilir duruma düģmektedir. Devlet, kimi zaman negatif bir Ģekilde, yani yapması gereken iģ ve eylemleri yapmamak suretiyle hakları ihlâl edebilmektedir. Hakların korunması ve ihlâllerin önlenmesi, ihlâl iddialarının araģtırılması ve takibine yönelik mekanizmaların kurulmaması veya yetersiz kalması da bu kapsamda değerlendirilebilir. Devlet, kimi durumlarda ise, daha aktif bir biçimde, yaptığı iģ, iģlem ve eylemleriyle de hal ihlâlcisi konumuna düģebilmektedir. Hak ihlâllerinin büründüğü Ģekiller ve altlarında yatan saiklar elbette bunlarla sınırlı değildir ve daha da çoğaltılabilirler. Haklar ve özgürlükler çok değiģik biçimlerde ihlâl edilebildiği gibi, onların korunması ve geliģtirilmesi için de çok çeģitli ve değiģik yollar ve usuller bulunmaktadır. Temel hak ve hürriyetlerin anayasal güvence altına alınması, yani bunların anayasada sayılması ve tanımlanması, sınırlandırılmalarının belli bir takım kriterlere bağlanması, kuvvetler ayrımı ilkesinin benimsenmesi, demokratik kurumların, en baģta da seçimle gelmiģ bir parlamentonun varlığı, bağımsız ve tarafsız bir yargının mevcudiyeti, hakların korunması için varlıkları zaruri ama yeterli olmayan hususlardır. Hakların korunması ve geliģtirilmesi için gerekli ortam ve Ģartların varlığı, bu sayılan kurumların yanında, bilinçli bir kamuoyunun ve bunu sağlayacak bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim çalıģmalarının mevcudiyetiyle de yakından alâkalıdır.

12 Hakların devlet tarafından korunması ve geliģtirilmesinin bir yolu da, yukarıda yokluğu ihlâl kaynağı olarak gösterilen, hakları korunmak ve geliģtirilmek, ihlâlleri önlemek, ihlâl iddialarını incelemek ve araģtırmakla görevli kamu makamlarını kurmak ve güçlendirilmektir. Hak ve özgürlüklerin hayata geçirilmesinde bu tür kurum ve kuruluģların oynayacağı rol son derece önemlidir. 1 Ġnsan haklarını korumak ve geliģtirmekle görevli kamu kurum ve kuruluģları da nitelik ve nicelik itibariyle büyük bir çeģitlilik göstermektedir. Tarihsel süreç içerisinde, insan hak ve hürriyetlerine yönelik en büyük tehdidin devletten ve özellikle de yürütme organından geldiği noktasından hareketle, hak ve özgürlüklerin korunması amacıyla belli konularda devletin yetkilerinin sınırlandırılması, kuvvetler ayrımı ilkesinin benimsenmesi ve yürütme organına karģılık olarak devletin diğer organlarının, özellikle de yasama organının güçlendirilmesi yoluna gidildiği görülmüģtür. Anayasacılık hareketleriyle paralel biçimde iģleyen bu süreç sonucunda insan haklarının yasama tarafından da ihlâl edilebileceği görülmüģ ve buna karģılık olarak da yargısal koruma mekanizmalarının ve özellikle de idari yargının ve anayasa yargısının ihdas edilmesi yoluna gidilmiģtir. Ġnsan haklarının kimi zaman yargı makamları tarafından da ihlâl edilebildiği görülebilmektedir. Tüm bu geliģmeler, bir yandan ulusal ve uluslararası düzeyde yeni koruma mekanizmalarının tesis edilmesine, diğer taraftan da, insan haklarının korunması ve geliģtirilmesinin yalnızca kurumsallaģma yoluyla sağlanamayacağı noktasından hareketle bu alanda bilinç arttırma ve eğitim faaliyetlerinin yoğunlaģtırılmasına yol açmıģtır. Temel hak ve hürriyetlerin yargı dıģı siyasi veya idari mekanizmalarla korunması konusu nispeten yeni sayılabilecek bir olgudur. Tarihsel geliģlim süreci içinde, temel hak ve hürriyetlerin sadece anayasal ve yasal düzenlemeler ile yargısal yollar ve usuller vasıtasıyla korunamayacağı görülmüģtür. Bu noktadan hareketle, yürütme veya yasama organı ile iliģkili olmakla birlikte toplumun ilgili tüm kesimlerinin temsil edilebileceği Ģekilde çoğulcu bir yapıya ve dıģ faktörlerden 1 Bu konuda bkz: Ender Ethem Atay, Türkiye de Ġnsan Haklarının Korunması ve Kamu Denetçiliği Kurumu, Medeniyetler Ġttifakı Uluslararası Ġnsan Hakları Konferansı, Mayıs 2009, Ankara, Temmuz 2009 Ankara, s. 114 ( ). 2

13 etkilenmesini önleyecek derecede idari ve mali özerkliğe sahip insan hakları kurumları kurulması fikri gündeme gelmiģ ve dünyanın birçok ülkesinde bu tür kurumlar oluģturulmuģtur. 2 Ġnsan hakları alanında kurumsallaģma çalıģmaları, dünyadaki geliģmelere paralel bir Ģekilde, ülkemizde de ivmesi giderek artan bir seyir izlemiģtir. Avrupa Birliği üyeliği sürecinde yaģanan geliģmeler konunun önemini ve güncelliğini daha da arttırmıģtır. Ġnsan haklarının hangi yöntem ve mekanizmalarla korunabileceği konusu da günümüzde insan haklarının içeriği kadar önem taģımaktadır. YaĢanan tecrübeler, insan hakları teorisinde sağlanan geliģmelerin uygulamaya hızlı ve doğru biçimde yansıtılamadığını ve geleneksel güvence mekanizmalarının çoğu kez yetersiz kalabildiğini göstermiģtir. Bu nedenle insan hakları alanında ulaģılan evrensel standartların muhtemel tehlikelere karģı korunabilmesi ve uygulamaya daha iyi yansıtılabilmesi amacıyla yeni mekanizmalar kurmaya ve mevcutları da güçlendirmeye yönelik çabalar yoğunluk kazanmıģtır. Paris Prensipleri olarak bilinen BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurul kararıyla, insan haklarını etkin bir Ģekilde koruyacak ulusal insan hakları kurumlarının kurulması, mevcut olanların ise güçlendirilmesi tavsiyesinde bulunulmuģtur. 3 Ġnsan Haklarının Korunması ve GeliĢtirilmesiyle Görevli Ulusal Kurumlar konulu tez çalıģmasında, özellikle 90 lı yıllardan sonra dünyada yaygınlaģan ve bu sürece paralel olarak ülkemizde de zaman zaman gündemin üst sıralarına taģınan insan hakları ulusal kurumları konusunun bilimsel bir biçimde ele alınması amaçlanmıģtır. Ġki bölümden oluģan tezin ilk bölümünde, insan hakları ulusal kurumları hakkında genel bilgilere, bu çerçevede insan hakları ulusal kurumlarının bölgelere ve ülkelere göre değiģiklik gösterebilen modellerine, konunun tarihsel 2 Bu konuda bkz: Morten Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, Danish Institute for Human Rights, Denmark 2003, s. 5, 9; ayrıca: Birgit Lindsnaes ve Lone Lindholt, National Human Rights Institutions-Standard Setting And Achievements, Human Rights in Development Yearbook 1998-Global Perspectives and Local Issues, edited by Hugo Stokke ve Arne Tostensen, Kluwer Law International, Netherlands 1999, Nordic Human Rights Publications, s. 3 (1-33) 3 Ġnsan Hakları : Temel Bilgiler, Koruma Mekanizmaları, Ġl ve Ġlçe Ġnsan Hakları Kurulları, 1. Baskı, 2006, Ankara, BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı, s.7-8,117. 3

14 geliģimine, konuya iliģkin uluslararası standartlara ve prensiplere değinilmiģtir. Ġnsan hakları ulusal kurumlarından örneklere yer verilen ikinci bölümde ise Danimarka, Ġngiltere, Fransa ve Almanya daki insan hakları ulusal kurumları ve ülkemizde insan hakları alanındaki kurumsallaģma çalıģmaları ve mevcut kurumsal yapı ele alınmıģtır. Tez ile ülkemizde halen devam eden insan hakları alanındaki kurumsallaģma çalıģmalarına katkı sağlanması ümit edilmektedir. 4

15 BĠRĠNCĠ BÖLÜM ĠNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARININ SINIFLANDIRILMASI VE BU KURUMLARA ĠLĠġKĠN ULUSLARARASI PRENSĠPLER I. KAVRAM VE TANIM Ġnsan hakları ulusal kurumlarının yapıları ve oluģumları ile görev, yetki ve sorumlulukları ülkeden ülkeye değiģkenlik gösterebilmektedir. Bu nedenle, insan hakları ulusal kurumları kavramının kesin bir tanımın verebilmek en azından Ģimdilik mümkün görünmemektedir. 1 Çok genel bir yaklaģımla, kavram insan haklarının korunması ve yaygınlaģtırılması amacına hizmet etmek için kurulmuģ daimi ve bağımsız organlar Ģeklinde tanımlanabilmektedir. 2 Bununla birlikte, kolaylıkla fark edilebileceği gibi, bu tanım açıklayıcı olmaktan oldukça uzaktır. 3 Tanımın geniģliği, içerdiği bazı eksikliklerle birlikte belirsizliği de beraberinde getirmektedir. Ġnsan hakları ulusal kurumları, bir açıdan, insan hakları alanında görevli yarı kamusal ya da yasal kurumlar olarak da tanımlanmaktadırlar. 4 ÇeĢitli açılardan tartıģılabilir olsa da, bu tanımlama, insan hakları ulusal kurumlarını herhangi bir kamu kurumundan ve sivil toplum kuruluģundan ayırması bakımından 1 Gauthier De Beco, Avrupa da Ulusal Ġnsan Hakları Kurumları, Human Rights Law Review, Vol. 7, Issue 2, pp , 2007, Ġnsan Hakları Ortak Platformu (ĠHOP) çevirisi, ĠHOP Ulusal Ġnsan Hakları Kurumları Referans Materyali, s Anna-Elina Pohjolainen, Ġnsan Hakları Ulusal Kurumlarının Geçirdiği Evrim BirleĢmiĢ Milletlerin Rolü, Danimarka Ġnsan Hakları Enstitüsü yayını, Ocak 2006, Çevirenler: Nevzat KIRAÇ, Özden, Naci TEMELTAġ, ĠHOP Ulusal Ġnsan Hakları Kurumları Referans Materyali, sayfa 3. 3 Kerem Altıparmak, Türkiye de Ġnsan Haklarında KurumsallaĢ(ama)ma, Bürokrasi ve Ġnsan Hakları, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara, 2007, sayfa 5. 4 Mohammad-Mahmoud Mohamedou, The Effectiveness of National Human Rights Institutions, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, Denmark 2001, s. 49.

16 önemlidir. 5 Konuyla ilgili BM çalıģmalarında ve belgelerinde ise insan hakları ulusal kurumu terimi, anayasal bir hükümle ya da bir kanun veya kararname ile insan haklarını korumak ve geliģtirmek amacıyla hükümetler tarafından oluģturulan organları ifade etmektedir. 6 Bu tanım, diğerlerine nazaran daha kapsamlı ve belirgin olmasının yanında, aynı zamanda resmi bir tanım niteliği de taģımaktadır. II. SINIFLANDIRMA VE MODELLER A. Sınıflandırma Sorunu Ġnsan hakları ulusal kurumlarını sınıflandırmaya yönelik çalıģmalar bir takım sıkıntılarla karģı karģıya kalmıģtır. Öncelikle; ulusal kurumların görevleri, oluģumları ve iģleyiģleri bir kurumdan diğerine önemli farklılıklar göstermektedir. Ana kategoriler altındaki farklı kurumlara bakıldığında bu farklılıklar daha da açık bir biçimde görülmektedir. Öte yandan mevcut bazı kurumlar belirli herhangi bir kategoriye birebir uymayabilmekte ya da kimi durumlarda aynı anda birden fazla kategoriye girebilmektedir. Diğer taraftan, ulusal kurumların biçimsel yapılarıyla iģleyiģ ve çalıģmaları farklılık gösterebilmektedir. Bu farklılıklar dünyadaki değiģik hukuki teamülleri yansıtmaktadır te Ġnsan Hakları Dünya Konferansı tarafından kabul edilen Viyana Beyannamesi ve Eylem Programı, her devletin, kendi ihtiyaçlarına en uygun bir 5 Performance & Legitimacy: National human rights institutions, Second edition, International Council on Human Rights Policy, France 2004, s. 3 6 National Human Rights Institutions, A Handbook on the Establishment and Strengthening of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Professional Training Series No: 4, United Nations, New York and Geneva, 1995, s. 6, p. 39. Ayrıca bkz: Economic, Social and Cultural Rights Handbook for National Human Rights Institutions, Professional Training Series No. 12, United Nations, New York and Geneva, 2005, s. 31. Ayrıca bkz: National Human Rights Institutions: Best Practice, Commonwealth Secretariat s Morten Kjaerum, National Human Rights Institutions: Implementing Human Rights, Danish Institute for Human Rights, Denmark 2003, s. 8. Sınıflandırma konusunda ayrıca bkz: Engin Saygın, Improving Human Rights through Non-judicial National Institutions: The Effectiveness of the Ombudsman Institution in Turkey European Public Law 15, no. 3 (2009), Kluwer Law International BV, Netherlands, s ( ). 6

17 insan hakları kurumu için gereken çerçeveyi/çatıyı seçme hakkını özellikle vurgulamıģtır: İnsan Hakları Dünya Konferansı, ulusal kurumların statüsüne ilişkin ilkeler doğrultusunda ulusal kurumların kurulmalarını ve güçlendirilmelerini teşvik eder ve her devletin, ulusal düzeyde kendi özel gereksinimlerine en uygun çerçeveyi seçme hakkının olduğunu tanır. (Viyana Deklarasyonu ve Eylem Programı, 1. Bölüm, 36. Paragraf) 8 Bu hüküm, devletlerarasındaki büyük farklılıkların, uluslararası insan hakları standartlarının uygulanması için oluģturulacak yapılara yansıtılması gerekliliğinin kabul edildiğinin açık bir ifadesidir. 9 Yine de, tüm insan hakları kurumları temelde bazı ortak özelliklere sahiptir: Bu ortak özelliklerin belki de en önemlisi, tüm bu kurumların insan haklarının korunması ve geliģtirilmesi amacıyla hükümetler (devletler) tarafından kurulmuģ olmasıdır. Bir diğeri, bu kurumlardan görevlerini dıģ müdahalelere maruz kalmadan tarafsız bir biçimde yerine getiren ve diğer insan hakları aktörleri ile iģbirliği içerisinde bulunan birer bağımsız insan hakları kuruluģu olarak çalıģmalarının beklenmesidir. 10 Ulusal kurumlara iliģkin bazı sınıflandırmalar aģağıda gösterilmiģtir: Ġnsan hakları komisyonları, kamu denetçileri (ombudsmanlar) ve etnik veya dilsel azınlıklar, yerli topluluklar, çocuklar, sığınmacılar ya da kadınlar gibi 8 Vienna Declaration and Programme of Action, as adopted by the World Conference on Human Rights on 25 June 1993, A/CONF.157/23, 12 Temmuz 1993, General Assembly, United Nations, s. 8, p. I/36, (EriĢim) 09/03/ :43 9 Handbook, s. 10, p Pohjolainen, a.g.e., s. 16, dipnot 61 ve s

18 belirli hassas grupların haklarını korumakla görevli olan özel ulusal kurumlar, 11 DanıĢma komisyonları, yargı yetkisine sahip komisyonlar, insan hakları merkezleri, insan hakları kamu denetçileri, 12 Ulusal komisyonlar, ulusal danıģma komisyonları, ulusal ayrımcılık karģıtı komisyonlar, kamu denetçileri ve sonuncuların bir türü olan defensor del pueblo olarak adlandırılan grup, 13 Ġnsan hakları komisyonları, kamu denetçileri ve parlamento insan hakları organları 14 Ġnsan hakları komisyonları ve kamu denetçileri 15 Ġnsan hakları ulusal kurumları, bu sınıflandırmalardaki ortak noktalardan hareketle, çalıģmamızda insan hakları komisyonu, danıģma kurulu, kamu denetçisi (ombudsman) ve insan hakları enstitüsü modelleri baģlıkları altında incelenecektir. 16 B. Modeller 1. Ġnsan Hakları Komisyonları Ulusal kurumların klasik türünü temsil eden Ġnsan hakları komisyonları Paris Prensiplerine en uygun model olarak görülmektedir. Model, Avustralya (1981), Kanada (1977), Yeni Zelanda (1977) ve BirleĢik Krallık (1976) gibi ilk ulusal kurumlar ın örneğine dayalıdır. Bu tür ulusal kurumlar, kökenleri ve Commonwealth ülkelerindeki yaygınlıkları nedeniyle kimi zaman Commonwealth modeli olarak 11 Fact Sheet No.19, (EriĢim) , 09: Morten Kjærum, What is a national human rights institution? The Danish Institute for Human Rights, (EriĢim) :48 13 Performance & Legitmacy: National human rights institutions, page Human Development Report 2000, Published For The United Nations Development Programme (UNDP), New York Oxford, Oxford University Pres, 2000, s Handbook, s. 7, p Pohjolainen, a.g.e., s

19 adlandırılmaktadır. Bu erken dönem komisyonların yetki alanı ayrımcılık karģıtı ve eģitlik mevzuatının uygulanmasına odaklanırken, Paris Prensipleri, ayrımcılık vakalarının ötesine giden bir genel insan hakları görevine sahip yeni bir tür insan hakları komisyonu getirmiģtir. Bu komisyonların yetkisi çoğu kez kamu kurum ve kuruluģlarını olduğu kadar özel sektörü de içermektedir. Ġnsan hakları komisyonları, ayrımcılık karģıtı ve eģitlik komisyonlarında olduğu gibi teknokratik uzman bileģimine ya da Paris Prensipleri idealine daha yakın ve toplumun farklı sektörlerini bir araya getiren çoğulcu bir bileģime dayalıdır. 17 Komisyonlar, genellikle, bağımsız yapılarına uygun bir Ģekilde değiģik kökenlerden gelen, ancak insan hakları alanında özel bir ilgi, uzmanlık ya da tecrübe sahibi olan kiģilerden oluģmaktadır. Her ülke üyelerin seçiminde temsilci sayılarının sınırı ya da değiģik mesleki, siyasi parti veya yerel idare kategorileri adayları gibi gereklilikler ya da sınırlamalara sahip olabilir. 18 Ġnsan hakları komisyonlarının yetkileri ve görevleri kendisini kuran kanun ya da kararnamede tanımlanır. 19 Komisyonlara tanınan yetkinin kapsamı değiģmekle birlikte komisyonlar genelde proaktif ve önleyici görevlere özel bir vurgu yapan geniģ ölçekli bir iģlevi yerine getirmekten sorumludurlar. Komisyonların görevleri, hükümete insan hakları konularında tavsiyede bulunmak ve insan hakları yükümlülüklerine gösterdiği uyumu izlemektir. Bunların yanında insan hakları alanında farkındalık artırma ve eğitim faaliyetleri de gerçekleģtirmektedirler. ġikâyetlerin incelenmesi ve dostane çözüm yoluyla uzlaģtırma da genelde komisyonların görev ve yetkileri dâhilindedir. Bazı komisyonlar, insan hakları sorunlarıyla ilgili resmi inceleme yapma görevini de üstlenmiģlerdir. 20 Ġnsan hakları komisyonlarına verilen en önemli görevlerden biri de bireylerden (kimi durumlarda gruplardan) insan hakları ihlâli Ģikâyetleri almak ve incelemektir. Bu görevin bihakkın yerine getirilebilmesi için komisyonlar genellikle konuyla ilgili delilleri toplama konusunda yetkilidirler. Bu yetki, birey ile Ģikâyetçi 17 Pohjolainen, a.g.e., s Fact Sheet No.19, (EriĢim) , 09: Fact Sheet No.19, (EriĢim) , 09: Pohjolainen, a.g.e., s

20 olduğu kurum arasındaki iģbirliği ya da iletiģim eksikliğinden kaynaklanan olumsuzlukların önlenmesi açısından önemlidir. 21 Bir insan hakları komisyonunun bir Ģikâyet hakkında taraflar için hukuken bağlayıcı kararlar alabilme yetkisine sahip olması olağan bir durum değildir. Ancak bu durum, sorunun çözümüne yönelik komisyon tavsiyelerinin görmezden gelinebileceği anlamına gelmez. 22 Diğer taraftan, ortak hukukun (common law) uygulandığı Hindistan, Ġrlanda ve Güney Afrika gibi ülkelerle Letonya da ve Nepal de yargı yetkisine sahip komisyonlar da bulunmaktadır. 23 Ġnsan hakları komisyonlarının bir diğer önemli görevi insan haklarını korumak ve geliģtirmek amacıyla hükümetin insan hakları politikasını düzenli olarak izlemektir. Ġnsan hakları komisyonları, aynı zamanda, devletin insan hakları alanındaki kendi iç hukukuna ve uluslararası hukuka riayet edip etmediğini de gözlemleyebilir ve gereken durumlarda mevzuata ve uygulamaya iliģkin önerilerde bulunabilir. Bir komisyonun kendi inisiyatifiyle soruģturma yapabilmesi toplam gücü ve muhtemel etkinliği açısından önemli bir göstergedir. Bu durum, baģvuru yapmak için gerekli ekonomik ve sosyal kaynaklara ve donanıma sahip olmayan kiģi ve gruplar için özel bir önem taģımaktadır. 24 Birçok yönden burada anlatılanlardan farklı olmakla birlikte, ülkemizde de TBMM bünyesinde milletvekillerinden oluģan bir Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu bulunmaktadır. Komisyon hakkında bilgiye aģağıda yer verilecektir. 2. DanıĢma Kurulları Kimi kez Fransız modeli olarak da adlandırılan bu model Fransa Ġnsan Hakları Ulusal DanıĢma Komisyonu örneğine dayanmaktadır. DanıĢma Kurulu 21 Handbook, s. 7, p Fact Sheet No.19, (EriĢim) , 09: Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, s Handbook, s. 7-8, p

21 Modeli 1980 ve 1990 lı yıllarda daha çok Afrika nın Fransızca konuģulan bölgelerinde popülerlik kazanmıģtır. Yunanistan Ulusal Ġnsan Hakları Komisyonu da bu modele uygun bir kurumdur. 25 DanıĢma Kurulları, Ġnsan Hakları Komisyonlarından farklı olarak daha ziyade sivil toplum ile hükümet arasında iletiģim kurma iģlevi taģırlar. 26 DanıĢma Kurulları danıģma fonksiyonları nedeniyle genellikle baģvuru almazlar. Daha çok, insan hakları konularında çalıģmalar yürütmek ve uzman desteği sağlamak yoluyla insan hakları konularında hükümete yardımcı olurlar. DanıĢma Kurulları bunun dıģında Ġnsan Hakları Komisyonları gibi insan hakları alanında bilinç arttırma ve eğitim konularına da eğilebilirler. ÖrtüĢen bu yetkiler nedeniyle, kendi inisiyatifleriyle de hareket edebilen proaktif DanıĢma Kurulları ile zayıf izleme yetkisine sahip Ġnsan Hakları Komisyonları arasındaki çizginin kavranması ve anlaģılması zordur. Bu kurumların oluģumlarında da benzerlikler bulunmaktadır. Ġnsan Hakları Komisyonları gibi DanıĢma Kurulları da çok üyelidirler. Her iki kurum da akademisyenler ile hükümet dıģı kuruluģlardan insan hakları uzmanlarına ve resmi görevlilere kadar uzanan farklı arka plana sahip kiģileri bir araya getirebilirler. Bununla birlikte, Ġnsan Hakları Komisyonları ile kıyaslandığında DanıĢma Kurullarının üyelik yelpazesi genellikle daha geniģtir. Bu nedenle de DanıĢma Kurullarının Paris Prensiplerinde tavsiye edilen çoğulcu yapıya sahip olma Ģansı daha yüksektir Kamu Denetçisi (Ombudsman) Ġnsan hakları ulusal kurumları kategorisinde sınıflandırılan kamu denetçiliği türü klasik kamu denetçiliği modelinden bazı noktalarda ayrılmaktadır. 28 Ulusal kurum sınıflandırmasına dâhil olan kamu denetçilerini klasik kamu denetçilerinden 25 Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, s Pohjolainen, a.g.e., s Pohjolainen, a.g.e., s ÇeĢitli ombudsman uygulamaları için bkz: Kemal Özden, Ombudsman: Yeni Yönetim AnlayıĢı Ġçin Bir Model, Tasam Yayınları, Ġstanbul 2005, s

22 ayırt edebilmek için öncekiler insan hakları ombudsmanları ya da insan hakları kamu denetçileri olarak da nitelendirilebilmektedirler. 29 Günümüzde birçok ülkede var olan klasik anlamdaki kamu denetçisi (bir kiģi ya da birden çok kiģi olabilir), genellikle anayasal bir yetkiye dayanarak ya da özel bir usulle parlamento tarafından atanır. Bu kurumun birincil görevi kamu yönetiminin haksız eylem ve iģlemleri nedeniyle mağdur olduğunu düģünen bireylerin haklarını korumaktır. Dolayısıyla, kamu denetçisi sıklıkla mağdur olan birey ile hükümet arasında tarafsız bir arabulucu rolü oynar. Her hangi bir iki ülkedeki kamu denetçisi tam olarak birbirlerinin aynısı olmamakla birlikte hepsi de görevlerini yerine getirirlerken benzer prosedürleri izlerler. Ombudsman bireylerden Ģikâyetler alır ve yetkisine girmek kaydıyla bu Ģikâyetleri inceler. Bu inceleme sürecinde, kamu denetçisi genellikle ilgili tüm kamu otoritelerinin bilgi ve belgelerine ulaģmaya yetkilidir. Daha sonra da, bu incelemeye dayalı olarak bir tavsiyede bulunur. Bu tavsiye, kendisine karģı Ģikâyette bulunulan kuruma olduğu kadar, Ģikâyetçiye de bildirilir. Ombudsmanın kararları bağlayıcı değildir. 30 Genel olarak, tavsiyenin yerine getirilmediği durumlarda, kamu denetçisi yasama organına özel bir rapor sunar. Bu, aynı organa sunulan, idari ve yasal değiģiklik önerileri içeren genel rapora da dâhil edilebilir. 31 Haklarının ihlâl edildiğini düģünen her vatandaģ kamu denetçisine baģvuruda bulunabilirken bazı ülkeler alternatif diğer hukuksal baģvuru yollarının tüketilmesini gerekli kılabilmektedirler. Aynı zamanda baģvuruda bulunabilmek için zaman sınırlamaları da öngörülmüģ olabilir. 32 Kamu denetçisinin yetkileri genellikle kamu yönetiminin tüm yönlerini kapsarken bazıları devlet baģkanı, bakanlar ya da yargıyı ilgilendiren Ģikâyetleri inceleme konusunda yetkilendirilmemiģlerdir Bkz. Pohjolainen, a.g.e., s Tufan Erhüman, Türkiye Ġçin Nasıl Bir Ombudsman Formülü?, AÜHFD, c. 49, S. 1, 2000, s ( ) 31 Fact Sheet No.19, (EriĢim) , 09: Ombudsmana baģvurma Ģekilleri konusunda bkz: Ġbrahim Uğur Esgün, Ombudsman Kurumunun Türkiye Ġçin Gerekliliği Üzerine Bir Değerlendirme, AÜHFD, c. 45, S. 1, 1996, s ( ). 33 Handbook, s. 8, p

23 Birçok yönden kamu denetçisinin yetkileri insan hakları komisyonlarınınkiyle oldukça benzerdir. Her ikisi de bireysel baģvuruları alır ve inceler. Kural olarak her ikisi de bağlayıcı karar alma yetkisine sahip değildirler. Yine de her iki kurumun görevleri arasında, neden bazı ülkelerin her iki kurumu da kurup aynı anda bulundurduğunu açıklamaya yetecek kadar bazı farklılıklar vardır. Pek çok durumda, kamu denetçisinin birinci görevi kamu yönetiminde doğruluğu ve hukukiliği sağlamaktır. Ġnsan hakları komisyonları ayrımcılıkla daha ziyade ilgilidirler ve bu açıdan, hükümetin olduğu kadar özel kurumların ve bireylerin de faaliyetleriyle ilgilenirler. Genel olarak, kamu denetçisinin faaliyetlerinin odağı bireysel Ģikâyetlerdir. Bununla birlikte, kamu denetçileri, giderek artan bir biçimde, insan haklarının korunmasına ve geliģtirilmesine yönelik geniģ bir faaliyet alanıyla meģgul olmaktadırlar. 34 Ġnsan hakları kamu denetçiliği ise klasik kamu denetçiliği ve insan hakları komisyonu modelinin özelliklerini birleģtiren kurumları ifade eder. Bu kurumlar literatürde melez ofisler olarak da tanımlanmaktadır. 35 Ġnsan hakları yönelimli bu yeni tür kamu denetçilerinin ilk örnekleri olarak genellikle Ġspanya Kamu Denetçisi (1978) ve Portekiz Kamu Denetçisi (1975) gösterilmektedir. Melez modelin çoğalması, Latin Amerika ve Orta ve Doğu Avrupa devletlerinin kendi insan hakları yapılarını güçlendirmeye baģladığı 1990 lı yıllarda baģlamıģtır. Kamu idaresinin yasallığı ve adilliğine yoğunlaģan Klasik Ġskandinav kamu denetçiliği modeline karģıt olarak, bu melez model kurumlar sadece idari bekçi köpekleri olarak faaliyet göstermezler, ama aynı zamanda insan haklarını yaygınlaģtırma ve korumaya iliģkin açık bir yetkiyle de donatılmıģlardır. 36 Kural olarak bu yetki yine de kamu yönetimiyle sınırlıdır. Diğer taraftan, son yirmi yılda belirli grupların haklarının 34 Fact Sheet No.19, (EriĢim) , 09: Peter Vedel Kessing, Implementation of the Western Ombudsman Model in Countries in Democratic Transition, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s Latin Amerika ülkelerindeki kamu denetçiliği kurumlarının insan haklarını koruma görevleri konusunda bkz: Gonzalo Elizondo ve Irene Aguilar, The Ombudsman Institution In Latin America: Minimum Standards For Its Existence, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s

24 korunmasıyla ya da ayrımcılılıkla mücadele konusunda özel olarak görevlendirilmiģ kamu denetçilerinin oluģturulduğu görülmektedir. Bu duruma örnek olarak Norveç (Çocuk Hakları Kamu Denetçisi, 1981), Ġsveç (Etnik Ayrımcılığına KarĢı Kamu Denetçisi, 1986) ve Macaristan (Ulusal ve Etnik Azınlıklar Komiseri, 1993) gösterilebilir. 37 Ġnsan hakları kamu denetçisinin çalıģmasında vurgu, genellikle Ģikâyetlerin incelenmesi ve devletin farklı düzeylerinde insan haklarına uygunluğun gözetimine yapılır. Bu kurumlar genellikle insan hakları ile ilgili ya da insan haklarını etkileyen konularda tavsiyede ve önerilerde bulunma ve görüģ açıklama ya da beyanat verme konusunda yetkilidirler. Klasik kamu denetçiliğinin dıģında yeni insan hakları kamu denetçileri insan hakları komisyonları tarafından gerçekleģtirilen eğitim ve öğretim faaliyetleri ile de uğraģabilirler. 38 Ulusal kurumların klasik kamu denetçiliği kurumlarından ayrıldığı bir nokta, çoğulcu temsile imkân veren oluģumlarıdır. 39 Kamu denetçiliği kurumları tanımı gereği genellikle tek-kiģilik organlardır, bunun sonucu olarak Paris Prensiplerinde ifade edilen çoğulcu bir bileģim özelliğine sahip değildirler. Bu ayırt edici özelliğin dıģında insan hakları kamu denetçiliği ve insan hakları komisyonlarını ayıran çizgi giderek belirsizleģmektedir. Bu bağlamda, örneğin, insan hakları komisyonu ile geleneksel idari denetim iģlevine sahip olmayan ancak, bunun yerine, insan haklarının korunmasına ve geliģtirilmesine yönelik çeģitli faaliyetlere yoğunlaģan insan hakları kamu denetçisi arasında ne fark olduğu sorulabilir. Genellikle iki temel ulusal kurum modeli olarak görülen bu iki modelin birbiriyle iliģkilendiği en önemli özellik, muhtemelen, çok sayıda insan hakları kamu denetçisinin hem Uluslararası Kamu Denetçileri Kurumu (International Ombudsman Institute; IOI) hem de Ulusal Kurumlar Uluslararası Koordinasyon Komitesinin (ICC) üyesi olmasıdır Pohjolainen, a.g.e., s ve dipnot Pohjolainen, a.g.e., s Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, s Pohjolainen, a.g.e., s

25 tarihli ve 5548 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu 41 ile ülkemizde de Kamu Denetçiliği Kurumu adı altında ombudsmanlık müessesesinin kurulması öngörülmüģtür. Ancak, Anayasa Mahkemesi, öncelikle söz konusu Kanunun Kamu Denetçiliği Kurumunun kuruluģunu düzenleyen geçici 1. maddesinin yürürlüğü durdurmuģ, daha sonra da Kanunun tümünü iptal etmiģtir. 42 Bunun sonucu olarak Kamu Denetçiliği Kurumunun kurulması mümkün olamamıģtır sayılı Kanuna ve bu Kanuna iliģkin Anayasa Mahkemesi kararına tezin ikinci bölümünde yer verilecektir. 4. Ġnsan Hakları Enstitüleri Ġnsan hakları enstitüsü modeli, demokratik yapıya ve özellikle de kamu denetçiliği kurumları ya da parlamento baģvuru mekanizmaları gibi, nispeten iyi iģleyen insan hakları kurumlarına sahip olan ve bu nedenle bunlara ek ve muhtemelen görev alanları çakıģan yeni yapıları oluģturmayı iģlevsel açıdan öncelikli görmeyen devletler için cazip bir seçenek oluģturma potansiyeline sahiptir. Bu tür kurumlara örnek olarak Danimarka ve Alman Ġnsan Hakları Enstitüleri gösterilebilir. Ġnsan hakları enstitüleri genellikle bireysel Ģikâyetleri incelememekte 43 ya da geniģ kapsamlı soruģturma yetkisini taģımamaktadırlar. Bunun yerine, bu enstitülerin ana çalıģma konusu insan haklarıyla ilgili eğitim, bilgilendirme, araģtırma ve dokümantasyon çalıģmalarıdır. Pek çok örnekte, insan hakları enstitüleri mevzuat taslaklarıyla ilgili rapor hazırlamakta ve yorum yapmakta; insan haklarıyla ilgili çeģitli konularda hükümete uzman görüģü sağlamaktadır. Ġnsan hakları enstitülerinin yapısı bu kurumların temel iģlevlerini yansıtmaktadır: Uygulamaya dönük çalıģmalar farklı faaliyet alanlarında uzmanlaģmıģ profesyoneller tarafından yürütülmekte ve bu çalıģmalar geniģ bir ölçekte toplumun farklı sektörlerinin temsil edildiği bir yönetim kurulu tarafından yönlendirilmektedir tarihli ve sayılı RG de yayımlanmıģtır. 42 Anayasa Mahkemesinin konuya iliģkin tarihli ve E. 2006/140, K. 2006/33 sayılı yürürlüğü durdurma kararı tarihli ve sayılı RG de, tarihli ve E. 2006/140, K. 2008/185 sayılı iptal kararı ise tarihli ve sayılı RG de yayımlanmıģtır. 43 Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, s Pohjolainen, a.g.e., s

26 Bu kısa incelemenin ortaya koyduğu üzere, ulusal kurumların görevleri ve bileģimi bir kurumdan diğerine önemli farklılıklar göstermektedir. Ana kategoriler altındaki farklı kurumlara bakıldığında, bu çeģitlilik daha da belirgin bir biçimde görülmektedir. Yine de, bu bölümde tanımlanan tüm insan hakları kurumları esasen bazı ortak özelliklere sahiptir. Bu özelliklerin belki de en önemlisi, tüm bu kurumların insan haklarının korunması ve geliģtirilmesi amacıyla hükümetler tarafından kurulmuģ olmasıdır. Bundan baģka, bu kurumlardan görevlerini dıģ müdahalelere maruz kalmadan tarafsız bir biçimde ve diğer insan hakları aktörleri ile yakın iģbirliği içerisinde yerine getirmeleri ve bağımsız bir insan hakları kuruluģu olarak çalıģmaları beklenmektedir. 45 III. ULUSLARARASI ALANDAKĠ TARĠHSEL GELĠġĠM Temel hak ve hürriyetlerin yargı dıģı siyasi veya idari mekanizmalarla korunması konusu nispeten yeni sayılabilecek bir olgudur. Tarihsel geliģim süreci içinde, temel hak ve hürriyetlerin sadece anayasal ve yasal düzenlemeler ile yargısal yollar ve usuller vasıtasıyla korunamayacağı görülmüģtür. Bu noktadan hareketle, yürütme veya yasama organı ile iliģkili olmakla birlikte toplumun ilgili tüm kesimlerinin temsil edilebileceği Ģekilde çoğulcu bir yapıya ve dıģ faktörlerden etkilenmesini önleyecek derecede idari ve mali özerkliğe sahip insan hakları kurumları kurulması fikri gündeme gelmiģ ve dünyanın birçok ülkesinde bu tür kurumlar oluģturulmuģtur. 46 Ġnsan hakları alanında kurumsallaģma çabalarına iliģkin bu geliģmeler BM tarafından da memnuniyetle karģılanmıģtır. Paris Prensipleri olarak bilinen ve ulusal insan hakları kurumlarının kuruluģ, görev ve iģleyiģlerine, yetki ve sorumluluklarına iliģkin ilkeler içeren tarihli ve 48/134 sayılı BM Genel Kurul kararıyla, insan haklarını etkin bir Ģekilde koruyacak ulusal insan 45 Pohjolainen, a.g.e., s Bu konuda bkz: Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, Danish Institute for Human Rights, s. 5, 9; ayrıca: Birgit Lindsnaes ve Lone Lindholt, National Human Rights Institutions-Standard Setting And Achievements, Human Rights in Development Yearbook 1998-Global Perspectives and Local Issues, s

27 hakları kurumlarının kurulması, mevcut olanların ise güçlendirilmesi tavsiyesinde bulunulmuģtur. 47 Bazı ülkeler, insan haklarının, ulusal düzeyde, insan hakları komisyonları veya ombudsmanlar gibi kurumlar oluģturularak korunması konusunda köklü bir geleneğe sahiptirler. Bununla birlikte, bu tür kurumların çoğu, 1980 lerden itibaren kurulmaya baģlanmıģtır. 48 BM tarafından aktif olarak teģvik edilen bu süreç, insan haklarının desteklenmesi konusunda ulusal ve uluslararası düzeyde giderek artan bir hareketlenmenin göstergesidir. Ulusal insan hakları kurumlarına giderek artan ilgi, son yıllarda pek çok ülkede yaģanan demokratikleģme ve reform süreçlerinde de gözlemlenebilir. 49 Ġnsan hakları ulusal kurumları kavramının ortaya çıkıģı, geliģimi ve yaygınlaģması süreci aģağıda ana hatlarıyla ele alınmaktadır. A. BM Ekonomik ve Sosyal Konseydeki Ġlk ÇalıĢmalar Ġnsan hakları ulusal kurumları konusu ilk defa BM Genel Kurulu nun Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ni tüm insanlar ve uluslar için ortak bir baģarı standardı olarak ilan etmesinden iki yıl önce, 1946 yılında, Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) tarafından tartıģılmıģtır daki ikinci oturumunda ECOSOC üye ülkeleri ülkelerinde bilgi edinme grupları ya da yerel insan hakları komiteleri kurarak Ġnsan Hakları Komisyonu yla iģbirliği yapma konusunu değerlendirmeye davet etmiģtir. Daha sonra alınan kararlarda, ulusal kurumların insan haklarının desteklenmesi ve korunmasında oynayabileceği rol kabul edilmiģ ve 47 Ġnsan Hakları: Temel Bilgiler, Koruma Mekanizmaları, Ġl ve Ġlçe Ġnsan Hakları Kurulları, s Bu konuda bkz: Kjaerum, The Experiences Of European National Human Rights Institutions, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s Fact Sheet No.19, (EriĢim) ( , 09:55). 50 Handbook, sayfa 4, paragraf

28 ayrıca Hükümetler; bu kurumların oluģumunu teģvik etmeye ve mevcut kurumların sürekliliğini sağlamaya davet edilmiģtir. 51 B. Cenevre Semineri (1978) 1960'lar ve 70'lerde, ulusal kurumlarla ilgili tartıģmalar giderek bu kurumların uluslararası standartların etkili bir Ģekilde uygulanmasına nasıl katkıda bulunabileceği konusuna odaklanmaya baģlamıģtır yılında Ġnsan Hakları Komisyonu, ulusal kurumların yapı ve iģleyiģine dair ilkeleri tartıģmaya açmak üzere bir seminer düzenleme kararı almıģtır. Ġnsan Haklarının Desteklenmesi ve Korunması için Ulusal ve Yerel Kurumlar Semineri 1978 Eylül ünde Cenevre de yapılmıģtır. 52 Burada kabul edilen ilkelerle ulusal kurumların görevleri konusunda aģağıdaki önerilerde bulunulmuģtur: Hükümet ve vatandaģlar için insan hakları konusunda bilgi kaynağı olmak; Ġnsan hakları bilincinin ve insan haklarına saygının oluģturulmasına yardımcı olmak; Ulusal düzeydeki geliģmeleri dikkatlice değerlendirmek ve bu konularda önerilerde bulunmak; Ġnsan hakları ile ilgili olarak Hükümet tarafından kendilerine iletilen konular hakkında görüģ bildirmek; Ġnsan hakları ile ilgili mevzuat ve yargı kararlarını takip etmek incelemek, araģtırmak ve bunlar hakkında ilgili makamlara rapor hazırlamak ve sunmak; 51 Effective Functioning Of Human Rights Mechanisms: National Institutions and Regional Arrangements, Enhancing The Participation Of National Human Rights Institutions In The Work Of The Commission On Human Rights And Its Subsidiary Bodies, Report Of The Secretary-General, Commission On Human Rights, Sixty-First Session, Item 18 (B) Of The Provisional Agenda, Economic and Social Council, Distr. GENERAL, E/CN.4/2005/107, 19 January 2005, s. 2, p International Congress on the Teaching of Human Rights, Vienna, Austria, Working Document, The Promotion of the Teaching of Human Rights Trough The United Nations Programme of Advisory Services, Document Prepared by the Division of the Human Rights, United Nations, September 1978, SS-78/CONF.401/5, 14, Paris, August 1978, United Nations Educational Scientific and Cultural Organization. 18

29 Devletin insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası sözleģmelerden kaynaklanan yükümlülükleri çerçevesinde Hükümet tarafından verilen diğer görevleri yerine getirmek; Ulusal kurumların yapısı hakkında ise aģağıdaki tavsiyelerde bulunulmuģtur: Kurumu oluģturan kiģiler toplumun her kesiminden gelmeli, böylelikle karar alma süreçlerine dâhil edilmeli; Düzenli bir Ģekilde çalıģmalı, kamu yetkilileri ya da halk tarafından ulaģılabilir olmalı; Gereken hallerde, yerel veya bölgesel danıģma organlarına sahip olmalı ve bunların görevlerini yerine getirmelerine yardımcı olmalı 53 Bu ilkelerle, ulusal kurumların hükümetin uluslararası insan hakları normlarını uyumunu izlemek ve bu normları yaygınlaģtırmak konularındaki temel iģlevleri ortaya konulmuģ ve bu kurumlar resmen insan haklarının korunması ve yaygınlaģtırılması için ulusal kurumlar olarak adlandırılmıģtır. 54 Bu ilkeler seminer sonrasında Ġnsan Hakları Komisyonu ve Genel Kurul tarafından onaylanmıģtır. Genel Kurul, ulusal kurumların bulunmadığı ülkeleri bu kurumları oluģturma yönünde adım atmaya çağırmıģtır. 55 C. Paris Toplantısı (1991) 1990 yılında Ġnsan Hakları Komisyonu insan haklarının desteklenmesi ve korunması konusunda çalıģan ulusal ve bölgesel kurumların katılacağı bir atölye çalıģması yapılmasını talep etmiģtir. ÇalıĢma, ulusal kurumlar ve BM ve ajansları gibi uluslararası örgütler arasındaki iģbirliğinin ne düzeyde olduğunu gözden geçirmek ve ulusal kurumların etkililiğini arttırmanın yollarını araģtırmak amacını taģıyordu. Ġnsan haklarının korunması ve geliģtirilmesiyle görevli ulusal kurumlarla 53 Handbook, s. 4, p De Beco, Avrupa da Ulusal Ġnsan Hakları Kurumları, s Handbook, s. 4, p

30 ilgili bu ilk atölye çalıģması 7-9 Ekim 1991 tarihlerinde Paris te gerçekleģtirilmiģtir. 56 Ġnsan Hakları Komisyonu bu çalıģmanın sonuçlarını 1992/54 sayılı kararıyla ulusal kurumların statüsüne iliģkin ilkeler (Paris Prensipleri) olarak kabul etmiģtir. Bu sonuçlar Genel Kurul tarafından 20 Aralık 1993 tarihli ve 48/134 sayılı kararla kabul edilmiģtir. 57 Paris Prensipleri BM den ve AK nin de dâhil olduğu bölgesel örgütlerden geniģ bir ilgi görmüģ ve ulusal kurumların kurulması ve güçlendirilmesini teģvik amacıyla bu örgütlerin tavsiye ve deklarasyonlarında Paris Prensiplerine düzenli olarak atıfta bulunulmuģtur. 58 Ġnsan hakları ulusal kurumları ile ilgili olarak 1991 yılından sonra da birçok önemli toplantı düzenlenmiģtir. Ocak 1993 te Cakarta da gerçekleģtirilen BM Ġkinci Asya ve Pasifik Bölgesi Ġnsan Hakları Sorunları Atölye ÇalıĢmasında Asya ve Pasifik bölgesinde ulusal kurumların oluģturulması konusu tartıģılmıģtır. 59 Nisan 1993 te Sydney de HoĢgörü ve Uyumu Desteklemek, Irkçılık ve Irk Ayrımcılığıyla Mücadele Ġçin ÇalıĢan Ulusal Kurumların ve Örgütlerin Temsilcileri Toplantısı 60 ve Aralık 1993 te Tunus ta Ġnsan Haklarının Desteklenmesi ve Korunması Ulusal Kurumlar Ġkinci Uluslararası Atölye ÇalıĢması 61 düzenlenmiģtir. 62 Temmuz 1996 da Darwin, Avustralya da ilk Asya-Pasifik insan hakları ulusal kurumları bölgesel atölye çalıģması gerçekleģtirilmiģtir. Bölge hükümetlerinden ve hükümet dıģı 56 Further Promotion And Encouragement Of Human Rights And Fundamental Freedoms, Including The Question Of The Programme And Methods Of Work Of The Commission, National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Commission on Human Rights, Forty-eight session, Item 11(b) of the provisional agenda, Economic and Social Council, E/CN.4/1992/43/Add.1, 23 January 1992, United Nations. 57 Handbook, s. 4-5, p De Beco, Avrupa da Ulusal Ġnsan Hakları Kurumları, s United Nations Workshop for the Asia-Pacific Region on Human Rights Issues (Jakarta, January 1993) (HR/PUB/93/1) 60 Report Of The Meeting Of Representatives Of National Institutions And Organizations Promoting Tolerance And Harmony And Combating Racism And Racial Discrimination, (Sydney, Australia, Nisan 1993), Report On Other Meetings And Activities, World Conference on Human Rights, Preparatory Committee, Fourth Session, Geneva, 19 April - 7 May 1993, A/CONF.157/PC/92/Add.5, 19 May Further Promotion and Encouragement of Human Rights and Fundamental Freedoms, Including the Question of the Programme and Methods of Work of the Commission, National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Report of the second International Workshop on National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, (Tunis, December 1993), Commission On Human Rights, Fiftieth Session, Item 11 (B) Of The Provisional Agenda, Economic and Social Council, E/CN.4/1994/45, 23 December 1993, United Nations. 62 Handbook, s. 5, p