TÜRK MÜZİĞİ KORO EĞİTİMİ

Transkript

1 Güzel Sanatlar ve Spor Liseleri TÜRK MÜZİĞİ KORO EĞİTİMİ 10 DERS KİTABI Yazarlar Hüseyin KAPLAN Nursel MUCU DEVLET KİTAPLARI BİRİNCİ BASKI..., 2012

2 MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI... :5791 DERS KİTAPLARI DİZİSİ... : ?.Y Her hakkı saklıdır ve Mîlli Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayınlanamaz. Editör Yrd.Doç.Dr. Salim SEVER Dil Uzmanı Suna SUĞÜR Program Geliştirme Uzmanı Tuğba KUŞKONMAZ ÇİLDİR Rehberlik Uzmanı Mustafa KARA Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı Çetin TORAMAN G örsel Tasarım Uzmanı Kadriye Berrin TEKİNER Notist Hakan DEMİRALP ISBN Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun gün ve 70 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün gün ve 3398 sayılı yazısı ile birinci defa adet basılmıştır.

3

4

5

6

7 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... 7 KİTAPTA YER ALAN ESERLER...8 KİTABIMIZI TANIYALIM ÖĞRENME ALANI KOR0DA SES EĞİTİMİ...11 ÜNİTE SES EĞİTİMİ Ses Sistemini Oluşturan Ögeler Solunum Sistemi ve Solunum Türleri Dil ve Konuşma Ses Türleri Entonasyon, Rezonans ve Register Ses Üretme ve Yayma Çalışmaları Koro Disiplini Ses Sağlığı ve Sesin Korunması...31 Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları ÖĞRENME ALANI TÜRK MÜZİĞİ MAKAMLARI VE TÜRK MÜZİĞİ MAKAMLARINDA ESER SESLENDİRME...39 I. ÜNİTE RAST MAKAMI Türk Müziği Makamlarının Genel Özellikleri Rast Makamının Genel Özellikleri...42 Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları...45 II. ÜNİTE RAST MAKAMINDA ESER SESLENDİRME Eseri Seslendirmeye Hazırlık Eserin Ritmik ve Ezgisel Yapısı Eserin Seslendirilmesi ve Yorumlanması Rast Makamında Eserler...50 Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları...59 III. ÜNİTE HÜSEYNİ MAKAMI...60 Hüseyni Makamının Genel Özellikleri...60 Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları...64 IV. ÜNİTE HÜSEYNİ MAKAMINDA ESER SESLENDİRME Eseri Seslendirmeye Hazırlık Eserin Ritmik ve Ezgisel Yapısı Eserin Seslendirilmesi ve Yorumlanması Hüseyni Makamında Eserler...68 Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları...78 V. ÜNİTE KÜRDİ MAKAMI...79 Kürdi Makamının Genel Özellikleri...79 Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları...82 VI. ÜNİTE KÜRDİ MAKAMINDA ESER SESLENDİRME Eseri Seslendirmeye Hazırlık Eserin Ritmik ve Ezgisel Yapısı Eserin Seslendirilmesi ve Yorumlanması Kürdi Makamında Eserler...87 Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları TERİMLER SÖZLÜĞÜ KAYNAKÇA

8 KİTAPTA YER ALAN ESERLER Uzun İnce Bir Yoldayım...20 RAST MAKAMINDA ESERLER Adanalı...44 Açılan Bir Gül Gibi...51 Altun Hızmav Mülayim...52 Aşık Oldum İnan Sana...53 Çifte Çifte Faytonlar...54 Şefo nun Evi Kaleye Karşı...55 Darıldın mı Gülüm Bana...56 Eski Dostlar...57 Nihansın Dideden Ey Mest-İ Nazım...58 HÜSEYNİ MAKAMINDA ESERLER Güneş Yüzlü Sümbül Var...62 A Fadimem...69 Bugün Canlar Geldi Bize...70 Hatice m Saçlarını Dalga Dalga Taratmış...71 Hicran Oku Sinem Deler...72 Mavi Yelek Mor Düğme...73 Pınara Vaardın Mı ( Uy Gelin )...74 Suda Balık Yan Gider...75 Zeytin Gözlüm Sana Meylim Nedendir...76 KÜRDİ MAKAMINDA ESERLER Osman Paşa...88 Gerizler Başı...89 Üzüldüğün Şeye Bak...90 Ay Saçı Burma...92 Bayrağım...94 Bülbülüm Altın Kafeste...96 Çamlar Altında...98 Ellerimden Tutarak Yürüten Sensin Anne Kırmızı Buğday Ayrılmıyor Sezinden Köprünün Altı Testi Ölesiye Sevmiştim Seni Kalbimin Kızı KİTABIMIZI TANIYALIM ÖĞRENME ALANI 1 ÜNİTE SES EĞİTİMİ Hazırlık Çalışması Diyafram nefesinin önemini açıklayınız. 1KORODA SES EĞİTİMİ Öğrenme Alanı Kapakları 1 Soprano, alto, tenor ve bas seslerinin register bölgelerini araştırınız, bilgilerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Ses Sistemini Oluşturan Ögeler Ünite SES EĞİTİMİ Ünite, Konu, Bilgi Başlıkları ve Hazırlık Çalışmaları BİLGİ İnsanda ses; karın, göğüs ve diyafram kaslarının denetim ve desteğiyle oluşur. Akciğerlerden gelen hava, ses tellerinde titreşerek ses dalgalarına dönüşür. Bu ses dalgaları; göğüs, gırtlak, ağız, geniz ve yüzdeki sinüs boşluklarında tınlayarak sesi oluşturur. İnsan ses sistemi, nefesli bir çalgıya benzetilebilir. Bu sistem içerisinde üç temel öge yer almaktadır: 1. Solunum-Üfleyici (Aktivatör) Mekanizma: Sesin oluşumunda gerekli havayı düzenleyen organlardan oluşur. Bunlar; soluk borusu, akciğerler, kaburgalar, diyafram ve karın kaslarıdır. 2. Titreşim Verici (Ses Jeneratörü) Mekanizma: Soluk borusunun (trakea) üstünde, boğaz (farenks) altında yer alan gırtlak (larenks), ses jeneratörü gibi çalışan ve ses tellerinin de içinde bulunduğu kas, kıkırdak ve sinirlerden oluşan organların bütünüdür. Bu mekanizma, sesin üretildiği ilk yerdir. 3. Yankı (Rezonatör) -Yansıtıcı Mekanizma: Ses tellerinin üzerinden başlayıp dudaklar ve burun deliklerine kadar uzanan bölgedir. Sesin kalitesini ve karakteristik özelliklerini ortaya çıkaran organlardan oluşur. Bunlar; göğüs, gırtlak bölgesi, yutak, ağız, alt çene, damak, burun ve sinüslerdir. Kasıklardan dudakların ucuna kadar olan bu bölgedeki hemen tüm organların, sesi oluşturmak için eş güdüm içinde çalışması gerekir. Ses telleri, konuşma ve şarkı söylemede en temel ögedir. Gırtlak bölgesinde bulunan ses telleri, birbirine hızlı hızlı çarpan dudaksı dokular şeklinde gerilip gevşeyerek hareket eden ve ses üretimini sağlayan kıvrımlardır. Aşağıda ses tellerinin susma ve konuşma (fonasyon) anındaki durumu verilmiştir. 11 Ölçme ve Değerlendirme Başlığı, Etkinlik, Uyarı İkonları Ses tellerinin susma anındaki görünümü Ses tellerinin konuşma anındaki görünümü ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI 1. UYARI! 8

9 Millî marşlar, milletlerin kahramanlık destanlarıdır. Onu dikkatle okuyan ve gönülden söyleyen nesiller, millî şuurlarını kazanır ve kim olduklarının farkına varırlar. İs klal Marşı da halkın ve ordunun moral gücünü yükselteceği düşünülerek gündeme ge rilmiş r. Bu nedenle Türkiye Büyük Millet Meclisi Hüküme, Kurtuluş Savaşı nın anlamını, heyecanını koruyacak, millî mücadele ruhunun önemini dile ge recek ve onu yüz yıllara nakşedecek bir İs klâl Marşı yazdırılmasına karar vermiş r. Önce söz(gü e) yarışması düzenlenmiş; gönderilen toplam 724 şiir arasından en iyi yedi şiir seçilerek meclis üyelerine dağı lmış r. Mehmet Âkif Ersoy un Türk Kurtuluş Savaşı nı destanlaş ran İs klâl Marşı, zamanın Millî Eği m Bakanı Hamdullah Suphi Tanrıöver tara ndan meclis kürsüsünde okunduğunda bütün milletvekilleri tara ndan coşku ile ayakta alkışlanmış ve 12 Mart 1921 de millî marş olarak kabul edilmiş r. Beste yarışmasına sadece yirmi dört besteci ka lmış r. İs klal Marşı, yılları arasında Ali Rıfat Çağatay ın birinci seçilen bestesiyle çalınıp söylenmiş ancak Osman Zeki Üngör ün 9 Eylül 1922 de Türk süvarilerinin İzmir e girişinde atların çıkardığı nal seslerindeki ri mden etkilenerek bestelediği ezgi çok beğeni toplayınca Atatürk ün de izniyle 1930 yılından i baren Millî Marş ımız yeni ezgisiyle günümüze ulaşmış r. İs klâl Marşı nın birinci sözlerini söylerken virgül, ikinci sözlerini söylerken ise işaretlerinin bulunduğu yerlerde nefes alınız. 9

10 Mehmet Âkif ERSOY ( ) İstanbul da doğmuştur. Şiirlerinde sürekli millî konuları ve toplumsal gerçekleri dile getirmiştir. Mustafa Kemal önderliğindeki Türk kurtuluş hareketini desteklemiş, daha sonra Burdur milletvekili olarak TBMM ye girmiştir. Ardından Mısır Üniversitesinde Türkçe müderrisliği yapan Mehmet Âkif, şiirlerini Safahat adlı kitapta toplamış, ancak İstiklâl Marşı benim değil milletimindir. diyerek onu Safahat a almamıştır. Osman Zeki ÜNGÖR ( ) İstanbul da doğmuştur. Müzika-i Hümayun u bitirdikten sonra İstanbul Erkek Mektebi ve Müzika-i Hümayunda öğretmenlik yapmıştır. Besteci, orkesra şefi ve keman virtüözüdür. Önce Saray Orkestrasını, ardından Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestrasını (bugünkü Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası) yönetmiştir. Daha sonra Atatürk ün direktifleri ile Musiki Muallim Mektebini kurmuş ve müdürlüğünü yapmıştır. İstiklâl Marşı ndan başka birçok marş ve okul şarkıları bestelemiştir.! İstiklâl Marşı nın Seslendirilmesi UYARI İstiklâl Marşı nı seslendirmeye başlamadan önce aşağıda belirtilen davranışları koro disiplini içinde gerçekleştiriniz. 1. Seslendirmeye başlamadan önce vücudun dik durmasına dikkat ediniz. 2. Sesi ısıtmak için ses sınırlarınızı zorlamadan ses ve nefes alıştırmaları yapınız. 3. İstiklâl Marşı nın sözlerini doğru boğumlayarak söyleyiniz. 4. İstiklâl Marşı nın birim zaman ve birim vuruşlarını tanımlayınız ve tartımını yapınız. 5. İstiklâl Marşı nın ritmik yapısını aksatmadan sözlerin bonasını yapınız. 6. İstiklâl Marşı nın birim zaman ve birim vuruşunu göz önünde bulundurarak solfejini yapınız. 7. İstiklâl Marşı nın ses ve soluk bağlantısına dikkat ederek marş temposunda seslendiriniz. 8. İstiklâl Marşı nın sözlerini anlamına uygun etkili bir biçimde selendirmeye dikkat ediniz. 9. İstiklâl Marşı nı seslendirirken nefes yerlerinin ve sesinizin yüksekliğinin koro üyeleriyle uyumlu olmasına özen gösteriniz. 10. İstiklâl Marşı nın gerektirdiği coşkuyu hisssetmeye ve şef ile uyumlu olmaya dikkat ediniz. 10

11 ÖĞRENME ALANI 1KORODA SES EĞİTİMİ Ünite SES EĞİTİMİ 11

12 ÜNİTE SES EĞİTİMİ Hazırlık Çalışması 1. Diyafram nefesinin önemini açıklayınız. 2. Soprano, alto, tenor ve bas seslerinin register bölgelerini araştırınız, bilgilerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 1 Ses Sistemini Oluşturan Ögeler BİLGİ İnsanda ses; karın, göğüs ve diyafram kaslarının denetim ve desteğiyle oluşur. Akciğerlerden gelen hava, ses tellerinde titreşerek ses dalgalarına dönüşür. Bu ses dalgaları; göğüs, gırtlak, ağız, geniz ve yüzdeki sinüs boşluklarında tınlayarak sesi oluşturur. İnsan ses sistemi, nefesli bir çalgıya benzetilebilir. Bu sistem içerisinde üç temel öge yer almaktadır: 1. Solunum-Üfleyici (Aktivatör) Mekanizma: Sesin oluşumunda gerekli havayı düzenleyen organlardan oluşur. Bunlar; soluk borusu, akciğerler, kaburgalar, diyafram ve karın kaslarıdır. 2. Titreşim Verici (Ses Jeneratörü) Mekanizma: Soluk borusunun (trakea) üstünde, boğaz (farenks) altında yer alan gırtlak (larenks), ses jeneratörü gibi çalışan ve ses tellerinin de içinde bulunduğu kas, kıkırdak ve sinirlerden oluşan organların bütünüdür. Bu mekanizma, sesin üretildiği ilk yerdir. 3. Yankı -Yansıtıcı (Rezonatör) Mekanizma: Ses tellerinin üzerinden başlayıp dudaklar ve burun deliklerine kadar uzanan bölgedir. Sesin kalitesini ve karakteristik özelliklerini ortaya çıkaran organlardan oluşur. Bunlar; göğüs, gırtlak bölgesi, yutak, ağız, alt çene, damak, burun ve sinüslerdir. Kasıklardan dudakların ucuna kadar olan bu bölgedeki hemen tüm organların, sesi oluşturmak için eş güdüm içinde çalışması gerekir. Ses telleri, konuşma ve şarkı söylemede en temel ögedir. Gırtlak bölgesinde bulunan ses telleri, birbirine hızlı hızlı çarpan dudaksı dokular şeklinde gerilip gevşeyerek hareket eden ve ses üretimini sağlayan kıvrımlardır. Aşağıda ses tellerinin susma ve konuşma (fonasyon) anındaki durumu verilmiştir. Ses tellerinin susma anındaki görünümü Ses tellerinin konuşma anındaki görünümü 12

13 Ses üretmeye ve şarkı söylemeye yardımcı olan organların isimlerini aşağıda gösterilen noktalı yerlere yazınız. diyafram, burun, boşluğu, akciğer, gırtlak, ağız, boşluğu, soluk, borusu, ses, telleri

14 2 Solunum Sistemi ve Solunum Türleri BİLGİ Solunum sistemi, akciğerler ve akciğerlere hava taşıyan soluk borusundan meydana gelir. Bu sistemdeki organlar; burun, ağız, yutak, gırtlak, soluk borusu bronşlar, alveol, akciğerler ve diyaframdır. Solunum, karmaşık bir fizyolojik süreçtir. Solunum sistemi, yaşam için gerekli oksijeni sağladığı gibi bu sistem ile doğrudan bağlantılı olan ses üretimi için de gerekli enerjiyi sağlar. Konuşmada ve şarkı söylemede solunum organlarının önemli bir yeri vardır; çünkü doğru ve güzel ses, ses ve solunum organlarının diyaframla koordineli çalışması sonucunda oluşur. Diyafram, göğüs ve karın boşluğunu birbirinden ayırır ve kubbe şeklindedir. Bütün göğüs tabanına yatay olarak yayılan diyafram, nefes almayı sağlayan kastır. Diyafram İskelet içinde diyaframın yeri 1. Aşağıdaki davranışları sırayla uygulayınız. Sandalyenin ucuna oturunuz. Eğilip ayak bileklerinizi kavrayınız. Bu pozisyonda burnunuzdan nefes alınız. Vücudunuzun hangi bölgelerinde hareketlenme olduğunu belirtiniz. 14

15 2. Burnunuzdan nefes alınız. Nefesinizi beş saniye tutup on saniye boyunca üfleyerek kontrollü bir şekilde boşaltınız. Bu etkinliğin sonucunda solunumun iki aşamada oluştuğunu gözlemleyebiliriz. Birinci aşama, soluk alma; ikinci aşama, soluk vermedir. Soluk alma sırasında göğüs boşluğu, diyaframın aşağıya doğru hareketi ile genişler ve havanın burun, ağız, gırtlak, soluk borusu ve akciğerlerden geçerek burada bulunan küçük keseciklere (alveollere) kadar ulaşmasını sağlar. Soluk verme sırasında ise alt karın kaslarının kasılmasıyla oluşan karın içi basınç, diyaframı yavaş yavaş ve kontrollü bir şekilde yukarıya doğru iter. 3. Aşağıdaki resimlerde diyaframın aldığı pozisyona dikkat ederek soluk alıp verme aşamalarını yazınız

16 4. Soluk alıp vermeyi sağlayan solunum organları aşağıda verilmiştir. Bu organların şarkı söylemedeki işlevlerini karşılarına yazınız. Başlıca Solunum Organları İşlevi Burun Gırtlak Soluk Borusu Akciğer Diyafram 5. BİLGİ Organizmanın oksijene en az ihtiyaç duyduğu uyku durumunda ya da rahatlama, gevşeme hâllerinde çok az miktarda hava alınır ve verilir. Bu işlem sırasında göğüs kafesinin üst kısmında hafif bir hareket görünür. Bu solunum türü doğal solunum olarak adlandırılmaktadır. Konuşma durumunda, sesin duyulabilir şiddette çıkması ve uzun cümlelerin kesintisiz söylenebilmesi için doğal solunumdan daha çok hava gerekir. İşlem sırasında göğüs kafesinin alt tarafında da bir hareketlenme görülür. Bu solunum türü konuşma solunumu olarak adlandırılmaktadır. Şarkı söyleme sırasında, müzikal dinamiklerin doğru yansıtılabilmesi için akciğer kapasitesinin büyük bölümünün solunumda kullanılması gerekir. İşlem sırasında diyafram kası düzleşerek göğüs boşluğunun hacmini artırır; göğüs kafesinin alt tarafında ve karın bölgesinde bir hareketlenme görülür. Bu solunum türü şarkı solunumu olarak adlandırılmaktadır. Konuşurken, şarkı söylerken ve doğal durumda kullandığınız solunum türlerini uygulayıp gözlemlerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 16

17 6. Aşağıdaki tabloyu inceleyerek solunum türlerinin görevlerini yazınız. Bu solunum türlerini nefesinizi denetleyerek uygulayınız. Solunum Türleri Anatomik Yapıları Görevleri 1 Doğal Solunum Göğüs kafesinin üst kısmı 2 Konuşma solunumu Göğüs kafesinin üst ve alt kısmı 3 Şarkı solunumu Başlıca solunum organları BİLGİ Sesin doğru ve temiz üretilebilmesi için fiziksel ve zihinsel gerginliğin de giderilmesi gerekmektedir. Gevşeme çalışmaları, fiziksel ve zihinsel bir rahatlama sağlayarak ses üretim sürecinde; gırtlağın, çenenin ve dilin daha işlevsel kullanılmasına zemin hazırlamaktadır. Nefes-ses alıştırmalarına ve şarkı söylemeye başlamadan önce, vücudun doğru pozisyonu alması gerekir. Vücudun rahat, dengeli ve dik durması, nefesin doğru kullanılması için de gereklidir. Bu, aynı zamanda koroda doğru, güzel ve homojen ses üretimi için kazanılması gereken temel davranışlardan biridir. 7. Aşağıdaki koro çizimlerinden hangisinin şarkı söylemeye uygun duruş olduğunu belirtiniz. a) b) 17

18 ! UYARI Nefes basıncının düşmemesine dikkat ediniz. Koro ile uyum içinde olmaya, beraber başlayıp beraber bitirmeye özen gösteriniz. Nefesinizi verirken iki elinizi belinize koyarak diyaframınızı kontrol ediniz Yüz kaslarını gevşetme, boyun ve omuz esnetme, kol ve beden esnetme, omuz çevirme, bacak kaslarını gevşetme, dil ve çeneye serbestlik kazandırma gibi gevşeme çalışmalarını yapınız. Burnunuzdan derin bir nefes alınız. Almış olduğunuz havayı 3 saniye içinizde tutup 5 saniyede dişlerinizin arasından tıslayarak veriniz. Burnunuzdan çabuk ve rahat nefes alınız. Almış olduğunuz havayı 5 saniye içinizde tutunuz. F konsonu ile üfleyerek 10 saniyede veriniz. Aynı alışmayı s konsonu ile tekrarlayınız. 11. BİLGİ Eserlerde, müzikal cümleleme ve seslendirme yapabilmenin temelini oluşturması açısından soluk basıncının farklı dinamiklere göre dengeli kullanılması ve uzun cümlelemeler için gerekli olan solunumu denetleme ve geliştirmeye yönelik alıştırmaların düzenli olarak her ders yapılması gerekmektedir. Aşağıdaki alıştırmaları nefesinizi ve diyaframınızı kontrol ederek yapınız. Nefes Alıştırmaları 1. Alıştırma: Alınan nefesi, birden kuvvetlenen (sforzando) soluk şeklinde, düzenli ve değişik sayılarda soluk basıncını artırarak s ve f konsonları ile boşaltınız (Bitirişte nefes basınçla boşaltılmalıdır.). 18

19 2. Alıştırma: Alınan nefesi, kuvvetliden hafife doğru uzun ve legato olarak s ve f konsonları ile boşaltınız. 3. Alıştırma: Alınan nefesi, hafiften kuvvetliye doğru uzun ve bağlı olarak s ve f konsonları ile boşaltınız (Bitirişte nefes basınçla boşaltılmalıdır.). 4. Alıştırma: Alınan nefesi kademeli ve eşit olarak giderek çoğalan (crescendo) ve azalan (decrescendo), kesik kesik (staccato) nefesler şeklinde s ve f konsonları ile yapınız. 5. Alıştırma: Alınan nefesi giderek çoğalan ve azalan uzun ve bağlı nefes şeklinde s ve f konsonları ile yapınız. 19

20 6. Alıştırma: Aşağıdaki alıştırmaları önce elle ritmini vurarak daha sonra s ve f konsonları ile nefesinizle yapınız. 7. Alıştırma: Aşağıdaki eseri; ritmine, nefes yerlerine ve sözlerin anlaşılır olmasına dikkat ederek seslendiriniz. UZUN İNCE BİR YOLDATIM Türkü Yöresi: Sivas Aşık Veysel ŞATIROĞLU â G Dünyaya geldiğim anda Yürüdüm aynı zamanda İki kapılı bir handa Gidiyorum gündüz gece Şaşar Veysel iş bu hâle Kâh ağlaya kâh güle Yetişmek için menzile Gidiyorum gündüz gece 20

21 BİLGİ Üretilen sesin anlamlı sözlere dönüşebilmesi için sesin artiküle edilmesi gerekmektedir. Artikülasyonda dil, dişler, sert ve yumuşak damak, dudaklar görev almaktadır. Vokal ve konsonlar bu organların biçim veya hacim değiştirmesiyle oluşturulmaktadır. Konuşma ve şarkı söylemede kullanılan dilin açık ve anlaşılır olması gerekmektedir. Açıklık ve anlaşılırlık; sesli-sessiz harflerin doğru boğumlanması (artikülasyon), doğru söyleyişle (telaffuz), anlamına uygun olarak doğru tonlanma ve vurgulanmasıyla gerçekleşmektedir. Korolarda yapılan ses eğitiminin içeriğinde de dilin anlaşılırlığı, sesli ve sessiz harflerin iyi boğumlanması, doğru vurgu ve tonlama ile Türkçenin ses (fonetik) yapısına uygun seslerin üretilmesine yönelik çalışmalar bulunmaktadır. Tınıyı etkileyen önemli faktörlerden biri olan konuşma sırasında sesi iyi yansıtan (sonore) sessizler ve doğuşkanlar yönünden zengin sesliler bilinçli kullanılarak koro tınısı zenginleştirilmeli ve söz ögesi de anlaşılır hâle getirilmelidir. Koroda yapılan ses eğitiminde alıştırmalar yoluyla kazandırılacak olan bu davranışlar ana dilimizin doğru, güzel ve etkili konuşulmasına yardımcı olması açısından da önem taşımaktadır. Aşağıdaki sesli ve sessiz harfleri çene, dil ve dudaklarınızı rahat bırakıp sesin nefesle bağlantısını denetleyerek konuşma sesinizle tek nefeste okuyunuz. A D İ N O S B U Aşağıdaki metni doğru artiküle ederek okuyunuz. 14. Hepimizin isteği odur ki bu ülkenin yurttaşları, ellerinde örnekleriyle tarımın, tecimin, sanatın, çalışmanın, yaşamının bir temsilcisi olsun. Ve artık bu ülke böyle yoksul görünen ve hor görülen değil; zenginlikle parıldayan bir yurt, bir varlıklar ve çalışkanlar yurdu olsun Atatürk ün Söylevleri (İzmir İktisat Kongresini açış söylevinden, ) Aşağıdaki alıştırma tek bir ses üzerinde verilmiştir. Bu alıştırmayı; ağzı yeteri kadar açarak çeneyi, gırtlağı ve dili sıkmadan sesi mümkün olduğunca sabit tutarak seslendiriniz.! UYARI Diyafram nefesinizi denetleyerek tek nefeste söyleyiniz. Vokallerin açık ve anlaşılır olmasına dikkat ediniz. 21

22 3 Dil ve Konuşma 1. BİLGİ Kültürün temel ögesi olan dil; insanları birbirine yaklaştıran, aralarında iletişimi sağlayan en güçlü araçtır. Farklı dillerdeki eserleri dinleyerek dilin müziğe, müziğin dile etkilerini arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. BİLGİ Sözlü müzikte temel öge dildir. Toplumun gelenek ve göreneklerine göre değişik özellikler gösteren dil, müzik içinde zengin bir tını özelliği oluşturur. Dil ve müzik çok önemli iki iletişim aracıdır. Besteciler, yapıtlarını oluştururken o dilden ve sözcüklerin müzikalitesinden yararlanırlar. Kullanılan dilin tüm ayrıntılarıyla bilinmesi, sözlü bir müzik eserinin en iyi şekilde yorumlanması için gereklidir. Özellikle sözlü müzik (vokal müzik) dilin anlatım gücünden büyük ölçüde yararlanır. Ses eğitimini doğrudan ilgilendiren konuşma dili, harfleri seslendirerek heceleri, sözcükleri ve tümceleri oluşturur. Ses ve konuşmanın temelinde vokal (sesli) ve konsonlar (sessizler) önemli yer tutar. Vokallerin oluşumu esnasında ses yolu tamamen açıktır, gelen hava ve ses akımı rahat bir şekilde dışarı çıkar. Ses yolunun açıklık derecesi, vokale göre değişir. Çenenin az veya çok açılması, dilin yükselip alçalması ve dudakların yuvarlanıp düzleşmesi ile bu değişiklik elde edilir. Vokallerin oluşumları sırasında oluşma noktalarına göre dilin aldığı pozisyon hiçbir zaman ses yolunu kapatmaz. Aşağıdaki tablodan oluşumlarına göre vokal türlerini ve alt vokal türlerini inceleyerek vokalleri yazınız. Vokal Türleri Alt Vokal Türleri Vokaller 1. Oluşum noktasına göre (dilin geriye ve ileriye çekilmiş durumunda çıkan vokaller) Kalın vokaller İnce vokaller 2. Açıklık ve kapalılık derecesine göre (alt çene düşük, az düşük; ağız boşluğu geniş ve darken çıkan vokaller) Geniş vokaller Dar vokaller 3. Oluşumları sırasında dudakların aldığı pozisyona göre (dudakların düz-yuvarlak ve yayvan-büzülmüş durumunda çıkan vokaller) Düz vokaller Yuvarlak vokaller BİLGİ Vokaller dışında kalan diğer seslere konson denir. Konsonlar, gırtlağın sonundan başlayarak dudaklara kadar ağız boşluğunun çeşitli noktalarında oluşur. Konsonların oluşumunda hava ve ses akımı; ses yolunda belirli bir darlık veya gergin bir kapanmayla kesintiye uğrar. Konsonların bir bölümü sert, bir bölümü yumuşaktır. 22

23 3. Aşağıdaki tabloda verilen konson ve alt konson türlerini ayrıntılı bir şekilde inceleyiniz. Bu konsonları seslendirerek oluştukları yerleri hissetmeye çalışınız. Konsonların Türleri Konsonların Alt Türleri Konsonlar Ses ögesine göre konsonlar Oluşum noktalarına göre konsonlar Temas derecesi bakımından konsonlar Yumuşak (sessiz) konsonlar Sert sessiz konsonlar Dudak konsonları Diş-dudak konsonları Diş konsonları Damak-diş konsonları Ön damak konsonları Arka damak konsonları Gırtlak konsonları Temas derecesi tam olan konsonlar Oluşumlarında hava için dar bir geçit bulunan konsonlar Oluşumlarında hava için geniş bir geçit bulunan konsonlar b, c,d,g,ğ,j,l,m,n,r,v,y,z ç,f,h,k,p,s,ş,t b,p,m f,v d,t,n,s,z c,ç,j,ş g,k,l,r,y ğ,k h b,c,ç,d,g,ğ,k,p,t f,ğ,h,j,s,ş,v,z l,m,n,r,y 4 Ses Türleri BİLGİ İnsan sesi, temel olarak incelik ve kalınlığa göre sınıflandırılır. Buna göre ses, öncelikle kadın ve erkek sesi olarak ikiye ayrılır. Kadın ve erkek sesleri de kendi içinde; sahip olduğu ses genişliği, özelliği ve rengine göre ayrı ayrı ses gruplarına ayrılır. İnsan Sesleri Kadın Sesleri Erkek Sesleri Soprano Mezzosoprano Alto Tenor Bariton Bas Ergenlik çağına kadar kız ve erkek tüm çocuk sesleri, kadın sesleriyle benzer özelliklere sahiptir. Bu sesler, tınısı ve gürlüğü farklı olsa da yükseklik bakımından yaklaşık olarak birbirinin aynıdır. Çocuk sesleri; yalın, düz ve parlaktır. Ergenlikle birlikte sesler değişime uğrayarak volüm (gürlük) ve renk kazanır, erkek sesleri bir oktav kalınlaşır. Soprano, alto, tenor ve bas ses grubuna giren sanatçıların CD lerini dinleyerek ses grupları arasındaki farklılıkları belirtiniz. 23

24 5 Entonasyon, Rezonans ve Registre BİLGİ Entonasyon, müzikte birbiriyle bağlantılı iki anlamda kullanılmaktadır: 1. Üretilen sesin frekansının, seslendirilen eserin dizisindeki ses frekanslarına uygunluğu; ses perdesinin doğruluğu. 2. Sesin doğru perdede üretilmesinden sonra müzikal ifadenin gerektirdiği renk, tını ve hareket ögelerinin vurgulanması; müziğin karakterinin ortaya konması. İnsan sesi ile müzik yapılırken entonasyonun doğru olması, ses tekniği çalışmalarının doğru yapılmasına ve doğru ses üretme alışkanlığının yerleşmiş olmasına bağlıdır. Doğru ses üretimi, temel olarak gırtlak içi kaslarının etkin katılımının artırılması ile sağlanmaktadır. Nefes basıncının ayarlanması, ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ham sesin, rezonans bölgeleri olan boğaz, ağız ve burun boşluğunda güçlenerek tını ve renk kazanması, bu sürecin temel ögeleridir. Doğru teknik kullanılmadan oluşturulan sesin rezonans boşluklarında aynı tını ve renk özellikleriyle (karakterle) uzun süre üretilebilmesi, ses telleri üzerinde oluşan aşırı basınç ve gerginlik sebebiyle mümkün olmamaktadır. Rezonans karakterinin değişmesi entonasyonun da değişmesi anlamına gelmektedir ki bu durum, müzikal ifadenin yetersizliği ile sonuçlanmaktadır. Rezonans karakterinin, ses aralığının tümünde bozulmaksızın sürdürülebilmesi gerekmektedir. Ses tellerinin titreşen bölümlerinin değişmesi olarak kabaca tanımlayabileceğimiz registre-register (rejıstır) geçişlerinde de entonasyon bozulması olabilmektedir. Registre geçişlerine yönelik ayrı çalışmaların yapılması bu sorunun çözümünde önemli rol oynayacaktır. Register Registre Bölgeleri A = la B = si C = do D = re E = mi F = fa G = sol Orta Do birinci Birinci register registre ikinci İkinci register registre üçüncü Üçüncü register registre A F F F F B F E E E E A A B C F F B D GA C D G 24

25 Üretilecek sesin frekansına bağlı olarak ses tellerinin tümünün veya belirli bölümlerinin titreşmesiyle oluşan, farklı tınıları kapsayan ses aralıklarına registre denir. Registreler arası geçişlerde ses tınısı değişebilir. Bu geçiş yerlerinin kaynaştırılıp bir bütün registre hâline gelebilmesi için ses eğitimine ihtiyaç vardır. Eğitilmemiş seslerde register geçişi çok belirginken eğitilmiş seslerde registrelerin geçişleri hissedilmez. Üç registre bölgesi vardır: 1. Göğüs Registre-Alt Registre 2. Orta Registre-Karışık Registre 3. Kafa Registre-Üst Registre Bas sesler, ses alanlarının büyük bir bölümünde göğüs sesini kullanır ancak çok tizlerde kafa sesine başvurur. Erkek seslerinde, kafa registreinin hafif gürlükte kullanılmasıyla elde edilen bir registre daha vardır. Kadın sesi karakterindeki bu sese yanlış ses veya yalancı ses anlamında falsetto denir. Tenor seslerde fa diyez, göğüs registreinden kafa registresina geçiş sesidir. Baritonlar, karakter bakımından bas grubuna daha yakındır. Sopranolar daha çok kafa sesini, altolar göğüs sesini, mezzosopranolar ise her üç registreyi de kullanır. Soprano Alto Tenor Bas 1. Do sesinden başlayarak -yo hecesiyle mi sesine kadar çıkınız. Sesinizin tınısında oluşan değişiklikleri hissetmeye çalışınız. Sesinizin hangi aralıklarda tını değişikliğine uğradığını arkadaşlarınızla paylaşınız. 25

26 2. Aşağıdaki şekil üzerinde gösterilen artikülasyon, rezonans ve solunum bölgelerinde görev alan organların isimlerini noktalı yerlere yazınız. Rezonans Artikülasyon Fonasyon (ses telleri - larenks) Gırtlak (larenks) Soluk Borusu (trakea) Omurga Solunum Akciğerler Diyafram 26

27 6 Ses Üretme ve Yayma Çalışmaları BİLGİ Müzikal dinamikleri içeren sesin üretilmesi süreci, üzerinde özenle çalışılması gereken birtakım ögelerden oluşmaktadır. Bu ögeler dikkate alınmaksızın yapılan ses üretme çalışmaları, ses tellerinin zorlanarak titreşmesine ve ses teli dokusunun zarar görmesine sebep olabilmektedir. Ses tellerinin titreşmesi, nefes basıncıyla mümkün olmaktadır. Nefes, sesi oluşturmak ve şarkı söylemek için gereken enerjiyi sağlar ancak bu enerjinin kontrollü kullanılması gerekmektedir. Nefes ve ses dengesinin kurulması, bu enerjinin kontrollü kullanılabilmesi için gereklidir. Ses eğitimi çalışmalarında öncelikle nefes ve ses dengesinin kurulması hedeflenmektedir. Sesin, rezonans bölgeleri kullanılarak icra edilecek müziğin türüne uygun olacak tınıda üretilebilmesi ancak nefes ve ses bağlantısının dengeli kurulmuş olması ile mümkündür. Rezonans bölgeleri tınılı ve güzel ses üretmede en önemli etkendir. Farklı müzik türlerine göre farklı nitelikte ses üretilmesi gerekmektedir bu da rezonans bölgelerinin farklı biçim ve hacimde kullanılması yoluyla sağlanmalıdır. Geleneksel Türk müziğinde üretilen sesler; tür, bölge, dil ve ağız özelliklerine göre farklılıklar göstermektedir. Halk müziğinde yörelere göre farklı sesler ve söyleme biçimleri tercih edilmektedir. Sanat müziği ise geleneksel olarak usta-çırak ilişkisi içerisinde meşk ederek makam, şarkı ve üslup öğretmeye dayalı bir süreçtir. Buradan da anlaşılacağı gibi geleneksel Türk müziği içerisinde ses eğitimi alanında uzmanlaşma olmamıştır. Bu nedenle geleneksel Türk müziği korosu derslerinde seslendirilecek eserler, özgün nitelikleri de göz önünde bulundurularak bu kitapta açıklanmış olan ses eğitimi yaklaşımı esaslarına uygun bir biçimde seslendirilmelidir. Ses organlarının fizyolojik durumu ve çalışma biçimleri her zaman göz önünde bulundurulmalı, koruyucu davranışlara özen gösterilmelidir.! UYARI Ses telleri üzerindeki baskıyı artırarak ve ses teli hareketini kısıtlayarak ses üretmeye çalışmak, ses tellerinde kalıcı hasarlar oluşmasına sebep olabilir.!! UYARI Bu etkinliği gerçekleştirirken öncelikle doğru duruşu sağlayarak seslendirme sırasında ses-soluk bağlantısına dikkat ediniz. Sesi üretirken ve vokalleri oluştururken rezonans bölgelerini hissetmeye çalışınız. UYARI Alıştırmalarda ağız yeteri kadar açılmalı, çene ve dil rahat bırakılmalıdır. Nefes, alıştırmaların sonuna kadar doğru ve düzenli bir şekilde boşaltılmalıdır. Alıştırmalar kromatik iniş ve çıkışlar şeklinde, ses gruplarıyla ayrı ayrı ve koronun ortak ses aralığı dikkate alınarak birlikte yapılmalıdır. 27

28 1. Ürettiğimiz sesin uygun rezonans bölgelerinde renk ve tını kazanabilmesi için aşağıda yer alan ses ısıtma alıştırmalarını yapınız. 1. Alıştırma 1. Alıştırma 1. Alıştırma Alıştırma 2. Alıştırma 2. Alıştırma 2. Alıştırma 3. Alıştırma 3. Alıştırma 3. Alıştırma 3. Alıştırma 4. Alıştırma 4. Alıştırma 4. Alıştırma 4. Alıştırma 2. Ürettiğimiz sesin uygun rezonans bölgelerinde renk ve tını kazanabilmesi için aşağıda yer alan ses ısıtma alıştırmalarını kapalı ağızla hın, hım konsonlarını kullanarak seslendiriniz. 28

29 3. Aşağıdaki alıştırmayı sesin tınısını rezonans bölgelerinizde hissederek seslendiriniz.! UYARI Registre geçişlerinde sesin renk ve tınısında değişme olmamalıdır. 4. Rahat çıkarabildiğiniz bir tiz sesten başlayarak inebileceğiniz en kalın sese kadar a vokaliyle glissando yapınız. 5. Aşağıda verilen glissando alıştırmalarını geçiş sürelerini geniş tutarak yapınız. 6. Aşağıdaki alıştırmayı dil, diş ve dudak trili ile yapınız. 29

30 7. Aşağıdaki alıştırmaları registre geçişlerinde tını ve renk değişimi olmaksızın yapınız.! UYARI Alıştırmalar kromatik iniş ve çıkışlar şeklinde ses gruplarına ayrı ayrı ve koronun ortak ses aralığı dikkate alınarak birlikte yapılmalıdır. Ağız yeteri kadar açılmalı, dil ve çene rahat bırakılmalıdır. 30

31 7 Koro Disiplini BİLGİ Koro disiplini; derse devam etme, toplu söyleme kurallarına kesinlikle uyma, ders içi konsantrasyonu kaybetmeme, şefi takip etme gibi çeşitli unsurları içermektedir. Koronun aynı şeyleri, aynı zamanda düşünmesi ve yapması gereğinden hareketle koro disiplini kavramının koro üyelerince özümsenmesi ve benimsenmesi bir zaruret olarak ortadadır. 1. Koro disiplininin yeterince anlaşılmadığı ve uygulanmadığı bir koroda ortaya çıkabilecek sorunların neler olabileceğini tartışınız. 2. BİLGİ Koro üyelerinin, yöneticinin tüm hareket, jest ve mimiklerini izlemesi ve onunla tam bir ilişki kurmasının yanında birlikte müzik yaptığı arkadaşlarını da dinlemesi, gözlemlemesi ve etkinlik boyunca toplulukla uyum içinde olması gerekir. Koro üyelerinin her birinin varlığı, koro için çok önemlidir. Koro üyeleri korolarına sahip çıkarak koro başarısını artırma konusunda sorumluluk taşımalıdır. Bu sorumluluk bilincinin kazanılması, devam-devamsızlık sorununun çözümüne de yardımcı olacaktır. Koro üyelerinin koro şefi ile uyumu sizce neden önemlidir? Anlatınız. 8 Ses Sağlığı ve Sesin Korunması 1. Sesinizle ilgili yaşadığınız bir problem varsa anlatınız. BİLGİ Ergenlik döneminde, vücudumuzda ve sesimizde değişiklikler meydana gelir. Değişiklik ve gelişmeleri içeren bu sürece mutasyon dönemi denir. Mutasyon döneminde, gırtlağın yapısında değişiklik olur; ses telleri tam olarak kapanmaz. Mutasyon döneminde oluşan bu değişimler, cinsiyet karakterinin belirleyicilerinden biri olan sesin de değişmesine yol açar. Bu değişiklik, sesin erişkin erkek ve kadın kimliği kazanmasını sağlar. 31

32 Mutasyon döneminde seste kontrol kaybı, kısıklık gibi sıkıntılarla karşılaşılabilir; konuşurken ve şarkı söylerken sesin bilinçsiz kullanılması, ses tellerinde büyük hasarlara yol açabilir. Hassas ve geçici olan bu dönemde doğru ses üretmeye yönelik davranışların kazanılması gerekir.! UYARI Herhangi bir ses problemi yaşandığında mutlaka bir uzman hekime danışılmalıdır. BİLGİ Ses sağlığı ve sesin korunması ile ilgili üç önemli öge vardır: a. Beden Sağlığı Ses sağlığı, beden sağlığı ile bağlantılı olduğundan dinlenmeye, düzenli uyumaya ve sağlıklı beslenmeye dikkat edilmelidir. b. Ruh Sağlığı Sesiyle müzik yapanlar için ruh sağlığı da beden sağlığı kadar önelidir. Beden ve ruh sağlığı yerinde olan bireyler, koro çalışmalarında daha başarılı olur. Heyecanlanma, endişe, korku vb. durumlar bireyin ruhsal ve bedensel sağlığını olumsuz yönde etkiler. Şarkı söylemeyi meslek edinmiş kişiler, düzenli bir yaşam biçimi seçmelidir. Kişinin müzik yaşamı boyunca doğru ve güzel şarkı söyleyebilmesi, bütün olarak ses mekanizmasını doğru kullanmasına bağlıdır. Ses tekniği çalışmaları, mevcut yanlışların düzeltilmesi ve doğru alışkanlıklar kazandırılması açısından gereklidir. Koro çalışmaları yapılırken ses bütünlüğünün sağlanması ve müzik yapma yeteneğinin gelişmesinde koro üyelerinin birbirleriyle iyi ilişkiler içinde olması önemlidir. Koro şefinin yaklaşımları da çok önemlidir. Birleştirici, ayrım gözetmeyen, topluluğun sorunlarıyla ilgilenerek çözüm üreten, çeşitli motivasyonlarla koroyu çalışmaya yönlendiren şefler, koro üyelerinin ruh sağlığını önemsemekle ses sağlığını da korumuş olurlar. c. Teknik Çalışmalar Kişinin müzik yaşamı boyunca doğru ve güzel şarkı söyleyebilmesi, bütün olarak ses mekanizmasını doğru kullanmasına bağlıdır. Sesin eğitiminde uygulanan sesin kullanım tekniği çalışmaları, mevcut yanlışların düzeltilmesi ve doğru alışkanlıklar kazandırılması açısından gereklidir. 2. Ses sağlığımızı bozan etkenleri saptayarak bunların etkilerini ve bu konuda alınması gereken önlemleri ve konuyla ilgili farklı önerilerinizi tablodaki boşluklara yazınız. 32

33 Dış Etkenler Etkileri Alınacak Önlemler Dış Etkenler Etkileri Alınacak Önlemler Sigara kullanımı ve alkollü içecekler Sigara kullanımı ve ve alkollü alkollü içecekler içecekler Mevsim geçişlerindeki ısı farklılığı Mevsim geçişlerindeki ısı farklılığı Acılı besinler Çok soğuk veya sıcak içecekler Tozlu ve kirli hava 33

34 Tozlu ve kirli hava Aşırı ve düzensiz yemek yeme Uykusuzluk Gürültülü ortamlarda bulunma Hastalık durumları Hastalık durumları 34

35 3. 4. Koro çalışmalarında bireysel problemlerin gruba yansıtılması, başarıyı nasıl etkiler? Paylaşınız. Aşağıdaki tabloda sesimizin yanlış kullanımına örnek olabilecek davranışlar verilmiştir. Bu davranışların doğurabileceği sonuçlarla ilgili düşüncelerinizi tablodaki ilgili bölüme yazınız. Sesin Yanlış Kullanımı Doğabilecek Sonuçları Aşırı hafif veya kuvvetli sesle konuşmak Sesin doğal tonunu kullanmamak Şarkı söylerken ses sınırlarını zorlamak Sürekli bağırarak konuşmak Ses kapasitesini zorlayacak eserler çalışmak Hasta iken sesini fazla kullanmak 5. Sesin yanlış kullanımının doğurabileceği sonuçlardan yola çıkarak doğru kullanıma örnek olabilecek davranışları aşağıda ayrılan bölüme yazınız. 35

36 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI Aşağıdaki soruları yanıtlayınız. 1. Aşağıdakilerden hangisi ses üretmede görev alan organlardan biri değildir? A) Diyafram B) Gırtlak C) Akciğer D) Soluk borusu E) Dalak 2. Aşağıdakilerden hangisi sesin oluşumunda titreşim verici (ses jenaratörü) mekanizmanın görevidir? A) Oksijen sağlar. B) Kasları çalıştırır. C) Kaburgaları çalıştırır. D) Sesi üretir. E) Solunumu oluşturur. 3. Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ham sesin; boğaz, ağız ve burun boşluğunda güçlenerek tını ve renk kazanması hangi sürecin temel ögeleridir? A) Solunum B) Rezonans C) Artikülasyon D) Fonasyon E) Entonasyon 4. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde kalın ve ince vokaller birlikte verilmiştir? A) a, u, ö, e / e, i, ö, ü B) e, i, ö,u / a, o, u, i C) e, i, o, ö / e, i, ö, ü D) a, ı, o, u / e, i, ö, ü E) a, ı, o, u / e, i, ö, u 5. Mutasyon döneminde sesimizde ne gibi değişiklikler meydana gelir?

37 6. Yankı yansıtıcı (rezonatör) mekanizmayı oluşturan organların ses üretimindeki görevleri nelerdir? Aşağıdaki ifadelerde yargı doğru ise cümlenin başına (D) yanlış ise (Y) yazınız. ( ) Konuşma ve şarkı söylemede kullanılan dilin açık ve anlaşılır olması gerekir. ( ) Artikülasyonda diyafram, gırtlak, akciğerler görev alır. ( ) Sesin doğru ve temiz üretilebilmesi için fiziksel gerginliğin giderilmesi gerekir. ( ) Şarkı söylemeye başlamadan önce yalnızca ses açma egzersizleri yapılmalıdır. ( ) Doğru ses üretimi temel olarak yalnızca solunum organlarının etkin katılımının artırılması ile sağlanır. ( ) Koroda şarkı söylerken çevremizdeki koristleri de dinlemeliyiz. ( ) Koroda şarkı söylerken sesimizi koronun tınısına uyacak biçimde çıkarmalıyız. ( ) Koroda seslendirdiğimiz şarkıların nefes yerlerine dikkat etmek gerekmez. ( ) Koroda seslendirdiğimiz şarkıların sözlerinin doğru telaffuz edilmesi gerekir. ( ) Kadın seslerinin en kalın olanı bas olarak adlandırılır. ( ) Mezzosoprano en ince kadın sesidir. ( ) Erkek seslerinin en ince olanı tenor olarak adlandırılır. ( ) İyi uyumalı ve sağlıklı beslenmeliyiz. ( ) Gürültülü ortamlarda bulunmalıyız. ( ) Sigara kullanmamalıyız. ( ) Bağırarak veya fısıltı ile konuşmalıyız. ( ) Soğuk ve sıcak içecekler içmemeliyiz. ( ) Alkol kullanmamalıyız. 8. Aşağıdaki ses türleri ile bunların açıklamalarını eşleştiriniz. Ses Türleri Tenor Soprano Bas Alto Açıklaması En kalın kadın sesi En ince erkek sesi En ince kadın sesi En kalın erkek sesi 37

38 9. Aşağıdaki noktalı yerlere rezonans bölgelerinin isimlerini yazınız. (burun boşluğu, dil, gırtlak, sinüs boşlukları, dudaklar, damak, çene) Bu Ünitede Öğrendiklerim Kontrol Listesi Koroda şarkı söylemeye dönük davranışlarınızı değerlendirmek amacıyla aşağıdaki kontrol listesini öğretmeninizle doldurunuz. Gerçekleştirdiğiniz davranışlarınız için gerçekleşti, gerçekleştiremediğiniz davranışlarınız için gerçekleşmedi kısmını işaretleyiniz. Sıra Gözlenecek Davranışlar Gerçekleşti Gerçekleşmedi 1 Sandalyede oturuşu uygundur. 2 Ayakta duruşu uygundur. 3 Yanındakini dinler. 4 Nefesini kontrol eder. 5 Koro homojenitesine uygun ses üretir. 6 Şefin komutuna uygun davranır. Puanlamada gerçekleşen her davranışa 16,6 puan verilir. Tüm davranışlar gerçekleştiğinde 100 puan verilir. 38

39 2 ÖĞRENME ALANI TÜRK MÜZİĞİ MAKAMLARI VE TÜRK MÜZİĞİ MAKAMLARINDA SES EĞİTİMİ Üniteler RAST MAKAMI RAST MAKAMINDA ESER SESLENDİRME HÜSEYNİ MAKAMI HÜSEYNİ MAKAMI ESER SESLENDİRME KÜRDİ MAKAMI KÜRDİ MAKAMI ESER SESLENDİRME 39

40 1 ÜNİTE RAST MAKAMI Hazırlık Çalışması 1. Türk müziği makamları ve eserleri hakkında değişik kaynaklardan edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Makamsal eserlerin işitsel olarak Batı müziğinden farklılıklarını arkadaşlarınızla paylaşınız. 1 Türk Müziği Makamlarının Genel Özellikleri BİLGİ Türk müziğindeki makam dizileri; dörtlü ve beşlilerin birbirine eklenmesiyle meydana gelir. Makam, dizi seslerinin belli seyir özellikleri içinde kullanılmasıyla oluşur. Bu dizileri oluşturan seslerin her birinin karakteristik özelliği vardır. Karar, güçlü, asma karar perdeleri ve seyir karakterleri makamı oluşturan önemli ögelerdir. Makamlar seyir bakımından; çıkıcı, inici ve inici-çıkıcı olmak üzere üç şekilde kullanılır. Türk müziğinde tam ses aralığı dokuz parçaya bölünmüştür. Bu parçaların her birine koma adı verilir. Komalar birleşerek aralıkları oluşturur. Bir büyük ikili aralık içerisinde dokuz koma vardır, fakat hepsi kullanılmaz. Mi-fa ve si-do aralıkları ise dört koma kabul edilmiştir. Tam aralıklar tanini (büyük ikili), yarım aralıklar bakiye (küçük ikili) olarak adlandırılır. Kullanılan aralıklardan bazıları şunlardır: Büyük İkili (Tanini) Do Re 40

41 Türk müziğine özgü aralıkların her birinin ismi ve harflerle gösterilen sembollerinin koma değerlerinden bazıları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Aralığın Adı Koma Değeri Diyezi Bemolü Simgesi Koma veya Fazla Bakiye Küçük Mücennep Büyük Mücennep Tanini 1. Aşağıda verilen aralıkların Türk müziğindeki karşılıklarını ve kaç koma olduklarını yazınız. 2. Aşağıdaki çargâh dizisinde geçen tam ve yarım aralıkların Türk müziğindeki karşılıklarını yazınız. Türk müziğinde her perdenin kendine özgü bir ismi vardır. Bu perde isimlerinin bazıları aşağıda gösterilmiştir. Â Â Â Â 41

42 BİLGİ Türk müziği makamları farklı kaynaklarda iki şekilde tanımlanmaktadır. Geleneksel anlatımda ilgili makamın başlangıç sesi, ikincil durak perdesi, değiştirici işaretleri ve seyir özellikleri açıklanmaktadır. Yakın dönemde ise makamların dizisel bir anlayışla ele alınarak dörtlü ve beşlilerin birleşimiyle açıklanması yönünde çalışmalar yapıldığı görülmektedir. Bu kitapta makamların anlatımı geleneksel anlayışla yapılacak bununla birlikte dörtlü ve beşliler de dizi üzerinde gösterilecektir. Türk müziği eserlerinin solfeji yapılırken ismi söylenen notanın frekansı, referansı 440 hertz la sesi olan çalgılarda tam dörtlü yukarıdaki sese karşılık gelmektedir. Piyanoda 440 hz. Türk Müziğinde 2 Rast Makamının Genel Özellikleri BİLGİ Rast makamı rast perdesinde karar verir; ikincil durağı (güçlü) neva perdesidir. Donanımda segâh ve eviç seslerini gösteren işaretler yer alır. Durak: Rast perdesidir. Rast İkinci Durak (güçlü): Neva perdesidir. Neva Seyir: Çıkıcı ya da inici-çıkıcı Donanım: Segâh ve eviç sesleri Segâh Eviç Acem Rast makamı dizisi; yerinde bir rast beşlisine, nevada bir rast dörtlüsünün eklenmesiyle oluşur. rastta rast 5 lisi nevada rast 4 lüsü Seyri, çıkıcı ya da inici-çıkıcı olarak kullanılabilir. Eviç sesi inici nağmeler etkisiyle acem sesine dönüşebilir. Makam genellikle yegâh ve tiz neva sesleri arasında seyreder. 42

43 ! UYARI Türk müziğinde perdeler, tampere sisteme göre seslendirildikleri yerden tam dörtlü aşağıda duyulur. Usulü: Düyek Günay GÜNAYDIN Usulü: Düyek Ahmet BARAN 43

44 1. Derse ge rmiş olduğunuz ses kayıtlarından dinlediğiniz örneklerin rast makamında olup olmadığını anlamaya çalışınız. 2. Aşağıdaki eseri rast makamının genel özelliklerini göz önünde bulundurarak inceleyiniz. Daha sonra eseri sınıfça seslendiriniz. ADANALI Türkü Yöre: Adana 44

45 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI 1. Aşağıdaki ifadelerde yargı doğru ise cümlenin başına (D) yanlış ise (Y) yazınız. ( ) Rast makamı rast perdesinde karar verir. ( ) Rast makamının ikincil durağı dügâh perdesidir. ( ) Rast makamının donanımında buselik ve eviç seslerini gösteren işaretler yer alır. ( ) Rast makamının seyri çıkıcı ya da inici-çıkıcıdır. ( ) Rast makamında eviç sesi inici nağmeler etkisiyle acem sesine dönüşebilir. ( ) Rast makamı genellikle rast ve tiz neva sesleri arasında seyreder. 2. Rast makamının donanımını, durak ve ikincil durak perdelerini aşağıdaki dizek üzerinde gösteriniz. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız. 3. Türk müziği makamlarının açıklanmasında geleneksel yaklaşım hangi unsurlara vurgu yapmaktadır? Günümüze yakın dönemde yapılan çalışmalarda Türk müziği makamları nasıl bir yaklaşımla açıklanmaktadır? Rast makamındaki eserleri ayırt ederken aşağıdakilerden hangisi yapılmaz? A) Rast makamının seyir özellikleri hatırlanır. B) Daha önce rast makamında çalışılmış eserlerle benzerlikleri anlaşılmaya çalışılır. C) Eserin usulü vurulur. D) Rast makamının ikincil durak perdesi saptanır. E) Rast makamının durak perdesi saptanır. 45

46 2 ÜNİTE RAST MAKAMINDA ESER SESLENDİRME Hazırlık Çalışması 1. Koroda uyumlu ses üretmeye ve şarkı söylemeye ilişkin temel davranışları hatırlayınız. 2. Rast makamının seyir özelliklerine uygun eserler getirerek sınıfça seslendiriniz. BİLGİ Koroda kaynaşmış; renk, tını, hız ve gürlük gibi müzikal dinamiklere uygun bir seslendirme yapılabilmesi için vücudun ve sesin, şarkı söylemeye hazırlanması gerekmektedir. Bu amaçla yapılması gereken ön hazırlık çalışmalarıyla; bedensel ve zihinsel gerginliğin giderilmesi, ses üretiminde görev alan organların çalışma biçimleri dikkate alınarak nefes ve ses bağlantısının kurulması, ses bütünlüğü ve müzikal dinamiklere ilişkin farkındalık kazandırılması sağlanır. Makamın genel özelliklerine uygun bir seslendirme yapılabilmesi gibi temel davranışların kazanılması ve uygulanması hedeflenir. Ayrıca eser ile ilgili literatür bilgileri (söz yazarı, bestecisi, yöresi, kimden alındığı, kimin derlediği vb.) araştırılmalıdır. Eseri seslendirme öncesinde ve seslendirme sırasında yapılması gereken bu hazırlık aşamalarını üç ana bölümde toplayabiliriz: 1 Eseri Seslendirmeye Hazırlık! UYARI Aşağıdaki etkinliği kurallarına uygun şekilde ve koro disiplini içinde gerçekleştiriniz. Fiziksel ve zihinsel gerginliğin giderilmesi için yüz kaslarını gevşetme, boyun esnetme, omuz esnetme, omuz çevirme, kol ve beden esnetme, dil ve çeneye serbestlik kazandırma vb. çalışmalar yapınız.! UYARI Ses egzersizlerini, ses tellerini zorlayıcı tonlarda yapmamaya dikkat ediniz. Sesin rezonans bölgelerinde tınlatılmasına, yumuşak, doğru ve temiz ses üretilmesine özen gösteriniz. Nefes ve ses alıştırmaları yaparken diğer koro üyeleriyle uyumlu olmaya özen gösteriniz. 46

47 2 Eserin Ritmik ve Ezgisel Yapısı BİLGİ Eseri seslendirmeye başlamadan önce eserin tanınabilmesi için ön inceleme yapılması gerekmektedir. Ön inceleme sırasında dikkat edilmesi gereken konulardan biri de eserin usulünün ne olduğudur. Türk müziğinde usuller çok çeşitli olmakla birlikte yalnız kitapta yer alan eserlerin usulleri verilmiştir. İsmi Ölçü Sayısı 1. Vuruş 2. Vuruş İsmi Ölçü Sayısı 1. Vuruş 2. Vuruş 3. Vuruş İsmi Ölçü Sayısı 1. Vuruş 2. Vuruş 3. Vuruş Nim sofyan 2/8 lik ve 2/4 lük Düm 1 zamanlı kuvvetli Tek 1 zamanlı zayıf Sofyan 4/8 lik ve 4/4 lük Dü-üm 2 zamanlı kuvvetli Te 1 zamanlı yarı kuvvetli Ke 1 zamanlı zayıf Türk Aksağı 5/4 lük ve 5/8 lik Dü-üm 2 zamanlı kuvvetli Te-ek 2 zamanlı yarı kuvvetli Tek 1 zamanlı zayıf İsmi Ölçü Sayısı 1. Vuruş 2. Vuruş 3. Vuruş Semai 3/4 lük Düm 1 zamanlı kuvvetli Tek 1 zamanlı yarı kuvvetli Tek 1 zamanlı zayıf İsmi Ölçü Sayısı Yörük Semai Sengin Semai Ağır Sengin Semai Mürekkeb Nim Sfyan 6/8 (Yörük Semai) 6/4 (Sengin Semai) 6/2 (Ağır Sengin Semai) 1. Vuruş 2. Vuruş 3. Vuruş 4. Vuruş 5. Vuruş Düm 1 zamanlı kuvvetli Tek 1 zamanlı yarı kuvvetli Tek 1 zamanlı zayıf Düm 1 zamanlı zayıf Te-ek 2 zamanlı yarı kuvvetli 47

48 İsmi Ölçü Sayısı 1. Vuruş 2. Vuruş 3. Vuruş 4. Vuruş 5. Vuruş Düyek 8/8 lik 8/4 lük Düm 1 zamanlı yarı kuvvetli Te-ek 2 zamanlı kuvvetli Tek 1 zamanlı yarı kuvvetli Dü-üm 2 zamanlı kuvvetli Te-ek 2 zamanlı zayıf İsmi Aksak Ölçü Sayısı 9/8 lik 9/4 lük 1. Vuruş 2. Vuruş Dü-üm 2 zamanlı kuvvetli Te 1 zamanlı yarı kuvvetli 3. Vuruş Ke 1 zamanlı zayıf 4. Vuruş Dü-üm 2 zamanl kuvvetli 5. Vuruş Te-ek 2 zamanlı yarı kuvvetli 6. Vuruş Tek 1 zamanlı zayıf İsmi Ölçü Sayısı 1. Vuruş 2. Vuruş 3. Vuruş 4. Vuruş İsmi Ölçü Sayısı 1. Vuruş 2. Vuruş 3. Vuruş Raks Aksağı 9/8 lik Dü-üm 2 zamanlı kuvvetli Te-e-ek 3 zamanlı yarı kuvvetli Dü-üm 2 zamanlı kuvvetli Te-ek 2 zamanlı zayıf Müsemmen 8/8 lik Dü-ü-üm 3 zamanlı kuvvetli Te-ek 2 zamanlı zayıf Te-e-ek 3 zamanlı yarı kuvvetli Rast makamında bir eseri seslendirmeden önce makamın genel özelliklerini hatırlayınız ve arkadaşlarınızla paylaşınız. Rast makamının seyir özelliklerini içeren kısa ezgileri sınıfça seslendiriniz. Seslendireceğiniz eserin usulünü sağ ve sol el sıralarına dikkat ederek vurunuz. 48

49 ! UYARI Sapı yukarı doğru olan notalar sağ elle, sapı aşağı doğru olan notalar sol elle vurulmalıdır. 4. ediniz. Seslendireceğiniz eserin usulünü vurarak bona ve solfejini yapınız. Zorluk çekilen yerleri tespit ederek tekrar 3 Eserin Seslendirilmesi ve Yorumlanması! BİLGİ Eseri seslendirmeye başlamadan önce yapılması gereken hazırlıkların son aşamasında eserin müzikal seslendirme kurallarına uygun yorumlanabilmesi için aşağıdaki uyarıları göz önünde bulundurunuz. UYARI Eseri seslendirmeye başlamadan önce doğru duruşu sağlayınız. Eseri seslendirirken aynı anda doğru nefes alıp vermeye, birlikte başlayıp bitirmeye dikkat ediniz. Eseri sözlerine uygun doğru entonasyonla doğru artiküle etmeye özen göstererek seslendiriniz. Ürettiğiniz sesin gürlüğünün korodaki ses ve tını birliğini bozmamasına özen gösteriniz. Eseri makamın ve müzikal ifadenin gereklerine uygun seslendirmeye özen gösteriniz. Koro şefiniz ile uyum içinde olmaya ve eserin duygusunu yansıtmaya özen gösteriniz. Aşağıda V. konumda do- sol- re- la tellerinde, notaların yerlerine ve parmak durumlarına ilişkin verilen alıştırmaları istenilen çalışma tekniğine uygun çalınız. Usulü: Düyek Deniz GÖKTAŞ 49

50 Rast Makamında Eserler Açılan Bir Gül Gibi Altun Hızmav Mülayim Aşık Oldum İnan Sana Çifte Çifte Faytonlar Şefo nun Evi Kaleye Karşı Darıldın mı Gülüm Bana Eski Dostlar Nihansın Dideden Ey Mest-i Nazım 50

51 AÇILAN BİR GÜL GİBİ Makam: Rast Usul: Sofyan Söz-Müzik: Drama lı Hasan HASGÜLER 1. Açılan bir gül gibi Gir kalbe gönül gibi Coşarım sen gülersen Ağlarım ben küsersen Nakarat Kalbime gir bahar ol Yüreğim tazelensin 2. Biricik çiçeğimsin Sevgili bebeğimsin Seni okşar severim Kalpte pek çoktur yerin Nakarat Kalbime gir bahar ol Yüreğim tazelensin 3. Ömrümün şen gülüsün Gönlümün bülbülüsün Sözlerinle coşarım Nerde olsan koşarım Nakarat Kalbime ak ruhumu yak Şu gönlüm senin olsun 51

52 ALTIN HIZMAV MÜLAYİM Türkü Yöresi: Kerkük t 1. Altun hizmav mülayim Seni Hak tan dileyim Yaz günü temmuzda Sen terle men sileyim Nakarat Gün gördüm günler gördüm Seni gördüm şad oldum 2. Altun hizmav incidi Göleği narincidi Menim lal olmuş dilim Ne dedi yar incidi Nakarat Gün gördüm günler gördüm Seni gördüm şad oldum 52