AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI TÜRKOLOGİYA ci İLDƏN NƏŞR OLUNUR

Transkript

1

2 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI N Ə S İ M İ a d ı n a D İ L Ç İ L İ K İ N S T İ T U T U TÜRKOLOGİYA B E Y N Ə L X A L Q E L M İ J U R N A L 1970-ci İLDƏN NƏŞR OLUNUR Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr 3378) Jurnal Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiyyata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi 18) İldə 4 dəfə çıxır 3 BAKI 2015

3 BAŞ REDAKTOR TOFİQ HACIYEV AMEA-nın həqiqi üzvü, fil.e.d., prof. REDAKSİYA HEYƏTİ KAMAL ABDULLAYEV, GÖVHƏR BAXŞƏLİYEVA, NİZAMİ CƏFƏROV, FİKRƏT ƏLİYEV, ELBRUS ƏZİZOV, İSA HƏBİBBƏYLİ, NİZAMİ XUDİYEV, MUXTAR İMANOV, TEYMUR KƏRİMLİ, ƏBÜLFƏZ QULİYEV, AZAD MƏMMƏDOV, SOLMAZ SÜLEYMANOVA (baş redaktorun müavini) BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR ŞÜKRÜ HALUK AKALIN (Türkiyə), ƏHMƏD BİCAN ƏRCİLASUN (Türkiyə), ÇONQ JİN OH (Cənubi Koreya), KADIRALİ KONAKBAYEV (Qırğızıstan), ZEYNƏB KORKMAZ (Türkiyə), İQOR KORMUŞİN (Rusiya), FUAT QƏNİYEV (Tatarıstan), VALENTİNA QƏRƏNFİL (Moldova), TOFİK MƏLİKOV (Rusiya), MEHMAN MUSAOĞLU (Türkiyə), MURADGELDİ SOYEQOV (Türkmənistan), HAYAŞI TOORU (Yaponiya), FİKRƏT TÜRKMƏN (Türkiyə) SAHƏ REDAKTORLARI Azərbaycan dili və terminologiya üzrə İSMAYIL MƏMMƏDLİ, SAYALI SADIQOVA; türk dilləri üzrə BULUDXAN XƏLİLOV, VAHİD ZAHİDOĞLU; şərq dilləri üzrə ŞƏFƏQ ƏLİBƏYLİ, KAMANDAR ŞƏRİFOV; qədim dillər üzrə İLHAMİ CƏFƏRSOY, ÇİNGİZ QARAŞARLI; dil tarixi üzrə QƏZƏNFƏR KAZIMOV, MÖHSÜN NAĞISOYLU, ƏZİZXAN TANRIVERDİYEV; ədəbiyyat və folklor üzrə MƏHƏRRƏM QASIMLI, ASİF RÜSTƏMLİ; tipoloji-müqayisəli dilçilik üzrə DÜNYAMİN YUNUSOV, HƏBİB ZƏRBƏLİYEV; dil nəzəriyyəsi üzrə AFƏT ABBASOVA, ASLAN MƏMMƏDLİ Azərbaycan mətninin elmi redaktoru fil.e.d., prof. İsmayıl Məmmədli Türk mətninin elmi redaktoru fil.ü.f.d., dos. Kübra Quliyeva İngilis mətninin elmi redaktoru fil.ü.f.d., dos. Abbas Abbasov Rus mətninin elmi redaktoru Militina Vasilenko JURNALIN TƏSİSÇİSİ AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTUDUR Ünvan: AZ1143. Bakı, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. «Türkologiya». Tel.: (+99412) , Адрес: АZ1143. Баку, пр. Гусейна Джавида, 115. Институт языкознания им. Насими НАНА. «Тюркология». Тел.: (+99412) , Address: AZ1143. Baku, Hussein Javid avenue, 115. ANAS Nasimi Institute of Linguistics. «Turkologiya». Tel.: (+99412) ,

4 T Ü R K O L O G İ Y A M Ü N D Ə R İ C A T AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 70 Tofiq Hacıyev (Bakı). Dilçiliyimiz və dilçilik İnstitutumuz... 7 AMEA-nın AKADEMİKLƏRİ Cahid Kazımov (Bakı). Akademik Şirəliyev Məmmədağa Şirəli oğlu Nadir Məmmədli (Bakı). Akademik Axundov Ağamusa Ağası oğlu Elxan Əzizov (Bakı). Akademik Məmmədəliyev Vasim Məmmədəli oğlu Məhərrəm Məmmədli (Bakı). Akademik Hacıyev Tofiq İsmayıl oğlu Rüstəm Kamal (Bakı). Akademik Abdullayev Kamal Mehdi oğlu SSRİ DÖVLƏT MÜKAFATI LAUREATI İsmayıl Kazımov (Bakı). Mirbabayev Miryusif Mirabbas oğlu AMEA-nın MÜXBİR ÜZVLƏRİ İsmayıl Məmmədli (Bakı). Müxbir üzv Orucov Əliheydər Əlabbas oğlu İsmayıl Məmmədli (Bakı). Müxbir üzv Budaqova Zərifə İsmayıl qızı Sayalı Sadıqova (Bakı). Müxbir üzv Qurbanov Afad Məhəmməd oğlu Tofiq Hacıyev (Bakı). Müxbir üzv Cəfərov Nizami Qulu oğlu Fərman Xəlilov (Naxçıvan). Müxbir üzv Quliyev Əbülfəz Aman oğlu Rafiq Babayev (Naxçıvan). Müxbir üzv Bağırov Adil Nəsib oğlu DİLİN STRUKTURU VƏ TARİXİ Nizami Jafarov (Baku). The modern problems of turkology 81 Vahid Zahidoğlu (Bakü). Kitab-ı Dede Korkut ta Bir Kelimenin Okunuş Hatası Asif Hacıyev (Şirvanelli) (Bakı). «Dədə Qorqud Kitabı»nda işlənmiş bir soylama parçasının məna açımı

5 4 T Ü R K O L O G İ Y A MATERİALLAR VƏ MƏRUZƏLƏR Chong Jın Oh (Cənubi Koreya). Kore deki Türk ve Türkiyat Araştırmaları: Akademik Kurumlar ve Akademisyenler ile Bunların Kültürel İlişkilerdeki Köprü Rolleri Mihail Yançev (Bulqaristan). İzler Kalıyor Şükrü Haluk Akalın (Türkiye). Türk Dünyasında Ortak İletişim Dili ve Tofik Hacıyev RESENZİYALAR Elbrus Əzizov (Bakı). Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası

6 T Ü R K O L O G İ Y A 5 C O N T E N T S AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES 70 Tofig Hajiyev (Baku). Our linguistics and our linguistics Institute... 7 ACADEMICS OF THE AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES Cahid Kazimov (Baku). Academician Shiraliyev Mammadaga Shirali oghlu Nadir Mammadli (Baku). Academician Akhundov Aghamusa Aghasi oghlu Elhan Azizov (Baku). Academician Mammadaliyev Vasim Mammadali oghlu Maharram Mammadli (Baku). Academician Hajiyev Tofig Ismayil oghlu Rustam Kamal (Baku). Academician Abdullayev Kamal Mehdi oghlu LAUREATE OF THE STATE PRIZE OF THE USSR Ismayil Kazimov (Baku). Laureate of the state prize of the USSR Mirbabayev Miryusif Mirabbas oghlu CORRESPONDING MEMBERS OF THE AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES Ismayil Mammadli (Baku). Corresponding Member Orujov Aliheydar Alabbas oghlu Ismayil Mammadli (Baku). Corresponding Member Budaqova Zarifa Ismayil gizi Sayali Sadigova (Baku). Corresponding Member Qurbanov Afad Mahammad oghlu Tofig Hajiyev (Baku). Corresponding Member Jafarov Nizami Qulu oghlu Farman Khalilov (Nakhchivan). Corresponding Member Guliyev Abulfaz Aman oghlu Rafig Babayev (Nakhchivan). Corresponding Member Bagirov Adil Nasib oghlu... 76

7 6 T Ü R K O L O G İ Y A LANGUAGE STRUCTURE AND HISTORY Nizami Jafarov (Baku). The Modern Problems of Turkology. 81 Vahid Zahidoghlu (Baku). About one word in «The Book of Dada Gorgud» read mistakenly Asif Hajiyev (Shirvanelli) (Baku). The meaning of a piece of poetry in «The Book of Dada Gorgud» MATERIALS AND REPORTS Chong Jın Oh (South Korea). Turkish and Turkic Studies in Korea: focusıng on the academic institutions and scholars and their bridge role in cultural relations Michail Yanchev (Bulgaria). Traces remain Shukru Haluk Akalın (Türkey). Common Turkic language and Tofig Haciyev RESENZİYALAR Elbrus Azizov (Baku). Nakhchivan dialektological atlas of the Azerbaijan language

8 T Ü R K O L O G İ Y A AZƏ RB AY CAN MİLLİ ELML Ə R AKADEMİYAS I 70 DİLÇİLİYİMİZ VƏ DİLÇİLİK İNSTİTUTUMUZ Əlbəttə, elmimizin, mədəniyyətimizin ayrılmaz hissəsi kimi dilçiliyimizin tarixi də çox qədimə gedir. Mötəbər qədim dilçilik məktəblərindən olan ərəb dilçiliyinin və ümumtürk dilçiliyinin tərkib hissəsi kimi Azərbaycan dilçiliyi hələ orta əsrlərin başlanğıcında (XI XIII əsrlər) var olmuşdur. XI əsrdə Şərqin məşhur şeir dillərindən farscanın ilk izahlı lüğətini Azərbaycanın böyük şairi, mütəffəkiri, dilçisi Qətran Təbrizi yazmışdır. XIII əsrin böyük Azərbaycan dilçisi Seyid Cəmaləddin ibn Mühənnanın «İnsan bəzəyi və dilin sahəsi» («Hilyətül-insan və həlbətül-lisan») adlı lüğətinin giriş hissəsində türkcənin (Azərbaycan dili də daxil olmaqla) fonetikası haqqında verdiyi elmi məlumatla bağlı görkəmli rus türkoloqu Platon Melioranski hələ 1900-cu ildə demişdir ki: burada səslərin məxrəci haqqında verilən bilik bu gün Avropa dilçiliyinin laboratoriya təcrübəsinə əsaslanan nəzəri tədqiqatları qədər mükəmməldir. P.Melioranski, ümumiyyətlə, lüğətin səviyyəsindən çıxış edərək söyləyir ki, XIII XIV əsrlərin Şərq və türk dilçiliyi XIX əsrdə Avropada meydana çıxan tarixi müqayisəli dilçiliyə əsla güzəştə getmir. XIX əsrin ikinci rübündə rus şərqşünaslığını məktəbə çevirən Mirzə Məmmədəli Kazımbəy Azərbaycan-türk dilinin qrammatik quruluşuna aid nəhəng tədqiqatı ilə bütövlükdə Şərq dilçiliyini Avropa dilçiliyi müstəvisinə gətirdi. A.Bakıxanovun fars dili haqqında yazdığı «Qanuni-qüdsi» əsəri Kazımbəyin təşəbbüsü ilə ruscaya tərcümə edilərək rus şərqşunaslığının tədrisində dərslik kimi istifadə olundu. XIX əsrin 70-ci illərindən və XX əsrin əvvəllərində Məhəmməd Əfşar, Nəriman Nərimanov, Üzeyir Hacıbəyov, Sultan Məcid Qənizadə və başqalarının yazdıqları qrammatika və lüğətlər Azərbaycan dilçiliyi tarixində xüsusi yeri olan əsərlərdir ci illərdə yetişən böyük dilçilərimiz bu tarixi Azərbaycan dilçilərinin övladlarıdır. B.Çobanzadə, M.Şirəliyev, Ə.Dəmirçizadə, M.Hüseynzadə, S.Cəfərov, M.Cahangirov, Ə.Abdullayev, F.Zeynalov, A.Axundov, M.Rəhimov, V.Aslanov kimi yeni dövr dilçilərimiz öz sələflərini tədqiq və təbliğ edə-edə, elmimizin tarixindən öyrənə-öyrənə yetişdilər, böyük müəllimlərimiz oldular və bugünkü kamil Azərbaycan dilçilər ordusunu və bugünkü türkologiyanın önündə gedən müasir Azərbaycan dilçiliyini hazırladılar. Bəli, bu gün Azərbaycan dilçiliyi öz elmi, nəzəri səviyyəsi ilə öyünə bilər. Bugünkü dilçiliyimiz uzun zaman ( ci illər) fəaliyyət göstərmiş dərslik dilçiliyi dövrünü arxada qoymuş və dəyərli akademik tədqiqatların sahibidir. Azərbaycan dilçiliyinin bugünkü kamillik səviyyəsinə çatmasında mühüm

9 8 TOFİQ HACIYEV elm ocağı kimi, dilçilik İnstitutumuzun, indi ədəbi dilimizin tarixində Füzuliyə qədərki dövrün bayraqdarı Nəsiminin adını daşıyan elm mərkəzimizin xüsusi tarixi xidməti var ci illərdə Azərbaycan elminin müxtəlif sahələri ilə bərabər, «Tədqiq və tətəbbö» elmi təşkilatının tərkibində dil tədqiqatları mühüm yer tuturdu cu illərdə dilçilik müstəqil İnstitut kimi yox, incəsənətlə yanaşı, İnstitut tipində elmi təsisatın bir şöbəsi kimi fəaliyyət göstərmişdir ci ildə Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunun bazasında müstəqil Dil, Ədəbiyyat və İncəsənət İnstitutu, 1936-cı ildə birləşmiş Ədəbiyyat və Dil İnstitutu yaradılmışdır. Azərbaycan Respublikasında dilçilik sahəsində bizim bu gün gördüyümüz quruluşda Dilçilik İnstitutu Azərbaycan Elmlər Akademiyası ilə bir gündə 1945-ci il martın 27-də yaradılmış, həmin il mayın 21-də təsdiq edilmiş və İctimai Elmlər Bölməsində yaradılmış dörd elmi tədqiqat İnstitutundan biri olmuşdur cü ildə İnstituta İmadəddin Nəsiminin adı verilmişdir. Fəaliyyətə başladığı zaman dörd şöbədən ibarət olmuşdur: Müasir Azərbaycan dili, Azərbaycan dili tarixi, Azərbaycan dialektologiyası və Lüğətçilik. İnstitutun ilk direktoru akad. Məmmədağa Şirəliyev olmuşdur cu ilin sonlarında İnstituta SSRİ Dövlət mükafatı laureatı M.Mirbabayev direktor təyin edilmişdir ci ildə Dilçilik İnstitutu Ədəbiyyat İnstitutu ilə birləşmiş, ona əvvəl akad. Mirzə İbrahimov, sonra prof. Mirzəağa Quluzadə başçılıq etmişlər cı ildə İnstitutun direktoru yenidən akad. M.Ş.Şirəliyev olmuşdur cu ildə Dilçilik İnstitutu Ədəbiyyat İnstitutundan ayrılaraq müstəqil fəaliyyətə başlamış və həmin ildən 1987-ci ilədək İnstituta akad. M.Ş.Şirəliyev rəhbərlik etmişdir ci ildən 2015-ci ilə qədər EA-nın müxbir üzvü Zərifə Budaqova ( ), akad. Ağamusa Axundov ( ) və prof. Fəxrəddin Veysəlli ( ) İnstitutun direktoru vəzifəsində çalışmışlar cü ildən İnstituta EA-nın akad. Tofiq Hacıyev rəhbərlik edir. İnstitutda bu şöbələr fəaliyyət göstərmişdir: Müasir Azərbaycan dili şöbəsi ci ildən fəaliyyətə başlamışdır. Şöbədə müasir Azərbaycan dilinin ən mühüm problemləri, funksional qrammatika və üslubları, nitq mədəniyyəti məsələləri öyrənilmişdir. Yarandığı ilk dövrlərdə şöbəyə prof. Muxtar Hüseynzadə başçılıq etmişdir cu illərdə Müasir Azərbaycan dili şöbəsinə prof. Z.Budaqova rəhbərlik etmişdir ci ildən 2008-ci ilədək prof. Müseyib Məmmədov şöbə müdiri olmuş, sonrakı illərdə Sitarə Əliyeva, Məhəbbət Mirzəliyeva başçılıq etmiş, hazırda prof. İsmayıl Kazımov şöbə müdiridir. Azərbaycan dilinin tarixi şöbəsi. Şöbənin ilk müdiri AMEA-nın müxbir üzvü Əbdüləzəl Dəmirçizadə olmuşdur. Sonralar Cəlal Əfəndiyev, Mirzə Rəhimov, prof. Rəhilə Məhərrəmova, prof. Vaqif Aslanov, Vahid Adilov, Fazil Əhmədov, prof. Sevil Mehdiyeva müdir olmuşlar. Hazırda Teyyub Quliyev şöbəyə başçılıq edir. Azərbaycan dialektologiyası şöbəsi. Şöbənin ilk müdiri akad. Məmmədağa Şirəliyev olmuşdur. Sonrakı illərdə Rəsul Rüstəmov, Musa İslamov, Fikrət Xalıqov, Qəzənfər Kazımov müdir olmuşdur cü ildə Dil tarixi şöbəsi ilə birləşmişdir. Lüğətçilik şöbəsi ci ildən sovetlərdə görkəmli leksikoqraf kimi tanınan prof. Əliheydər Orucov şöbənin rəhbəri olmuşdur ( ) cü ildən yeni struktura görə Tətbiqi dilçilik adlanır cu ildən şöbənin müdiri prof. İ.Məmmədlidir. Ümumi və tarixi-tipoloji dilçilik şöbəsi cü ildə təşkil olunmuşdur. Şöbəyə

10 DİLÇİLİYİMİZ VƏ DİLÇİLİK İNSTİTUTUMUZ 9 istedadlı filoloq Aydın Məmmədov rəhbərlik etmişdir. İnstitutda aparılan struktur dəyişiklikləri ilə bağlı ci illərdə Ümumi dilçilik və dil əlaqələri adı ilə fəaliyyət göstərən şöbənin əsasında, Nəzəri və tətbiqi dilçilik şöbəsi yaradılmışdır. Onomastika şöbəsi. Şöbə cü illərdə prof. Qara Məşədiyevin rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərmişdir cü ildə Müasir Azərbaycan dili şöbəsinə birləşdirilmişdir. Terminologiya şöbəsi. Azərbaycan dilinin sabit terminologiyasının yaradılmasını qaydaya salmaq, bu sahədəki vəziyyəti nizamlamaq, respublikanın elmi-tədqiqat müəssisələrində və ali məktəblərdə aparılan terminoloji işlərə rəhbərlik etmək məqsədilə 1952-ci ildə Terminologiya Komitəsi haqqında «Əsasnamə» təsdiq edilmiş, elmin, texnikanın, iqtisadiyyat və mədəniyyətin ayrı-ayrı sahələri üzrə termin yaradılması üçün konkret elmi prinsiplər müəyyənləşdirilmiş, terminoloji lüğətlərin tərtibi metodikası işlənilmişdir cu ildə Terminologiya bölməsinin müdiri Məmməd Qasımov olmuşdur cu ildə Dilçilik İnstitutunda Terminologiya şöbəsi yaradılmış və Terminologiya Komitəsinin işləri ona həvalə edilmişdir ci illərdə Lüğət və Terminologiya şöbələri birgə olmuş və onun müdiri prof. İsmayıl Məmmədli olmuşdur. Hazırda şöbəyə prof. Sayalı Sadıqova rəhbərlik edir. Türk dilləri şöbəsi ci ildə «Türk dillərinin müqayisəli tədqiqi» adı ilə yaradılmış bu şöbənin ilk müdiri Vaqif Aslanov olmuşdur. Sonralar şöbəyə Əbdürrəhman Cavadov, Həsən Quliyev rəhbərlik etmişlər. Hazırda şöbənin müdiri Məhəbbət Mirzəliyevadır. Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi. «Dil əlaqələri» adı ilə fəaliyyət göstərmiş, ci illərdə Ümumi dilçilik şöbəsinə birləşdirilərək Ümumi dilçilik və Dil əlaqələri şöbəsi adlandırılmışdır ci ildən Dil əlaqələri müstəqil şöbə olaraq yenidən bərpa olunmuş, Roza Eyvazova şöbə müdiri işləmişdir. Hazırda Mayıl Əsgərov şöbənin müdiridir. Hind-Avropa dilləri şöbəsi ci ildə təşkil edilmiş German-roman dilləri şöbəsinin əsasında 2013-cü ilin noyabrında yaradılmışdır. Şöbə müdiri prof. Oruc Musayevdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin «Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində istifadəsi və ölkəmizdə dilçiliyin inkişafı» haqqındakı məlum sərəncamlarından sonra Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun quruluşunda dəyişiklik aparılmışdır. Üç yeni şöbə yaradılmışdır: Qədim dillər və mədəniyyətlər, Kompüter dilçiliyi, Monitorinq şöbələri. Bu şöbələr ölkə prezidentinin sərəncamlarında nəzərdə tutulduğu kimi Azərbaycan dilçiliyini müasir dünya dilçilik elminin səviyyəsinə qaldırmaq, müvafiq sahələr üzrə yüksək ixtisaslı mütəxəssislər hazırlamaq məqsədini daşıyır. Bilindiyi kimi, Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin tarixini tədqiq etmək üçün həmişə qədim dillərin öyrənilməsinə ehtiyac olmuşdur. Yaradılan yeni şöbə həmin ehtiyacın ödənməsinə xidmət edir. Şöbənin müdiri İlhami Cəfərsoydur. Kompüter dilçiliyi. Müdiri filologiya elmləri doktoru Kamilə Vəliyevadır. Qarşısında Azərbaycan dilinin riyazi-statistik metodlarla və kompüter vasitəsilə öyrənilməsinin, maşın tərcüməsi problemlərinin, statistik və elektron lüğətlərin tərtibi məsələlərinin, klassiklərin və abidələrin dilinin statistik metodlarla tədqiqinin, yeni təhlil və sintez proqramları ilə tədqiqatlar aparılmasının, Azərbaycan dilinin öyrənilməsi üçün elektron dərsliklərin və Azərbaycan dilinin milli korpusunun yaradılmasının, Azərbaycan dilinin internet məkanında geniş istifadəsinin təmin edilməsi məqsədilə müxtəlif linqvistiktətbiqi texnologiyalar hazırlanmasının həyata keçirilməsi kimi vəzifələr durur.

11 10 TOFİQ HACIYEV Monitorinq şöbəsi. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafı və dilin təmizliyinin qorunması, eləcə də ədəbi dil normalarının pozulmasının qarşısının alınması üçün təkliflər hazırlanması, reklamlarda, ictimai-iaşə obyektlərində, yazılı və elektron kütləvi informasiya vasitələrində Azərbaycan dilinin fonetik və qrammatik normalarına riayət olunmasının təmin edilməsi, Azərbaycan dilinin normalarına əməl edilməsi səviyyəsinin müəyyənləşdirmək məqsədilə monitorinqlərin keçirilməsi, nəticələrin analitik təhlili və buna uyğun olaraq treninqlər keçirilməsi məsələlərinin həlli ilə məşğul olacaqdır. Şöbənin ilk müdiri prof. Həbib Zərbəliyev olmuşdur. Hazırda şöbəyə prof. Qulu Məhərrəmli başçılıq edir. İnstitutun struktur dəyişikliyi sırasında Azərbaycan dilinin tarixi və dialektologiyası şöbələri birləşdirilmiş, yeni şöbənin nəzdində dialektoloji atlas bölməsi yaradılmışdır. Lüğətçilik şöbəsi də daha geniş profilli tətbiqi dilçilik adı ilə fəaliyyət göstərir. Dilçilik İnstitutunun tədqiqatları içərisində, təbii ki, müasir Azərbaycan ədəbi dilinin elmi-nəzəri baxımdan öyrənilməsi ön plandadır. Bu sırada «Azərbaycan dilinə aid tədqiqlər» toplusu (1947-ci il) xüsusi yer tutur. Məhz bu toplu ilə Azərbaycan dilçiliyi dərslik məlumatları çərçivəsindən çıxıb akademik elmi araşdırma yoluna düşür. Bu topluda M.Şirəliyev, Ə.Dəmirçizadə, M.Hüseynzadə, C.Əfəndiyev, R.Rüstəmov və başqa görkəmli Azərbaycan dilçiləri ilə yanaşı, istedadlı rus türkoloqu N.K.Dmitriyevin «Azərbaycan dilində ismin ümumi qrammatik kateqoriyaları» adlı dəyərli tədqiqatı da çap olunmuşdur. «Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti»nin iki cildi həm də Türkiyədə nəşr edilmişdir. Dilçilik İnstitutu Dialektologiya şöbəsinin çap etdirdiyi çox dəyərli «Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası» türk dillərində yeganə atlas nümunəsidir. Dilçilik İnstitutunda Azərbaycan dili tarixinin istedadlı nümayəndələri çalışmışlar və bu gün də orta və gənc nəsildən olan tədqiqatçılar bu işi uğurla davam etdirirlər. M.Cahangirov, R.Məhərrəmova, M.Rəhimov, V.Aslanov, Ə.Sadıqov, A.Əlizadə, S.Mehdiyeva, V.Adilov və başqalarının tarixi qrammatika və ədəbi dil tarixi ilə bağlı tədqiqatları həm Azərbaycan dilçiliyi, həm də ümumtürkoloji baxımdan əhəmiyyətlidir. S.Mehdiyevanın müəllifliyi və redaktorluğu ilə nəşr olunmuş dörd cilddə «Azərbaycan ədəbi dil tarixi» və çap olunmaq ərəfəsində olan «Azərbaycan dilinin tarixi lüğəti» öz dəyəri ilə seçilən elmi yaradıcılıq işlərindəndir ci illərin sonlarında fəaliyyətə başlayan «Türk dillərinin dialektologiya məsələləri adlı» iki ildən bir keçirilən vaxtaşırı ümumittifaq konfransının ilk iki yığıncağı məhz Bakıda keçirildi cı ildə Birinci Türkoloji qurultayın 40 illiyi münasibətilə dünyanın görkəmli türkoloqlarının yığışdığı elmi məclis möhtəşəm bir qurultay səviyyəsində keçirildi və bu qurultayın hər dəfə bir türk respublikasında olmaqla dörd ildən bir keçirilməsi qərar alındı cu ildə ümumittifaq və beynəlmiləl hüquqlu mötəbər «Sovetskaya türkoloqiya» jurnalı akad. M.Şirəliyevin baş redaktorluğu ilə Azərbaycana həvalə olundu. İndi həmin jurnal «Türkologiya» adı ilə yenə Bakıda Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda öz nəşrini davam etdirir. Bu gün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında elmin inkişafı üçün münbit şərait var. Əlbəttə, sovetlər dövründə dünya elmində əmələ gələn yeniləşmələrə Azərbaycan da qoşulurdu və ölkəmizdə müxtəlif elm sahələrində inkişaf görünürdü. Ancaq bu, dünya elminə qoşulma və dünya elmindən faydalanma Moskva vasitəsilə həyata keçirilirdi. Və bizdə elm ancaq Moskvanın müəyyən etdiyi, barmağını tutduğu səviyyəyə qədər qalxa bilərdi. Bu gün müstəqillik şəraitində Azərbaycan elmi, necə deyərlər, elmli ölkələrin hər biri ilə birbaşa ünsiyyətdədir. Akademiyada innovasiya (yeniləşmə) qurumu yaradılıb. Rəyasət Heyətində dis-

12 DİLÇİLİYİMİZ VƏ DİLÇİLİK İNSTİTUTUMUZ 11 sertasiya mövzularına xüsusi diqqət yetirilir. Akademiyanın tədqiqatları dünyanın yüksək tədqiqatları kontekstinə uyğunlaşdırılır. Yeni elm sahələri ilə bağlı gənc alimlər hazırlamaq üçün dünyanın müxtəlif elm ocaqlarına doktorantlar, fəlsəfə doktorları göndərmədə akad. Akif Əlizadə bütün institutlara istənilən səviyyədə maliyyə köməyi göstərir. Bu imkandan Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu da bəhrələnir. Akademiyada elmin inkişafı üçün yaradılmış şərait Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda xüsusi hiss olunur. Ona görə xüsusi deyirəm ki, respublika prezidenti cənab İlham Əliyevin Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində istifadəsi və inkişafı haqqında sərəncamı akademiyadakı bu əlverişli mühitdə daha rahatlıqla həyata keçirilir. Akad. R.Mehdiyevin dilimizin inkişafı və təmizliyi ilə bağlı məqalə və çıxışları da bizim işlərimizə öz istiqamətverici təsirini göstərir. Prezidentin sərəncamı ilə dil proqramının hazırlanmasında sözün geniş mənasında bütöv respublika ictimaiyyəti iştirak etsə də, ağırlıq mərkəzi Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu sayılırdı. Və bu gün də həmin dil proqramının həyata keçirilməsində əsas məsuliyyət Dilçilik İnstitutunun üzərinə düşür. İndi İnstitut Naxçıvan şivələrinin dialektoloji atlasını hazırlamışdır. Qarabağın dialektoloji atlası üzərində iş başlanmışdır. Növbəti beş ildə Dərbənddəki, Gürcüstandakı azərbaycanlıların şivələri və Güney Azərbaycan şivələri əsasında üç cilddə dialektoloji atlas üçün proqram-layihə hazırlanıb Rəyasət Heyətinə təqdim edilmişdir. İnstitutda yaradılmış kompüter dilçiliyi, qədim dillər və mədəniyyətlər, monitorinq şöbələrinin yeni məzmunlu fəaliyyəti ilə yanaşı, dilçilərimiz klassiklərimizin dilinə aid lüğətlər, orfoqrafiya, orfoepiya lüğətləri, dilin müxtəlif nəzəri məsələləri üzərində işlərini davam etdirirlər. Bu gün müstəqillik dövründə, dövlətin dövlət dili haqqında hər cür qayğı göstərdiyi bir zamanda ana dilimizin öyrənilməsi, zənginləşdirilməsi, təmizliyinin qorunub saxlanması üçün dilçilərimiz, Dilçilik İnstitutumuz lazım olan işləri vicdanla, səmimiyyətlə yerinə yetirəcəklər, millətin qarşısında başlarını uca tutacaqlar. Bunun üçün bizə şərait yaradılıb, biz buna borcluyuq. TOFİQ HACIYEV

13 T Ü R K O L O G İ Y A A M E A - n ı n A K A D E M İ K L Ə R İ AKADEMİK ŞİRƏLİYEV MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİ OĞLU CAHİD KAZIMOV Akad. Məmmədağa Şirəli oğlu Şirəliyev 1909-cu il sentyabrın 13-də Şamaxı şəhərində doğulmuşdur. Böyük Vətən müharibəsi başlananda o, alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmiş, əsərin yüksək elmi dəyəri nəzərə alınmış, Azərbaycan Dövlət Universitetinin (hazırda Bakı Dövlət Universiteti adlanır) Elmi və Müdafiə Şurası ona birbaşa filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsini vermişdir. Böyük alimin dialektologiya elminin, türkoloji dilçiliyin inkişafında, Azərbaycan dilçiliyinin formalaşmasında, türk dünyasında Azərbaycan elmi-mədəni təfəkkürünün tanınmasında xüsusi xidmətləri olmuş, M.Şirəliyev bütöv dilçilik məktəbi yaratmışdır. Xeyli sayda ümumtürkoloji məsələlərin çözülməsi, bir çox dilçilik konfrans və müşavirələrinin təşkili və keçirilməsi onun adı ilə bağlıdır ci ildən etibarən artıq M.Şirəliyev tanınmış dialektoloq-türkoloq idi. Onu xarici ölkələrə dəvət edirdilər cü ildə M.Şirəliyev Bolqarıstana Sofiya Universitetinə dəvət alır və orada bir il türk filologiyası kafedrasına rəhbərlik edir. O, uzun müddət ( ) «Sovetskaya türkologiya» jurnalının baş redaktoru vəzifəsini icra etmişdir. Onun elmi fəaliyyətinin əsas sahələri, əsasən bunlardan ibarət olmuşdur: ümumtürkoloji problemlər, dialektoloji araşdırmalar, müasir türk dillərinin nəzəri problemləri, türk dillərinin tarixi; «Sovetskaya türkologiya» jurnalının yaradılması və onun elmi səviyyəsinin qaldırılması, nitq mədəniyyəti məsələləri və s. M.Şirəliyevin çoxcəhətli elmi-pedaqoji fəaliyyətində dialektoloji, türkoloji araşdırmalar mühüm yer tutur. Bu fəaliyyət görkəmli türkoloqlardan A.Axundovun, Y.Seyidovun, Q.Kazımovun, R.Məhərrəmovanın, K.Abdullayevin, İ.Məmmədovun və başqalarının diqqətini xüsusi olaraq cəlb etmişdir. Böyük alim-dialektoloq, türkoloq dünya türkologiyasında görülən çox böyük işləri əlaqələndirmək üçün «Sovetskaya türkologiya» kimi ümumittifaq jurnalın çapını faydalı sayırdı. Türkologiyanın ən vacib problemləri türk xalqları yaşayan respublikalardan və xarici ölkələrdən göndərilən dərin məzmunlu əsərlərdə öz əksini tapırdı. M.Şirəliyev həmin elmi məqalələri «Türk dillərinin müqayisəli tədqiqi» şöbəsində də əməkdaşlarla birgə müzakirə edirdi. O vaxtlar türkdilli respublikalarda türkologiya sahəsində çox güclü, yüksək ixtisaslı kadrlar yetişmişdi. M.Şirəliyevin rəhbərlik etdiyi şöbədə də akad. K.Abdullayev, prof. M.Yusifov, fil.e.d. K.Ramazanov, f.e.d. Ə.Cavadov, prof. H.Quliyev, prof. M.Musaoğlu,

14 AKADEMİK ŞİRƏLİYEV MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİ OĞLU 13 prof. İ.Məmmədov, prof. İ.Kazımov, fil.e.d. M.Mirzəliyeva, fil.e.n., dos. Ə.Quliyev və digər dilçi kadrlar yetişmişdi ki, onlara akad. M.Şirəliyev bilavasitə rəhbərlik etmiş, nəticədə oğuz qrupu türk dillərinin fonetikası, morfologiyası, leksikası və sintaksisinin müxtəlif problemlərinə dair namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə olunmuş, kitablar nəşr edilmişdir. M.Ş.Şirəliyev yaradıcılıq fəaliyyəti dövründə dilçiliyin müxtəlif sahələri üzrə beynəlxalq və ümumittifaq konfranslarda, müşavirə və simpoziumlarda yorulmadan Azərbaycan türkologiyasını təmsil etmişdir. M.Şirəliyevin redaktorluğu ilə çıxan «Sovetskaya türkologiya» jurnalı nəşr olunduğu illər ərzində türkologiyanın aktual problemlərinə aid maraqlı, dəyərli materiallar çap edilməklə yanaşı, türkoloqlar arasında elmi əlaqələrin yaranmasında da böyük işlər görülmüşdür. Türk dillərinin dilçilik çoğrafiyası üsulu ilə öyrənilməsi, dialektoloji atlasların tərtibi də müasir dilçiliyin qarşısında duran ən vacib problemlərdən biri sayılır. Türk dilçiləri arasında bu işə ilk dəfə olaraq 1950-ci illərin sonlarında M.Şirəliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi altında Azərbaycan EA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun dialektoloqları başlamışlar. «M.Şirəliyev Azərbaycan dilçiliyi hüdudlarını yarıb beynəlxalq aləmə çıxdı, elmi türkologiyanın əngin üfüqlərində öz işıqlı yeri olan ilk Azərbaycan dilçisidir. Bolqarıstanda Sofiya Universitetində türk dili kafedrasının müdiri olub, dərs deyib. Varşava Universitetində mühazirələr oxuyub. Türkiyənin İstambul və Ankara, yaxın xaricin Moskva, Leninqrad, Almatı, Qazan, Kişinyov, Bişkek, Daşkənd, Aşqabad və s. şəhərlərində keçirilən beynəlxalq və ümumittifaq konqres və simpoziumlarda dəyərli elmi məruzələrlə çıxış edib. Türkoloji aləm akad. M.Şirəliyevi həmişə böyük hörmət və məhəbbətlə qarşılayıb, onun elmi fəaliyyətinə yüksək qiymət verib. Türk Dil Qurumunun Azərbaycandan ilk müxbir üzvü də o olub» [1]. Akad. T.Hacıyev «Dilçiliyimizin bayramı» adlı məqaləsində M.Şirəliyevin türkologiya sahəsində olan xidmətlərinə, türkoloq dilçilər hazırlanması sahəsində fədakar əməyinə görkəmli türkoloqlar SSRİ EA-nın müxbir üzvü Q.İ.Avanesov, F.R.Filip, B.N.Serebrennikov, S.Q.Barxudarov, A.N.Kononov, Gürcüstan EA-nın vitse-prezidenti Q.V.Sereteli, akad. S.S.Cikiya, Türkmənistan EA-nın prezidenti akad. R.Əzimov, Özbəkistan EA-nın müxbir üzvü Ş.Şaabdurakmanov, prof. K.M.Musayev və digərləri tərəfindən çox yüksək qiymət verildiyini göstərmişdir [2]. M.Şirəliyev dialektologiya elmi ilə daha çox məşğul olsa da, o, «Türk dillərinin müqayisəli tədqiqi» (hazırda Türk dilləri) şöbəsinə rəhbərlik etdiyi vaxtlarda da dilimizin oğuz xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmış, Azərbaycan dilində qıpçaq elementlərinin mövcudluğunu ayrı-ayrı məqalələrində və dialektologiyaya dair yazdığı kitablarda əsaslandırmışdır. O, bu məqalələrində türkologiya elminin perspektivləri ilə bağlı bir sıra mühüm problemlərə toxunurdu. Həmin problemlər şöbədə də geniş müzakirə olunur və tədqiqat obyektinə çevrilirdi. Qeyd olunan türkoloji problemləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: I. Türkologiyada «tərkib və budaq cümlə» məsələsi. O, «Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlə» [3] və «Tabeli mürəkkəb cümlə problemləri» [4] adlı məqalələrində məntiqi və qrammatik kateqoriyaları eyniləşdirənlərə sübut etmişdir ki, Azərbaycan dili və eləcə də digər türk dillərinin daxili inkişaf qanunlarını əsas tutsaq, feili sifət və feili bağlama tərkibləri heç vaxt budaq cümlə ola bilməz, çünki bu tərkiblərin xəbərlik kateqoriyasına məxsus qrammatik əlaməti yoxdur və bu tərkiblər mübtəda ilə uzlaşma əlaqəsinə girə bilmir. II. Türk dillərinin dialektoloji atlasının hazırlanması məsələsi. Akad. M.Şirəliyevin bilavasitə iştirakı və rəhbərliyi ilə hazırlanmış «Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası» adlı

15 14 CAHİD KAZIMOV fundamental araşdırma ilk dəfə 1990-cı ildə nəfis şəkildə çapdan çıxmışdır. Türk dünyasında çox böyük nailiyyət kimi qiymətləndirilmiş həmin atlas bütün türkoloji aləmdə bu sahədə atılmış ilk və ən uğurlu addımlardan biridir. III. Azərbaycan dilində qıpçaq qrupu elementləri. M.Şirəliyev «Azərbaycan dilində qıpçaq elementləri» [5] adlı məqaləsində dialekt və şivə qaynaqları əsasında Azərbaycan dilinin fonetik və morfoloji təbəqələrində qıpçaq elementlərinin varlığını aşkar etmiş və həmin faktları qədim türk yazılı abidələri və müasir qıpçaq qrupu türk dilləri ilə müqayisə etmişdir. Müəllifin gəldiyi tarixi nəticə budur ki, Azərbaycan dilindəki qıpçaq elementləri qıpçaq qəbilələrinin Azərbaycana IV VI əsrlərdəki yürüşləri ilə əlaqədardır. IV. Türkologiyada dialekt və şivələrin təsnifi məsələsi. M.Şirəliyev Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təsnifində həm coğrafi, genetik, həm də mədəni-tarixi prinsiplərdən çıxış etdiyinə görə, onun bölgüsü bütün türkoloqlar tərəfindən, əsasən qəbul edilmiş və bu təsnif indiyə qədər türkologiyada ən münasib və əlverişli təsnif kimi (başqa təsnifatlar təklif olunsa da) qəbul edilməkdədir. Türkiyənin elmi jurnallarında M.Şirəliyevin Azərbaycan dialektologiyasının mühüm problemlərinə aid xeyli məqaləsi çap edilmişdir. O, Türkiyə türkcəsinin ağızlarını dilin müxtəlif səviyyələrində (fonetik, leksik və qrammatik) Azərbaycan dialektləri ilə müqayisə etmiş, ciddi elmi nəticələr əldə etmişdir. Ən görkəmli sovet-rus türkoloqu N.K.Dmitriyev yazırdı ki, M.Şirəliyev yeni dialektoloji məktəbin əsasını qoymuşdur. M.Şirəliyevin «Azərbaycan dialektologiyasının əsasları» monoqrafiyası bütün türkologiyada türk dillərindən birinin dialektologiyasına həsr edilmiş ən böyük əsərdir. M.Şirəliyevi türk filologiyası və rəhbərlik etdiyi jurnalın «Sovetskaya türkologiya» jurnalının bu sahədə qarşısında duran vəzifələr ciddi narahat edirdi. O, «Sovet türk filologiyası və Sovetskaya türkologiya jurnalının vəzifələri» («Советская тюркская филология и задачи журнала Советская тюркология») [6. S.3 15] məqaləsində türkoloji dilçilikdə problemlərin bir sıra mühüm aspektlərini müəyyənləşdirmişdir. Birinci aspekt: türk ədəbi dillərinin inkişaf qanunauyğunluqlarını xalqın sosial inkişafı ilə paralel öyrənmək; ikinci aspekt: müasir türk dillərini kompleks şəkildə öyrənmək; üçüncü aspekt: azlıqda qalan türklərin dilini müqayisəli öyrənmək. M.Şirəliyevi türk dialektologiyası məsələləri daha çox maraqlandırmışdır. O, «Azərbaycan milli ədəbi dilinin dialekt əsasları» («О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка») [7. S.5 14] məqaləsində dilimizin dialekt sistemini türk dillərinin dialekt sistemi ilə qarşılaşdıraraq müqayisə etmişdir. O, coğrafi və mənşə prinsipindən çıxış edərək dilimizə məxsus on dialekt və beş şivə olduğunu göstərmişdir. M.Şirəliyev türkcələrin dialektlərinin müqayisəli yolla tədqiqini zəruri sayırdı. Belə ki, o, tədqiqatlarında müqayisənin dairəsini daha da genişləndirərək, Azərbaycan dialektləri ilə türk dillərinin dialektləri arasında olan ümumi və fərqli cəhətlərin aşkara çıxarılmasını istəyirdi. Xüsusən də, xaricdəki bir çıxışında Türkiyə türkcələrinin çoxsaylı ağızları ilə (Anadolu ağzı və s.) Azərbaycan dialektlərini qarşılaşdırmaq və müəyyən qanunauyğunluqları öyrənməyi tövsiyə etmişdir. M.Şirəliyev böyük türkoloq-alim kimi Rusiyada da tanınırdı. Onun Moskvada çap olunan «Təsviri qrammatikanın tətbiqi məsələləri» («Вопросы составления описательных грамматик» 1961) kitabında «Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlə problemi» adlı məqaləsi mütəxəssislərin diqqətini xüsusi olaraq cəlb etmişdi. Məqalədə türk dillərində budaq cümlələrin sadə cümlələrə transformasiyası (çevrilməsi) hadisəsi, analitik, sintetik və analitik-sintetik tip budaq cümlələr fonunda təhlil olunmuşdur.

16 AKADEMİK ŞİRƏLİYEV MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİ OĞLU 15 Müxtəlif tədbirlərdə M.Şirəliyevin türkoloji fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilmişdir. Onları nəzər-diqqətinizə çatdırırıq. Türk Dil Qurumunun baş yazarı Ömər Asım: «Türk Dil Qurumundan anadan olmağınızın altmışıncı və türkoloji aləmdəki dəyərli izlərinizin otuz beşinci ildönümünü təbrik edir, sağlığınızı və elm aləmində daha neçə-neçə əsərlər ərməğan etməyinizi arzu edirik». Hamburqdakı Ural-Altay Cəmiyyətinin sədri, prof. J.Qunnar: «Türk dillərinin dilçilik coğrafiyası üsulu ilə öyrənilməsi sahəsində M.Şirəliyevin xidmətləri danılmazdır». İ.İ.Meşşaninov: «Azərbaycan dili dialektlərindən birini sistemə salmış geniş və bitmiş tədqiqi ilk dəfə olaraq M.Şirəliyev verir. O, ən xarakterik dialekt olan Bakı dialekti üzərində araşdırma aparmış və onu son dərəcədə uğurla tədqiq edə bilmişdir» Türkmənistan EA-nın prezidenti, akad. P.Əzimov: «Türkmənlər dialektoloji atlasın tərtibi işlərini M.Şirəliyev məktəbindən əxz etmişlər...». B.N.Serebrennikov: «SSRİ məkanında türkologiya sahəsində çox geniş ölçüdə və mühüm əhəmiyyəti olan fundamental tədqiqatlar aparılırdı. Həmin ərazidə bütün türk dilləri təmsil olunurdu. Türkologiyanın çox aktual problemləri öz həllini tapırdı. Bu işə rəhbərlik edənlərdən biri də M.Şirəliyev idi». A.N.Kononov: «Türkologiyada dialekt və şivələrin təsnifi məsələsi uzun müddət mürəkkəb və eyni zamanda, mübahisəli problemlərdən biri sayılmışdır. Bu məsələnin digər türk dillərinin dialekt və şivələrinin öyrənilməsində də aktual olduğunu görkəmli türkoloq M.Şirəliyev göstərmişdir». Qazax dilçisi Ş.Sarıbayev: «Qazax dialektologiyasında mübahisəli məsələlər çoxdur. Onların biri dialektlərin təsnifidir. Bu məsələnin türkoloji aləmdə obyektiv yolunu Azərbaycanın görkəmli türkoloqu M.Şirəliyev müəyyənləşdirmişdir». Prof. M.Rəhimov: «1950-ci ildən sonra türkologiyada, eləcə də Azərbaycan dilçiliyində tərkib və budaq cümlə probleminin tədqiqi, bunlar arasında sərhədin müəyyənləşdirilməsi ən mühüm məsələ kimi qarşıda dururdu. Akademik M.Şirəliyev dialektoloji araşdırmalarını davam etdirməklə bərabər, bu mühüm problemin də tədqiqinə girişdi və Azərbaycan dilinin materialları əsasında tərkiblərlə budaq cümlə arasındakı ümumi və fərqli cəhətləri dəqiq surətdə müəyyənləşdirdi». M.Şirəliyev Azərbaycan türkologiyasını dünya arenasına çıxarmışdır. Ümumittifaq türkoloji konfrans və simpoziumların həm təşkilatçısı olmuş, həm də orada türk dillərinin problemlərini qaldırmışdır. M.Şirəliyev türkologiyanın müxtəlif problemləri ilə məşğul olan B.Serebrennikov, N.Hacıyeva, E.Tenişev, E.Qrunina, A.Kononov, N.Baskakov, A.Şerbak və b. görkəmli türkoloqlarla canlı ünsiyyətdə olmuş, onların elmi məruzələrini dinləmişdir. Akad. M.Şirəliyevin rəhbərliyi dövründə oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli fonetikası və qrammatikası sahəsində gərgin elmi axtarışlar aparılmış və nəticədə «Oğuz qrupu türk dillərinin fonetikası» (müəllif M.Yusifov) və «Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli morfologiyası», «Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli sintaksisi» (kollektiv monoqrafiya II h.: morfologiya) kimi maraqlı monoqrafiyalar meydana gəlmişdir. Akad. Şirəliyevin elmi irsi dilçiliyimiz üçün tarixən dəyərli olduğu kimi bu gün də aktual və faydalıdır. Ən nəhayət deyə bilərik ki, Azərbaycan dilçiliyinin, həmçinin dialektologiyanın, ümumi türkologiyanın formalaşması və inkişafı tarixini tam müəyyənləşdirmək üçün «M.Ş.Şirəliyev məktəbi»nin daha dərindən öyrənilməsi mühüm önəm daşıyır. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Axundov A. Dil və ədəbiyyat. Bakı, C Hacıyev T. Dilçiliyimizin bayramı: Elmi əsərlər // Dil və ədəbiyyat

17 16 CAHİD KAZIMOV 3. Širaliev M. Вопросy jaзыкознаниja Yenə onun. Vопросy gрамматики тjuркскиh jaзyков. Алма-Ата, Yenə onun. Кyпčакские ёлементy в азербаjдžанском jaзyке // Iсследованиja по gрамматике и лексике тjuркскиh jaзyков. Таšкент, Širaliev M. Sovetskaja tjurkskaja filologija i zadači žurnala «Sovetskaja tjurkologija» // Sov. tjurkologija Yenə onun. По вопросу диалектолоgии тjuркскиh jaзyков // Вопr. jaзyкознаниja ACADEMICIAN SHIRALIYEV MAMMADAGA SHIRALI OGHLU S u m m a r y CAHID KAZIMOV In the article the actual member of Academy of the Azerbaijanian National Sciences M.Sh.Shiraliyev is characterized as an outstanding representative of Soviet turkology. Judgments of outstanding Soviet and European scientists of different times, Azerbaijani researchers about scientific activity of M.Shiraliyev and his role in the development of soviet turkology were also being analyzed here. It becomes apparent that he was constantly searching, responsible and strict to himself as a hardworking scientist, careful teacher, untiringly conductive to the scientific growth of youth. Key words: M.Shiraliyev, turkology, article, Academy, actual member, researchers АКАДЕМИК ШИРАЛИЕВ МАМЕДАГА ШИРАЛИ ОГЛУ Р е з ю м е ДЖАХИД КЯЗИМОВ В статье действительный член Академии наук Азербайджанской ССР М.Ширалиев характеризуется как выдающийся представитель советской тюркологии. Автором анализируются высказывания известных советских, европейских и азербайджанских исследователей постсоветского периода относительно его научной деятельности и роли в развитии тюркологической науки. Подчёркивается, что М.Ширалиев, будучи требовательным педагогом, в немалой степени способствовал подготовке молодых научных кадров. Ключевые слова: М.Ширалиев, тюркология, статья, академия, действительный член, исследователь

18 AKADEMİK ŞİRƏLİYEV MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİ OĞLU 17 Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu böyük elmi işçi, fil.ü.f.d. Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev «Türkologiya» jurnalının baş redaktoru, Solmaz Süleymanova «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 15.VII IX X «Türkologiya», 3

19 T Ü R K O L O G İ Y A AKADEMİK AXUNDOV AĞAMUSA AĞASI OĞLU NADİR MƏMMƏDLİ Ağamusa Axundov elə alimlərdəndir ki, özündə yüksək elmi səviyyə, pedaqoji ustalıq, idarəçilik, humanistlik, tələbkarlıq, qayğıkeşlik kimi qabiliyyət və keyfiyyətləri məharətlə cəmləşdirə bilmiş, qüdrətli elmi yaradıcılığı ilə dilçilik tarixinə adını böyük hərflərlə yazmağı bacarmışdır. Akademik, filologiya elmləri doktoru, professor A.Axundov dilçiliyin bütün sahələrinə öz layiqlı töhfələrini vermişdir. Ağamusa Axundov 2 fevral 1932-ci ildə dünyaya gəlib. Özünün dediyinə görə, əsil-nəcabəti Cənubi Azərbaycanın Savalan və Qaradağ mahallarındandır. Doğulduğu məkanın Kürdəmir rayonunun Karrar kəndindəki məhəllənin savalanlılar adlanması da, görünür, elə bununla bağlıdır cı ildə Kürdəmir şəhərindəki beynəlmiləl orta məktəbə daxil olmuş, 1950-ci ildə oranı medalla, eyni vaxtda axşam dəmiryolu Fəhlə-gənclər rus natamam orta məktəbini əla qiymətlərlə bitirmişdir. A.Axndovun ilk qələm təcrübəsi də məktəb illərində işıq üzü görüb, «Məktəbimiz yaşıllaşır» adlı ilk yazısı 1944-cü ildə «Azərbaycan pioneri» qəzetində dərc olunub ci ildə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki Bakı Dövlət Universiteti) Filologiya fakültəsinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı şöbəsinə daxil olmuş və 1955-ci ildə oranı bitirmişdir. XX əsrin cı illəri universitet həyatının ən qaynar çağı olub. Həmin dönəmdə Filologiya fakültəsində dərs demiş akad. Həmid Araslı, professorlardan Məmmədcəfər Cəfərov, Məmmədhüseyn Təhmasib, Cəfər Xəndan, Mikayıl Rəfili, Əli Sultanlı, Mir Cəlal Paşayev, Məmmədağa Şirəliyev, Muxtar Hüseynzadə kimi elm və təhsil fədailəri bu gün də hörmət və minnətdarlıqla yad edilirlər. Ağamusa Axundovun tələbə yoldaşı X.Məmmədov «Qoy rəhmət oxusun bizə nəsillər» sərlövhəli məqaləsində («Ədalət» qəzeti oktyabr) həmin illəri belə xatırlayır: Bəli, Ağamusa Axundov belə korifeylərdən dərs almış, elmin əlifbasını onlardan öyrənmişdir. Təsadüfi deyildir ki, elə birinci kursdan müəllimlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Muxtar Hüseynzadə hələ o vaxt universitet qəzetində sevimli tələbəsi haqqında məqalə yazmış, onun gələcəyinə inandığını bildirmişdi. A.Axundov tələbəlik illərində ADU-nun Tələbə Elmi Cəmiyyətinin sədri olmuş, konfransların birində «Kür» sözünün mənşəyi ilə bağlı etdiyi çıxış alimlərin marağına səbəb olmuşdu. Universiteti bitirən kimi aspiranturaya qəbul olunan gənc araşdırıcı qısa bir müddətdə «Feilin zaman kateqoriyası (Azərbaycan dili materialları əsasında)» mövzusunda dissertasiyanı müdafiə edərək (1958) filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alır və çox keçmir

20 AKADEMİK AXUNDOV AĞAMUSA AĞASI OĞLU 19 ki, Ümumi dilçilik kafedrasına müəllim, bir qədər sonra baş müəllim təyin olunur; sonralar isə elə o kafedraya rəhbərlik edir ci ildə dosent elmi adını alan A.Axundov yenidən 3 il əvvəlki tələbəlik həyatına qayıdır 1959-cu ildə Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dillər Universiteti) Qərbi Avropa dilləri fakültəsinin İngilis dili şöbəsinə daxil olur və oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirir (1965). Sonralar həvəslə öyrəndiyi dil karına gəlir cı illərdə Qahirənin Eyn- Şəms Universitetində Azərbaycan dili və ədəbiyyatından ingilis dilində mühazirələr oxuyur. Azərbaycan dilçiliyi tarixində Ağamusa Axundov ən gənc elmlər doktorudur. 32 yaşında (1964) «Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi (fizioloji, akustik, statistik, fonoloji tədqiqat təcrübəsi)» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir ci ildə professor elmi adını alır. Respublika konfrans, seminar və müşavirələrində «Dilçilikdə fonem problemi və Azərbaycan dilinin fonetik quruluşu», «Ümumi dilçilik məsələlərinin müasir vəziyyəti», «Nitq mədəniyyətinin leksik normalaşmasında tədris ədəbiyyatının rolu», «Radio və televiziya verilişlərinin dili», «Məktəb islahatı və Azərbaycan dili müəllimlərinin hazırlanması sisteminin daha da təkmilləşdirilməsi yolları», «Azərbaycan dilinin tarixi-etimoloji lüğəti», «Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafinda M.F.Axundovun rolu», «Dərsliklərin dili», «Əhməd Cavadın dili», «Naxçıvan sözünün mənşəyi», «Azərbaycan dili əsrin astanasında», «Dil tariximizin iki ili», «Termin yaradıcılığı: yolumuz hayanadır?», «Kitabi-Dədə Qorqud Azərbaycan dilinin qədim abidəsi kimi» mövzularda məqalələri, çıxışları maraqla qarşılanır. A.Axundovun böyük uğurlar qazanan elmi məruzələrinin sorağı beynəlxalq kürsülərdən də gəlir cı ildə Çernovsı şəhərində keçirilmiş Ümumittifaq ali məktəblərarası «Tətbiqi dilçilik» elmi konfransında «Tətbiqi və riyazi dilçilik metodlarının türk dillərinə tətbiqi», 1963-cü ildə Frunze (indiki Bişkək) şəhərində Türk dillərinin dialektologiyasına həsr olunmuş IV Məhəlli müşavirədə «Azərbaycan dili dialektlər sisteminin struktur təhlili», 1964-cü ildə Səmərqənddə «Müasir dilçiliyin aktual problemləri» və Y.D.Polivanovun linqvistik irsinə həsr olunmuş elmi konfransda «Türk dillərində şəkilçi morfemlərin fonematik tərkibi», 1967-ci ildə Praqada VI Beynəlxalq fonetika elmləri konqresində «Türk dillərində şəkilçi morfemlərin fonematik tərkibi», 1970-ci ildə Minskdə leksikologiyanın aktual problemləri üzrə Ümumittifaq elmi konfransında «Sözün semantik strukturunun tarixi dəyişməsində fonetik amilin rolu», həmin ildə Mahaçqalada Qafqaz onomastikası Ümumittifaq elmi seminarında «Toponimikanın əsas prinsipləri», 1972-ci ildə Ankarada Türk Dil Qurumunun Beynəlxalq elmi qurultayında «Azərbaycan dilinin fonetik sistemində heca ilə bağlı bəzi qanunauyğunluqlar haqqında», 1973-cü ildə Alma-Atada türk dillərinin dialektologiyası üzrə VII Məhəlli konfransda «Azərbaycan dili tarixi dialektologiyasının bəzi linqvocoğrafi məsələləri», Ujqorodda Ş.Petefinin 150 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransda «Şandor Petefi Azərbaycan dilində», 1974-cü ildə Penzada Volqaboyu onomastikası üzrə V elmi konfransda «Volqaboyu türk onomastikası», 1976-cı ildə Alma-Atada Ümumittifaq türkologiya konfransında «Azərbaycan ədəbi dilinin dövrləşdirilməsi», 1980-ci ildə Daşkənddə III Ümumittifaq türkoloji konfransda «Türk dillərində səs uyğunluqlarının fonoloji modelinin qurulması prinsipləri haqqında», 1984-cü ildə Belqradda Balkanşünasların V Beynəlxalq konqresində «Türk dillərinin məntiqi tipinin qurulmasının bəzi məsələləri», 1985-ci ildə Aşqabadda IV Ümumittifaq türkoloji konfransda «Türk dillərinin təsviri qrammatikalarının tətbiqi ilə bağlı olaraq türk dillərinin məntiqi tipinin öyrənilməsinin əhəmiyyəti», 1987-ci ildə Tbilisidə akademik A.Şanidzenin 100 illiyi münasibətilə «Kartvel 2 *

21 20 NADİR MƏMMƏDLİ dillərinin tarixi quruluşu» Beynəlxalq simpoziumda «A.Şanidze və türk dillərinin qrammatikası», 1988-ci ildə Lüblyanada ali məktəblərarası elmi konfransda «Azərbaycan dilində ingilis şəxs adları (orfoqrafiya və orfoepiya məsələləri)», 1990-cı ildə Kayseridə I Millətlərarası böyük qurultayda «Azərbaycan dilinin estetik məsələləri», Nukusda «Qıpçaq dilləri: tarix, müasir dövr» elmi konfransında «Bir daha Azərbaycan dilində qıpçaq ünsürləri haqqında», 1992-ci ildə Moskvada dilçiliyə dair konfransda «Sistemli variantlıq dillərin tipoloji əlaməti kimi», İstambulda II Beynəlxalq türk dili qurultayında «Türk dillərinin məntiqi tipinin qurulmasının bəzi məsələləri», 1995-ci ildə Tokioda Tyo Bunko Elmi Kitabxanasında «Azərbaycan dili: dünən və bugün», 1997-ci ildə Urmiyədə Beynəlxalq elmi konfransda «Farsdilli Azərbaycan poeziyasının ana dilinə tərcüməsi tarixindən» mövzularında sanballı məruzələr etmişdir. A.Axundov ictimai işlərdə də fəal iştirak etmiş, bir sıra rəsmi qurum və təşkilatların fəal üzvü, beynəlxalq müşavirə və seminarların iştirakçısı olmuş, diplom və medallarla təltif edilmişdir. O, 1973-cü ildə Moskvada Böyük Kreml sarayında ali təhsil işçilərinin Ümumittifaq müşavirəsində, 2 dəfə ABŞ-da Dostluq səfərində olmuş, Nyu-Orlean şəhərinin fəxri vətəndaşı adını almışdır (1975, 1987) cü ildə İstambulda türk respublikaları prezidentlərinin Zirvə toplantısında iştirak etmişdir. A.Axundov Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (1969), Ümumittifaq «Bilik» Cəmiyyətinin (1973) Fəxri fərmanları, Daşkənd Dövlət Universitetinin 50 illik yubileyi (1970), Tbilisi Dövlət Universitetinin xatirə (1988) medalları, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə «Şöhrət» ordeni (2000), əməkdar elm xadimi (1990) fəxri adlarına layiq görülmüşdür. Berlində nəşr olunan «Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung» beynəlxalq elmi-nəzəri jurnalın redaksiya heyətinin üzvü (1978), 2 il sonra məsləhətçisi, eləcə də Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin İdarə Heyətlərinin (1991), «Sovetskaya türkologiya» jurnalının redaksiya heyətinin üzvü (1980), sonralar «Türkologiya» beynəlxalq jurnalının baş redaktoru ( ), «Azərbaycan» jurnalı redaksiya heyətinin (1991), Toponimiya Komissiyasının (2000), Ali Attestasiya Komissiyası Rəyasət Heyətinin (1994), respublika prezidenti yanında Terminologiya Komitəsinin (1998) və Əfv Komissiyasının (2001), Atatürk Universiteti Araşdırmaları İnstitutu jurnalının Elmi Şurasının üzvü (2000), Türk Dil Qurumunun fəxri üzvü (2000), «Azərbaycan EA-nın Xəbərləri (ədəbiyyat, dil, incəsənət seriyası)» jurnalının baş redaktoru (2000), Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti Dövlət Dil Komissiyasının sədr müavini (1993, 1998) seçilmişdir ci ildə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının 1300 illiyi münasibətilə təşkil edilmiş Yubiley Komissiyasının üzvü olmuş, fəal iştirakına görə Azərbaycan EA Rəyasət Heyətinin təşəkkürünü almışdır. Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru ( ), 1999-cu ildə ADU-nun Azərbaycan dilçiliyi və dil nəzəriyyəsi kafedrasının müdiri vəzifəsinə, müxtəlif vaxtlarda 4 dəfə universitetin Filologiya fakültəsinin dekanı seçilmişdir (1967, 1970, 1980, 1985) illərdə BDU-da, ci illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu nəzdində namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsini keçirən Dissertasiya Şurasının, 1993-cü ildə Azərbaycan Respublikası Ali Attestasiya Komissiyasının humanitar elmlər üzrə Ekspert Şurasının, 1994-cü ildə Dilçilik üzrə Respublika Əlaqələndirmə Şurasının sədri olmuşdur ci il Ağamusa Axundov üçün daha uğurlu olmuşdur. Belə ki, «Dünya dilləri» kitabının hazırlanmasında xidmətlərinə görə UNESCO təşkilatının sertifikatını almış, AMEA-nın müxbir üzvü, Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsinin

22 AKADEMİK AXUNDOV AĞAMUSA AĞASI OĞLU 21 akademik katibi seçilmişdir. O, 1999-cu ildən Lütfizadə adına Müasir Elmlər Akademiyasının, 2007-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü olmuşdur. A.Axundovun qəzet, jurnal və elmi məcmuələrdə 400-dən artıq elmi, publisistik məqalə, resenziyası dərc olunmuşdur. Dostlarına, həmkarlarına həmişə diqqət göstərmiş, dünyasını dəyişənləri xoş xatirələrlə yad etmişdir. Məsələn, akad. Məmmədağa Şirəliyev haqqında «Dilçilik məsələləri» toplusunda «Unudulmaz professor», prof. Müseyib Məmmədovun 70 illiyi ilə əlaqədar «Azərbaycan müəllimi» qəzetində «Mənalı həyat», prof. Abdulla Vəliyev haqqında «Tədqiqlər» jurnalında «Unudulmaz Abdulla müəllim», prof. Muxtar Hüseynzadənin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə «Xalq qəzeti»ndə «Böyük alim, əvəzsiz müəllim», prof. Əlövsət Abdullayevin anadan olmasının 80 illiyi münasibətilə «Xalq qəzeti»ndə «Dilimizin görkəmli tədqiqatçısı» adlı məqalələr yazıb çap etdirmişdir. Prof. Aydın Ələkbərov haqqında «Tədqiqlər» jurnalında «Əziz alim dostumuz» adlı məqaləsini də qeyd etmək olar. A.Axundov xeyli sayda monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti və proqramların müəllifidir. Orta məktəbin 5 6-cı sinifləri üçün tələbə yoldaşı və alim dostu mərhum prof. Bəşir Əhmədovla birlikdə yazdığı «Azərbaycan dili» dərsliyi 1972-ci ildən 1987-ci ilədək 15 dəfə təkrar nəşr olunmuş və 1973-cü ildə Azərbaycan SSR Maarif Nazirliyinin mükafatını almışdır. «Azərbaycan dilinin fonetikası» monoqrafiyasına görə 1986-cı ildə Azərbaycan Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür. Kitabda ilk dəfə olaraq fundamental şəkildə Azərbaycan dilinin fonetik quruluşu, saitlər, samitlər sisteminin fonoloji təhlili verilir, fonetik hadisə və əvəzlənmələr, heca, vurğu, sintaqmatik fonetika, sadə cümlə və mürəkkəb cümlə fonetikasına aid bölmələr verilmişdir. Monoqrafiyaya qədər onun bu mövzu ilə əlaqədar «Müasir Azərbaycan dilinin fonetikasından mühazirələr» (1969), «Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikası» (1963), «Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi» (1973), «Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası» (1973) dərslik və dərs vəsaitləri də çap olunmuşdur. A.Axundovun «Ümumi dilçilik» (1979) kitabı ali məktəbin Filologiya fakültələrində uzun illərdir ki, gərəkli dərslik kimi öyrədilir. Burada dilin fəlsəfi və ictimai problemləri, quruluşu və daxili sistemindən bəhs olunur. «Ümumi dilçilik» proqramı da məhz ona məxsusdur ci ildə N.N.Məmmədovla birlikdə nəşr olunan «Dilçiliyə giriş» əsərində dilin ictimai hadisə olmasından, başqa elmlərlə əlaqəsindən, qrammatik quruluşundan, genealoji və tipoloji təsnifindən danışılır. Həmmüəlliflərlə yazılmış əsərləri sırasında «İngilis və Azərbaycan dillərində vurğunun ritmik-melodik xüsusiyyətləri» (S.Babayev və F.Zeynalov ilə birlikdə), «Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili» (M.Məmmədov və M.Mahmudovla birlikdə) və s. göstərmək olar. Toponimika və nitq mədəniyyəti ilə bağlı yazdığı əsərlər də A.Axundova böyük şöhrət gətirmişdir. «Torpağın köksündə tarixin izləri» (1983) əsərində toponimik arsenallardan, omonim, sinonim, antonim yer adlarından, onların orta əsrlərdə əks-sədasından bəhs edir. «Dil və mədəniyyət» (1992) əsərində isə nitq mədəniyyətinin nəzəri və təcrübi məsələləri təhlil edilir, dilimizin leksik, qrammatik normaları elmi-kütləvi üslubda şərh olunur. A.Axundov bir çox aspiranta, dissertanta və doktoranta rəhbərlik etmiş, onlara elmi məsləhətçi olmuş, dilçilər ordusunun yetişməsində əməyini əsirgəməmişdir. Onların sırasında respublika elmi ictimaiyyətinin yaxşı tanıdığı professorlar İ.Məmmədov, A.Babayev, M.Mahmudov, F.Cahangirov, M.Musayev və başqalarının adlarını çəkmək olar. Ağamusa Axundov tərcümədə də qələmini sınamışdır. Onun tərcümələri xarici ədəbiyyat müntəxəbatlarına daxil edilmişdir. Bunlardan Bokkaççonun «Dekameron», qədim kelt dastanı «Kuk-

23 22 NADİR MƏMMƏDLİ linin Ferdiadla döyüşü», fransız kurtuaz povesti «Okassen və Nikolet», Plavtın 5 pərdəli «Psevdol» komediyası və b.-nı nümunə gətirmək olar. Bəllidir ki, latın qrafikalı yeni Azərbaycan əlifbasına keçidlə əlaqədar 2000-ci ildə orfoqrafiya qaydalarında dəyişiklik edildi. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il qərarı ilə təsdiqlənmiş «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları»na uyğun olaraq latın qrafikalı əlifba ilə hazırlanmış «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» əlavələr və düzəlişlər edilərək çap olundu (2004, 2013), lüğətdəki sözlərin sayı ə çatdırıldı. Layihənin rəhbəri, yeni orfoqrafiya qaydalarının müəllifi A.Axundov, redaktoru isə onun yetirməsi İ.Məmmədlidir. Əsrin əvvəllərində Ümummilli Lider H.Əliyev dövlət dili probleminin tarixi-fəlsəfi, hüquqi və milli-mənəvi konsepsiyaya əməl olunmaqla həllini tapmaq işinə böyük önəm verdi. Ulu öndərin qarşıya qoyduğu bu vacib tapşırığı sosiolinqvistik planda uğurla yerinə yetirdi. Dövlət dilimizin adının Azərbaycan dili kimi tanınmasını (de-yurye, de-fakto) tarixilik və dövlətçilik baxımından demokratik tərzdə hərtərəfli əsaslandırdı. Bununla da dilimizin adı və məzmunu həm siyasi, həm də elmi cəhətdən birmənalı şəkildə təsbit olundu. Akad. A.Axundov ömrünün sonunadək (2015-ci il sentyabrın 5-dək) AMEA-nın Rəyasət Heyətində müşavir vəzifəsində çalışmışdır. ACADEMICIAN AKHUNDOV AGHAMUSA AGHASI OGHLU S u m m a r y NADIR MAMMADLI Agamusa Akhundov was born in the village of Karrar of the region of Kurdamir on 2 February in He graduated from the international and evening railway station russian incomplete secondary school, and also finished graduated from the Azerbaijan State University (now Baku State University). «The tense category of the verb» (On the basis of Azerbaijani materials) was his candidature research work, he defended his doctoral thesis «The phoneme system of the Azerbaijani languages (physiological, acoustic, statistic, phonological research experiment)» at the age of 32. He also took part in social work, he was the active member of some official organizations, and He was the participant of some international consultations and seminars, and he was rewarded with some diplomas and medals. He was rewarded with the «Reputation order» (Shohret) by the order of the President of Azerbaijan. He was also revarded with honorary title of Honoured Scientist. He was the director of the Nasimi Institute of linguistics of the Azerbaijan National Academy of Sciences, he was the director of the theory of Azerbaijan linguistics and language of Baku State University, and he was elected to the post of the dean of the faculty of Philology in different times. He has been the real member of ANAS since A.Akhundov is the author of some manuals, text books, monography and programs. «Azerbaijan language», «The phonetics of the Azerbaijani language», «The lectures from the

24 AKADEMİK AXUNDOV AĞAMUSA AĞASI OĞLU 23 phonetics of modern Azerbaijani language», «The phonetics of the modern literary Azerbaijani language», «The phoneme system of the Azerbaijani language», «The historical phonetics of the Azerbaijani language», «The tenses of the verb», «General linguistics», «Mathematical linguistics», «Introduction to (the) linguistics», «Heydar Aliyev about the language and the language of Heydar Aliyev», «The traces of the history on the surface of the Earth», «Language and Culture» etc. He has got a lot of post graduate students and candidates for a degree. He always helped young researchers. A.Akhundov was also the author of new orthographic rules of latin graphic «Orthographic dictionary of the Azerbaijani language». When Heydar Aliyev put the problem of the state language in the philosophical, legal and national-moral conception at the beginning of the century, A.Akhundov gave more courageous and full commentary in the sociolinguistic plan of this problem. He spent much labour in declaring the name of our state language as the Azerbaijani language (de-yure, de-fakto). He grounded it in the style of democracy from the view of history and statehood. Key words: Academician Agamusa Akhundov, phonemes system, international consultation and seminars, social function of the language, sociolinguistics, new Orthographic rules АКАДЕМИК АХУНДОВ АГАМУСА АГАСИ ОГЛУ Р е з ю м е НАДИР МАМЕДЛИ Агамуса Ахундов родился 2 февраля 1932 г. в с. Каррар Кюрдамирского района. Окончил интернациональную и вечернюю среднюю русскую школу рабочей молодёжи железнодорожного управления гор. Кюрдамира, а также филологический факультет Азербайджанского государственного университета (ныне Бакинский государственный университет). Защитил кандидатскую диссертацию «Категория времени глагола (на материале азербайджанского языка)», а в 32 года докторскую на тему «Система фонем азербайджанского языка (опыт физиологического, акустического, статистического и фонологического исследования)». Агамуса Ахундов активно занимался общественной работой, был членом ряда организаций, участвовал в работе многих международных совещаний и семинаров, награждён различными дипломами и медалями, по Указу Президента Азербайджанской Республики орденом Славы; получил звание заслуженного деятеля науки. А.Ахундов работал директором Института языкознания им.насими Национальной академии наук Азербайджана, заведующим кафедрой азербайджанского языкознания и теории языка Бакинского государственного университета. Четырежды избирался деканом

25 24 NADİR MƏMMƏDLİ филологического факультета этого университета. В 2007 г. получил звание действительного члена НАНА. Агамуса Ахундов является автором следующих учебников, учебных пособий, монографий и программ: «Azərbaycan dili» («Азербайджанский язык»), «Azərbaycan dilinin fonetikası» («Фонетика азербайджанского языка»), «Müasir Azərbaycan dilinin fonetikasından mühazirələr» («Лекции по фонетике современного азербайджанского языка»), «Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikası» («Фонетика современного азербайджанского литературного языка»), «Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi» («Система фонем азербайджанского языка»), «Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası» («Историческая фонетика азербайджанского языка»), «Feilin zamanları» («Времена глагола»), «Ümumi dilçilik» («Общее языкознание»), «Riyazi dilçilik» («Математическая лингвистика»), «Dilçiliyə giriş» («Введение в языкознание»), «Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili» («Гейдар Алиев о языке и язык Гейдара Алиева»), «Torpağın köksündə tarixin izləri» («Следы истории на груди земли»), «Dil və mədəniyyət» («Язык и культура»), а также новых правил орфографии, помещённых в «Орфографическом словаре азербайджанского языка». А.Ахундов не жалел сил для подготовки новых кадров учёных-филологов: он был руководителем большого числа аспирантов и диссертантов. Когда общенациональный лидер Гейдар Алиев обозначил проблему государственного языка, которая должна была решаться в философском, юридическом и национальнодуховном концептуальном плане, Агамуса Ахундов довольно смело истолковал её как социолингвистическую; своё предложение признать государственный язык азербайджанским (де-юре, де-факто) он обосновал с точки зрения историчности, государственности и демократизма. Ключевые слова: академик Агамуса Ахундов, система фонем, международные совещания и семинары, общественная функция языка, социолингвистика, новые правила орфографии Ünvan: AZ1001. Bakı-1, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev döngəsi, 8/4. «Elm və Təhsil» Nəşriyyatı direktor, fil.e.d. Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini

26 AKADEMİK AXUNDOV AĞAMUSA AĞASI OĞLU 25 Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi 17.VIII.2015 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 30.IX X.2015

27 T Ü R K O L O G İ Y A AKADEMİK MƏMMƏDƏLİYEV VASİM MƏMMƏDƏLİ OĞLU ELXAN ƏZİZOV Azərbaycanın az alimləri həm elmi ictimaiyyət və xalq arasında, həm də vətənimizin hüdudlarından kənarda filologiya elmləri doktoru, professor Vasim Məmmədəli oğlu Məmmədəliyev qədər geniş şöhrət qazanmışlar. O, Bakı Dövlət Universiteti İlahiyyat fakültəsinin dekanı, Ərəb filologiyası kafedrasının müdiri, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi nəzdində Elmi- Dini Şuranın sədri, AAK Rəyasət Heyətinin üzvü, Azərbaycanın və Dağıstan Muxtar Respublikasının əməkdar elm xadimi, AMEA-nın həqiqi üzvü, İraq Elmlər Akademiyasının, Suriya Quran Elmləri və Ərəb Filologiyası Akademiyasının və Misir Ərəb Dili Akademiyasının müxbir üzvü, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının Müsəlman Hüququ Akademiyasının akademiki və Azərbaycanın orada təmsilçisi, İranın Beynəlxalq Əhli Beyt Assosiasiyası və Türkiyənin Elmi Araşdırmalar Vəqfinin üzvüdür. Elm və təhsildə səmərəli fəaliyyətinə görə, «Şöhrət» və «Şərəf» ordenləri, «Yusif Məmmədəliyev» medalı ilə təltif edilmiş, Prezident təqaüdünə layiq görülmüşdür. Vasim Məmmədəliyev 27 avqust 1942-ci ildə Bakıda doğulmuşdur cu ildə orta məktəbi bitirib, ADU-nun Şərqşünaslıq fakültəsinin Ərəb filologiyası şöbəsinə daxil olmuş, 1964-cü ildə təhsilini aspiranturada Tbilisi Dövlət Universitetində davam etdirmişdir. Burada o, həmin dövr SSRİ samişünaslarının öndəri sayılan akad. G.V.Seretelinin ən sevimli yetirməsi olur. Vasim Məmmədəliyev 26 yaşında Tbilisidə «Müasir ərəb, Azərbaycan ədəbi dilində və İraq dialektində feilin zaman formalarının müqayisəli tipoloji təhlili» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş və 32 yaşında keçmiş SSRİ miqyasında ərəbşünaslıq sahəsində ən gənc elmlər doktoru olmuşdur. Onun bu «rekord»unu hələlik heç kəs təkrar edə bilməmişdir. Namizədlik dissertasiyasında Vasim Məmmədəliyev gəldiyi bir sıra nəticələrdən biri də odur ki, ərəb dilində keçmiş zaman formasında feil əsası şəxs sonluqları ilə türk dilləri üçün səciyyəvi olan aqlütinasiya üsulu ilə birləşdiyi halda, indiki-gələcək zaman formasında feil əsası ilə konfikslərin birləşməsi sami dillərinin özünəməxsus aqlütinasiya üsulu ilə həyata keçirilir. İndiyədək alimin 30-dan çox kitabı nəşr olunmuşdur. Onlardan «Ərəb ədəbi dilində feilin zaman, şəxs və şəkil kateqoriyaları», «Bəsrə qrammatika məktəbi», «Kufə qrammatika məktəbi», «Ərəb dilçiliyi», «Quran və elm» və s. göstərmək olar. Burada 2 monoqrafiya barəsində daha ətraflı fikir söyləmək kifayətdir. «Ərəb ədəbi dilində feilin zaman, şəxs və şəkil kateqoriyaları» əsəri ərəb dilçiliyi sahəsində, ümumiyyətlə, irəli atılmış bir addım idi. Ərəb dilində zaman, şəxs və şəkil kateqoriyaları

28 AKADEMİK MƏMMƏDƏLİYEV VASİM MƏMMƏDƏLİ OĞLU 27 predikativliyin qrammatik özəyi kimi eyni bir söz formasında təzahür edir və feili cümlənin əsasını təşkil edir. Məhz bu baxımdan müəllif həmin 3 kateqoriyanı əlaqəli surətdə öyrənməyi vacib bilmişdir. Əsərdə bəzi faktlar müxtəlif sami dilləri ilə müqayisəli şəkildə araşdırılmış, yeri gəldikcə klassik ərəb dilinin materiallarına müraciət olunmuş, həmçinin Azərbaycan, rus, ingilis, fars, tacik və s. dillərin faktlarından müqayisəli şəkildə istifadə edilmişdir. Eyni zamanda ərəb dilçilik elminin təşəkkülü barəsində yeni mülahizələr irəli sürülmüş, müasir dilçiliyin bir sıra cərəyanlarının mövzu ətrafında konsepsiyaları hərtərəfli təhlil edilmişdir. Ümumiyyətlə, götürüldükdə Vasim Məmmədəliyevin haqqında danışılan monoqrafiyası nəinki ərəb dilçiliyinin ən ümdə məsələrinin kamil tədqiqi, həmçinin ümumi dilçilik elminin inkişafına təkan verən mühüm bir hadisə kimi səciyyələnməlidir. Ona görə də 1978-ci ildə rus dilində nəşr olunan bu kitab V.Məmmədəliyevi SSRİ şərqşünaslığında aparıcı alimlər cərgəsinə çıxardı, onun tez-tez şərqşünaslıq mərkəzlərində namizədlik və doktorluq dissertasiyalarına opponentlik etməsinə səbəb oldu. «Ərəb dilçiliyi» monoqrafiyası, demək olar ki, alimin dünya şərqşünaslığına layiqli töhfəsidir. Çünki ərəb qrammatika elminin təşəkkülü, onun məktəbləri haqqında 10 əsrdən çox müddətdə müxtəlif səpkili əsərlər yazılsa da, müasir dilçilik səviyyəsində heç bir tədqiqat işi bu möhtəşəm problemin həllini axıra çatdıra bilməmişdir. Amma Vasim Məmmədəliyevin özünün etiraf etdiyinə görə, nə Avropa, nə də sovet şərqşünaslığında ərəb qrammatika məktəblərinin istər ayrı-ayrılıqda, istərsə də bütövlükdə bir sistem kimi öyrənilməsinə, bu sistemin nəzəri və metodoloji əsaslarının tam şəkildə müəyyənləşdirilməsinə, onların başqa dilçilik təlimləri ilə oxşar və fərqli cəhətlərinin ətraflı şərhinə həsr edilmiş monoqrafik tədqiqat və ya dərslik mövcud olmamışdır. Ərəb dilçiliyi tarixində 5 qrammatika məktəbi məşhurdur. Bunlar Bəsrə, Kufə, Bağdad, Əndəlis və Misir qrammatika məktəbləridir. Əsərdə onların hər birinin meydana gəlib formalaşması, görkəmli nümayəndələrinin həyat və yaradıcılığı, dilçiliyə gətirdikləri yeniliklər və s. dərin elmi təhlil əsasında qələmə alınmışdır. V.Məmmədəliyevin göstərilən kitabı ərəb dilçiliyinin yaranması dövründən bu günümüzə qədər keçdiyi mürəkkəb yolun geniş panoramasını əks etdirir. Burada qoyulan müxtəlif səpkili məsələlərin dərindən öyrənilməsi müəllifin ümumi dilçilik sahəsində nəhəng bir şəxsiyyət olduğunu bir daha sübut edir. Əsərdə ayrı-ayrı məktəblərin əsas xüsusiyyətləri, mənbələri, nəzəri-metodoloji əsasları, terminologiyası, mübahisəli məsələləri və s. ətraflı şərh edilir. Ərəb yazısının və leksikoqrafiyasının inkişaf mərhələləri xüsusi diqqətlə izlənilir. Ərəb dilçiliyi sahəsində fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan alimlərinə ayrıca oçerkin həsr olunması elmimiz üçün kitabın dəyərini daha da artırır. Alimin fikrincə, ərəbşünas mütəxəssislərin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri ərəb dilçiliyində Azərbaycan məktəbinin yarandığı ictimai-iqtisadi şəraiti araşdırmaq, Bəsrə, Kufə, Bağdad, Misir və Əndəlis məktəbləri ilə oxşar və fərqli cəhətlərini öyrənmək, ərəb qrammatika elminə gətirdiyi nəzəri-metodoloji yenilikləri tədqiq etməkdən ibarətdir. Vasim Məmmədəliyev humanitar elmlərin müxtəlif sahələrinə dair 4 yüzə yaxın elmi, 3 yüzdən çox elmi-publisistik məqalə və müsahibənin müəllifidir. Qurani-Kərimin Azərbaycan dilinə tərcüməsi V.Məmmədəliyevin sonrakı elmi yaradıcılığına böyük təsir göstərmiş, əslində onun yeni bir istiqamətdə fəaliyyətinin əsasını qoymuşdur. Əgər həmin vaxtadək o, dilçi ərəbşünas kimi sabiq sovet məkanında və onun hüdudlarından kənarda özünə ad qazanmışdısa, bundan sonra ilahiyyatçı-alim kimi də şöhrətlənməyə başladı.

29 28 ELXAN ƏZİZOV Qeyd edilməlidir ki, Qurani-Kərimin əcnəbi dillərə çevrilməsi heç də yeni bir iş deyildi. Bu sahədə ilk addımlar hələ XI əsrdə türklər və farslar tərəfindən atılmış, hazırda türk və fars dillərində Quranın yüzdən çox tərcüməsi və təfsiri mövcuddur. XII əsrdən etibarən Qurani-Kərim latın, italyan, alman, fransız, ingilis, ispan, rus və s. dillərə dəfələrlə çevrilmişdir. Bu gün onların sayı otuzu ötmüşdür. Qurani-Kərimin Azərbaycan dilinə tərcüməsinə orta əsrlərdən cəhd göstərilsə də, o, yalnız cı illərdə Bakı qazısı Mir Məhəmməd Kərim ağa tərəfindən həyata keçirildi. Üç cilddən ibarət tərcümə-təfsirin işıq üzü görməsində xalqımızın böyük oğlu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin xidmətini unutmaq olmaz ci ildə Zaqafqaziya şeyxülislamı Məhəmməd Həsən Mövlazadə Şəkəvi Tbilisidə Qurani-Kərimin ikicildlik tərcümə-təfsirini nəşr etdirir. Əvvəllər nisbətən örtülü şəkildə sitayiş olunan dinimiz yavaş-yavaş ictimai həyatımızın və mənəviyyatımızın aşkarda ayrılmaz komponentinə çevrilirdi. Belə bir şəraitdə xalqın Qurani- Kərimin azərbaycancaya tərcüməsinə böyük ehtiyacı var idi. Lakin nadir nüsxələri əldə olan Mir Məhəmməd Kərim ağa və Mövlazadənin əsərləri bu vəzifəni yerinə yetirə bilmirdi. Çünki onların dili artıq müasir Azərbaycan oxucusu üçün çox qəliz və anlaşılmaz idi ci ildə Vasim Məmmədəliyevin akad. Ziya Bünyadovla birgə səyi nəticəsində Qurani-kərimin azərbaycanca tərcüməsi işıq üzü gördü. Qurani-Kərim haqqında hələ az məlumatı olanlar belə bilirlər ki, bu Allah kəlamı çox bəlağətli, fəsahətli, müəmmalı bir dildə nazil olmuşdur. Peyğəmbərin dilindən söylənilən bir hədisdə onun zahiri və batini məzmunu olduğu bildirilir. Təsadüfi deyil ki, əsrlər boyu ensiklopedik biliklərə malik alimlər Qurani-Kərimə yüzlərlə şərhlər yazsalar da, indiyədək onun tam açılmamış ayələri qalmaqdadır. Tərcümə işini çətinləşdirən başqa bir cəhət var. Beləki, Qurani-Kərimin nazil olduğu ərəb dili leksik fonduna görə, dünyanın ən zəngin dillərindən biridir. Eyni zamanda bir məna bildirən onlarla, bəzən yüzlərlə sinonim sözlərlə yanaşı, bir sözün onlarla mənanı özündə ehtiva etməsi də adi hal kimi sayılır. Qurani-Kərimdə Cahiliyyə, yəni islama qədərki ərəb poeziyasında tez-tez təsadüf edilən yarımçıq cümlələrin və yalnız ana dilini dərindən bilən ərəblərin özlərinin anladığı eyhamların çoxluğu da mütərcimlər üçün problemlər yaradır. Ərəb cümlələrində söz sırasının Azərbaycan dilindəkindən köklü surətdə fərqlənməsi, tabeli mürəkkəb cümlələrdəki bir sıra bağlayıcıların ədəbi Azərbaycan dilinə yad olması, feili sifət, məsdər tərkiblərinin ərəb və Azərbaycan dillərində işlənməsinin bir-birinə uyğun gəlməməsi və s. ayələrin ardıcıllığına riayət olunmasına xələl gətirir, hər bir ayənin ayrılıqda anlaşılmasını qəlizləşdirir. V.Məmmədəliyev müqəddəs kitabımızı ana dilimizə çevirərkən bütün bunları aradan qaldırmaq üçün onlarla ərəb, fars, türk dillərindəki təfsirləri ələk-vələk edərək, Allah kəlamını Azərbaycan oxucusuna mötərizədə verdiyi qısa şərhlərlə daha anlamlı, hərfi deyil, lakin ərəb mətninə daha uyğun şəkildə verməyə çalışmışdır. Belə böyük əməyin nəticəsidir ki, Qurani-Kərimin azərbaycancaya qısa şərhli tərcüməsi, Bakıdan başqa Ukrayna, Türkiyə, İran və Pakistanda da nəşr edilmişdir. Alim hər yeni nəşrdən əvvəl bir daha mətn üzərində işləmiş və bəzi dəyişikliklər aparmışdır. Vasim Məmmədəliyevin tərcüməyə yazdığı ön söz ayrıca bir tədqiqat işidir. Əslində bu ön söz Azərbaycanda ilahiyyat və islamşünaslıq elminin yenidən dirçəlməsinə təkan vermişdir. O, külli miqdarda müxtəlif tarixi faktları əhatə etməklə, elmiliyi ilə bərabər, öz bədiiliyi, söz düzümünün gözəlliyi ilə oxucunu heyran qoyur. V.Məmmədəliyev digər elm xadimlərindən bir cəhətlə fərqlənir ki, onu Azərbaycanın

30 AKADEMİK MƏMMƏDƏLİYEV VASİM MƏMMƏDƏLİ OĞLU 29 ən ucqar guşələrində belə tanıyır və sevirlər. Bu onun Qurani-Kərimi dilimizə çevirməsi və mərkəzi televiziya ilə apardığı «Haqqın dərgahı» verilişi ilə bağlıdır. Vasim Məmmədəliyevin «Haqqın dərgahı» verilişinə başlaması ölkəmizdə böyük sensasiyaya səbəb oldu. Çünki 70 il yasaqlanmış dinimizi belə bir alim elmi şəkildə xalqımıza çatdırırdı. V.Məmmədəliyev hər hansı bir dini ayin, mərasim və ya islamla bağlı hadisədən danışanda onu bugünkü reallıqla gözəl şəkildə əlaqələndirir, saflığa, paklığa çağırır, gənclərimizin yüksək mənəvi əsaslar üzərində tərbiyələnməsini təbliğ edir. Respublikamızda son zamanlar mövhumat xarakterli ədəbiyyatın yayılmasının qarşısını almaq üçün hörmətli şeyximiz Hacı Allahşükür Paşazadənin təşəbbüsü ilə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin nəzdində Elmi-Dini Şuranın yaradılması çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu şuraya görkəmli din xadimləri və alimlər daxildirlər. Təsadüfi deyil ki, belə bir sanballı şuraya məhz Vasim Məmmədəliyev sədrlik edir. Vasim Məmmədəliyevin ərəb dilində sərbəst və gözəl danışması barədə çox yazılıb. Belə ki, müxtəlif ölkələrdən gələn, adətən birbirindən fərqli məhəlli ləhcələrdə qonuşan ərəblər onunla ərəb ədəbi dilində ünsiyyətdə olarkən özlərini yığışdırırlar. Qeyri-ərəbin yanında doğma ana dilində səhvə yol verməkdən ehtiyat edirlər. Vasim Məmmədəliyev nəinki ədəbiyyatımızın, klassik poeziyamızın, eyni zamanda ərəb, fars şeirinin tanınmış araşdırıcılarından sayılır. O, təsəvvüfü incəliklərinə qədər öyrənmiş, Mövlanə Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi»si haqqında, hətta, İran və Türkiyə televiziyalarında dəfələrlə ətraflı çıxışlar etmişdir. Görkəmli alim bu böyük əsərdən çox hissələri əzbər bilir. Vasim Məmmədəliyev Azərbaycan musiqisinin, xüsusilə də, muğamlarımızın gözəl bilicisidir. O, dəfələrlə muğam gecələrini aparmış, respublikanın görkəmli xanəndə və müğənnilərinin yaradıcılıq görüşlərində bir mütəxəssis kimi çıxış etmişdir. V.Məmmədəliyevin ömrünün əsas hissəsi Bakı Dövlət Universiteti ilə bağlıdır. Ona görə də Azərbaycanın bu ən qabaqcıl təhsil məbədgahını ata ocağı qədər sevir. O, cü illərdə Şərqşünaslıq fakültəsində oxumuş, ci illərdə aspirant olmuş, 1968-ci ildən müəllimlikdən başlayıb, professor, kafedra müdiri və prorektor vəzifəsinə ( ) qədər yüksəlmişdir. Vasim Məmmədəliyev universitetdə yeganə şəxslərdəndir ki, üst-üstə indiyədək 30 ilə yaxın dekan vəzifəsində çalışır (Şərqşünaslıqda , İlahiyyatda 1993-cü ildən). V.Məmmədəliyevin geniş mənada şərqşünas-alim kimi elmi fəaliyyətinə qısa nəzər saldıqdan sonra onun Azərbaycanda və islam aləmində əldə etdiyi nailiyyətləri bir neçə kəlmə ilə yekunlaşdırmaq olar. Əgər 50-ci illərin sonundan başlayaraq, şərqşünaslıq aləmində mərhum prof. Ələsgər Məmmədovun sayəsində Bakı praktik ərəb dili öyrədən ən məşhur mərkəzlərdən biri hesab edilirdisə, hal-hazırda paytaxtımızın ərəb dilçiliyinin tanınmış ocaqlarından birinə çevrilməsində sovet samişünaslarının lideri akad. G.V.Seretelinin nəzəri məktəbini keçmiş Vasim Məmmədəliyevin əvəzedilməz xidməti olmuşdur. O, bu sahədə 50-dən çox elmlər namizədi və fəlsəfə doktoru, 4 elmlər doktoru yetirmiş, özü isə Azərbaycan şərqşünaslarının öndəri kimi dünyanın müxtəlif ölkələrində Rusiya, Gürcüstan, Polşa, Türkiyə, İran, İraq, Misir, Liviya, Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, BƏƏ, Küveyt, İndoneziya və sairədə keçirilən elmi toplantılarda ləyaqətlə vətənimizi təmsil edir. Ərəb dilçiliyi və ilahiyyat sahəsində nail olduğu elmi nəticələr ərəblərin özləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, V.Məmmədəliyev İraq, Suriya və Misirdə Elmlər Akademiyasına müxbir üzvü seçilmişdir cü ildə 60-a yaxın dövləti təmsil edən İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı nəzdindəki

31 30 ELXAN ƏZİZOV Müsəlman Hüququ Akademiyasının akademiki seçilməsi isə onun nüfuzunun artıq bütün müsəlman aləmində necə böyük olduğuna bir daha dəlalət edir. XVIII əsrin sonlarından etibarən formalaşmağa başlayan, XIX XX əsrlərdə sürətlə inkişaf edən şərqşünaslıq elmində heç bir Azərbaycan alimi belə bir uca məqama çatmamışdır. ACADEMICIAN MAMMADALIYEV VASIM MAMMADALI OGHLU S u m m a r y ELHAN AZIZOV Very few Azerbaijani scholars have gained broad popularity as Mammadaliyev Vasim Mammadali, both among the men of science and ordinary people in the Republic of Azerbaijan and abroad. He is the Dean of the School of Theology, Chair of the Council for Science and Religion attached to the Office of the Authority of the Muslims of the Caucasus, Member of the Governing Board of the Higher Attestation Commission, Honorary Man of Science of Azerbaijan and Daghistan Autonomous Republic, Full Member of Azerbaijan National Academy of Science. He has been decorated with orders of «Shohrat» (Glory) and «Sharaf» (Honor) and «Yusif Mammadaliyev» medal for his scientific and educational work. Vasim Mammadaliyev has published more than 30 books. «The verbal categories of tense, number and mood in Arabic literary language», «Basra Grammar School», «Kufa Grammar School», «Arabic Linguistics», «Koran and science» and others are among his famous works. He is the author of about one hundred articles, more than three hundred scientific-publicistic articles and interviews. In 1991 together with late academician Ziya Bunyadov, Vasim Mammadaliyev translated Koran into Azerbaijani language. This book was published not only in Baku, but also in Ukraine, Turkey, Iran and Pakistan. Before every new edition Vasim Mammadaliyev worked over the translation and did some appropriate changes. He has supervised over than 50 candidates of Sciences (PhD), 4 doctors of Sciences, and he himself represented out country honorably at international conferences in Russia, Georgia, Poland, Turkey, Iran, Iraq, Egypt, Libya, Saudi Arabia, Syria, The United Arab Emirates, Kuwait, Indonesia and so on. His accomplishments in Arabic Linguistics and Theology have been appreciated highly by the Arabs themselves and Vasim Mammadaliyev has been elected to the Academy of Sciences in Iraq, Syria and Egypt as a correspondent member. His election as an academician to the Academy of Islam Law attached to the Organization of Islamic Cooperation in 1994 is a good example to his popularity in all Islamic World. Nobody in the Oriental studies since the XVIII century when it began to be established, and developed very rapidly in the XIX XX centuries, has enjoyed as wide popularity as Vasim Mammadaliyev. Key words: Vasim Mammadaliyev, academician, orientalist, Arabic Linguistics, Koran

32 AKADEMİK MƏMMƏDƏLİYEV VASİM MƏMMƏDƏLİ OĞLU 31 АКАДЕМИК МАМЕДАЛИЕВ ВАСИМ МАМЕДАЛИ ОГЛУ Р е з ю м е ЭЛЬХАН АЗИЗОВ Доктор филологических наук, профессор Васим Мамедали оглу Мамедалиев один из немногих учёных, добившихся признания не только в Азербайджане, но и далеко за его пределами. Он декан факультета теологии Бакинского государственного университета (БГУ), заведующий кафедрой арабской филологии, председатель Научно-религиозного совета при Управлении мусульман Кавказа, член президиума Высшей аттестационной комиссии (ВАК), заслуженный деятель науки Азербайджана и Республики Дагестан, действительный член НАНА. За плодотворную работу в области науки и образования награждён орденами АР «Шохрат» («Слава») и «Шараф» («Почёт»), а также медалью «Юсиф Мамедалиев». Азербайджанский учёный является автором более 30 книг (таких, например, как «Категория времени, лица и наклонения в литературном арабском языке», «Басрийская грамматическая школа», «Куфийская грамматическая школа», «Арабское языкознание», «Коран и наука» и др.), около 400 научных трудов по различным областям гуманитарных наук, более 300 научно-публицистических статей и интервью. В 1991 г. увидел свет его перевод Корана на азербайджанский язык. Этот перевод был издан также на Украине, в Турции, Иране и Пакистане. В.М.Мамедалиевым подготовлены 4 доктора и более 50 кандидатов наук. Сам он, будучи лидером азербайджанского востоковедения, достойно представлял свою республику на различных научных форумах, проходивших во многих странах мира, в частности в России, Грузии, Турции, Польше, Иране, Ираке, Египте, Ливии, Саудовской Аравии, Сирии, Объединённых Арабских Эмиратах, Кувейте, Индонезии. Научно-практические достижения азербайджанского учёного в области арабского языкознания и мусульманского богословия высоко оценены в Ираке, Сирии и Египте: он является членом-корреспондентом национальных академий этих государств. Избрание профессора в 1994 г. академиком Мусульманского права при ОИС (Организация исламского сотрудничества), представляющей около 60 стран, ещё одно свидетельство того, насколько высоко его реноме во всём мусульманском мире. Ключевые слова: Васим Мамедалиев, академик, востоковед, арабское языкознание, Коран Ünvan: AZ1148. Bakı-148, Akademik Zahid Xəlilov küç., 23. Bakı Dövlət Universiteti Şərqşünaslıq fakültəsinin dekanı, fil.e.d. azizovez@gmail.com

33 32 ELXAN ƏZİZOV Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi 2.VIII.2015 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 4.X X.2015

34 T Ü R K O L O G İ Y A AKADEMİK HACIYEV TOFİQ İSMAYIL OĞLU MƏHƏRRƏM MƏMMƏDLİ Türk dünyasının görkəmli alimi, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, əməkdar elm xadimi, «Şöhrət» ordenli, Türkiyə Cümhuriyyəti Atatürk Dil, Tarix və Kültür Qurumunun fəxri üzvü, AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Hacıyev Tofiq İsmayıl oğlu 1936-cı ildə Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində anadan olmuş, orta təhsili həmin kənd məktəbində aldıqdan sonra 1953-cü ildə ali təhsil üçün Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indi Bakı Dövlət Universiteti) Filologiya fakültəsini seçmişdir. Təhsil illərində istedadı ilə həmyaşıdlarından seçilən T.Hacıyev 1958-ci ildə Filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmiş, aspiranturada saxlanmışdır. Bundan sonrakı ömrünü elmə həsr etmiş, dilçiliyin dialektologiya, dil tarixi, ədəbi dil, türkologiya, üslubiyyat, nitq mədəniyyəti və ədəbi tənqid sahələrinə dair bir-birindən dəyərli əsərlər yazaraq türk dilçiliyini zənginləşdirmişdir. Alim elmi yaradıcılığa dilçiliyin dialektologiya sahəsi ilə başlamışdır ci ildə «Azərbaycan dilinin Cəbrayıl şivəsi» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Gənc alim ilk tədqiqatında dialektoloji terminlərin sırasına keçid şivəni də əlavə etmiş, onun mahiyyətini açıqlamış və Cəbrayıl şivəsinin keçid xarakterli olmasını müəyyənləşdirmişdir. Onun qənaətinə görə, qərb və cənub ləhcələrinin sərhədləri bu şivədə başa çatır, buna görə də Cəbrayıl şivəsində hər iki ləhcənin xüsusiyyətləri işlənməkdədir. Bu fikri görkəmli dialektoloq, akad. M.Şirəliyev və digər mütəxəssislər elmi yenilik kimi qəbul etdilər. Bundan sonra dialektologiyada keçid şivələr anlayışı geniş şəkildə işlənməyə və tədqiq olunmağa başlandı. T.Hacıyev ci illərdə M.F.Axundov adına Pedaqoji Dillər İnstitutunda əvvəlcə müəllim, sonra dosent (1965-ci ildən) işləmiş, 1968-ci ildən pedaqoji fəaliyyətini Azərbaycan Dövlət Universitetində davam etdirmişdir cu ildə «XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili» mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir ci ildə professor elmi adına layiq görülmüş, 1984-cü ildən isə Türkologiya kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışır. Bu illərdə türkologiyanın tədrisində, milli kadrların hazırlanmasında mühüm əməyi olmuşdur. Eyni zamanda 30-a qədər dərslik, monoqrafiya, 500-dən artıq elmi və publisistik məqalə yazmışdır. Alim elmi yaradıcılığa dilçi-dialektoloq kimi başlasa da daha çox dil tarixi və ədəbi dil məsələlərini tədqiq edir cı ildə «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» kitabı çap olundu. Kitabda öncə xalqımızın və dilimizin tarixi ilə bağlı mövcud saxta, qondarma fikirlər təkzib olunur, tarixi mənbələr və faktlar əsasında Azərbaycan ərazisində ən qədim dövrlərdən 3 «Türkologiya», 3

35 34 MƏHƏRRƏM MƏMMƏDLİ türk tayfalarının yaşaması sübuta yetirilir. II minilliyin əvvəllərində oğuz-səlcuqların regiona yürüşü isə yerli əhalinin mövqeyi gücləndirmişdir. Bəzi alimlər buna etiraz etsələr də, alimin tutarlı faktları qarşısında arqumentlərinin zəif olmasını görüb susdular. Bundan əlavə, ədəbi dillə bağlı «XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili» (1977), «Azərbaycan dili tarixi» (1983 K.Vəliyevlə şərikli), «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» (II hissə 1987), «Azərbaycan dili» (1993 Z.Budaqova ilə şərikli), «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» (1991 şərikli) kimi monoqrafiya və dərs vəsaitlərinin müəllifidir ci ildə «Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi» dərsliyi təkmilləşdirilmiş şəkildə iki cilddə nəşr olundu. Alim əvvəlki fikirlərini daha da dərinləşdirərək, yazıya qədərki dil faktlarından çıxış edərək, Azərbaycan-türk xalq dilinin e.ə. II minillikdən formalaşmaya başlaması fikrini irəli sürdü. Hazırda bu fikirlər elmi ictimaiyyət tərəfindən müdafiə olunur, tədqiqatlar bu istiqamətdə aparılır. Klassiklərimizin dili-üslubu ilə bağlı «Satira dili» (1975), «Yazıçı dili və ideyabədii təhlil» (1979), «Molla Nəsrəddinin dili və üslubu» (1983), «Füzuli: dil sənətkarlığı» (1994) kitabları və onlarla məqalələri tarixi üslubiyyat sahəsində ən qiymətli örnəklərdir. Müstəqillik illərində T.Hacıyev ümumtəhsil məktəbləri üçün proqram və dərsliklərin hazırlanmasında təşkilatçı və müəllif kimi iştirak edir. Onun rəhbərliyi ilə yeniləşdirilmiş «Orta ümumtəhsil məktəblərinin V XI sinifləri üçün türk dili proqramı» (1993) çap olunmuşdur. İlk dəfə orta məktəblər üçün «Türk dili» IX sinif üçün (1994 şərikli), «Türk dili» X XI siniflər üçün (şərikli) dərslikləri nəşr edilmişdir. Bu dərsliklər , 2000, 2004, 2005, 2009-cu illərdə «Azərbaycan dili» adı ilə təkrar çap olunmuş, hazırda orta məktəblərdə dərslik kimi istifadə olunur. T.Hacıyev təkcə dilçiliklə deyil, eyni zamanda ədəbiyyat məsələləri ilə məşğul olur. Onun «Sabir: qaynaqlar və sələflər» (1980), «Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz, düşüncələrimiz» (1999), «Üzeyir Hacıbəylinin bədii dili» (2014) kitabları, «Türk dünyası ədəbiyyatı tarixi» (30 cilddə Ankara), «Üzeyir Hacıbəyov ensiklopediyası» (1996), «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» (6 cilddə 2004) kitablarında həmmüəllifliyi, kollektiv tərəfindən ali məktəblər üçün hazırlanmış «Azərbaycan sovet ədəbiyyatı» (1998) dərsliyində müəllif kimi iştirakı onun ümumi filoloji yaradıcılığının nəticəsidir. «Dədə Qorqud kitabı» abidəsinin, alimin öz təbiri ilə desək, «Ana kitabımız»ın nəşri, tədqiqi və təbliği onu daim düşündürür. Son dövrlərdə respublikamızda abidəyə marağın artması, «Dədə Qorqud»un 1300 illik yubileyinin, kollokviumların, konfransların və Dədə Qorqud günlərinin təntənəli keçirilməsi Tofiq Hacıyevin bu sahədəki elmi fəaliyyəti və türkologiyada nüfuzu ilə bağlıdır. «Dədə Qorqud: dilimiz, düşüncələrimiz» (1999) və «Dədə Qorqud kitabı: tariximizin ilk yazılı dərsliyi» (2014) monoqrafiyalarında, «Dədə Qorqud kitabı» (ensiklopedik lüğət 2004), «Dədə Qorqud dünyası» (2004), «Qorqud ədəbiyyatı» (2004), «Kitabi-Dədə Qorqud» (əsli və sadələşdirilmiş mətn 2004) kitablarında, eləcə də müxtəlif illərdə respublikamızda və xaricdə nüfuzlu toplularda çap olunmuş 30-dan artıq məqaləsində abidənin yazılma tarixi, coğrafi koordinatları, oğuzların mənşəyi, dövlət quruluşu, kültürü və dili ilə bağlı bir çox mübahisəli məsələlər tam elmi həllini tapmışdır. Bu tədqiqatlar respublikamızda «qorqudşünaslığın» formalaşmasında və inkişafında, abidə ilə bağlı araşdırmaların intensivləşməsində xüsusi önəm daşıyır. T.Hacıyev müəyyən müddət Azərbaycan Respublikasının Maarif naziri vəzifəsində (1993) işləmiş, 1999-cu ildə əməkdar elm xadimi adına layiq görülmüşdür. İstər sovet dönəmində, istərsə də müstəqillik illərində respublikamızda və xaricdə beynəlxalq konfrans və simpoziumlarda dilçiliyimizi ləyaqətlə təmsil

36 AKADEMİK HACIYEV TOFİQ İSMAYIL OĞLU 35 etmişdir. Sovet dönəmində Kişinyov, Odessa, Nalçik, Tbilisi, Moskva, Alma-Ata, Düşənbə, Nukus, Bişkək, Ufa və b. şəhərlərdə keçirilən ümumittifaq konfranslarda maraqlı məruzələrlə çıxış etmişdir. Son dövrlərdə Qayseri (1990), Tehran (1993, 1995), Antalya (1993), Bakı (1992, 1994, 1996, 2014), Ankara (1996, 1997, 2002), Urmiya (1997), Bursa (1996), Konya (1998), Təbriz (1998), İzmir (2000), Tirana (2013) və b. şəhərlərdə keçirilən beynəlxalq konfranslarda məruzələri rəğbətlə qarşılanmışdır. Tərcümə sahəsində də onun fəaliyyəti uğurla nəticələnmişdir. Türk dünyasının nadir əsərlərindən olan B.Serebrennikov və N.Hacıyevanın «Türk dillərinin müqayisəli tarixi qrammatikası» (2002), Murad Adcinin «Qıpçaq çölünün yovşanı» (1997) və «Dünya və türk: munis tariximiz» (2006), Mikayıl Bastunun «Şan qızı dastanı və poetikası» (2005), İbn Mühənnanın «Hilyətül-insan və həlbətüllisan (İnsanın bəzəyi və dilin sahəsi)» (2006) əsərlərini rus dilindən dilimizə tərcümə etmişdir. Atatürk Dil Qurumu B.Serebrennikov və N.Hacıyevanın məlum «qrammatika» kitabının əhəmiyyətini nəzərə alaraq, T.Hacıyevin tərcüməsində türk nüsxəsini Ankarada nəşr etmişdir. Bunları yalnız tərcümə əsərləri kimi qiymətləndirmək düzgün olmazdı, hər bir kitaba yazılan geniş ön söz və şərhlərdə alim mənbələrdən çıxış edərək türk dillərinin tarixi və mənşəyi ilə bağlı qaranlıq məsələlərə aydınlıq gətirmişdir ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü seçilir, 2009-cu ildə «Şöhrət» ordeni ilə təltif olunur. Pedaqoji və elmi fəaliyyətlə yanaşı, respublikamızın ictimai həyatında fəal iştirak edir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasında filologiya üzrə Ekspert Şurasının ( ) və dilçilik üzrə Əlaqələndirmə Şurasının ( ) sədri olmuşdur. Eyni zamanda Yazıçılar Birliyinin, Dövlət Dil Komissiyasının və Milli Məclisdə Toponimiya Komissiyasının üzvüdür. «Türkologiya» və «Dədə Qorqud» məcmuələrinin baş redaktorudur. T.Hacıyev sağlığında ədəbi məktəb yaratmış alimlərdəndir. Onun rəhbərliyi ilə 6 filologiya üzrə elmlər doktoru, 30-a yaxın fəlsəfə doktoru dissertasiyası müdafiə olunmuşdur. Onun yetirmələri arasında xarici ölkə vətəndaşları da vardır; R.Özyürək, Sali Savaş (Türkiyə), Siyamək Hüseyinəlizadə, Mirəli Rizai (İran), Bibisara Mamedova (Türkmənistan) dissertasiya müdafiə edərək, hazırda öz ölkələrində bu məktəbin ənənələrini uğurla davam etdirirlər. Tofiq Hacıyev ədəbi məktəbinin nümayəndələri AMEA-nın müxbir üzvü N.Cəfərov, professorlar E.Əzizov, S.Abdullayev, R.Əskər, E.Piriyev, S.Zeynalov, dosentlər Q.Abdullayeva, S.Sadıqova, A.Məmmədova və b. müxtəlif sahələrdə tədqiqatlar apararaq, dilçiliyimizi inkişaf etdirirlər. T.Hacıyev təkcə respublikamızda deyil, dünya miqyasında tanınır, əsərlərinə istinad olunur ci ildən Türkiyə Cümhuriyyəti Atatürk Dil, Tarix və Kültür Qurumunun fəxri üzvüdür. Elmi və ictimai fəaliyyətinə görə, 1998-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin «Ləyaqət nişanı» ilə təltif olunmuşdur. Türkiyə Atatürk Kültür Qurumunun hazırladığı 30 cildlik «Türk dünyası ədəbiyyatı tarixi»nin müəlliflərindəndir. Türkiyənin Sanatçılar və Yazarlar Vəqfinin 2002-ci il üzrə «Türk dünyasına xidmət» medalının sahibidir cü ilin mayında Qaraman Türk Dili mükafatına, həmin ilin iyulunda da isə Atatürk Dil Qurumunun Üstün Hizmət Baratına layiq görülmüşdür. Dünya türkləri arasında ortaq türk dilinin reallaşması üçün çox çalışır. Keçən yüzilliyin cı illərindən uluslararası türk dili qurultaylarındakı (1996, 1999, 2004) məruzələrində, müxtəlif toplulardakı məqalələrində, gündəlik mətbuatda və kütləvi informasiya vasitələrində çıxış və müsahibələrində, «Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili» (2013) monoqrafiyasında ortaq dilin işləkliyini təmin edən vasitələri açıqlamış, türklər üçün əhəmiyyətini və vacibliyini xüsusi qeyd etmişdir. Alim bir çox türkoloqlar kimi məsələnin həllində yeni ədəbi dil yaratmağı məqbul hesab etmir, 3*

37 36 MƏHƏRRƏM MƏMMƏDLİ müasir türk dillərindən birini Türkiyə türkcəsini ortaq ünsiyyət dili kimi seçməyi zəruri sayır ki, türklər fərqli coğrafiyalarda yaşasalar da bu dil vasitəsilə bir-birini asan, tərcüməsiz anlasınlar cü ildə AMEA Dilçilik İnstitutuna direktor təyin olunur, 2014-cü ildə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilir. Az müddətdə Dilçilik İnstitutunda struktur dəyişiklikləri aparılır, bəzi şöbələrin, xüsusilə «Dil tarixi və dialektologiya» və «Monitorinq» şöbələrinin fəaliyyəti gücləndirilir. T.Hacıyevin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə 2014-cü ilin oktyabr ayında 20-dən artıq ölkənin tanınmış türkoloqlarının iştirakı ilə «Sələflər və xələflər» mövzusunda I Beynəlxalq simpoziumu keçirildi. «Bütöv Azərbaycanın dialektoloji atlasının hazırlanması» (5 cilddə) layihəsi çərçivəsində artıq «Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası» onun redaktorluğu ilə 4 dildə nəfis şəkildə çap olunmuşdur. ACADEMICIAN HAJIYEV TOFIG ISMAYIL OGHLU S u m m a r y MAHARRAM MAMMADLI T.Hajıyev doctor of philologycal sciences, prof. an honoured scientist, with an order of «Glory», real member of the Azerbaijanian National Akademy of Sciences (ANAS), honorary member of Turkish Republican Language, History and Culture Orqanization is a direktor of the Institute of Linguistics. With his fundamental works in the field of dialectology, history of language, literary of dialectology, speech culture, stylistics, the study of Turkic languages and the literary critics he enriched Turkic linguistics. Academician T.Hajıyev in his numerous textbooks, monographs and articles investigated a number of important problems of the history of our people and language, ethnogenesis, connections with ancient languages, developing stages of the literary language, language craftsmanship of our classics the language of the ancient and middle age written monuments, Common Turkic language and the others, where he put forward some new thoughts and ideas, and showed new directions of linguistic researches as well. Hi is the auther of more than thirty books, about 500 scientific and publicistic articles. Key words: literary language, history of language, monographs, monument, common language

38 AKADEMİK HACIYEV TOFİQ İSMAYIL OĞLU 37 АКАДЕМИК ГАДЖИЕВ ТОФИК ИСМАИЛ ОГЛУ Р е з ю м е МАГЕРРАМ МАМЕДЛИ Тофик Гаджиев доктор филологических наук, профессор, заслуженный деятель науки, действительный член Национальной академии наук Азербайджана, почётный член Общества языка, истории и культуры Турецкой Республики, директор Института языкознания НАНА, главный редактор международного журнала «Türkologiya» («Тюркология»). Награждён орденом Славы. Учёный обогатил тюркское языкознание ценными работами в области диалектологии, истории языка, литературного языка, культуры речи, стилистики, тюркологии и литературной критики. В своих многочисленных учебниках, монографиях и статьях академик, касаясь этногенеза, истории нашего народа и его языка, по-новому осветил этапы развития литературного языка, его связи с древними языками, языковое мастерство классиков, язык памятников древних и средних веков, а также вопросы, связанные с общим тюркским языком. Т.Гаджиев определил и новые направления языковедческих исследований. Акад. Т.Гаджиев автор 30 книг и около 500 научных и публицистических статей. Ключевые слова: литературный язык, история языка, монография, памятник, общий язык Ünvan:. AZ1148. Bakı-148, Akademik Zahid Xəlilov küç., 23. Bakı Dövlət Universiteti prof., fil.e.d. Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini, Sayalı Sadıqova «Türkologiya» jurnalının sahə redaktoru Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 4.IX X X.2015

39 T Ü R K O L O G İ Y A AKADEMİK ABDULLAYEV KAMAL MEHDİ OĞLU RÜSTƏM KAMAL Kamal Mehdi oğlu Abdulla müasir Azərbaycan ədəbiyyatının və filoloji fikrinin ən şöhrətli, nüfuzlu və populyar adlarından biridir. O, yaradıcılığında elmi və bədii sahələri özündə mükəmməl və üzvi surətdə birləşdirən unikal bir şəxsiyyətdir. Dilçi, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, esseçi, şair, dramaturq, nasir, pedaqoq, dövlət xadimi Kamal Abdullanın parlaq istedadının müxtəlif təzahür formalarıdır. Hər kəsə örnək ola biləcək həyat yolunun qısa salnaməsi belədir: 1950-ci ildə Bakıda ziyalı ailəsində doğulub ci ildə Bakıda 190 saylı orta məktəbi bitirib cü illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsində təhsil alıb cı illərdə SSRİ EA-nın Dilçilik İnstitutunun Türk dilləri şöbəsinin əyani aspirantı olub ci ildə Moskvada «Sintaktik paralelizm ( Kitabi- Dədə Qorqud dastanlarının dili üzrə)» adlı namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir cü illərdə Azərbaycan SSR EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Türk dillərinin müqayisəli tədqiqi şöbəsində kiçik elmi işçi, baş elmi işçi, şöbə müdiri vəzifələrində çalışmışdır cü ildə Bakıda «Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri» adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir cı illərdə Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun sədrinin birinci müavini, 1990-cı ildə Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun idarə heyətinin sədri olmuşdur. Hazırda Azərbaycan Yaradıcılıq Fondunun (keçmiş Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun) sədri, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin idarə heyətinin, Teatr Xadimləri Cəmiyyətinin, Azərbaycan Mətbuat Şurasının idarə heyətinin üzvüdür ci il aprel ayında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 2012-ci ildə həqiqi üzvü seçilmişdir cu ildə Respublika Elmi Tədqiqatların Təşkili və Əlaqələndirilməsi Şurasının Dilçilik üzrə Problem Şurasının sədri təyin edilmişdir. Onun ömrünün və əmək fəaliyyətinin mühüm hissəsi ali təhsil sistemi ilə bağlıdır ci illərdə Xarici Dillər İnstitutunun Ümumi və Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri, professoru olmuşdur. M.F.Axundov adına Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutunun Ümumi və rus dilçiliyi kafedrasının müdiri seçilmişdir, ci illərdə Xarici Dillər İnstitutunun Ümumi və Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri olmuşdur ci illərdə Bursa (Türkiyə Respublikası) Uludağ Universitetinin Türk dili və ədəbiyyatı bölümünün professoru olaraq çalışmışdır cü illərdə Bakı Slavyan Universitetinin rektoru olmuşdur. Cəsarətlə demək olar ki, bu ali təhsil ocağının nüfuzu və uğurları K.Abdullanın adı

40 AKADEMİK ABDULLAYEV KAMAL MEHDİ OĞLU 39 ilə bağlıdır. Universitet onun tükənməz ideyalarının və arzularının həyata keçdiyi bir sınaq meydanı idi. Onun rektorluğu dövründə Respublikanın və xarici ölkələrin tanınmış alimləri universitet auditoriyalarına cəlb edildi. Rusiyanın, Polşanın, Belarusun, Fransanın və s. önəmli tədris ocaqlarında azərbaycanşünaslıq istiqamətinin yaranması və inkişafı, Azərbaycan dilinin öyrənilməsi, Azərbaycan tədris mərkəzlərinin fəaliyyətə başlaması, bu ölkələrin universitetləri ilə həyata keçirilən birgə layihələr bir rektor kimi Kamal Abdullanın ideyalarının kiçik bir hissəsidir. BSU-nun «Tərcümə problemləri» elmi tədqiqatı laboratoriyasının rəhbəri, «Filoloqun kitabxanası 100 ( Türkologiya və Dünya nəşr i seriyalarının)» müəllifi və icraçısıdır. «BSU Elmi əsərlərinin ( Dil-ədəbiyyat seriyasının)» baş redaktorudur. K.Abdulla ilk növbədə böyük alimdir. Tanınmış qorqudşünasdır. 200-dən çox məqalə, 20- dən çox dərs vəsaiti və monoqrafiya müəllifidir. Türk xalqlarının qədim epik ədəbiyyatları sahəsində araşdırmalar müəllifidir. Müxtəlif ölkələrin universitetlərində (Rusiya, Polşa, Fransa, Almaniya, ABŞ...) «Ümumi dilçilik», «Mətn sintaksisi», «Kitabi-Dədə Qorqud»un kulturoloji aspektlərinə həsr olunmuş mühazirələr və xüsusi kurslar aparmışdır. Elmi və publisistik məqalələri Azərbaycanda və ondan kənarda mütəmadi çap olunur. «Bakı Slavyan Universitetində mühazirələr» («Лекции в Бакинском славянском университете») (2003) adlı kitabı Azərbaycanın böyük alimi (akad. A.Mirzəcanzadə ilə birlikdə) ədəbiyyat və poetika məsələlərinə həsr edilib. «Azərbaycanda rus dili» («Русский язык в Азербайджане») (2005) adlı kitabı (prof. İ.Həmidovla birlikdə) rus dilinin Azərbaycanda işlənmə tarixindən, müasir vəziyyətindən, perspektivlərindən bəhs edir. Kamal Abdulla taleyindən və əsərlərindən bir Dədə Qorqud mifi keçir. Bu mif yalnız elmi araşdırmalarının əsas obyekti deyil, həm də nəsr və dram əsərlərinin özəyini təşkil edir. «Gizli Dədə Qorqud» (1991), «Sirr içində dastan və yaxud Gizli Dədə Qorqud 2» (1999), «Mifdən yazıya Gizli Dədə Qorqud» qorqudşünaslığın klassik qaynaqlarıdır. «Gizli Dede Korkut» kitabı Bursada (1995) və İstambulda (1995) ayrı-ayrılıqda türk dilində nəşr olunmuşdur, türk qorqudşünaslığında və eposşünaslığında ən çox müraciət olunan mənbələrdən biridir. Bakı Slavyan Universiteti və Almaniya Federativ Respublikasının Yohannes Quttenberq Mayns Universiteti və Frankfurt Osvald Volkenstein-Gezellschaft Cəmiyyəti arasında «Kitabi-Dədə Qorqud» və «Nibelunqların nəğməsi» Ortaçağ qəhrəmanlıq eposlarında Şərq və Qərb birgə on illik elmi tədqiqat lahiyəsinin həyata keçirilməsi türkün bu möhtəşəm abidəsinə sevgisinin daha bir parlaq təzahürüdür. Dədə Qorqud mifi ona mif və yazı mədəniyyəti qarşıdurmasının mahiyyətini açmağa imkan vermişdir. Onun üçün Dədə Qorqud mifin peyğəmbəridir. Kamal Abdulla həm də nüfuzlu tənqidçi və orijinal esseçidir. Onun tənqidi məqalələri və esseləri «Müəllif əsər oxucu» (1985), «Əvvəl-axır yazılanlar» (1990), «Yolun əvvəli və axırı» (1993), «300 azərbaycanlı» (2007) kitablarında toplanmışdır. Bu kitablarda Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının müxtəlif aktual məsələləri geniş təhlil edilir. «Kədərli seçmələr», «300 azərbaycanlı» kitablarındakı esselərdə yazıçının orijinal mediativ düşüncə üfüqləri görünür. Esselər bir ömür bütövlüyünün fraqmentləri kimi ədəbiyyatımızla, poeziyamızla bağlı nəzəri fikirlərin, kulturoloji-fəlsəfi qənaətlərin bədii ifadəsidir. Kamal Abdullanın «Dilçiliyə səyahət. Dilçi olmayanlar üçün dərslik» kitabı elmipopulyar və bədii-fəlsəfi üslubların qovşağında yazılıb. Bu kitabın janrını linqvistik esse kimi də səciyyələndirmək olar. Akademik bu kitabda dilçilik tarixini, dil haqqında bilgiləri hazır, qurulmuş bir dünya kimi təqdim etmir. Kitabın içindən doğma dilə sevginin izharı keçir. Doğma dili zəif bilənləri

41 40 RÜSTƏM KAMAL «genetik biganəlikdə» suçlayır. Dilçi alim və yazıçı kimi «sözü bədii dünyanın dəyəri kimi öyrənməyin» vacibliyini irəli sürür. Onun üçün «Söz Mifin təzahürüdür və onu cəmiyyət üzvləri belə də qəbul eləməlidirlər. Sözün kultu öz-özünə gətirib mifin kultuna çıxarmalıdır. Eyni zamanda söz bütövlükdə cəmiyyəti simvolizə edir. Cəmiyyət də söz kimi daxili bütövlüyə və tamlığa malik olmalıdır. Cəmiyyət bütövlükdə sözün övladı kimi doğulur» («Gizli Dədə Qorqud»). Kamal Abdulla respublikamızda və onun hüdudlarından kənarda görkəmli yazıçı kimi şöhrət qazanmışdır. Onun romanları rus, türk, ərəb, ingilis, alman, portuqal, italyan, fransız, Litva və s. dillərə tərcümə olunmuşdur. Bu gün Kamal Abdulla xarici dillərə ən çox tərcümə olunan Azərbaycan nasiridir. Onun yaradıcılığına maraq ildən ilə artır. «Yarımçıq əlyazma» yazıçının ilk romanıdır, onu neoepos adlandırmaq da olar. Neoepik təhkiyəçi tarixi-mifik yaddaşın bir parçasını götürüb yenidən nəql edir, tarixi-mifoloji bilginin ona məxsus olduğunu, tapılmış yarımçıq əlyazmanın tarixi gerçəkliyi obyektiv təsvir etdiyinə inanır. Yazıçının bu priyomu o qədər inandırıcı olmuşdur ki, Türkiyədə məqalə müəlliflərindən biri yeni əlyazmanın tapıldığını yazmışdı. İkinci roman «Sehrbazlar dərəsi» Azərbaycan ədəbiyyatında spiritual romanın ciddi örnəyidir. M.M.Baxtinin menippeya adlandırdığı roman tipidir: çevrilmələrdən və addəyişmələrdən istifadə etməklə zaman məkan üzrə səyahətdir. Romanın bir çox qatları spiritual seansları xatırladır. Romanın özəl cəhətlərindən biri də təhkiyə məkanında mistika və fantaziya elementlərinin birləşməsidir. Romanın təhkiyə strukturunda daxili əlaqələr ilk baxışdan pozulur. Yuxularda, nağıllarda olduğu kimi. Yazıçı bu əlaqələri assosiasiyalarla, simvolik qatlarla bərpa edir. «Unutmağa kimsə yox...» Kamal Abdullanın üçüncü romanıdır. Və bu roman göstərdi ki, Kamal Abdulla çağdaş Azərbaycan nəsrinin təhkiyə resurslarını dəyişən ən cəsarətli və ciddi islahatçıdır. Bir nəzəriyyəçi kimi məsuliyyətlə deyirəm ki, gənc nasirlər onun yazı texnikasından, süjetqurma fəlsəfəsindən çox şey öyrənə bilər... Yazıçı Kamal Abdulla Rus PEN-klubunun (Moskva) üzvüdür. K.Abdulla Türk Dil Qurumunun həqiqi fəxri üzvü, Ukrayna Beynəlxalq Kadr Akademiyasının həqiqi üzvüdür (akademikidir), MŞPU-nun (Moskva Şəhər Pedaqoji Universitetinin) fəxri doktorudur. 29 noyabr 2007-ci ildə Rusiya Prezidenti V.V.Putin tərəfindən Puşkin medalı ilə təltif olunub. Azərbaycanda Humay mükafatını, 525-ci qəzetin «İlin romanı» adlı mükafatını, Monitorinq qrupunun «İlin ədəbiyyat adamı» adını almışdır cu ildə Azərbaycanla Çexiya arasında münasibətlərin inkişafında roluna görə «Karl Kramej» medalı ilə təltif edilmişdir. Polşa Respublikası Prezidenti Lex Kaçinski tərəfindən bu dövlətin «Polşa Respublikası qarşısında xidmətləri» ordeni ilə də təltif olunub, bundan əlavə Polşanın müsbət simasının formalaşmasındakı mühüm xidmətlərinə görə Polşa Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin xüsusi diplomuna layiq görülüb cu ildə Dədə Qorqud Milli Fondunun «Dədə Qorqud Milli mükafatı», «Azərbaycan dünyası» beynəlxalq jurnalının «Vətən övladı» qızıl medalı ilə təltif edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun Himayəçilik Şurasının üzvü (18 iyul 2014-cü ildən), Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi Himayəçilik Şurasının sədridir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti akad. Kamal Abdullanın fəaliyyətini, istedad və bacarığını yüksək qiymətləndirərək, onun Azərbaycan Respublikasının Millətlərarası, Multikulturalizm və Dini Məsələlər üzrə Dövlət müşaviri təyin etmişdir. Millətini, ölkəsini çox sevən böyük vətəndaş, alim və yazıçı Kamal Abdullanın zirvələrə yolu davam edir.

42 AKADEMİK ABDULLAYEV KAMAL MEHDİ OĞLU 41 ACADEMICIAN ABDULLAYEV KAMAL MEHDI OGHLU S u m m a r y RUSTAM KAMAL Academician Kamal Abdulla is a well known scientist and a writer. His creative sphere is very wide. The article is devoted to K.Abdulla s biology, scientific and public life, literary activity, the artistic features in the prose of the writer. Key words: Kamal Abdulla, a language, writing, myth, epos АКАДЕМИК АБДУЛЛАЕВ КАМАЛ МЕХТИ ОГЛУ Р е з ю м е РУСТАМ КАМАЛ Камал Абдулла всемирно признанный учёный и писатель. Диапазон его научной деятельности и творчества фантастически широк. В статье прослеживаются жизненный и творческий пути К.Абдуллы, а также рассматриваются художественные особенности его прозы. Ключевые слова: Камал Абдулла, язык, письмо, миф, эпос Ünvan: AZ1014. Bakı-14, Süleyman Rüstəm küç., 33. Bakı Slavyan Universiteti dos., fil.e.d. kamalrustam@mail.ru Çapa təqdim edən İsmayıl Məmmədli «Türkologiya» jurnalının sahə redaktoru Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi 22.VI.2015

43 42 RÜSTƏM KAMAL Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi 12.X.2015 Çapa göndərilmə tarixi 19. X.2015

44 T Ü R K O L O G İ Y A S S R İ D Ö V L Ə T M Ü K A F A T I L A U R E A T I SSRİ DÖVLƏT MÜKAFATI LAUREATI MİRBABAYEV MİRYUSİF MİRABBAS OĞLU İSMAYIL KAZIMOV Azərbaycanda filoloji fikrin inkişaf tarixi aydın zəkalı insanların elmi fəaliyyəti ilə də səciyyələnir. Miryusif Mirabbas oğlu Mirbabayev də belə aydınlarımızdandır. O, 1889-cu ildə İrəvan şəhərində anadan olmuşdur. Adının əvvəlində mir sözü də olmuş, amma sovet hökumətinin təzyiqi nəticəsində seyidlik kökünü ifadə edən həmin söz götürülmüşdür. Sovet dönəmində bəlli səbəblərə görə bir çoxları ad, ata adı və soyadlarında olan xan, bəy, mir, seyid sözlərini ixtisar edirdilər. M.Mirbabayev də belə etmişdir. O, İrəvan şəhərində rus-azərbaycan məktəbinə getmiş, 1904-cü ildə gimnaziyada təhsilini davam etdirmişdir cı illərdə Moskva Universitetinin Hüquq fakültəsini bitirən M.Mirbabayev İrəvana qayıdıb, uzun müddət təhsil sistemində çalışıb. İrəvan Pedaqoji Texnikumunda tədris hissəsinin müdiri vəzifəsini icra edib. Böyük ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli keçən əsrin əvvəllərində yazırdı ki, «şəhri-irəvan keçmişdə mərkəzi-üləma, füzəla və şüəra olubdur» (İrəvan şəhəri keçmişdə alimlərin, fazillərin və şairlərin mərkəzi olmuşdur). Miryusif Mirbabayev də bu üləma-mərkəzindən ucalıb, kamala çatıb. Həmin ziyalılar nəslinin ən məşhurlarından və görkəmlilərindən biri, bəlkə də birincisi olub. Çətin günlərdə o yalnız təhsil işçisi kimi yox, millətin, torpağın təəssübkeşi, dərdlərin carçısı kimi çıxış edib. Erməni zülmünə qarşı sözünü deyənlərdən olub. Arxiv sənədləri bunu deməyə əsas verir. M.Mirbabayevin elmi fəaliyyəti ailəsi ilə birgə 1933-cü ildən Bakıya gəlmələri ilə başlanır. Əvvəlcə EA-nın Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan Bölməsində, sonra isə AzFAN-nın Tarix, Dil və Ədəbiyyat Bölməsinin Lüğət- Terminologiya Bölməsinin müdiri vəzifəsində çalışmışdır ci ildən 1944-cü ilə qədər M.M.Mirbabayev SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan Bölməsində işə başlayır. Bölmədə Lüğətçilik İnstitutunun elmi katibi, son illər isə (1944) direktor müavini vəzifəsində çalışmış, həm də şöbəyə başçılıq etmişdir. Bu illərdə ( ) M.Mirbabayev Moskvada Dil və Təfəkkür İnstitutunda, Şərqşünaslıq İnstitutunda, MDU-nun Filologiya fakültəsinin Şərqşünaslıq şöbəsində Azərbaycan dilinin müxtəlif problemlərindən bəhs edən məruzələri ilə çıxış edib cı ildə Azərb. SSR Elmlər Akademiyasının Dil İnstitutuna (indiki Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna) direktor təyin edilir. Həmin dövrdə alimin elmi fəaliyyəti əsasən müx-

45 44 İSMAYIL KAZIMOV təlif lüğətlərin tərtibinə və redaktəsinə həsr olunur. M.M.Mirbabayev lüğətçilik sahəsində tanınmış dilçidir. Ömrünün 18 ilini elmə həsr edib cü ildən ömrünün sonunadək Azərb. SSR Elmlər Akademiyasında lüğətlərin tərtibi ilə məşğul olub. Dördcildlik «Rusca-azərbaycanca lüğət» ( ), üçcildlik «Rusca-farscaazərbaycanca lüğət» (1945), «Farsca-ruscaazərbaycanca qısa lüğət» (1945) və digər tərcümə lüğətlərinin əsas tərtibçilərindəndir. M.M.Mirbabayevin «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»nin ilk layihəsinin hazırlanmasında ( ) müstəsna xidmətləri olub. Alim müxtəlif lüğətlərin redaktəsi və tərtibi ilə məşğul olur, fəaliyyətinin ən çətin anlarını bu işə sərf edir. Azərbaycanda ilk «Azərbaycanca-rusca frazeoloji lüğət» onun tərəfindən hazırlanıb çap edilir cü il bu elm adamının fəaliyyətinin çiçəkləndiyi bir dövr olur. O, SSRİ EA-nın Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan şöbəsində çalışır və respublikanın ali məktəblərində dərs aparır ci illərdə M.Mirbabayev SSRİ EA Azərbaycan Filialının Lüğətçilik İnstitutunun elmi katibi vəzifəsini icra edir və cü illərdə Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Lüğətçilik şöbəsinin müdiri olur cü ildə o, «Azərbaycan və erməni dillərinin qarşılıqlı əlaqəsi» mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsini alır. M.Mirbabayev cu illərdə Azərb. SSR EA-nın müstəqil Dil İnstitutuna rəhbərlik edir. Dördcildlik «Rusca-azərbaycanca» lüğətin hazırlanmasındakı xidmətlərinə görə M.Mirbabayev 1948-ci ildə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Bu, Stalin mükafatı idi. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində həmin lüğətin dəyəri inkaredilməzdir. Hələ 1943-cü ildə akad. İ.İ.Meşşaninov həmin lüğət haqqında yazırdı: «...dördüncü, sonuncu cildin nəşri gözlənilir, bu rus-milli lüğətlər arasında rusca-azərbaycanca ən böyük lüğətdir. Lüğətin başa çatmasında Akademiyanın bütün Azərbaycan Filialı və Lüğət şöbəsinin möhtəşəm xidməti olacaqdır. Bu lüğət təkcə Azərbaycan üçün deyil, daha geniş miqyasda böyük əhəmiyyət kəsb edəcəkdir» ci ildə lüğətin yaradıcıları redaktor akad. Heydər Hüseynov, Akademiyanın Dil İnstitutunun direktoru Miryusif Mirbabayev və həmin institutun Lüğət və terminologiya şöbəsinin müdiri Əliheydər Orucov SSRİ Dövlət mükafatına layiq görüldülər. O zaman bu mükafat respublikanın sosial həyatında mühüm bir hadisəyə çevrilir. M.Mirbabayev ömrünün son gününəcən dilimizə keçmiş xarici sözlərdən ibarət lüğətin və izahlı lüğətin hazırlanması üçün səylə çalışıb. Onun başa çatdıra bilmədiyi işləri M.Mirbabayevin doktorantları, yetirmələri davam etdirib. Həmin dövrün tələblərindən biri fars dilini öyrənmək idi. Bu tələbi ödəmək üçün 1944-cü ildə M.Mirbabayevin bir sıra müəlliflərlə birgə tərtib etdiyi «Rusca-farsca-azərbaycanca lüğət»in böyük faydası oldu. Həmin lüğət sütun şəklində çap edilir. Birinci sütunda rusca baş söz, ikinci sütunda onun farsca mənası, üçüncü sütunda isə azərbaycanca anlamı verilir. Lüğət 9000-ə yaxın baş sözü ehtiva edir. Sovet dönəmində ilk dəfə belə bir lüğət nəşr edilir. «Azərbaycan dilçiliyinin tarixi» (1996) əsərində prof. Adil Babayev M.Mirbabayevin yalnız bir əsərinə («Müxtəsər farsca-ruscaazərbaycanca lüğət»inin) toxunur. Bəlkə də, dilçiliyimizin tarixində onun yerini daha çox dəyərləndirmək olardı. Dördcildlik «Rusca-azərbaycanca lüğət»in nəşri təkcə Azərbaycanda, hətta sovetlərdə ikidilli lüğətçiliyin inkişafı tarixində yeni və çox böyük mərhələ təşkil edirdi. Sözügedən lüğət 100 minə qədər sözü əhatə edirdi ci ildə M.Mirbabayev bu lüğətin tərtib qaydaları və prinsipləri haqqında Moskvada məruzə etmişdir. Bu lüğət o zamanın leksikoqrafiyasında ciddi maraq doğurdu.

46 MİRBABAYEV MİRYUSİF MİRABBAS OĞLU 45 Məşhur türkoloq N.Dmitriyev də sözügedən lüğətə yüksək dəyər vermişdir. SSRİ tarixində ilk hadisə idi ki, lüğət yüksək mükafata layiq görülür. Göstərilən istiqamətdə işdə Azərbaycan birinci yeri tutur. Lüğət işinin geniş və əsaslı qoyuluşunda xronoloji üstünlük Azərbaycana mənsubdur. Dördcildliyin nəşri ikidilli lüğətçiliyimizin inkişafı tarixində yeni və yüksək bir mərhələ idi. Bu fikirlər də İ.Meşşaninova məxsusdur [1]. Azərbaycan dilçiliyində lüğətçi kimi xüsusi mövqeyi olan M.Mirbabayev bir sıra elmi məqalənin də müəllifidir. Onun ilk elmi məqalələrindən biri Azərbaycan və rus dillərinin bəzi məsələlərinin müqayisəli tədqiqinə həsr olunan şərikli yazılmış metodik məqalədir [2]. Azərbaycan və erməni dillərinin genetik qohum olmadığını təsdiq edən məqalələrdən biri də «Azərbaycan və erməni dillərinin qarşılıqlı əlaqəsi haqqında» adlanır. Burada ərəbfars-azərbaycan mənşəli sözlərin erməni mənbələrində olduğunu göstərir və yazır ki, Bakıda yaşayan ermənilərin danışığında Azərbaycan dilinə məxsus sözlərlə (məhlə, qol, qonaqlıq, dəstə, bağ, usta, papaq, toz, boy, kor, kasıb, həyat, sahman, adət, astar, xal, bazar, bala, halal və s.) yanaşı, atalar sözləri və məsəllər də işlədilmişdir. İrəvan ermənilərinin nitqində belə söz və ifadələr getdikcə azalmışdır. Bunun səbəbi məktəb şəbəkəsinin inkişaf etməsilə bağlı erməni ədəbi dilinin daha geniş kütlələrin dilinə təsir göstərməsi və dialektlərin işlək dairəsinin daha da lokallaşmasıdır. Tərtib etdiyi ermənicə-azərbaycanca və azərbaycanca-ermənicə lüğətlər, erməni və Azərbaycan dillərinin qarşılıqlı əlaqəsinə həsr edilmiş elmi məqalələr onun bu dili dərindən bildiyini sübut edir. O, Azərbaycan dilinin qonşu dillərə, o cümlədən də erməni dilinə təsirini Azərbaycan xalqının yayılma arealı və tarixi ilə əlaqələndirir. Bəllidir ki, Dərbənddən başlayaraq Təbrizə və daha uzaqlara qədər olan ərazidə azərbaycanlılar yaşayırdılar. M.Mirbabayev onu tanıyanların yaddaşında həqiqi ziyalı, həlim və səliqəli insan kimi iz buraxmışdır cu ildə M.Mirbabayevin tanınmış filoloqun, Dövlət mükafatı laureatının anadan olmasının 110 illiyi qeyd olundu. Dilçilik elminin ən qədim və çətin sahəsi lüğətçilikdir. M.Mirbabayev Azərbaycan dilçiliyi tarixinə məşhur lüğətçi kimi daxil olmuşdur. O, təkcə lüğətlərin tərtibi ilə məşğul olmur, həmçinin də Lüğətlər İnstitutuna təqdim olunan əlyazmalara öz obyektiv münasibətini də bildirirdi: «Bu lüğətin mətni (söhbət Saleh Axundovun Azərtürkcə yeni dolu sözlük (İstanbul, 1942) əsərindən gedir redaktordan) Azərbaycan ədəbi dili normalarından çox-çox uzaq bir dildə yazıldığından, sözlərin izahında çoxlu miqdarda dar məhəlli sözlər, habelə arxaizmlər, arqotizmlər, hətta müəllifin özü tərəfindən düzəldilmiş sözlər işləndiyindən çox vaxt onu başa düşmək çətin olur. Lakin buna baxmayaraq, həmin lüğətin meydana gəlməsi, dilimizin leksikasının müəyyən bir hissəsini toplayıb sistemə salmaq, sözlərin mənalarını, ibtidai şəkildə də olsa, açmağa, onları misal və frazeologiya ilə eyniləşdirməyə bir təşəbbüs olmaq nöqteyi-nəzərindən maraqlı bir hadisə kimi qiymətləndirilməlidir» [3]. Təkcə lüğətşünas deyil, həm də bacarıqlı terminoloq olan M.Mirbabayev 1951-ci ildə 62 yaşında vəfat etmişdir. Vaxtilə onunla birlikdə işləmiş institutun elmi işçisi mərhum Əminə Həbibzadə həmkarını belə xatırlayırdı ki, insana xas olan bütün gözəl sifətlər Ağada var idi. M.Mirbabayevə verilmişdi: sadəlik, səmimilik, təvazökarlıq. O, əvəzsiz insan idi. O, çox mülayim, sakit təbiətli, xeyirxah bir şəxs idi. Əməkdaşlar arasında böyük hörməti var idi. Heç kəsin qəlbinə toxunmazdı. Biz hamımız ona «Ağa» deyə müraciət edirdik. Respublikanın müxtəlif mətbu orqanlarında (Nedelya avqust; Elm aprel; Mədəniyyət iyun) onun elmi fəaliyyəti

47 46 İSMAYIL KAZIMOV haqqında dolğun məlumatlara rast gəlmək olur. Dördcildlik lüğətlə yanaşı, institutda hələ akad. H.Hüseynovun təşəbbüsü ilə tərtibinə başlanılmış «Əcnəbi sözlər lüğəti»nin tərtib prinsiplərinin hazırlanmasında və müzakirəsində də Y.Mirbabayevin mühüm xidmətləri olmuşdur. «Əcnəbi sözlər lüğəti»nin bir hissəsi hələ 1947-də Y.Mirbabayevin rəhbərlik etdiyi «Dil İnstitutunun əsərlərin»də müzakirə təriqilə çap olunmuşdur. «Mədəniyyət» qəzetində bir xatirə-məqaləyə rast gəldik. Məqalənin sərlövhəsi adamı o dəqiqə özünə çəkir: «Onu Stalin unutmamışdı, bəs biz necə?» söhbət dilçi-alim Miryusif Mirbabayevdən gedir. 62 yaşında dünyasını dəyişən alim 38 ildən sonra yenidən xatırlandı. 100 illik yubileyində biganəlik buzu əridi, elmimizin cəfakeşlərindən olan Miryusif Mirbabayevin adını ziyalılarımız hörmətlə çəkdilər, onun yaratdıqlarını yüksək qiymətləndirdilər. Onun 110 yaşını Dilçilik İnstitutunda yada saldılar. Bu məqsədlə keçirilən sessiyada institutun əməkdaşları ürək sözlərini (1999-cu ildə) söylədilər. Alimi tanıyan Azərbaycan dilçiləri onun haqqında sələfin həyat və yaradıcılığından, elmimizdəki rolundan ürək dolusu danışırlar. Akademiyanın müxbir üzvü Z.Budaqova deyirdi ki, Azərbaycan filoloji fikrinin ən görkəmli nümayəndəsi, dilçilik elminin banilərindən biri, ziyalı kökün layiqli övladı... «Şərqdə ilk filologiya elmləri namizədi azərbaycanlı qadının», prof. Rəhilə Məhərrəmovanın sözlərincə, M.Mirbabayev hələ təzə təsis olunmuş Azərbaycan EA Dil İnstitutunda ilk direktor olduğu üçün onu bu institutun yaradıcısı hesab etmək olar. Çox da böyük olmayan bu institutun bütün qayğıları (həm elmi istiqamət, həm də təşkilati məsələlər) onun üzərinə düşmüşdü. O, Azərbaycan dilçiliyinin gələcək inkişaf perspektivləri üçün öz qüvvəsini əsirgəmirdi. Müəllimimi hörmətlə xatırlayıram. O, alicənab, yüksək keyfiyyətləri ilə seçilən insan alim idi. «Мир литературы» («Dünya ədəbiyyatı») qəzetində M.Mirbabayevin anadan olmasının 125 illiyi münasibətilə məqalə dərc olunmuşdur. Məqalə «Он был прост и доступен» («O, çox sadə və məsuliyyətli bir insan kimi səciyyələndirilir») adlanır. Məqalədə M.Mirbabayev haqqında akad. M.Ş.Şirəliyevin, Z.İ.Budaqovanın, R.C.Məhərrəmovanın fikirləri də təhlil olunur. M.Ş.Şirəliyev: «M.Mirbabayev vaxtaşırı müxtəlif aktual mövzularda çıxış etmişdir: Azərbaycan dili tarixinin formalaşması prosesi, Azərbaycanda yafəs və İran dillərinin öyrənilməsi işinin təşkili, Azərbaycan-İran dilləri münasibətləri, Alban mədəniyyəti və dili, Fransız-Azərbaycan, alman-azərbaycan, ingilis-azərbaycan dillərində lüğətin tərtibi haqqında və b. mövzularda dəyərli çıxışlar etmişdir» [4]. Akad. Ağamusa Axundovun fikrincə, Azərbaycanın leksikoqraf-alimi Miryusif Mirbabayev çox işlər görmüş, bu gün onun yazdığı əsərlər yetirmələri tərəfindən davam və inkişaf etdirilir. Ona həsr edilmiş sessiya Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 28 aprel 1999-cu il tarixli qərarına əsasən keçirilmişdi. Qərarda alimin yaşamış olduğu evə xatirə lövhəsinin vurulması və Bakının küçələrindən birinə onun adının verilməsi ilə əlaqədar qaldırılmış təşəbbüs təəssüf ki, bu günədək nəticəsiz qalıb. Bundan əlavə, görkəmli alimin adı ASE-yə düşməmişdi. Görəsən, respublikanın neçə nəfər Stalin mükafatı almış belə dilçisi var imiş? Doğrudur, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurasının 19 yanvar 1994-cü il tarixli iclasının 2 nömrəli protokoluna əsasən Miryusif Abbas oğlu Mirbabayevin xatirəsinin ədəbiləşməsi barədə qərara alınır ki, görkəmli dilçi-alim, yorulmaz tədqiqatçı, Dövlət mükafatı laureatı Miryusif Abbas oğlu Mirbabayevin xatirəsinin əbədiləşməsi ilə əlaqədar onun yaşadığı evə xatirə lövhəsi vurulması və Bakı küçələrinin birinə onun adının verilməsi barə-

48 MİRBABAYEV MİRYUSİF MİRABBAS OĞLU 47 də məsələ qaldırılması Ədəbiyyat, Dil və İncəsənət Bölməsindən xahiş olunsun. Yəqin ki, əlaqədar təşkilatlar Dilçilik İnstitutunun sabiq direktoru M.Mirbabayevin xatirəsini nə vaxtsa əbədiləşdirmək qayğısına qalacaqlar. M.Mirbabayevin haqqında İ.Meşşaninov, M.Şirəliyev, Ə.Orucov, A.Axundov, Z.Budaqova, R.Məhərrəmova, Əminə Həbibzadə, A.Babayev, Elsevər Seymur, Ə.Zeynalov, E.Kasumova, R.Mustafayev, T.Tahirzadə, T.Hacıyev, N.Cəfərov, A.Yaqubov, B.Abdullayev, İ.Məmmədli və başqaları yüksək fikirlər söyləmişlər. B.Abdullayev 36 səhifədən ibarət «Görkəmli lüğətçi M.M.Mirbabayev» (2000) adlı kitabça yazmışdır: «Kitabçada M.Mirbabayevin vətəni, dövrü, şəcərəsi haqqında qısa məlumat verilmiş, onun həyatının İrəvan və Bakı dövrü, həmçinin də elmi fəaliyyəti işıqlandırılmışdır» [1]. B.Abdullayev bu kitabçasında alimə qarşı bir sıra haqsızlıqların da edildiyini xatırladır və yazır ki, təəccüblü orasıdır ki, bu görkəmli lüğətçinin adına Əliheydər Orucovun «Azərbaycan dili filoloji izahlı lüğətinin nəzəri əsasları» (1965) əsərində də təsadüf etmirik. Ə.Orucov öz əsərində dördcildlik «Rusca-azərbaycanca lüğət»dən ( ) və bircildlik «Azərbaycanca-rusca lüğət»dən (1941) danışarkən təkcə akad. H.Hüseynovun adını çəkir. Halbuki M.Mirbabayev «Rusca-azərbaycanca lüğət»in bütün dörd cildinin, «Azərbaycanca-rusca lüğət»in, eləcə də o dövrdə çap olunmuş, lakin kitabda haqqında danışılmayan başqa lüğətlərin iştirakçılarından tərtibçilərindən biri olmuşdur. Ədalət naminə deməliyik ki, bunun üçün həmin lüğətlərin titul səhifələrinə baxmaq kifayət edərdi. Ə.Orucov M.Mirbabayevlə çalışdığı zaman Mirbabayevin 7 illik lüğətçilik təcrübəsi var idi. Bir çox lüğətlərin tərtibində onlar birgə çalışmışlar ( ). Kitabçanın sonunda onun haqqında bir neçə xatirə və ona aid sənədlər də əlavə edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 28 aprel 1999-cu il tarixli 11/5 nömrəli qərarına əsasən Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu M.Mirbabayevin anadan olmasının 110 illiyi münasibətilə elmi sessiya keçirmişdir. Çap olunmuş proqrama əsasən sessiyada institutun direktoru A.Axundov giriş sözü ilə çıxış etmiş, prof. İ.Məmmədli «Miryusif Mirbabayevin Azərbaycan lüğətçiliyində yeri», B.Abdullayev «Miryusif Mirbabayevin həyat yolu» mövzularında məruzələri dinlənilmişdir. Yaxşı haldır ki, ümumtəhsil məktəblərinin Azərbaycan dili dərsliklərində Miryusif Mirbabayevin kimliyi haqqında, onun fəaliyyətini əks etdirən şəkil və yığcam yazı da verilmişdir. Fərəhləndirici haldır ki, məktəblilər də bu gün alimi bir görkəmli lüğətçi kimi tanıyır. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Abdullayev Bəhruz. Görkəmli lüğətçi Miryusif Mirbabayev. Bakı, Jaбленко Б.Т., Мирбабаев Ju. Сравнителнйj обзор некоторyh особенностеj азербаjдžанскоgо и русскоgо jaзyков // Методиčеские указаниja и справоčник длja уčителеj. Баку: Азернеšр, Axundov Saleh. Azərtürkcə yeni dolu sözlük. İstanbul, Širaliev M. Mirjusif Mirbabaev // Sov. tjurkologija

49 48 İSMAYIL KAZIMOV LAUREATE OF THE STATE PRIZE OF THE USSR MIRBABAYEV MIRYUSIF MIRABBAS OGHLU S u m m a r y ISMAYIL KAZIMOV Some features of personality of outstanding lexicographer, laureate of the state prize of the USSR M.M.Mirbabayev, his scientific activity, his specific place as a lexicographer in the history of Azerbaijani linguistics are considered in the article. It is emerged that his most significant and glorified work is 4 volume edition of «Russian-Azerbaijani dictionary». He is one of the main compilers of all 4 volumes of this dictionary. In the article the activity of M.Mirbabayev is also valued on the basis of judgment of individual scientists. Key words: M.Mirbabayev, lexicographer, Azerbaijani linguistics, volumes, state prize ЛАУРЕАТ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ПРЕМИИ СССР МИРБАБАЕВ МИРЮСИФ МИРАББАС ОГЛУ Р е з ю м е ИСМАИЛ КЯЗИМОВ Статья посвящена выдающемуся лексикографу, лауреату Государственной премии СССР М.Мирбабаеву. В ней рассматривается научная деятельность М.М.Мирбабаева и указывается на его особое место в истории азербайджанского языкознания. Отмечается, что самой значимой и прославившей учёного работой является четырёхтомный «Русскоазербайджанский словарь», в котором он был одним из основных составителей. В статье также приводится оценка деятельности М.Мирбабаева рядом известных учёных. Ключевые слова: М.Мирбабаев, лексикограф, азербайджанское языкознание, том, Государственная премия Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu şöbə müdiri, fil.e.d. cahid@ismayiloglu.com

50 MİRBABAYEV MİRYUSİF MİRABBAS OĞLU 49 Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev «Türkologiya» jurnalının baş redaktoru, İsmayıl Məmmədli «Türkologiya» jurnalının sahə redaktoru Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 15.VII IX X «Türkologiya», 3

51 T Ü R K O L O G İ Y A A M E A - n ı n M Ü X B İ R Ü Z V L Ə R İ MÜXBİR ÜZV ORUCOV ƏLİHEYDƏR ƏLABBAS OĞLU İSMAYIL MƏMMƏDLİ Soltan Məcid Qənizadə, Vəli Xuluflu, Ruhulla Axundov, Heydər Hüseynov kimi məşhur Azərbaycan lüğətçiləri nəslinin gözəl ənənələrini yaradıcılıqla davam etdirən parlaq şəxsiyyətlərdən biri də SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, əməkdar elm xadimi, Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, mərhum professor Əliheydər Əlabbas oğlu Orucovdur. Bu il Ə.Orucovun anadan olmasının 110 ili tamam olur. Ə.Ə.Orucov 1905-ci il noyabr ayının 25-də Quba şəhərində anadan olmuşdur. İlk təhsilini Qubada almış, 1922-ci ildə Bakıya gəlmiş və burada əmək fəaliyyətinə başlamış, cı illərdə «Gənc işçi» qəzetinin redaksiyasında məsul katib vəzifəsində çalışmış və eyni zamanda ADU-nun filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir cı ildə oranı bitirmişdir. Ə.Ə.Orucov 1926-cı ildə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının Gənclər ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri təyin olunmuş, 1931-ci ilə qədər bu vəzifədə çalışmışdır cü illərdə o, Moskva şəhərində Redaksiya-Nəşriyyat İnstitutunda təhsil almış, ci illərdə Bakıda müxtəlif redaksiya və nəşriyyatlarda ədəbi işçi, tərcüməçi işləmişdir. Yaradıcılığının ilk dövründə Ə.Orucov jurnalist, redaktor və tərcüməçi kimi tanınır. Lakin o, elm tariximizə görkəmli bir lüğətçi kimi daxil olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, mərhum akad. H.Hüseynov, mərhum lüğətçialim, o dövrdə Dil İnstitutunun direktoru olmuş Y.Mirbabayevlə ( ) birlikdə dördcildlik «Rusca-azərbaycanca lüğət»in ( cı illər) əsas tərtibçilərindən biri kimi Əliheydər Orucov 1948-ci ildə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür cı ildən Ə.Orucovun elmi-əməli fəaliyyəti birdəfəlik lüğətçiliklə bağlanmışdır. O, ömrünün sonuna qədər 48 il lüğətçilik sənətinə sədaqətlə xidmət etmişdir cü ilin may ayında Ə.Orucov Lüğət şöbəsinə müdir təyin olunmuş və bu vəzifədə 1987-ci ilə qədər çalışmış, lüğətçilik işinə rəhbərlik etmişdir. Ə.Orucov bircildlik (1942) «Rusca-azərbaycanca lüğət»dən başqa «Rusca-azərbaycanca lüğət»in (1951), «Azərbaycanca-rusca lüğət»in (1962) və bir sıra müxtəlif lüğətlərin tərtibində və redaktəsində yaxından iştirak etmişdir. Ə.Orucovun lüğətçilik sahəsindəki müvəffəqiyyətini hələ o dövrdə akad. İ.İ.Meşşaninov dördcildlik «Rusca-azərbaycanca lüğət»ə yazdığı rəyində bu cür qiymətləndirirdi: «Lüğət başqa rus-milli lüğətləri öz həcminə görə geridə qoymuşdur. Belə ki, bu lüğət öz əhatəlili-

52 MÜXBİR ÜZV ORUCOV ƏLİHEYDƏR ƏLABBAS OĞLU 51 yi etibarı ilə kəskin surətdə seçilir. Onun tərtibi işinə misilsiz böyük zəhmət və səbr tələb edən əmək sərf edilmişdir. Öz əhatəliliyinə görə nəhəng bu iş keyfiyyəti aşağı salınmadan çox qısa bir vaxtda yerinə yetirilmişdir. Belə bir əsərə yüksək qiymət verilməsi tamamilə təqdirəlayiqdir». Qeyd edək ki, vaxtilə keçmiş SSRİ-də birinci ikidilli mükəmməl lüğət sayılan həmin dördcildlik lüğəti ictimaiyyətimiz də böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşıladı, mütəxəssislər də onu yüksək qiymətləndirdilər. Sonralar həmin lüğət təkmilləşdirilərək əvvəlcə cu illərdə ikicildlik, sonra ci illərdə üçcildlik, 1990-cı ildə üçcildlik, daha sonra 2005-ci ildə yenə də üçcilddə yenidən nəşr olundu. Son ildə akademiyanın nəşr edilmiş olduğu bütün lüğətlərimizin əsas tərtibçilərindən və redaktorlarından biri olan Ə.Orucov zəngin təcrübəli, mahir bir lüğətçi kimi tanınmışdır. Onun lüğətçilik fəaliyyətində Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Ana dilimizin ilk izahlı lüğətinin yaradıcısı olan prof. Ə.Orucov bu lüğətin təkcə I cildinin tərtibi üzərində nə az nə çoz düz 14 il işləmişdir, həmin cildin tərtibçisi o özü olmuş, bu cild 1966-cı ildə çapdan çıxmışdır. II cild 1980-ci ildə, III cild 1983-cü ildə, ən nəhayət, 1V cild isə 1987-ci ildə nəşr olunmuş, böyük lüğətçiyə bütünlükdə bu ağır, şərəfli, nəhəng bir işin nəşrini görmək xoşbəxtliyi də nəsib oldu. Onun işləyib hazırladığı elmi-nəzəri prinsiplər əsasında çap olunmuş cildlər bu gün hər bir azərbaycanlının masaüstü kitabıdır. Ə.Ə.Orucov həmçinin uzun illər Azərbaycan Terminologiya Komitəsinin də sədri olmuşdur. Bəllidir ki, terminologiya məsələləri lüğətçilik, leksikologiya, orfoqrafiya, söz yaradıcılığı, Azərbaycan ədəbi dilinin normaları ilə, xüsusən də ana dilimizin təmizliyi kimi problemlərlə sıx şəkildə əlaqədardır. Prof. Ə.Orucov da dövrünün görkəmli dilçiləri M.Ş.Şirəliyev, M.Hüseynzadə, Ə.Dəmirçizadə kimi şəxsiyyətlərlə bərabər ana dilinin təmizliyi məsələlərinin qızğın tərəfdarı, ardıcıl müdafiəçisi, təbliğatçısı kimi tanınırdı. Ə.Orucov ərəb və fars mənşəli terminlərin dilimizin lüğət tərkibinə ehtiyac olmadan, əsassız surətdə gətirilməsinə qarşı çıxış edirdi. Görkəmli dilçi ana dilimizin terminologiyasını xalq dili hesabına (xüsusən də kənd təsərrüfatı, heyvandarlıq, xalq təbabəti, bitkiçilik və b. sahələrə aid xalq danışıq dili sözləri hesabına) zənginləşdirilməsini daha önəmli, faydalı hesab edirdi. O, Azərbaycan dilinin qrammatik qayda-qanunlarına uyğunlaşdırılmış alınma söz və terminlərin işlənməsini də son dərəcə gərəkli dilçilik məsələsi kimi dəyərləndirirdi, əməli işdə buna üstünlük verirdi. Tanınmış leksikoqraf eyni zamanda ayrı-ayrı nitq hissələrindən terminlərin yaradılmasına, bəzi sözlərin isimləşməsi nəticəsində termin səciyyəsində müxtəlif növlü lüğətlərin sözlüyünə daxil edilməsinə də xüsusi diqqət yetirirdi. Bəllidir ki, M.Kaşğari zamanından ta bu günümüzə qədər Azərbaycan dilinin tarixini ən çox lüğətçiliklə əlaqələndirmək olar. Azərbaycan nəzəri dilçiliyi XX əsrdən götürülürsə də, milli leksikoqrafiyamızın tarixinin yeni dövrü XX əsr mərhələsi Əliheydər Orucovun adı ilə bağlıdır cı ildən başlayaraq böyük lüğətçinin Milli Elmlər Akademiyasındakı fəaliyyətinin 48 ili Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda keçmişdir. Yalnız onu demək kifayətdir ki, 14 illik bir zamanda «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»nin I cildi üzərində çalışmış və bu kitabın I cildi 1966-cı ildə nəşr olunmuşdur. Görkəmli Azərbaycan lüğətçisi Ə.Ə.Orucov həyatının böyük hissəsini lüğətlərin tərtibinə həsr etmişdir. O, 43 il institutun Lüğət şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. Qocaman lüğətçi izahlı, ikidilli, frazeoloji və orfoqrafiya lüğətlərinin tərtibçisi və redaktoru olmuşdur. Bütövlükdə 60-dan artıq ciddi, fundamental elmi əsəri, monoqrafiya və kitabları elmimizi zənginləşdirir. Bunların sırasında «İlk Azərbaycan qəzeti Əkinçi nin dili» 4*

53 52 İSMAYIL MƏMMƏDLİ (1947), «Əkinçi qəzetində istilah yaratmaq məsələsi haqqında» (1947), «Əkinçi qəzetinin dili haqqında» (1947), «Azərbaycan dili lüğətinin tərtibinə dair təlimat» (1949), «Azərbaycan dilində (elmi) terminologiya yaradılması və işlənən terminlərin qaydaya salınması. Müzakirə yolu ilə» (1951), «Terminologiya məsələsinə dair» («Kommunist» qəzeti iyun), «Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinin nəzəri əsasları» (1965), «Terminoloji leksika haqqında bəzi qeydlər» (1969), «Azərbaycanca-rusca frazeologiya lüğəti» (1976). Alimin son leksikoqrafik əsərləri sırasında 1976-cı ildə nəşr olunmuş 5500 frazeoloji ifadəni əks etdirən «Azərbaycanca-rusca frazeologiya lüğəti» xüsusilə qiymətlidir. Bu əsər həm məzmun, həm də leksikoqrafik tərtibat cəhətdən tamamilə orijinal və akademik xarakter daşıyır ci ildə «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»nin tamamlanmış, yenidən işlənmiş, təkmilləşdirilmiş yeni nəşri IV nəşri prof. Ə.Orucovun redaktəsi ilə çap olundu. Prof. Ə.Orucov bacarıqlı lüğətçilər nəsli yetirmək sahəsində də xeyli iş görmüşdür. Belə ki, N.R.Rəhimzadə, B.T.Abdullayev, Ş.R.Paşayeva, M.M.Paşayeva, N.Ə.Xəlifəzadə, İ.O.Məmmədli, G.N.Yusifov və b. lüğətçilər bilavasitə onun rəhbərliyi altında yetişmiş davamçılarıdır. Ə.Orucovun əməli lüğətçiliklə yanaşı, onun nəzəri problemləri ilə bağlı olaraq dilimizin leksikoloji məsələləri ilə, Azərbaycan dilində terminlər yaradılmasının əməli və nəzəri məsələləri ilə, tərcümə, habelə Azərbaycan lüğətçiliyinin inkişaf yollarının araşdırılması ilə də yaxından məşğul olmuşdur. Onun «Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinin nəzəri əsasları» adlı monoqrafiyası böyük elmi əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü, prof. Ə.Ə.Orucovun elmi irsi hər zaman dilçiliyimiz üçün olduqca dəyərli və gərəklidir. ISMAYIL MAMMADLI CORRESPONDING MEMBER ORUJOV ALIHEYDAR ALABBAS OGHLU S u m m a r y Laureate of State prize, the corresponding member of Azerbaijan NAS, doctor of philology, Professor Aliheydar Orujov is a great linguist-scientist, lexicographer, meanwhile one of the basic representatives and organizers of Azerbaijan lexicography. Being a new sphere of linguistics, the new period of Azerbaijan lexicography is related to his name. A.A.Orujov always put forward new ideas, together with searching innovations in lexicography, he also abided by valuable, historical traditions of lexicography. He is not famous only in Azerbaijan, but also in the world arena as a great linguist. A.Orujov s lexicographic works published both in Azerbaijan and in other countries scientific journals and magazines. This year is 110 years jubilee of the founder of our modern period lexicography Aliheydar Orujov. With his scientific generation he is always with us. A.Orujov s bright memory will always be remembered by his followers who consider him their teachers and by scientific society with great thankfulness, meanwhile his scientific heritage will always be learnt and analyzed. Key words: A.Orujov, linguist, lexicographer, generation, philology

54 MÜXBİR ÜZV ORUCOV ƏLİHEYDƏR ƏLABBAS OĞLU 53 ИСМАИЛ МАМЕДЛИ ЧЛЕН-КОРРЕСПОНДЕНТ ОРУДЖЕВ АЛИГЕЙДАР АЛАББАС ОГЛУ Р е з ю м е Лауреат Государственной премии СССР, член-корреспондент АН Азербайджанской ССР, доктор филологических наук, профессор А.А.Оруджев, сформировавшийся как учёный-языковед в годы советской власти, считается одним из организаторов словарного дела в Азербайджане. С его именем связан новый этап в истории азербайджанской лексикографии. А.А.Оруджев, придерживавшийся прогрессивных традиций азербайджанской лексикографии, был широко известен не только в Азербайджане, но и далеко за его пределами. Многие из его работ по лексикографии публиковались как в республиканских, так и в зарубежных научных сборниках и журналах. А.А.Оруджев и сегодня жив в своих трудах и в благодарной памяти всех тех, кто считает его своим учителем и кто обращается к его научному наследию. Ключевые слова: А.Оруджев, лингвист, лексикограф, генерация, филология Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu şöbə müdiri, fil.e.d. Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 29.VI VII X.2015

55 T Ü R K O L O G İ Y A MÜXBİR ÜZV BUDAQOVA ZƏRİFƏ İSMAYIL QIZI İSMAYIL MƏMMƏDLİ Z.İ.Budaqova 1929-cu il aprel ayının 28-də Azərbaycanın ən qədim və gözəl şəhərlərindən birində İrəvan şəhərində anadan olmuşdur ci ildə həmin şəhərdə S.M.Kirov adına orta məktəbin 6-cı sinfini, 1946-cı ildə pedaqoji texnikumu bitirdikdən sonra o, ci illərdə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsində oxumuşdur. Qərbi Azərbaycan türklərinin 1948-ci il deportasiyası onun da ailəsindən yan ötməmiş və Zərifə Budaqovanın ailəsi Bakıya köçmüşdür. Bu səbəbdən cu illərdə təhsilini Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsində davam etdirən Z.Budaqova oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir cü illərdə keçmiş SSRİ Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunda «Türk dilləri» ixtisası üzrə aspiranturada oxuyan o, 1953-cü ildə Moskvada Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurasında «Azərbaycan dilində feilin tərz kateqoriyası» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, ci illərdə Azərb. SSR EA Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda böyük elmi işçi vəzifəsində çalışmış, 1955-ci ildən ömrünün sonuna qədər həmin institutun müasir Azərbaycan dili şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. Zərifə Budaqova 1963-cü ildə «Azərbaycan ədəbi dilində sadə cümlə» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, 1968-ci ildə ona «Türk dilləri» ixtisası üzrə professor elmi adı verilmiş, 1980-ci ildə Azərb. SSR EA-nın müxbir üzvü seçilmişdir. O, ci illərdə Azərb. SSR EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktor müavini vəzifəsində işləmiş, 1988-ci ildən 1989-cu il noyabrın 7-dək (ömrünün sonuna qədər) direktor vəzifəsində çalışmışdır cu il noyabrın 7-də 61 yaşında ömrünün kamillik dövründə, yaradıcılığının ən məhsuldar vaxtında qəflətən vəfat etmişdir. Prof. Z.İ.Budaqova söhbətlərində deyərdi: «Azərbaycan Elmlər Akademiyasının yaradılması (1945) ana dilimizin tədqiqinin təşkilinə, yeni kadrların yetişdirilməsinə və doğma dilimizə aid araşdırmaların dərinləşməsinə səbəb oldu. Hələ o zaman Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti vəzifəsində çalışan, Azərbaycan dilçiliyinin inkişafına da xüsusi qayğı göstərən, ona himayədarlıq edən mərhum Səməd Vurğun dilçi kadrların perspektivlilərinin rəhbər işə irəli çəkilməsinə, özünün rəhbərliyi ilə dilçiliyin müəyyən problemləri üzrə seminarların keçirilməsinə ciddi fikir verirdi». Səməd Vurğun xeyirxahlığını görənlərdən, onun qiymətini alan alimlərdən biri də Z.Budaqova olmuşdur. Belə ki, dilçilik seminarlarında Səməd Vurğun onun bilik səviyyəsinə bələd olduğundan görkəmli dilçi, mərhum prof. Muxtar Hüseynzadənin Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) dilçilik kafedrasına müdir keçməsi ilə

56 MÜXBİR ÜZV BUDAQOVA ZƏRİFƏ İSMAYIL QIZI 55 əlaqədar onun yerinə Z.İ.Budaqovanı təyin etmişdi. Səməd Vurğunun bu təyinatı gələcəyin görkəmli bir dilçisinin yetişməsinə zəmin yaratdı. Zərifə Budaqovanın türkologiyanın aktual problemlərinə dair ümumittifaq və respublika nəşrlərində, habelə xaricdə 150-ə yaxın elmi əsəri çap olunub. Azərbaycan dilinin qrammatikasının bir çox mühüm nəzəri-elmi problemləri ilk dəfə Z.İ.Budaqova tərəfindən tədqiq olunub. Zərifə Budaqova üçcildlik «Müasir Azərbaycan dili» kimi fundamental əsərin əsas müəlliflərindən və redaktorlarından biridir. Prof. Z.İ.Budaqovanın redaktoru və əsas müəlliflərindən olduğu «Azərbaycan dilinin qrammatikası» («Грамматика азербайджанского языка») (1971), «Müasir Azərbaycan dilində söz birləşmələri», «Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı» (1970), «Müasir Azərbaycan ədəbi dili», «Müasir Azərbaycan dilinin semasiologiyası» (1985) kimi kollektiv monoqrafiyalar dilçiliyimizdə ən qiymətli əsərlərdəndir. Prof. Zərifə Budaqova elmə hamar, rahat yollarla gəlməyib. O, böyük və gərgin zəhmət bahasına, mətanət və dözüm bahasına, nəhayət, yenilməz inam, cəsarət, qətiyyət bahasına, təkrarsız xarakteri sayəsində elmin pillələri ilə yüksəlmişdir cı ildən Azərbaycan dilində sadə cümlə problemi üzərində işləyən Z.Budaqova gərgin və məhsuldar elmi əməyi nəticəsində 34 yaşında Azərbaycan türk qadınları içərisində ilk dəfə filologiya sahəsində doktorluq dissertasiyası müdafiə etdi cü ildə onun doktorluq dissertasiyasının təsdiqi Moskva şəhərində tilsimə düşdü. Bu dissertasiyaya оzamankı SSRİ Ali Attestasiya Komissiyasının tövsiyəsi üzrə EA-nın müxbir üzvi B.A.Serebrennikov (Moskva), M.F.Zəkiyev (Kazan), S.K.Kenesbayev (Alma-Ata), M.Askerova (Daşkənd) rəy yazdılar. Zərifə Budaqova Bakıda etdiyi müdafiədən iki il yarımdan sonra AAK plenumunda yenidən müdafiə etdikdən sonra təsdiqini aldı. Zərifə Budaqovanın elmi uğurları, xarakterindəki barışmazlıq, ötkəmlik, kəskinlik və elmin saflığını ciddi tələblərlə qoruması bəzi dilçi-alimləri təşvişə salır və onun irəliləyişinə ciddi maneçilik törətmək istəyirdilər. Amma ona edilən haqsızlıqların qarşısında Z.İ.Budaqova öz elmi yaradıcılıq sürətini azaltmırdı. Z.Budaqovanın bir sıra əsərləri tətbiqiəməli xarakter daşıyır. Bunların sırasına aşağıdakı monoqrafiya və kitabları daxil etmək olar: «Azərbaycan dilini özün öyrən» («Самоучитель азербайджанского языка») (1977 kollektiv), «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları». Prof. Z.İ.Budaqovanın nitq mədəniyyəti məsələlərinə həsr olunmuş bir çox başqa əsərlərini də buraya aid etmək olar. Bütün bu göstərilən əsərlərin respublikamızda dil quruculuğu sahəsində və xüsusən tətbiqi dilçilikdə mühüm əhəmiyyəti vardır. Görkəmli alim dilçiliyin ən aktual və dəyərli bir sahəsi olan nitq mədəniyyəti barəsində çox gərəkli, obyektiv və bu günümüz üçün də elmi əhəmiyyətini qoruyub saxlayan fikirlər irəli sürmüşdür. Zərifə Budaqova bu münasibətlə yazır: «Ədəbi dilin müasir səviyyəsində nitq mədəniyyəti, onun vəzifələri və problemləri diqqəti cəlb edən başlıca aktual məsələlərdir. Nitq mədəniyyətinə həsr olunmuş ayrı-ayrı əsərlərdə də dilçiliyin bu yeni sahəsinin vəzifələrinin işıqlandırılması ön plana çəkilir. Nitq mədəniyyətinin vəzifələri onun problemlərində öz əksini tapır. Həmin problemlərin öyrənilməsi nitq mədəniyyətinə aid konkretlik, aydınlıq, məntiqilik, ardıcıllıq və s. vəzifələrin reallaşma şərtlərini meydana çıxarır. Əslində bu əlamətlər nitqin funksionallığıdır: Azərbaycan dilinin qanunlarını, ədəbi dil normalarını qorumaq, nitq mədəniyyətini mühafizə etmək hər birimizin borcudur. Nitq mədəniyyəti bütövlükdə dili əhatə edir». Z.Budaqovanın elmi əsərlərinin Azərbaycan dilçiliyinin inkişafına önəmli təsiri olmuşdur. Dilçi-alimin monoqrafiya və başqa elmi əsərlərindəki məsələlərin qoyuluşu öz genişliyi ilə, elmi mühakimələrinin dərinliyi və yüksək peşəkarlıq səviyyəsi ilə diqqəti çəkir. Z.İ.Budaqovanın monoqrafiya, kitab, dərslik və

57 56 İSMAYIL MƏMMƏDLİ başqa elmi əsərləri, onların haqqında yazılmış bir çox resenziya və rəylərdə özünün yüksək və layiqli qiymətini almış, Azərbaycan dilçiliyinin müvafiq sahələrində yeni-yeni araşdırmalara elmi stimul olmuş və gələcəkdə də olacaqdır. Zərifə Budaqovanın alimləri konkret bir problemin həlli ətrafında toplamaqda da güclü və təsəvvürəgəlməz istedadı varıydı. Əgər bu belə olmasaydı, Azərbaycan Elmlər Akademiyasına başucalığı gətirmiş Azərbaycan dilinin qrammatikasının üçcildliyi işıq üzü görə bilməzdi....z.budaqova həyatında rastlaşdığı, üzləşdiyi ciddi çətinliklərə, maneələrə mərdliklə, yenilməz iradəsi ilə sinə gərirdı. Nə yaxşı ki, dünyada ədalətli adamlar olub: akad. Yusif Məmmədəliyev, Səməd Vurğun, akad. Mustafa bəy Topçubaşov, akad. Heydər Hüseynov kimi. Zərifə Budaqovanın həyatında üç ciddi düyün nöqtəsi olub. Onlardan biri onun aspiranturaya daxil olması ilə bağlıdır. İnstitutu fərqlənmə diplomu ilə bitirməsinə baxmayaraq ona qəbul imtahanında aşağı qiymət vermişdilər. Bu ədalətsizliyi akademiklərdən Y.Məmmədəliyev, M.Topçubaşov və H.Hüseynov üçlüyü bərpa etdi. İmtahan komissiyasının şüurlu olaraq buraxdığı səhv Y.Məmmədəliyevin sədrliyi ilə Rəyasət Heyətində yenidən götürülən imtahanda düzəldildi və Z.Budaqovaya əsl obyektiv qiymət verilərək aspiranturaya qəbul olundu. İkinci dəfə o, qara qüvvələrlə doktorluq dissertasiyasının müdafiəsi zamanı rastlaşdı. Amma yenə qalib çıxdı. Üçüncü düyün nöqtəsi isə onun rus dilində yazdığı «Azərbaycan dili» kitabı oldu. Bütün bu ədalətsizliklər vaxt baxımından böyük yaradıcılıq imkanları olmuş Zərifə Budaqovanın elmi yaradıcılığına son dərəcə maneçilik törədir, onu müəyyən qədər elmi işlərdən ayırırdı. Ən əsası, demaqoqlar onun səhhətinə də ciddi zərbələr endirirdilər. Xüsusilə də onun son kitabı «Azərbaycan dili» («Азербайджанский язык») ilə bağlı qalmaqallar... Z.İ.Budaqovanın ömür-gün yoldaşı, görkəmli coğrafiyaşünas-alim akad. Budaq Budaqovun dediklərindən: «1997-ci ildə Akademiyanın Ədəbiyyat, Dil və İncəsənət Bölməsinin akademik katibi akademik Bəkir Nəbiyev mənə zəng çalıb dedi ki, Çindən Azərbaycan dilinə aid rus dilində çap olunmuş bir kitab istəyiblər. Elə bir kitab göndərin ki, o kitabı Çin dilinə tərcümə etdirək. Biz də qərara gəldik ki, Zərifə Budaqovanın 1977-ci ildə rusca nəşr olunmuş kitabından başqa elə bir yaxşı əsər yoxdur. Budaq müəllim, xahiş edirəm ki, həmin kitabdan bir-iki nüsxə verin Çinə göndərək. Akademik B.Nəbiyevin bu təklifi, qənaəti cu illərdə bir qrup Azərbaycan alimlərinin Zərifə Budaqovaya atdıqları böhtanlarla bir araya sığmır». Bəllidir ki, 1969-cu ildə Heydər Əliyevin Azərbaycan partiya təşkilatına rəhbər seçilməsi nəticəsində Azərbaycan Respublikasının siyasi, iqtisadi, təsərrüfat və b. sahələrində olduğu kimi, mənəvi və mədəni quruculuq işlərində, bütün sahələrdə də, о cümlədən elm sahəsində də böyük dönüşlər, irəliləyişlər yarandı və Azərbaycan dilçiliyi yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Heydər Əliyevin ana dilimizə olan məhəbbət və qayğısı 1970-ci ildə bir qrup Azərbaycan dilçilərinə (Yusif Seyidov, Əlövsət Abdullayev, Ağaməli Həsənov) ilk respublika Dövlət mükafatlarının verilməsində öz əksini tapdı. Şübhəsiz ki, Z.Budaqovanın da bir çox əsərləri dövlət rəhbərinin bu qayğısından sonra yarandı. Azərb. SSR EA-nın müxbir üzvü, prof. Z.İ.Budaqovanın ən dəyərli xidmətlərindən biri də onun yüksək keyfiyyətli, dərin bilikli elmi kadrlar yetişdirməsidir. Alimin rəhbərliyi ilə 25 namizədlik və 10 doktorluq dissertasiyası hazırlanmışdır. Hazırda onun yetirmələri Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda, BDU-da, N.Tusi adına ADPU-də, Tibb Universitetində, Gəncə Dövlət Universitetində və b. elm və təhsil ocaqlarında çalışırlar. Zərifə Budaqova bir çox beynəlxalq, ümumittifaq, respublika simpozium, konfrans,

58 MÜXBİR ÜZV BUDAQOVA ZƏRİFƏ İSMAYIL QIZI 57 müşavirə və elmi sessiyalarda da iştirak etmişdir ci illərdə İstambulda Beynəlxalq türkoloji konqresdə, Berlində Beynəlxalq altayşünaslar konfransında (1984), Daşkənddə türkologiyanın nəzəri məsələlərinə aid Ümumdünya konqresində (1985) məruzələrlə çıxış etmişdir. Amansız və vaxtsız ölüm olmasaydı, dilçi-alim hələ neçə-neçə elmi əsərlər yazıb yaradacaqdı, neçə-neçə elmi nəzəri mülahizələri gələcək elmi araşdırmalara əsas olacaqdı. Təəssüf ki... Təsəlli və ümid, inam yerimiz odur ki, Zərifə Budaqovanın elmi irsi bu gün də aparılan tədqiqatlarda yaşayır, onlara işıq saçır, aydınlıq gətirir və dilçilik elmimizi zənginləşdirir, inkişaf etdirir. ISMAYIL MAMMADLI CORRESPONDING MEMBER BUDAGOVA ZARIFA ISMAYIL GIZI S u m m a r y Doctor of philology, professor, honored scientist Zarifa Ismayil gizi Budagova was a wellknown linguist. She is the most distinguished specialist in Azerbaijanian linguistics, general linguistics and language theory, Turkish studies. Professor Zarifa Budaqova was the author of 6 monographs, 3 text books and manuals, more than 100 articles. Under her supervision dozens of candidate and doctoral dissertations have been defended. Key words: Zarifa Budagova, linguist, linguistics, author, academy ИСМАИЛ МАМЕДЛИ ЧЛЕН-КОРРЕСПОНДЕНТ БУДАГОВА ЗАРИФА ИСМАИЛ ГЫЗЫ Р е з ю м е Член-корреспондент Академии наук Азербайджанской ССР, доктор филологических наук, заслуженный деятель науки, профессор З.И.Будагова входит в число всемирно известных лингвистов-теоретиков. Возглавляемая ею филологическая школа была создана на уровне современной науки о языке. Крупнейший специалист в области как азербайджанского и общего языкознания, так и тюркологической лингвистики, автор ряда фундаментальных монографических исследований, учебников, учебных пособий, более 150 научных трудов, Зарифа Будагова занимала видное место в азербайджанской академической науке, в подготовке молодых научных кадров. Под её руководством выполнены и защищены многие десятки кандидатских диссертаций. Ключевые слова: Зарифа Будагова, лингвист, языкознание, автор, академик

59 58 İSMAYIL MƏMMƏDLİ Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu şöbə müdiri, fil.e.d. Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini, Sayalı Sadıqova «Türkologiya» jurnalının sahə redaktoru Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 24.VII IX X.2015

60 T Ü R K O L O G İ Y A MÜXBİR ÜZV QURBANOV AFAD MƏHƏMMƏD OĞLU SAYALI SADIQOVA Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor Afad Məhəmməd oğlu Qurbanov 1929-cu il yanvarın 10-da Ermənistanın Kalinino rayonunun Qızıl Şəfəq (Dağ Borçalı) kəndində anadan olmuşdur. Yilməzli orta məktəbini bitirmiş, 1945-ci ildə Qızıl Şəfəq kəndində pedaqoji fəaliyyətə başlamışdır ci illərdə Tbilisi Müəllimlər İnstitutunda təhsil almış və ci illərdə Lenin adına APİ-də təhsilini davam etdirmişdir ci illərdə isə Gürcüstan SSR-in Hamamlı orta məktəbində direktor, cı illərdə isə A.S.Puşkin adına Tbilisi Dövlət Pedaqoji İnstitutunda müəllim vəzifəsində çalışmışdır. A.Qurbanov cu illərdə V.İ.Lenin adına APİ-nin Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının aspirantı olmuş, 1962-ci ildə professor Ə.Dəmirçizadənin rəhbərliyi ilə «Səməd Vurğunun Vaqif pyesinin dili və üslubu» mövzusunda namizədlik, 1968-ci ildə isə «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Afad Qurbanov 1965-ci ildə dosent, 1970-ci ildə isə professor elmi adına layiq görülmüşdür. O, 1959-cu ildən ömrünün sonuna qədər əlli il ADPU-da müəllim, dekan, kafedra müdiri, filologiya və pedaqogika elmləri üzrə müdafiə şurasının sədri, cu illərdə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) rektoru olmuşdur. Prof. A.Qurbanov 1983-cü ildə Azərbaycan SSR EA-nın filologiya sahəsi üzrə müxbir üzvü seçilmiş, dünyanın bir sıra beynəlxalq və milli akademiyalarının akademiki, o cümlədən Türk Dil Qurumunun üzvü seçilmişdir cü illərdə Milli Məclisin üzvü olan A.Qurbanov Əlifba Komissiyasının sədri olmuşdur. Azərbaycan dilçiliyinin inkişafında, onun müxtəlif sahələrinin araşdırılması və tədrisində böyük xidmətləri olan Afad Qurbanov «Azərbaycan ədəbi və danışıq dili» (1965), «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» (1967), «Ümumi dilçilik» (I, II c. 1988, 1993), «Poetik onomastika» (1988), «Azərbaycan dilinin onomalogiyası» (1988), «Azərbaycan onomastika məsələləri» (1986), «Dünyanın dil ailələri» (1994), «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» (I h. 2003), «Azərbaycan dilçiliyi problemləri» (I c. 2004), «Azərbaycan onomalogiyasının əsasları» (2 cilddə 2004) və bir sıra monoqrafiya və dərsliklərin, 500-ə qədər elmi məqalənin müəllifidir. Bu monoqrafiyalar görkəmli alimin uzunmüddətli gərgin elmi araşdırmalarının uğurlu nəticəsidir. Belə əsərlər ancaq elmin bu gününü və gələcəyini düşünən alim narahatlığının məhsulu kimi ərsəyə gəlir. Bu əsərlərdə dilçilikdə aktual məsələlər, problemlər, elmi anlayışlar də-

61 60 SAYALI SADIQOVA qiqləşdirilmiş dil və dilçilik tarixi ilə əlaqədar yeni təsniflər verilmişdir. A.Qurbanovun kitabları müasir dilçiliyin qarşısında duran nəzəri və əməli problemlərin izahına, araşdırılmasına həsr olunmuşdur. O, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf vəziyyəti və onun perspektivlərini müəyyənləşdirərkən elm və onun xüsusiyyətləri, elmin yaranması məsələləri, dilçiliyin iki linqvistik və fəlsəfi nəzəri əsas üzərində təşəkkül tapması, elmlərin təsnifi problemi, dilçilik tarixinin müəyyənləşdirilməsi problemlərinə aydınlıq gətirmişdir. Müəllifin əsərlərində ümumi və türkoloji dilçiliyə aid tədqiqatlar aparılmış, dövrləşdirmələr dəqiqləşdirilmiş, ümumi dilçiliyin inkişafı (eramızdan əvvəl yeni eranın IV əsri, V XV əsrlər, XVI XVIII əsrlər, XIX əsr, XX əsr XXI əsrin əvvəli) daha qədim dövrlərlə bağlanmış, türkoloji dilçilik və Azərbaycan dilçiliyi üçün eyni inkişaf dövrləri (I dövr ən qədimdən X əsrin sonuna qədər; II dövr XI XIII əsrlər; III dövr XIX əsr (1-ci mərhələ XIX əsrin I yarısında , 2-ci mərhələ XIX əsrin II yarısında ); IV dövr XX əsr XXI əsrin əvvəli (1-ci mərhələ , 2-ci mərhələ , 3-cü mərhələ , 4-cü mərhələ 2001-ci ildən indiyə qədər) müəyyənləşdirmiş və hər bir tarixi mərhələnin xarakterik cəhətlərini təhlil edilmişdir. A.Qurbanov dünya dilçiliyinin ən vacib problemlərindən birinə dil ailələrinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi məsələsinə aydınlıq gətirmək üçün XVIII əsrdən sonra meydana gəlmiş tədqiqatları nəzərdən keçirərək, Altay dilləri ailəsini altı qrupa: 1. Türk dilləri (23 dil); 2. Monqol dilləri qrupu (3 dil); 3. Tunqus dilləri qrupu (3 dil); 4. Mancur dilləri qrupu (5 dil); 5. Koreya dili (1 dil); 6. Yapon dili (1 dil) ayırmışdır. Müəllif doğru olaraq Altay dilləri ailəsinin tərkibində olan dillərin 64 faizini türk dillərinin təşkil etdiyini xüsusi qeyd edir. XVIII XX əsrlərdə türk dillərinin sayı 50 60, XX əsrin sonlarındakı araşdırmalarda isə alimlər müasir türk dillərinin 20, bəzən də 24 dil olduğunu göstərmişlər. A.Qurbanov Altay dilləri ailəsində 23 türk dilinin olduğunu qeyd edərək, tarixi inkişaf və linqvistik əlamətlər əsasında türk dillərini beş yarımqrupda oğuz dilləri, qıpçaq dilləri, bulqar dilləri, qarluq dilləri, tukyuy dilləri yarımqrupuna bölərək təsnif etmişdir. Hər bir elmin inkişafı ilə bağlı anlayışları ifadə edən terminlər zaman keçdikcə semantik və funksional baxımdan müəyyən dəyişikliklərə səbəb olur. Belə hallarda terminlərin anlayışı dəqiq ifadə edə bilməməsi, sinonimlik yaratması, terminoloji qüsurların meydana çıxması bir mütəxəssis alim kimi müəllifi düşündürmüşdür. Çünki terminin dəqiq olmaması elmin özündə dolaşıqlıq yaradır. Bunu nəzərə alan müəllif dilin lüğət fondu əvəzinə, dilin lüğət tərkibi, metodologiya/metodoloji əsas əvəzinə fəlsəfi əsas, ləhcə termininin geniş məna ifadə etməsi, eləcə də onomastikaya dair bir sıra onomastika, onomalogiya, etnonimika, etnonimiya, toponimika, toponimiya, antroponimika, antroponimiya, hidronimika, hidronimiya kimi bir sıra terminlərin hansı mənalarda işlədilməsi məsələsini müəyyənləşdirmiş və dəqiqləşdirmişdir. Dilçilikdə problemlərdən biri kimi nitq hissələrinin dəqiq təsnifi, o cümlədən türkologiyada olan müxtəlif bölgülər nəzərdən keçirilmiş və dəqiq bölgülər verilmişdir. Müəllifin tədqiqatlarında dilçilikdə üslubiyyatın əsas məsələlərindən biri də ədəbi dillərin funksional üslublarının müəyyənləşdirilməsidir. İnkişaf etmiş müasir dillərdən biri kimi Azərbaycan ədəbi dilinin materialları əsasında funksional üslubların növləri və adları (ədəbi danışıq üslubu, bədii üslub, elmi üslub, rəsmi üslub, publisistik üslub, epistolyar üslub) dəqiqləşdirilmiş və fonetik, lüğəvi, qrammatik və s. cəhətlərinə görə bir-birindən fərqləndirilmişdir. Dilçiliyin üfüqlərini genişləndirmək, onun inkişaf sahələrini müəyyənləşdirmək baxımından onomastik tədqiqatların rolu böyükdür. Dilin lüğət tərkibində xüsusi yeri olan onomastik leksikanın dərindən araşdırılması, təhlili, elmi şəkildə

62 MÜXBİR ÜZV QURBANOV AFAD MƏHƏMMƏD OĞLU 61 ümumiləşdirilməsi dilimizin, tariximizin mürəkkəb və zəruri məsələlərinin həllinə kömək edir. Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq onomastika məsələlərinin sistemli şəkildə həlli, tədqiqi prof. Afad Qurbanovun adı ilə bağlıdır. Onun onomalogiyaya dair 100-ə qədər məqaləsi «Azərbaycan onomastikası», «Azərbaycan onomalogiya məsələləri», «Poetik onomastika», «Azərbaycan dilinin onomalogiyası» kimi sanballı monoqrafiyaları nəşr olunmuşdur. Müəllif hələ XX əsrin 50-ci illərində xüsusi adlarla bağlı sistemli axtarışlar aparmış (etnonimlər, hidronimlər, zoonimlər, kosmonimlər və ktematonimlər), onomastik vahidlərin yaranması və dəyişilməsi, onların üslubu xüsusiyyətləri, orfoqrafik və orfoepik problemləri elmi şəkildə tədqiq etmişdir. Xüsusilə onomastikada antroponimikaya aid olan bir sıra Azərbaycan şəxs adları və onların xüsusiyyətləri, şəxs adlar sistemi, adların quruluşu, adların mənşəcə tərkibi, adseçmə və advermə ənənələri, adların qafiyələndirilməsi, adların deyilişi kimi məsələlər konkret faktlarla şərh olunmuşdur. Bildiyimiz kimi, insan adlarının yaranma tarixi çox qədimdir. Buna görə də insan adlarının əmələ gəlməsinə dair dünya dilləri və türkologiyada müxtəlif bölgülər var. Müəllif buna əsaslanaraq Azərbaycan dilində işlənən şəxs adlarının meydana gəlməsinin özünəməxsus mənbə və üsullarını geniş şəkildə izah edərək iki qrupa ayırır: a) xalis azərbaycanlı adları; b) əcnəbi dil mənşəli şəxs adları. Ümumiyyətlə, antroponimik vahidlərin tədqiqi alimin yaradıcılığında mühüm yer tutur, antroponimika məsələləri tarixi-linqvistik istiqamətdə tədqiq edilərək bu sahədə olan problemləri aradan qaldırılmağa çalışılmışdır. Müasir dövrdə Qafqaz ərazisində yaşayan xalqların dillərinin araşdırılması və onların linqvistik təhlili də dilçiliyin inkişafı üçün aktual problemlərdəndir. Çünki çoxmillətli Qafqaz regionunun etnik tərkibi, makro- və mikrotoponimləri, onların etimologiyası, irqi və dini tərkibi bu günədək sistemli şəkildə tədqiqata cəlb edilməmişdir. Bunu nəzərə alan müəllif Qafqazdakı dilləri dörd dil ailəsi (1. Hind-Avropa dilləri ailəsi; 2. Altay dilləri ailəsi; 3. Sami-Hami dillər ailəsi; 4. Qafqaz dilləri ailəsi) kimi qruplaşdıraraq onların hər birinin xüsusiyyətlərinin geniş təhlilini vermişdir. Əsərlərində Qafqazdakı abxaz, gürcü, qaraçay, qumuq, noqay, osetin, talış, tat, lahıc və s. dillərin fonetik sistemi, leksik tərkibi, qrammatik quruluşu izah edilmiş və Azərbaycan dilinin bu regionda aparıcı mövqeyi faktlarla əsaslandırılmışdır. Əsərlərində dilçilik üçün aktual olan bədii mətnin linqvistik təhlilinin nəzəri məsələləri, üsul və metodları, texnikası və metodikasının tədqiqinə də geniş yer verilmişdir. Müəllif linqvistik təhlilin başlıca prinsiplərini tarixilik, ardıcıllıq, dəqiqlik, əsərin ideya və məzmunu ilə onun dilinin vəhdətdə götürülməsi, mətnin janr xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması, mətndə dil faktının ümumxalq və yazıçıya aid olduğunu müəyyən etmək prinsiplərini aşkara çıxarmış və onları vəhdətdə təhlil etmişdir. Əsərdə bədii əsərin dili, fikrin poetik şəkildə çatdırılmasında leksik-semantik söz qrupları, onların bədii dilin ən qüvvətli ifadə vasitəsi olması nümunələr vasitəsi ilə təhlil edilərək, ümumxalq dilinin və bədii mətnin tam şəkildə qavranılması məsələləri işıqlandırılmışdır. Dil universalisi məsələləri də dünya dilçiliyinin ən aktual problemlərindəndir. Belə ki, dünya dillərində fərdi cəhətlərlə bərabər, bir sıra ümumi qanunlar, əlamətlər, ənənələr vardır ki, bunlara bir sıra dillərdə rast gəlinir. Bu məsələlərin tədqiqi ilə məşğul olan müəllif dilçilikdə universali probleminin başlıca vəzifələrini, dünya dillərinin müxtəlif səviyyələrinə, sahələrinə məxsus universal münasibətləri müəyyənləşdirmiş, onların elmi, linqvistik izahını vermişdir. Xüsusilə universalilərin müəyyənləşdirilməsinin başlıca meyarını onların təbiəti, tərkibi, növləri, tipologiyada yeri, fonetik, semantik və qrammatik universaliləri geniş şəkildə təhlil etmişdir. Bütün bunlar dilçiliyin linqvistik nəzəri əsaslarının dəqiq və elmi

63 62 SAYALI SADIQOVA şəkildə öyrənilməsinə, ümumi dilçilik nəzəriyyəsinin inkişafına təkan verir. Prof. Afad Qurbanovun müasir dilçiliyin problemlərinə həsr edilmiş, öz sanballı, əhatə dairəsi və yüksək elmiliyi ilə seçilən əsərləri dilçiliyimiz üçün qiymətli töhfədir. A.M.Qurbanov dilçiliyin demək olar ki, bütün sahələrini əhatə edən elmi yaradıcılığa malik alimdir. Onun tədqiqatlarının istiqamətlərindən biri də türkoloji dilçilikdir. «Türkoloji dilçilik» kitabında həmin terminin mahiyyəti açılır və göstərilir ki, «türkologiya» anlayışı çox geniş və əhatəlidir. A.Qurbanov həmçinin bir çox xarici ölkələrin linqvistik və onomastik elmi cəmiyyət və təşkilatlarının həqiqi və fəxri üzvü seçilmişdir. Azərbaycanda yaranmış onomastika məktəbi A.Qurbanovun adı ilə bağlıdır. Hazırda bu perspektivli dilçilik sahəsində onun onlarla yetirmələri çalışmaqda və dəyərli araşdırmalar aparmaqdadır. Görkəmli elm və maarif xadimi minlərlə filoloq-müəllim, 60-a yaxın elmlər namizədi və elmlər doktoru yetişdirmiş, dilçilik, pedaqogika və metodikaya dair 70-dən çox kitab, 500-ə qədər məqalə çap etdirmişdir. Prof. A.Qurbanovun elmi yaradıcılığı zəngin, çoxşaxəli, müxtəlif istiqamətli, mövzu dairəsi etibarı ilə olduqca geniş və əhatəlidir. Onun tədqiqat və maraq dairəsinə, mövzu və istiqamətinə görə müasir Azərbaycan ədəbi dili, türkoloji dilçilik, dil universaliləri, ümumi dilçilik, onomalogiya, leksikologiya, nitq mədəniyyəti, tərcüməşünaslıq, bədii əsərlərin dili, üslubiyyat, ali məktəb pedaqogikası və metodikası kimi sahələr daxildir. Görkəmli azərbaycanşünas-alim, dünya şöhrətli türkoloq Afad Məhəmməd oğlu Qurbanov türkologiya və Azərbaycan dilçiliyi sahəsində səmərəli və dəyərli araşdırmalarını ömrünün sonuna qədər davam etdirmişdir. O, yaxın, uzaq xaricdə, dünyanın bir çox ölkələrində, onların elmi mərkəzlərində keçirilmiş dil qurultaylarında, konfrans, simpozium və konqreslərində məruzələrlə iştirak etmiş, həmişə doğma vətənimizi təmsil etmişdir. Amerika, Türkiyə, Rusiya, İran və başqa xarici ölkələrdə elmi səfərlərdə olmuş, simpoziumlarda çıxışlar etmişdir. Türkiyənin Ankara, İstambul, İzmir, Adana, Qeysəriyyə, Konya, Trabzon və başqa şəhərlərində uluslararası toplantılarda türkoloji dilçiliyin aktual problemlərinə dair dərin məzmunlu məruzələr etmişdir. A.Qurbanov 1992-ci ildə Azərbaycan dövlət nümayəndə heyətinin üzvü kimi Yunanıstanda olmuş və Afinada keçirilən Beynəlxalq konqresdə çıxış etmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü Afad Qurbanov 26 sentyabr 2009-cu ildə 80 yaşında vəfat etmişdir. SAYALI SADIGOVA CORRESPONDING MEMBER QURBANOV AFAD MAHAMMAD OGHLU S u m m a r y Scientific activity of A.Qurbanov is rich, varied, diversified and comprehensive. His scientific activity consists of different subjects and directions of modern Azerbaijani language such as Turkic linguistics, general linguistics, onomatology lexicology, oratory, language of literary works, high school pedagogy and methodology. Famous Azerbaijani scientist, worldwide turkologist Afad Mahammad Qurbanov could research various and valuable investigations about actual problems of Azerbaijani linguistics.

64 MÜXBİR ÜZV QURBANOV AFAD MƏHƏMMƏD OĞLU 63 Key words: onomastics, onomasiology, Turkic languages, Turkic linguistics, interference ЧЛЕН-КОРРЕСПОНДЕНТ КУРБАНОВ АФАТ МАГОМЕД ОГЛУ Р е з ю м е САЯЛЫ САДЫГОВА Научная деятельность А.Курбанова затрагивает широкий круг проблем азербайджанского языкознания и тюркологии. В своих исследованиях известный учёный-азербайджановед, тюрколог с мировым именем рассматривает вопросы современного азербайджанского литературного языка, тюркологического языкознания, общего языкознания, ономасиологии, лексикологии, культуры речи, перевода, стилистики, педагогики и методики высшей школы. Ключевые слова: ономастика, ономасиология, тюркология, тюркские языки, интерференция Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu şöbə müdiri, fil.e.d. Çapa təqdim edən Qəzənfər Kazımov «Türkologiya» jurnalının sahə redaktoru Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 8.VII VII X.2015

65 T Ü R K O L O G İ Y A MÜXBİR ÜZV CƏFƏROV NİZAMİ QULU OĞLU TOFİQ HACIYEV Onun universitet müəllimi olmuşam. Dissertasiyasının da elmi rəhbəri idim. Müəllimin diqqətini isə auditoriyada öncə ən yaxşı, ən istedadlı tələbə cəlb edir. Hələ tələbə ikən mənimlə qurduğu dialoqlarda, aspiranturada oxuduğu illərdə yazdığı yazılarda, düşünüb dediyi fikirlərdə sanki qaynayırdı, filoloji problemləri çəkinmədən qaldırırdı. Gənc yaşlarından Azərbaycan filologiyasının, mədəniyyətinin, türkologiyasının öncülü olmağa cəhd edən filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov, sözün geniş mənasında, hətta səriştəli, təcrübəli dilçiləri, ədəbiyyatşünasları da geridə qoydu: intellektual səviyyəsi ilə, öz fərdi maraq dairəsi ilə... Mən nail oldum ki, belə bir tələbə, birbir tədqiqatçı alim universitetin aspiranturasını keçdi, tələbələrin qarşısında öz bilik və bacarığını göstərdi. Nizamini yüksək elmi səviyyəli mülahizələrinin mərkəzində «mən kiməm?», «biz kimik?» sualları düşündürür, o, bu suallara aydın məntiqilə cavab tapır, ümumiləşdirmələr aparır, bəzən də, problemləri mücərrədləşdirir və cavab getdikcə çətinləşir. Mən deyərdim ki, bütün əsərlərində qaldırılan problemlər və onların həlli yolları həmin cavablardan qidalanmışdır. Mən bu gün Nizamini çağdaş filoloji fikrin mötəbər şəxslərindən və söz sahiblərindən biri sayıram. O, 1959-cu il 21 sentyabrda Ağstafa rayonunun Zəlimxan kəndində anadan olmuşdur. ADU-nun Filologiya fakültəsini bitirmişdir ci ildən Azərb. SSR EA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi işçisi olmuşdur ci ildən «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzetinin şöbə müdiri, 1991-ci ildən Bakı Dövlət Universitetinin Türkologiya kafedrasının müəllimi, professoru, Filologiya fakültəsinin dekanı vəzifələrində çalışmışdır ci ildən Bakı Dövlət Universitetinin kafedra müdiridir. Azərbaycan Respublikası II (2000-ci il), III (2005-ci il) və IV çağırış (2010-cu il) Milli Məclisinin deputatıdır. Parlamentin Mədəniyyət Komitəsinin sədridir. Azərbaycan-Türkiyə, Azərbaycan-Qazaxıstan, Azərbaycan-Qırğızıstan, Azərbaycan-Küveyt parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupunun rəhbəridir. O, iri addımlarla irəlilədi. Professor, Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rəhbəri, Milli Məclisdə Azərbaycan-Türkiyə dostluq qrupunun sədri, «Dialoq Avrasiya» Platformasının Azərbaycan üzrə Milli Komitəsinin sədri Nizami Qulu oğlu Cəfərovun əsərlərinin biblioqrafiyası, həyat və yaradıcılığının əsas tarixlərini ci illər arasında çap olunmuş avtoreferat, kitab, monoqrafiya, dərslik, məqalələr toplusu, portret-oçerk və proqramlardan ibarət olan məlumatları əhatə edir. Biblioqrafiyada görünən ilk elmi yazı namizədlik dissertasiyası oldu ci ildə

66 MÜXBİR ÜZV CƏFƏROV NİZAMİ QULU OĞLU 65 «Azərbaycan dilində sadə cümlənin struktursemantik inkişafı»nı (Структурно-семантическое развитие простого предложения в азербайджанском языке: AKД. Баку, 1985) izlədi, sonra 90-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil, normalar, üslublar (Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil: normalar, üslubları. Bakı, 1990) problemini araşdırdı. Füzulidən Vaqifə qədər (Füzulidən Vaqifə qədər. Bakı, 1991) olan dövrü təhlil etdi. Həmin illərdə «XVIII əsr Azərbaycan ədəbi dili» mövzusunda doktorluq dissertasiyasını (Азербайджанский литературный язык XVIII в.: АДД. Баку, 1991) uğurla müdafiə etdi... Nizami Cəfərovun yaradıcılığı 5 cilddə toplanmışdır. Hər cildin «ön sözü» mahiyyət və məzmun etibarilə Azərbaycan dili tarixinin metodoloji problemləri (c. I); Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi (c. II); türkologiyanın tarixi (c. III); azərbaycanşünaslığın müasir problemləri (c. IV); ədəbiyyat siyasəti, yaxud ədəbiyyatdan siyasətə (c. V). Azərbaycan dili tarixi. Ədəbi dilimizin tarixi, o qədər də sistemli və ardıcıl olmayan, keçən əsrin 30-cu illərindən etibarən tədqiq olunmağa başlanılmışdır. 80-ci illərdə, təxminən 3-cü mərhələdə Nizami bu sahədə güclü bir mütəxəssis kimi görünməyə başladı. Göründüyü kimi, Nizami Cəfərov elmə dilçi kimi gəlsə də, sonralar dil tarixçisi kimi ixtisaslaşmış, daha sonralar isə parlaq istedadı nəinki dilçiliyin, ümumən filologiyanın hüdudlarını keçmiş və görkəmli alim, azərbaycanşünas alim, tanınmış türkoloq və siyasi xadim kimi formalaşmışdır. Mənim əlimin altında Nizaminin beşcildlik seçilmiş əsərlərini əks etdirən kitabları var. Bu kitablar 2007-ci ildən işıq üzü görüb. Birinci cildin elmi redaktoru da mənəm. Burada müəllifin Azərbaycan dili tarixinə həsr olunmuş əsərləri toplanmışdır. Azərbaycan dilinin və xalqının mənşəyi, bu tarixin təşəkkülü, dövrləşdirilməsi, baş verən dəyişmələr, bu sahədə görülən işlərin uğurlu və qüsurlu cəhətləri və s. bu elmin metodoloji problemlərindəndir. O, ayrı-ayrı dövrlərdə Azərbaycan dilinin (və xalqının) mənşəyi məsələsinə münasibətin prinsipial şəkildə dəyişməsini müşahidə edir. Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşması və inkişafının mərhələlərində baş verən dəyişmələrin inkişafını izləyir, elmi-metodoloji qüsurları göstərir. I. Azərbaycan dilinin türk dillərindən biri olmasının prinsip etibarilə etirafı, lakin faktiki olaraq, türk dillərinin müştərək dövrlərindən, xüsusiyyətlərindən imtina edilməsi nəticəsində meydana çıxan qüsurlar; II. Azərbaycan dili tarixi dövrləşdirilərkən etnodil proseslərindən daha çox ictimai-siyasi, mədəni-ədəbi hadisələrin gedişindən çıxış edilmiş, Azərbaycanda qədim dövrlərdən etibarən özünü göstərən (və dil proseslərini yaradıb istiqamətləndirən) etnik proseslər diqqətdən kənarda qalmışdır. III. Dil proseslərinin (ümumtürkoloji proseslər; Azərbaycandaxili ədəbi dil, yaxud yazı dili prosesləri; ümumxalq dili, yaxud xalq danışıq dili folklor dili prosesləri; dialekt, yaxud tayfa dili prosesləri və s.) müxtəlif inkişaf dövrlərində, mərhələlərində üzvü vəhdətdə götürülməsi əvəzinə «sərbəst» hərəkət edilməsi... Nizami Cəfərovun düzgün düşüncəsinə görə, göstərilən bu kimi nöqsanlar aradan qaldırılmayınca mükəmməl, elmi-metodoloji baxımdan əsaslandırılmış bir «Azərbaycan dili tarixi» yaratmaq mümkün deyil. Bunun üçünsə Azərbaycan dilinin tarixi ümumtürkoloji kontekstdə, etnodil proseslərinin gedişi diqqət mərkəzində dayanmaqla və müxtəlif dil, nitq, üslub təzahürləri üzvi vəhdət halında araşdırılmalıdır. Müasirlərimiz Nizami Cəfərovdan ürək dolu əsərləri barədə ürəklə danışırlar-araşdırmaları haqqında yüksək fikirdə olduqlarını söyləyirlər. Həqiqətən də, Nizami Cəfərov həmin sözlərə layiqdir, o bizim Azərbaycan dilçiliyində birinci növbədə ədəbi dil tarixi üzrə professional mütəxəssisdir. O, 80-ci ildən məzmunca yetkin-bitkin bir alim kimi formalaşdı. 5 «Türkologiya», 3

67 66 TOFİQ HACIYEV Elmimizə, dilçiliyimizə, ədəbiyyatşünaslığımıza, sosial mühitə hazırda öz təsirini göstərməkdədir. Ədəbi dil tarixi üzrə araşdırmaları ciddi hadisə kimi təqdim olunur. Orada qoyulan məsələlərin böyük əksəriyyəti və elmi təhlili filologiyamız üçün tamamilə yenidir. Cilddəki «Ədəbiyyatşünasın dilçilik görüşləri» məqaləsini də Nizami ilə birlikdə qələmə almışıq. Biz bu yazıda ana dili məsələsinə fəlsəfi-kulturoloji miqyasda yanaşan görkəmli ədəbiyyatşünas alim Məmməd Cəfər Cəfərovun Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin bəzi məsələləri barədə fikirlərini bölüşmək istəmişik. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Nizami Cəfərovun «Seçilmiş əsərləri»nin II cildi Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi məsələlərinə həsr edilmişdir. Cildin elmi redaktoru akad. İsa Həbibbəylidir. N.Cəfərov bu cilddə mükəmməl Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yaradılmasında elmimiz qarşısında duran mühüm vəzifələri müəyyənləşdirir. Uğurlarla yanaşı, qüsurlar, problemlər də qeyd olunur. Həmin problemlər sırasına Azərbaycan ədəbiyyatının mənşəyi, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi, Azərbaycan ədəbiyyatının (ümumən mədəniyyətinin) intibahı, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının başlanğıcı, onun Şimal və Cənub təzahürlərinin ideya-məzmun, tipoloji-forma münasibətləri və s. daxildir. Milli düşüncənin çiçəkləndiyi bir zamanda bu məsələlər üzərində bu dərinlikdə təkcə Nizami Cəfərov düşünə bilərdi. Onun düşüncəsində, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi: a) ədəbi-estetik proses; b) etnikkulturoloji proses; c) ictimai-siyasi proses prinsipləri əsasında dövrləşdirilir. N.Cəfərov haqlı olaraq deyir ki, biz Azərbaycan ümumi ədəbiyyatının tarixini yaratmaqdan qabaq ümumi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin metodologiyasını işləyib hazırlamalıyıq. Baxın, bu təklifləri əsasən ixtisasca dilçi olan alim deyir. Nizaminin tarixə verdiyi dəyərə diqqət yönəldin:...ədəbiyyatda ehtiva olunmuş tarix ən səmimi, ən humanist tarixdir bu tarix mənsub olduğu xalqı yüksəldərkən başqa xalqları alçaltmır, insana, dünyaya, Allaha məhəbbət təbliğ edir (c. II. S.13). Xalqın Şah əsəri olan «Dədə Qorqud» eposunun yubileyində Nizami Cəfərov dedi ki, «Dədə Qorqud» eposunun yubileyi Azərbaycan xalqının mənəvi-ideoloji katarsisi üçün çox əhəmiyyətlidir. O, hər bir yazısında aktual məsələləri qruplaşdırır. Qruplaşdırmada isə o, ümumiləşdirici və bu qruplar lazım olan səviyyədə onun əsərlərində təhlil olunur. Epos bizim hansı tarixi-mədəni mənbələrdən gəldiyimizi, hansı ictimai-siyasi, ruhi əxlaqi problemlərlə qarşılaşdığımızı, həmin problemləri tarixən hansı prinsiplərlə həll etdiyimizi göstərir. N.Cəfərov ədəbiyyata aid yazılarında canlı danışıq dili ifadələrini müəyyən məqsəd üçün işlədir. Onda şəxsiyyəti, bəhs etdiyi obyekti dəqiq müəyyənləşdirmə, qiymət vermə qabiliyyəti güclüdür. Nizaminin həm danışığında, həm də ciddi yazılarında bir az komizm, güldürmək istəyi var. İnsana, mühitə münasibəti gerçəkdir. Türkologiyanın tarixi. Nizamidə Azərbaycan türkçülük düşüncəsi yetərincədir. Azərbaycanda bu cür insanlar azdır. Amma Nizami türk dünyasının fəxr edə-edə öyündüyü və milli-elmi düşüncəsilə, ictimai-siyasi təfəkkürü ilə, dərin məzmunlu mükalimələrilə, dəqiq, canlı nitqi ilə, irəli sürdüyü orijinal və faydalı ideyaları ilə həmişə hörmət qananmış bir şəxsiyyətdir. Azərbaycan, bütövlükdə türk dünyası belə bir şəxsiyyətlə, türkoloq alimlə bir olmağı, onun biliyindən, bacarığından faydalanmağı daim özünə borc bilir. Onun türkoloji arenada gördüyü işlərin miqyası genişdir: türkologiyanın tarixi; ümumtürk ədəbi dili (türkü): təşəkkülü, təkamülü, tənəzzülü; ümumtürk ədəbiyyatı tarixi; Azərbaycan türkologiyasının durumu; ortaq türk dili problemi və s. Nizami Cəfərov türkologiyanın bundan sonrakı inkişafı üçün impuls formalaşdıra bilmişdir. O bəzən özünə aid olan keyfiyyətləri barəsində bəhs etdiyi türkoloqlarda da görmək

68 MÜXBİR ÜZV CƏFƏROV NİZAMİ QULU OĞLU 67 istəyir. Bu, çox müsbət keyfiyyətlərdəndir. Nizami Türk Dövlətləri Birliyinin yaradılması ideyasının gerçəkləşdirilməsi məsələsinə həm də sosial mövqedən yanaşır. Alim türk birliyi ideyasını tarixi zərurət olaraq qiymətləndirərkən başqa türkoloqlardan fərqli yanaşma göstərərək təkcə bu sahədəki mövcud problemləri sadalamır, həm də onları yaradan tarixi, etnik amilləri göstərir və onların aradan qaldırılması formulasını ortaya qoyur. Azərbaycanşünaslığın müasir problemləri. Nizami Cəfərovun çoxcəhətli elmi, ictimai fəaliyyətinin prioritet məzmunu azərbaycanşünaslıq, aparıcı ideya istiqaməti isə azərbaycançılıqdır. Bu isə, heç şübhəsiz, Azərbaycan xalqının, ümumən türk xalqlarının siyasi müstəqillik qazandıqları çağdaş dövrdə araşdırıcının mənsub olduğu xalqın tarixini, intellektual-ideoloji maraqlarını bilavasitə ifadə etmək ehtiyacından irəli gəlir. O, azərbaycanşünaslıqdan bəhs edərkən burada ən mühüm problemin Azərbaycan xalqının mənşəyi (etnogenez) problemi olduğunu göstərir. Ədəbiyyat siyasəti, yaxud ədəbiyyatdan siyasətə. N.Cəfərovun əsərlərinin bir hissəsi də dil və siyasət, ədəbiyyat və siyasət məsələlərindən bəhs edir. Bu kitablarda ulu öndər Heydər Əliyevin, prezident İlham Əliyevin ölkədə apardıqları dil siyasəti, ədəbiyyat və mədəniyyət məsələləri və s. öz əksini tapa bilmişdir: Heydər Əliyev. Bakı, 2002; Türkiyə Atatürkün, Azərbaycan Heydər Əliyevin əsəridir. Bakı, 2002; Ədəbiyyatdan siyasətə. Bakı, 2003; Azərbaycan: Heydər Əliyevdən İlham Əliyevə. Bakı, 2004 (müəlliflərdən biri); İlham Əliyev. Bakı, 2004 (müəlliflərdən biri). «Heydər Əliyev öz fəaliyyəti və siyasi təcrübəsində hər zaman elmi fikrin ən yeni nailiyyətlərindən faydalanırdı. O, cəmiyyətin, xalqın inkişaf zəminini elmdə, intellektdə, ziyalı düşüncəsində görürdü. Bu dahi insan elmimizin, mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın gözəl bilicisi və araşdırıcısı idi. Belə bir zamanda Nizami Cəfərov bütün elmi, ictimai, ideoloji potensialı ilə parlamağa başlamışdır» (Nizami Cəfərov və türkçülüyün ictimai düşüncəyə çevrilməsi. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi: Bülleten (33). S.41). Proqram və dərslikləri. Nizami Cəfərovun məhsuldar bir alim olduğunu onun ali və orta məktəblər üçün tərtib etdiyi proqramlar və dərsliklər də göstərir. Proqramları: «Ümumtəhsil məktəblərinin V XI sinifləri üçün Azərbaycan dili proqramı» (Bakı, 1992 tərtibçilərdən biri), «Orta ümumtəhsil məktəblərinin V XI sinifləri üçün türk dili proqramı» (Bakı, 1994 tərtibçilərdən biri), «Orta ümumtəhsil məktəblərinin V XI sinifləri üçün Azərbaycan dili proqramı» (Bakı, 1996 tərtibçilərdən biri). Dərslikləri: «Türk dili (IX sinif üçün dərslik)» (Bakı, 1994 müəlliflərdən biri), «Azərbaycan dili (IX sinif üçün dərslik)» (Bakı, 1996 müəlliflərdən biri), «Azərbaycan dili (X XI siniflər üçün dərslik)» (Bakı, 1998 müəlliflərdən biri), «Azərbaycan dili (X XI siniflər üçün dərslik)» (Bakı, 1998 müəlliflərdən biri), «Azərbaycan dili (X XI siniflər üçün dərslik)» (Bakı, 2004 müəlliflərdən biri), «Azərbaycan dili (X sinif üçün dərslik)» (Bakı, 2005 müəlliflərdən biri), «Azərbaycan dili (XI sinif üçün dərslik)» (Bakı, 2005), «Ədəbiyyat (VIII sinif üçün dərslik)» (Bakı, 2005 müəlliflərdən biri), «Ədəbiyyat (X sinif üçün dərslik)» (Bakı, 2005 müəlliflərdən biri), «Ədəbiyyat (XI sinif üçün dərslik)» (Bakı, 2006). İşlərimizin bir hissəsi Nizami ilə birgə görülmüşdür. O, vəzifəsini ancaq filologiya elminin inkişafına, türkologiyanın Azərbaycanda tərəqqisinə (və bunu xüsusi qeyd etmək istərdik ki, azərbaycanşünaslığın türkologiyada aparıcı mövqe tutmasına) sərf etmiş və etməkdədir. N.Cəfərov bu gün ölkənin universi- 5*

69 68 TOFİQ HACIYEV tetlərində tədris olunan «Türk xalqları ədəbiyyatı» adlı fundamental dərsliyin müəllifidir. Ali məktəblərin filologiya, şərqşünaslıq fakültələri üçün dördcildlik «Türk xalqları ədəbiyyatı» dərsliklərinin də müəllifidir (Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı, C. 1; Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı, C. II; Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı, C. III; Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı, C. IV). Yaradıcılığı barədə müxtəsər şərh vermək fikrindəyəm. Geniş təhlil etməsəm də, alimin digər kitab və monoqrafiyalarının da adlarını çəkməyi əhəmiyyətli hesab edirəm: «Dolan, kəfkirim, dolan (Manaf Süleymanovun ömür dastanı)» (Bakı, 1993); «Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi» (Bakı, 1995); «Bəxtiyar Vahabzadə» (Bakı, 1996); «Koroğlunun poetikası» (Bakı, 1997); «Türk dünyası: xaos və kosmos» (Bakı, 1998); «Kitabi-Dədə Qorqud da islama keçidin poetikası» (Bakı, 1999); «Xanım, hey! ( Dədə Qorqud eposunda müraciətlər)» (Bakı, 1999); «Genezisdən tipologiyaya» (Bakı, 1999); «Eposdan kitaba» (Bakı, 1999); «Azərbaycan mədəniyyəti məsələləri» (Bakı, 2000); «Azərbaycan yalvarışları lüğəti» (Bakı, 2000); «Türkologiya tarixinə ümumi bir baxış» (Bakı, 2000); «Gülhüseyn Hüseynoğlu» (Bakı, 2001); «Azərbaycanşünaslıq məsələləri» (Bakı, 2001); «Azərbaycanlılar: etnokulturoloji birliyin siyasi-ideoloji üfüqləri» (Bakı, 2001); «Azərbaycanşünaslığa giriş» (Bakı, 2001); «Azərbaycan: dil, ədəbiyyat və mədəniyyət» (Bakı, 2001); «Azərbaycanşünaslığa giriş» (Bakı, 2002); «Qədim türk ədəbiyyatı» (Bakı, 2004); «Anar» (Bakı, 2004); «Klassiklərdən müasirlərə» (Bakı, 2004); «Azərbaycanşünaslığın əsasları» (Bakı, 2005); «Qədim türk ədəbiyyatı» (Bakı, 2006); «Klasiklerden çağdaşlara» (İstanbul, 2006); «Azərbaycanşünaslığın əsasları» (Təbriz, 2007). Beləliklə, Nizami Cəfərov Azərbaycan dilçiliyinin, türkologiyasının, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmi, ədəbiyyatı, fəlsəfi-ictimai fikri, mədəniyyəti, təhsili sahəsində mühüm xidmətlər göstərən, konseptual əsərlər yazmış görkəmli nəzəriyyəçi alimdir. Həmin əsərlərdəki təhlillərdə istər dil, istər ədəbiyyat problemlərini şərtləndirən komponentlər açılır, müxtəlif məsələlər sosial funksiyaların və estetik təbiətinin vəhdətində nəzərdən keçirilir, yaxud irəli sürdüyü konseptual problemlər dəqiq səciyyələndirilir və dəyərləndirilir. Ən başlıcası isə bu tipli mürəkkəb məsələlərə dair bizim elmi fikirdə aşkar boşluğu dolduracaq səviyyədə tutarlı nəticələr əldə edilir. Nizami elmi-ədəbi və siyasi mühitdə, mən deyərdim ki, inamla irəliləyir. Professional səriştəlilik nümayiş etdirir, püxtələşmə pilləsini keçərək hazır mütəxəssis kimi fəaliyyətini davam etdirir, öz cazibədar üslubu, təhlil tərzi, öz fərqli maraq əhatəsi ilə, fitri qabiliyyətin bənzərsizlik nişanəsi ilə «mühiti öz təsiri altına ala bilir». Nizami, bir də görürsən ki, ən modern terminlər işlədir, ən müasir məntiqlə danışır, adam onun manerasına heyran qalır. Bu baxımdan onun sosial, ədəbi mühitdə öz yeri fərqli görünür. Mənə elə gəlir ki, Nizamidə filologiyamızın ümumən problemlərini birbaşa görmək və həmin problemlərə çarə axtarmaq və tapmaq istedadı var. Nizami sözünün və hərəkətlərinin uyarlığı, ölçülüb-biçilməsi ilə seçilir. Nizami bir həqiqi talant kimi bütün əsərlərində özünü təzahür etdirir. Onun Azərbaycan ədəbi dilinin mükəmməl tarixini yaratmaq sahəsindəki axtarışları bir mütəxəssis kimi məni razı salır və bunu yeni mərhələ saymaq olar. Mənim görə bilmədiyim işi tələbəm Nizami Cəfərov görür. Nizaminin yazıları vahid mövzu və konsepsiya ətrafında birləşə bilir, Azərbaycan ədəbi dilinin, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin, azərbaycanşünaslığın, Dədə Qorquddan üzü bəri Nizaminin, Qazi Bürhanəddinin, Xətainin, Füzulinin, Mirzə Cahanşah Həqiqinin, Vaqifin müasir mərhələlərini işıqlandırır. Yeni filologiyanın bədii-fəlsəfi sərhədləri, dil-estetik konsepsiyası 80-ci illərdə də aydın görünməyə başladı və bu yeni filoloji dalğanı yeni yazarlar nəslini də meydana gətirdi. Bu istedadlı

70 MÜXBİR ÜZV CƏFƏROV NİZAMİ QULU OĞLU 69 nəslin gənc və parlaq nümayəndələrindən biri də Nizami Cəfərovdur. Elə ilk günlərdən özünü orijinal bir qələm sahibi kimi göstərə bildi və tez bir zamanda nəzəri-intellektual üslubda yazdığı məqalələri ilə nüfuz qazandı. Yüksək nəzəri-fəlsəfi ümumiləşdirmə, dilimizin və ədəbiyyatımızın tarixini-milliləşmə tariximizi, azərbaycançılıq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideoloji əsaslarını, bədii ədəbiyyatı, eposları, onun Nizami Gəncəvidən üzü bəri gələn əli qələm tutan simalarını, türk dünyasının birliyi strategiyasını (türklərin birliyi yalnız iqtisadi, mədəni birlik deyil, həm də siyasi birlikdir N.C.), Azərbaycanda türkşünaslığın çağdaş durumunu, Azərbaycan mədəniyyətinin dünənini, bu gününü, sabahını, xalq mənafeləri və milli yaddaş məcrasında dəyərləndirmək bacarığı gənc alimin yazılarını xarakterizə edən nəzəri metodoloji cəhətlər idi. Beləliklə, prof. N.Cəfərovun elmi və siyasi xidmətlərini aşağıdakı kimi formulə edə bilərik: yüksək elmi-nəzəri düşüncə, spesifik fərdi yazı üslubu, elmi qənaətlərində düzgünlüyə tapınmaq, elmi polemikaya meyil, heyrətamiz enerji sahibi, çoxlarında olmayan istedad, tükənməz iş qabiliyyəti və ciddi prinsipiallıq Nizaminin fəaliyyətini və yaradıcılığını xarakterizə edən ümdə keyfiyyətlərdəndir; dilşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq elmlərinin başlıca tarixi inkişaf dövrlərini, mərhələlərini və nəzəri-estetik konsepsiyalarını müəyyənləşdirə bildi; yeni milli inkişaf nəzəriyyələrini təklif etdi; milli ideologiyamızın azərbaycançılıq nəzəriyyəsinə yeni əsaslar gətirdi; tarixin, talenin işidir, ümummilli lider H.Əliyev Atatürk Mərkəzini yaratdı, prinsiplərini müəyyən etdi, açılış tədbirini isə onun siyasi varisi, cənab prezidentimiz İlham Əliyev həyata keçirdi. N.Q.Cəfərov Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rəhbəri təyin olundu. Onun mərkəzdə həyata keçirdiyi siyasətdən irəli gələn əsas prinsip belədir mərkəz Azərbaycan dövlətinin siyasətini, müstəqillik uğrunda mübarizəsini, Heydər Əliyevin yaratdığı ənənələri təbliğ etməli, Azərbaycanın türk dünyasında nüfuzunun yüksəldilməsi işində öz köməyini göstərməlidir. Həqiqətən də göstərir; başqa elmlər də (sosiologiya, məntiq, siyasət və s.) onun dilçi qələminə işıq salır. Onun hər bir məqaləsini, kitabını yüksək linqvistik professionallığı ilə yazılmış dilçilik əsərləri kimi qiymətləndirmək olar. P.S. Universitetin IV kursunda oxuyarkən Tələbə Elmi Cəmiyyəti xətti ilə Nizamini Qazan Universitetinə göndərdim. Məruzəsini bitirdikdən sonra bir yerli professor deyir ki, biz burada tələbələrin elmi işlərini dinləyirik, elmi dərəcəlilərinkini yox. Professora bildirirlər ki, bu Nizami Cəfərov Azərbaycan Dövlət Universitetinin IV kurs tələbəsidir. Sovet dövrünün görkəmli türkoloqu, o zaman Qazan Pedaqoji İnstitutunun rektoru prof. Mirfateh Zəkiyev heyrət və sevinclə tələbəmin bu parlaq istedadına görə mənə təşəkkür və təbrik məktubu yazmışdı. CORRESPONDING MEMBER JAFAROV NIZAMI QULU OGHLU S u m m a r y TOFIG HAJIYEV The personality, scientific, social activity and the creative activity of Professor Nizami Jafarov are were being investigated in the presented article. Turkic world is proud of him and they

71 70 TOFİQ HACIYEV respect his national-scientific opinions, accurate, expressive speech and important ideas. His scientific achievements again prove that his Azerbaijanism, Turkism ideas turned very important event. Learning Turkic languages comparatively, the issue of common language, and the history of Turkism for Azerbaijanism, its being methodological base, history of turkology are among the problems he noted to be very necessary and recommended the ways of their solution. Therefore, historical cataclysm, social and political changes, the idea of independence in social consciousness, manifestations of national identity in literature, language and culture are reflected in Nizami Jafarov s creative-activity. Key words: history of the Azerbaijani language, history of the Azerbaijani literature, history of turkology, modern problems of Azerbaijanism, literature and language politics ЧЛЕН-КОРРЕСПОНДЕНТ ДЖАФАРОВ НИЗАМИ ГУЛУ ОГЛУ Р е з ю м е ТОФИК ГАДЖИЕВ Статья посвящена научной и общественной деятельности профессора Низами Джафарова личности, известной всему тюркскому миру. Оригинальные идеи, умение вести диалог, блестящая речь учёного вызывают глубокое уважение. Его научная деятельность, взгляды на азербайджановедение и тюркологию, получившие широкий общественный резонанс, способствуют решению таких приоритетных, по мнению языковеда-тюрколога, проблем, как сравнительное изучение тюркских языков, создание общетюркского языка, история тюркологии и др. В его произведениях отражены все катаклизмы прошлого столетия, поразившие азербайджанское общество и приведшие к общественно-политическим изменениям, а также идеи национального самосознания в области культуры, литературы и языка. Ключевые слова: история азербайджанского языка, история азербайджанской литературы, история тюркологии, современные проблемы азербайджановедения, литература и языковая политика Ünvan:. AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu direktor, fil.e.d. ilinguistics@lan.ab.az

72 MÜXBİR ÜZV CƏFƏROV NİZAMİ QULU OĞLU 71 Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 7.IX X X.2015

73 T Ü R K O L O G İ Y A MÜXBİR ÜZV QULİYEV ƏBÜLFƏZ AMAN OĞLU FƏRMAN XƏLİLOV Tanınmış elm xadimi və pedaqoq Ə.A.Quliyevin anadan olmasının altmış beş, elmi-pedaqoji fəaliyyətinin 45 ili tamam olur. Əbülfəz Quliyev 1971-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib bütün ömrünü Naxçıvan Dövlət Universitetində pedaqoji işə həsr etmişdir. O artıq 45 ilə yaxındır ki, Naxçıvan Dövlət Universitetinin Tarix-filologiya fakültəsində dilimizin ilkin qaynaqlarını təşkil edən qədim türk dilini, ədəbiyyatını və mədəniyyətini tədris edir. Gənclərə türk dillərinin formalaşması, tarixi inkişaf yolları, türk xalqlarının istifadə etdiyi yazı sistemləri, əlifbalar haqqında mühazirələr oxuyur. Ə.A.Quliyev həm də, bu fənnin tədrisini təkmilləşdirmək məqsədilə «Qədim türk abidələrindən seminar məşğələləri» (1988) adlı metodik vəsait və «Qədim türk yazılı abidələri müntəxəbatı» (1993) kitabını hazırlayıb nəşr etdirmişdir. Ömrünün böyük bir hissəsini qədim türk yazılarının öyrənilməsinə, tədris və təbliğinə həsr edən Əbülfəz Quliyevin namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının da mövzusu qədim türk abidələrinin dilinin tədqiqi ilə bağlıdır. Onun «Qədim türk yazılı abidələrinin sintaksisi», «Qədim türk onomastikası», «Orxon-Yenisey abidələrində feilin təsriflənməyən formaları», «Orxon-Yenisey abidələrində toponim və etnonimlər», «Qədim türk abidələrinə aid materiallar», «Qədim türk onomastikasının leksik-semantik sistemi (2 cild)», «Qədim uyğur türklərinin onomastikası» kimi monoqrafik tədqiqat əsərləri bu istiqamətdə apardığı gərgin araşdırmaların dəyərli nəticəsidir. Ə.A.Quliyevin filoloq tələbə, magistrant və elmi işçilərin ehtiyacını ödəmək üçün «Qədim türk abidələrinin sözlüyü» və «Əski türk onomastik sözlüyü» kitablarını çap etdirməsi isə elmi fəaliyyətinin digər bir istiqamətini təşkil edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 2006-cı ildən professor elmi adını alan bu zəhmətkeş-alim 30 kitabın, 300-ə yaxın elmi məqalənin müəllifidir. Əbülfəz Quliyev bir neçə il dövlət səviyyəsində Türkiyə Cümhuriyyətinin ali məktəblərində mühazirə oxumağa dəvət olunmuş, o burada türkologiya, qədim türkcə, orta türkcə fənlərini tədris etmiş, gənclərə türk dilinin və ədəbiyyatının tarixini öyrətmiş, sevdirmişdir. Bu illərdə o, qardaş ölkədə zəngin Azərbaycan folklorunun təbliği və tərcüməçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olmuşdur. Nəticədə onun Türkiyədə «Azərbaycan xalq ədəbiyyatında Naxçıvan maniləri» və «Azərbaycan düyün türküləri» kitabları nəşr olunmuş və bu əsərlər oxucuların dərin marağına səbəb olmuşdur. Türkiyədə işləyərkən o eyni zamanda rus şərqşünası A.Borovkovun «Orta Asiyada tapılmış türkcə Quran təfsirinin leksikası (XII XIII əsr)» adlı irihəcmli monoqrafiyasını (2002) türk dilinə tərcümə edərək Türk Dil Qurumunun

74 MÜXBİR ÜZV QULİYEV ƏBÜLFƏZ AMAN OĞLU 73 nəşriyyatında nəşr etdirmişdir. Bu kitabın nəşri Türkiyədə həmin sahənin tədqiqatçıları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Ə.İ.Quliyev eyni zamanda ci illərdə Naxçıvanın erməni işğalından xilas edilməsində böyük fədakarlıq göstərən türk sərkərdəsi general Veysel Ünüvarın Türkiyədə nəşr olunmuş xatirələrini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdıraraq «Əcəmi» nəşriyyatında (Naxçıvan) «Səkkiz ay bolşeviklərlə üz-üzə» adı ilə 2014-cü ildə çap etdirmişdir. Əbülfəz Quliyev 15 ilə yaxındır ki, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin sərəncamı ilə təşkil edilmiş AMEA-nın Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışır, bu elmi tədqiqat qurumunun təşkili, komplektləşməsi və inkişafında böyük əmək sərf edir. İnstitutun Dialektologiya şöbəsi onun rəhbərliyi altında Naxçıvanın dialekt və şivələrinin öyrənilməsi istiqamətində səmərəli elmi tədqiqat işləri ilə məşğuldur. Bu istiqamətdə Əbülfəz Quliyev, eləcə də şöbə əməkdaşları mühüm elmi nəticələr əldə etmişlər. Şöbə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu ilə səmərəli əməkdaşlıq edir, həmin bu əməkdaşlığın bəhrəsi olaraq akad. Tofiq Hacıyevin məsul redaktorluğu ilə bu yaxınlarda «Elm və Təhsil» nəşriyyatında nəfis şəkildə «Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası» işıq üzü görmüşdür. Əbülfəz Quliyevin də müəllif kollektivində yer aldığı bu atlas 1990-cı ildə nəşr olunmuş «Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası» kitabının uğurlu davamı kimi diqqəti cəlb edir. Əbülfəz Quliyevin bu atlasın tərtibində əsas müəlliflərdən biri olması təsadüfi deyil, çünki o, hələ 2010-cu və 2011-ci illərdə Türk Dil Qurumu nəşriyyatında ilk dəfə irihəcmli «Naxçıvan dialekti» və «Naxçıvan ağızlarının söz varlığı» monoqrafiyalarını çapa hazırlayarkən bu sahədə zəngin təcrübə toplamışdı. Əbülfəz Quliyev dilçilik elminin gələcəyi olan gənc kadrların hazırlığında öz məhsuldar fəaliyyəti ilə də diqqəti cəlb edir. Onun elmi rəhbərliyi altında 10 nəfər dissertasiya müdafiə edərək elmi dərəcə almışdır. O, Naxçıvan Dövlət Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən Dissertasiya Şurasının sədri kimi filologiya üzrə kadr hazırlığında öz əməyini əsirgəmir, eyni zamanda Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında fəaliyyət göstərən Terminologiya Komitəsinin və Filologiya üzrə Respublika Problem Şurasının üzvü kimi səmərəli çalışmaqdadır. Beynəlxalq «Türkologiya» jurnalının, «AMEA-nın Xəbərlər (humanitar elmlər seriyası)», Türkiyədə nəşr olunan «Bilimsəl eksen», «Kültür evreni», Qazaxıstan Beynəlxalq Türk Akademiyasında nəşr olunan «Turki jiğnak» jurnalının redaksiya heyətinin üzvü kimi Azərbaycan və türk dünyasında fəaliyyətini, elmi əlaqələrini davam etdirir. Əbülfəz Quliyev həmişə öz elmi bilik və təcrübəsini həmkarları, məsləkdaşları ilə bölüşür, beynəlxalq aləmdə türkologiya sahəsində əldə olunmuş nailiyyətləri praktikaya tətbiq etməyə çalışır. Bu məqsədlə o, indiyədək dünyanın bir çox ölkəsinə elmi ezamiyyətə getmiş, Azərbaycan elmini şərəflə təmsil etmişdir. O, Ankara, İstambul, Moskva, Zaqreb, Tiflis, Tehran, Aşqabad, Daşkənd və s. şəhərlərdə türkologiyaya aid keçirilmiş qurultay və konfranslarda yüksək səviyyədə iştirak və məruzə etmişdir. Bu beynəlxalq elmi məclislərdə aldığı təşəkkürnamə və diplomlar alimin arxivində qiymətli sənəd kimi qorunur. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi və Türk Dünyası Yazarlar Birliyinin Türkiyə üzvü olan Əbülfəz müəllim bədii yaradıcılıqla da davamlı şəkildə məşğul olur. Azərbaycanın Türkiyədəki ilk səfiri həmyerlimiz İbrahim Əbilovun Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürklə dostluğundan, birgə əməkdaşlığından poetik bir üslubda bəhs edən «Qazi Mustafa Kamalın dostu» sənədli povesti Azərbaycan-Türkiyə dostluğunun şanlı tarixinin öyrənilməsi baxımından qiymətli bir mənbədir. Bu kitab Bakıdakı Azərbaycan Atatürk Mərkəzi tərəfindən nəşr olunmuşdur cü ildə bu əsər Yusuf Gədikli tərəfindən Türkiyə türkcəsinə tərcümə edilərək Türkiyə Cümhuriyyəti Mədəniyyət və Turizm

75 74 FƏRMAN XƏLİLOV Nazirliyinin nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. Əbülfəz Quliyev tərcümə işi ilə də geniş şəkildə məşğul olur. O, görkəmli türk şairi və sufi mütəfəkkiri Mövlana Cəlaləddin Ruminin (XIII əsr) «Məsnəvi»sinin ilk dəfə Azərbaycan dilinə filoloji tərcüməsini həyata keçirmiş, Naxçıvandakı «Əcəmi» nəşriyyatında 3 cilddə (2012) nəşr etdirmişdir. Özbək şairi Məhəmməd Salihin «Şeybaninamə» poemasını (XVI əsr) Azərbaycan dilində transkripsiya və tərcümə ilə birlikdə nəşrə hazırlamışdır. Prof. Ə.İ.Quliyev məhsuldar elmi fəaliyyətinə görə 2007-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü seçilmişdir. Əbülfəz Quliyev elmi-pedaqoji fəaliyyəti qədirbilən xalqımız və müstəqil dövlətimizin başçısı tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, o, ölkə prezidentinin sərəncamı ilə respublikanın əməkdar müəllimi fəxri adını almışdır. Bundan əlavə, o, Türkiyə ilə Azərbaycan arasında elmi və mədəni əlaqələrin inkişafındakı səmərəli xidmətlərinə görə Avrasiya kurumunun ödülünə layiq görülmüşdür. Naxçıvan Muxtar Respublikasında elmə göstərilən qayğının bir nümunəsi kimi Ali Məclis Sədrinin göstərişi ilə onun bir neçə kitabının türk dilindən tərcümə edilərək Naxçıvanda «Əcəmi» nəşriyyatında nəşr edilməsini də qeyd etmək yerinə düşər. Zəhmətkeş alim, yorulmaz tədqiqatçı səmərəli elmi fəaliyyətinə görə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanı ilə təltif olunmuşdur. FARMAN KHALILOV CORRESPONDING MEMBER GULIYEV ABULFAZ AMAN OGHLU S u m m a r y Prominent turkologist, corresponding member of ANAS, doctor on philology, professor Abulfaz Aman oglu Guliyev has lived an honourable life. Abulfaz Guliyev who has devoted 45 years of his life to education graduated from the Philology faculty of Baki State University with honours diploma in 1971th years and began to work in modern Nakhchivan State University. In here he was worked as teacher, head teacher, docent, professor, chief of chair duties. From the beginning of 2003rd year he is the director of Art, Language and Literature Institute of Nakhchivan Branch of ANAS. Abulfaz Guliyev`s investigation field is devoted to learn ancient turkish written monuments, turkish onomastics, dialectology and the history of turkish literature. Abulfaz Guliyev`s 32 monography and books, about 300 articles has been published till today. Key words: scientist, turkologist, Azerbaijan, linguistics, literature

76 MÜXBİR ÜZV QULİYEV ƏBÜLFƏZ AMAN OĞLU 75 ЧЛЕН-КОРРЕСПОНДЕНТ ГУЛИЕВ АБУЛЬФАЗ АМАН ОГЛУ Р е з ю м е ФАРМАН ХАЛИЛОВ Известный тюрколог, член-корреспондент НАНА, доктор филологических наук, профессор Абульфаз Аман оглу Гулиев прошёл достойный жизненный путь. 45 лет своей жизни учёный посвятил образованию. В 1971 г., окончив с отличием филологический факультет Азербайджанского госуниверситета, он получил назначение в Нахчыванский государственный университет. Здесь А.Гулиев работал преподавателем, старшим преподавателем, доцентом, профессором, заведующим кафедрой. С 2003 г. он является директором Института культуры, языка и литературы Нахчыванского отделения НАНА. Круг его научных интересов это древние тюркские письменные памятники, тюркская ономастика, диалектология и история тюркской литературы. А.Гулиев автор 32 книг и около 300 научных статей. Ключевые слова: учёный, тюрколог, Азербайджан, языкознание, литература Ünvan: AZ7000. Naxçıvan, Heydər Əliyev pr., 76. AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi. İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu şöbə müdiri, fil.e.d. Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 15.VII IX X.2015

77 T Ü R K O L O G İ Y A MÜXBİR ÜZV BAĞIROV ADİL NƏSİB OĞLU RAFİQ BABAYEV AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru A.N.Bağırov 1947-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası Şahbuz rayonunun Nursu kəndində anadan olmuş, Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) Filologiya fakültəsində ali təhsil almışdır. O, ömrünün mənalı illərini elmi və pedaqoji işə sərf etmiş, orta ümumtəhsil məktəblərində ana dilimizin incəliklərini gənc nəslə sevdirməklə bərabər, Naxçıvan Müəllimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kabinetinin müdiri, Naxçıvan MR Xalq Təhsili Nazirliyində aparıcı mütəxəssis, Naxçıvan Özəl Universitetində baş müəllim, Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri vəzifələrində işləmişdir. Adil Bağırov hazırda AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda Onomastika şöbəsinin müdiri kimi elmi və pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. 70 yaşına yaxınlaşan A.N.Bağırov elmipedaqoji fəaliyyətinin təxminən 50 ilini arxada qoyub. Bu illər ərzində o, zəngin və mənalı həyat yolu keçib, respublikamızda təcrübəli pedaqoq, türkoloq-dilçi alim, fundamental tədqiqatların müəllifi olan elm xadimi kimi tanınıb. Çox şərəfli və gərəkli tədqiqat işi ilə məşğul olan Adil Bağırov elmdə öz yeri və sözü olan, təvazökarlığı, sadəliyi ilə fərqlənən bir alimdir, ən ümdəsi isə zəhmətkeş, bacarıqlı tədqiqatçıdır. O, işgüzar, tədqiqat dairəsi geniş, nəzəri cəhətdən hazırlıqlı, orijinal fikri və mövqeyi olan alimlərimizdən biridir. A.Bağırovun elmi ilə insanlığı bir vəhdət təşkil edir. Onun əsərlərində elmi axtarış səriştəsi, dəqiqliyi özünü göstərir, elmə bağlılığı, vətəndaşlıq yanğısı alim narahatlığı ilə birləşir. A.N.Bağırov bir sıra kitab, monoqrafiya və məqalələrin müəllifidir. O, elmi yaradıcılığa asan, hamar yollarla gəlməyib, böyük və gərgin zəhmət bahasına elmin pillələri ilə yüksəlib. O, hər nə qazanıbsa, öz zəhməti, alın təri ilə qazanıb, heç zaman ucuz şöhrət dalınca qaçmayıb. Həmişə çox ciddi problemlərə toxunan bu görkəmli alim monoqrafiya, kitab və məqalələrində örnək səviyyədə polemika mədəniyyəti nümayiş etdirib. Adil Bağırovun yaradıcılığı çoxsahəli və çoxşaxəlidir. Onun tədqiqat və maraq dairəsi türkoloji dilçilik və Naxçıvan onomastika məktəbidir. İftixarla qeyd olunmalıdır ki, o, bu məktəbin yaradıcısıdır. A.N.Bağırovun elmi yaradıcılığını iki mərhələyə ayırmaq olar. O, yaradıcılığının ilk dövründə türkologiyanın aktual problemləri, o cümlədən oğuz qrupu türk dillərində yarımçıq feillər, onların tarixi inkişaf prosesi, dildəki yeri, sərhədi, aktual qrammatik xüsusiyyətlərini araşdırmış, 1981-ci ildə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda «Türk dillərində yarımçıq

78 MÜXBİR ÜZV BAĞIROV ADİL NƏSİB OĞLU 77 feillər (oğuz qrupu türk dillərinin materialları əsasında)» mövzuzunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, bu sahədə xeyli məqalə yazmış, elmi fikir və mülahizələrini «Türk dillərində yarımçıq feillər» adlı dərs vəsaitində ümumiləşdirmişdir. Müəllifin bu əsəri türkoloqlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, etibarlı, nüfuzlu qaynaq kimi qəbul edilmişdir. Alim, indi də tanınmış türkoloqlarla möhkəm yaradıcılıq əlaqələri saxlayır. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra Adil Bağırov elmi fəaliyyətini Naxçıvanın onomastik vahidlərinin tarixi-linqvistik şəkildə tədqiqi üzərində qurmuş, bu sahədə fundamental işlər görmüş, Naxçıvanın qədim və müasir ərazilərindəki onomastik adlar sistemini hərtərəfli, elmi prinsip və metodlar əsasında tədqiqata cəlb etmişdir. Məhz onun ciddi elmi yaradıcılığı sayəsində Naxçıvan onomastik vahidlərinin geniş elmi mənzərəsi yaradılmışdır. Qəlbindəki vətəndaşlıq yanğısı, tarixi yer-yurd adlarımızı toplayıb təhlil etmək və xalqa çatdırmaq təşnəsi ona rahatlıq verməmiş və nəticədə onomalogiyaya aid dəyərli töhfələr ortaya çıxarmışdır. O, dilimizin xüsusi adlar sistemini təşkil edən onomastik vahidlərin aid olduğu bütün yaruslarını (etnonim, antroponim, hidronim, zoonim, fitonim və ktematonimlər) tarixi-linqvistik müstəviyə çıxarmış, Naxçıvanın makrotoponimlərindən mikrotoponimlərinə, paleotoponimlərindən müasir toponimlərinə qədər zəngin bir materialı toplayıb tədqiqata cəlb etmiş, bölgə toponimlərinin elmi-nəzəri əsaslarını, ayrı-ayrı coğrafi adların yaranma və təkamül yollarını müəyyənləşdirmiş, növləri üzrə qruplaşdırmış, onları tariximüqayisəli, struktur-semantik, təsviri, tipoloji metodları tətbiq etməklə təhlil etmişdir. A.N.Bağırov əldə etdiyi zəngin faktlara söykənərək bu müddət ərzində doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, milli yaddaşımız olan onomastik vahidlərin tədqiqi ilə bağlı «Naxçıvanın hidronimləri» (2000), «Naxçıvan toponimlərinin linqvistik xüsusiyyətləri» (2002), «Naxçıvan Muxtar Respublikasının onomastik vahidlər sözlüyü» (2003), «Naxçıvanın oykonimləri» (2008), ikicildlik «Onomalogiya problemləri» (2010, 2012), «Naxçıvanın urbanonimləri» (2014) kimi monoqrafiyalarını, «Türk dillərində yarımçıq feillər», «Oronimlərin linqvistik xüsusiyyətləri» adlı dərs vəsaitlərini yüksək səviyyədə işləmiş, «Türkologiyaya giriş», «Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası» adlı tədris proqramlarını hazırlamış, 130-dan artıq dəyərli elmi məqaləni elmi ictimaiyyətin müzakirəsinə vermişdir. Adil Bağırov 2000-ci ildə «Naxçıvanın hidronimləri» adlı monoqrafiyasında ilk dəfə olaraq bölgənin çay, göl, bulaq, kəhriz, arx və kanal adlarını toplayıb tədqiqata cəlb etmiş, xalqın tarixi keçmişi, dili, coğrafiyası, yaşayış tərzi, etnogenezi, etnoqrafiyası ilə bağlı məsələlərə aydınlıq gətirmiş, nəticədə təbii sərvət elmi sərvətə çevrilmişdir. Müəllifin «Naxçıvanın oykonimləri» adlı əsəri öz orijinallığı ilə seçilir. Monoqrafiyada bölgədəki yaşayış məntəqə adlarının 400 illik bir tarixi izlənilərək oykonimlər sistemi fundamental şəkildə öyrənilmiş, itib batmaqda olan toponimlər araşdırılıb üzə çıxarılmış, Azərbaycan tarixi, dili və coğrafiyası üçün zəngin və qiymətli materiallar toplanılmışdır. Elmi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanan ikicildlik «Onomalogiya problemləri» əsərində dilin onomastik vahidlər sisteminin bütün qatları əhatə edilir və bu kitab öz orijinallığı ilə səciyyələnir. Araşdırmanın keyfiyyətlərindən biri də budur ki, alim onomastik vahidlərin prinsip və metodlarına elmi yanaşmanın üsullarını göstərir. Monoqrafiya onomastika elmində ənənə yaradan fundamental tədqiqat əsəridir. A.N.Bağırov elmdə öz dəsti-xətti, öz yolu və üslubu olan bir araşdırıcıdır. Onun əsərlərində xalqımızın soykökünü, milli təfəkkürünü, sosial-iqtisadi izlərini görmək və oxumaq mümkündür. Onomastikaya aid əsər yazmaq üçün təkcə dilçi olmaq azdır. Hökmən istedadlı qələm sahibi olmaq, vətənin tarixini, coğrafiyasını bilmək, ən əsası isə vətənpərvər vətən-

79 78 RAFİQ BABAYEV daş olmaq gərəkdir. Odur ki, Adil Bağırov coğrafi adların mənşəyini araşdırarkən Naxçıvan diyarının tarixini, coğrafiyasını əsl elm mücahidi kimi dərindən öyrənmiş, bölgənin hər bir şəhərini, kəndini, dağ və dərəsini bir səyyah marağı ilə gəzmiş, Naxçıvanın onomastik sistemini kompleks şəkildə tədqiq etmişdir. O, bu istiqamətdə konkret qənaətlərdən çıxış etmiş, hər hansı məsələ haqqında tələmtələsik qərar çıxarmamış, hər bir toponimin mənşəyi ilə bağlı söylənilmiş fikirləri saf-çürük etmiş, güclü məntiqə söykənib yeni arqumentlər əsasında fikir yürütmüşdür. A.Bağırovun kitab və məqalələrini oxuduqca gözlərimiz qarşısında Naxçıvanın tarixi və tarixi coğrafiyası canlanır. Bu əsərlərdə müəllif belə qənaətə gəlir ki, yer-yurd adları milli səciyyə daşıyır və doğma dilimizin materialları əsasında yaranır, ərazinin əhalisi, təbii şəraiti, relyefi, iqlimi, flora və faunası, torpaq qatının rəng və tərkibi, su mənbələri, xalqın təsərrüfat fəaliyyəti əsasında formalaşır. Ona görə Naxçıvan toponimlərinin mənşəyini bu torpaqdan, bu yurddan kənarda axtarmaq, xalqın milli təfəkküründən ayrı düşünmək mümkün deyil. Bu adların doğum yeri Naxçıvan, nəsli, kökü Azərbaycandır. Naxçıvan toponimləri tarixin ən qədim dövrlərinin şahidi, onun doğru danışan dili, dağlara, qayalara vurulmuş möhürnaməsi, təbiətin özünə naxışlanmış təfəkkür dünyası və milli mənəvi abidələridir. Bu abidələr xalqın qanı ilə yoğrulmuş milli ünvanımızdır. Burada yaşayan əhali bu ünvana Azərbaycan türklüyü möhürünü bəşəriyyətin məskən saldığı ilk günlərdən vurub. Müəllif yazır ki, Naxçıvan toponimlərinin öyrənilməsi xalqımız üçün taleyüklü məsələdir. Bu, hər şeydən əvvəl, ictimai-siyasi və mənəvi əhəmiyyətinə, dövlət sərhədlərinin nişanlanmasındakı roluna görə mühüm dəyər kəsb edir. Bu məsələnin dərindən öyrənilməsini bizdən zaman tələb edir, ikiyə bölünmüş Azərbaycanın yağılar əlində olan tarixi torpaqları, xalqımızın düçar olduğu ictimai-siyasi vəziyyət tələb edir. Odur ki, əslimizi, kökümüzü danıb, məkanımıza yiyələnmək istəyən, mənfur niyyətli, işğalçı ermənilərə kəsərli cavab vermək üçün yer-yurd adlarını öyrənmək hər zaman elmin qarşısında duran çox aktual məsələlərdən biridir. Bunları öyrənməyi Adil Bağırov elm adamının, eləcə də hər bir vətəndaşın vətəndaşlıq borcu kimi dəyərləndirir. A.N.Bağırov elmi sözünü gördüyü işlərlə deməyi bacaran bir alimdir. O, beynəlxalq aləmdə türkologiya və onomastika sahəsində əldə olunmuş nailiyyətləri daim izləyir, yenilikləri öyrənir, müntəzəm olaraq görkəmli dilçi-alimlərlə fikir mübadiləsi aparır. Bu məqsədlə o, Bakı, Naxçıvan, Rize, Ankara, Qars (2009 və 2014-cü illərdə) şəhərlərində keçirilən bir sıra beynəlxalq elmi simpozium, konfrans və qurultaylarda yüksək səviyyədə iştirak etmiş və məruzələr söyləmişdir. Onun 2008-ci ildə Ankara şəhərində keçirilən VI və 2012-ci ildə isə VII Uluslararası Türk Dil Qurultaylarında etdiyi çıxışlar mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. A.N.Bağırovun maraq dairəsində xalqımızın milli təfəkkürünün məhsulu olan folklor materiallarını toplamaq və nəşr etdirmək də mühüm yer tutur. Gənc yaşlarından folklor materiallarını toplayan istedadlı tədqiqatçı bu sahədə xeyli işlər görmüş, «Azərbaycan folkloru antologiyası. Naxçıvan folkloru» adlı kitabın toplayıcı müəlliflərindən biri olmuşdur. Onun Naxçıvan folkloruna dair topladığı zəngin materiallar «Naxçıvanın hikmət xəzinəsindən» (Kamilə Bağırova və Bəxtiyar Məmmədovla birlikdə) adlı kitabda (2005, 2007) çap olunmuşdur. O, «Müasir tələblər səviyyəsində», «İbrahim Bağırov 75», «Xalq müəllimi İsrafil Şükürov» adlı kitabların və həmçinin xeyli elmi-metodik məqalənin də müəllifidir. Adil Bağırovun illər uzunu çəkdiyi zəhmət müstəqil dövlətimiz tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, o, 2014-cü ildə «Dilçilik» ixtisası üzrə AMEA-nın müxbir üzvü seçilmişdir. Görkəmli elm xadiminin həyatı, fəaliyyəti, uğurları, bir-birindən maraqlı kitabları,

80 MÜXBİR ÜZV BAĞIROV ADİL NƏSİB OĞLU 79 bir şəxsiyyət kimi yetişməsi, həyat gözəllikləri və insanlıq haqqındakı düşüncələri, bitib-tükənməyən yaradıcılıq axtarışları onun tərcümeyi-halının parlaq səhifələridir. CORRESPONDING MEMBER BAGIROV ADIL NASIB OGHLU S u m m a r y RAFIG BABAYEV The article was devoted to corresponding member of ANAS, doctor of philology Adil Bagirov s life way, scientific-pedagogical activity and explanation of his scientific works. Key words: Adil Bagirov, Nakhchivan, onomastic units, book, article ЧЛЕН-КОРРЕСПОНДЕНТ БАГИРОВ АДИЛЬ НАСИБ ОГЛУ Р е з ю м е РАФИГ БАБАЕВ Статья посвящена изложению биографии и содержания научных трудов члена-корреспондента НАНА, доктора филологических наук Адиля Бабаева. Ключевые слова: Адиль Багиров, Нахчыван, ономастические единицы, книга, статья Ünvan: AZ7000. Naxçıvan, Heydər Əliyev pr., 76. AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi. İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu dos., fil.ü.f.d. ebulfezamanoglu@yahoo.com Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini, Əbülfəz Quliyev «Türkologiya» jurnalının redaksiya heyətinin üzvü

81 80 RAFİQ BABAYEV Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 23.VI IX X.2015

82 T Ü R K O L O G İ Y A D İ L İ N S T R U K T U R U V Ə T A R İ X İ THE MODERN PROBLEMS OF TURKOLOGY NIZAMI JAFAROV S u m m a r y. The science of Turkology was formed at the end of the 19th century and to the beginning of the 20th century became rather «rich» with the problems and debates both from technical-practical, methodological and political-ideological points of views. And it s not accidental that, the turkologists, figuratively, were called «the doctor of any disease». It s possible to classify or systematize the modern problems of Turkology as follows: I. The problems of the origin of the Turks or the development of the Turkish ethnos. II. The problem of the differentiation of the Turks or the formation of the Turkic peoples. III. The Modern Turkic World: the differentiation and integration problems. A turkologist or a specialist in Turkology tries to solve one of the following problems in this or that degree: a) to learn the history of the problem deeply (theories, views put forward in different periods, levels); b) to define and systematize the corresponding linguistic, ethnographic, mythological, folklore, written literature, historical geography, social and political history and other materials (here we speak about the known and unknown materials in Turkology); c) to make use of the scientific methods, comparisons and research ways basing upon the community (integrity) of the world (humanity) history. The author of the article tried to generalize his position or attitude after looking through the history of three problems of Modern Turkology. Key words: turkology, problems of the origin of the turks, problems of the development of the turks, problems of the differentiation of the turks, the Modern Turkic World 6 «Türkologiya», 3

83 82 NIZAMI JAFAROV F o r e w o r d Notwithstanding that, Turkology as a science has been formed at the end of the 19th century and at the beginning of the 20th century versatile information about the Turkic peoples, generally the Turks belongs to the Old Times. Of course, Turkology couldn t be formed as a perfect science without the same information. The popularity of the Turks appearing on the historical stage approximately in the mid of the 1st millennium BC had traversed a long path both in the East and the West. While glancing at this path we see that, information given by many-sided sources somehow has a universal character encompassing the mode of life, language or languages, histories, geography, cultures and so on of the Turks. But it s interesting that, Turkology as a science had been formed on the basis of the language (linguistic) issues like Roman Philology, Germanic Philology, Slavic Philology, Iranian Philology, Arabic Philology, etc. And when we speak about «turkologist» we mean not an ethnographer, historian, literary critic but a linguist today. In our opinion, this is wrong. Scientific and intellectual logic (and the history of science) demands to learn any ethnic unity with all sides. Because it s possible to get a perfect (and objective) conclusion only by this way. As a specialty a turkologist can be for example, an ethnographer, linguist or a specialist in folklore. But if he presents his position about any national turkological problem he must know all the areas of specialization for the solution of the same problem in this or that degree in order not to commit an error Whereas we can come across with such errors in Turkology, including Iranian Philology, Arabic Philology, Slavic Philology and so on. For example, though the problem (the problem of ethnogeny) about the origin of the Turks, including the different Turkic peoples is very urgent, it s impossible to come to «a common denominator» for its solution till nowadays. Why? Because the linguist s experience had imagined it in this way but the historian s in the other. Or the specialists (and sciences) investtigating the origin of the ethnoses (for example, the Turkic, Arabic, Iranian, Caucasian, Slavic peoples) being closely connected by their histories not only cooperated, but also disrespected the generality (universality) of the method, de-facto in science even on the basis of the national fanaticism. While speaking about the origin of the Azerbaijan people the academician Iqrar Aliyev asserted that, the Turks migrating to Azerbaijan in a sparse condition in different periods turkified the language of the local people after the formation of the Azerbaijan people being from the Iranian origin. So, the Turkish speaking Azerbaijan people appeared. In our opinion, this assertion is the indicator of a rather professional historian which shows his unfamiliarity or disrespect to Linguistics. Because any linguist or specialist, generally the Linguistics doesn t accept that, already formed people can forget completely the language created a monument «Avesta» learning the language of the migrants in a mass without undergoing with the complicated processes. It s a pity that, the historian s such kind of «indifference» to the language problem shows itself in the linguist s attitude to the problem of the history. The sparse of the scientific relations (coordination), political and ideological conuctor, «national fanaticism» and other factors impede definite methodological difficulties in Turkology like in the above mentioned ethnological sciences. However, it s important to take into consideration that, it was impossible to eliminate the same factors (and difficulties) completely

84 THE MODERN PROBLEMS OF TURKOLOGY 83 It s possible to classify or systematize the modern problems of Turkology as follows: I. The problems of the origin of the Turks or the development of the Turkish ethnos. II. The problem of the differentiation of the Turks or the formation of the Turkic peoples. III. The Modern Turkic World: the differentiation and integration problems. A turkologist or a specialist tries to solve one of the following problems in this or that degree: a) to learn the history of the problem deeply (theories, views put forward in different periods, levels); b) to define and systematize the corresponding linguistic, ethnographic, mythological, folklore, written literature, historical geography, social and political history and other materials (here we speak about the known and unknown materials in Turkology); c) to make use of the scientific methods, comparisons and research ways basing upon the community (integrity) of the world (humanity) history. For example, according to scientific tradition, in order to solve the problem of the historical origin of the Turks properly, it s possible to begin from the Altai or Ural-Altai theory Somebody can object and say that, on the contrary we should begin not from the Altai or Ural-Altai theory, but from a new theory and from different views, positions which don t accept it. But in our opinion, it would be wrong. Because the Altai or Ural-Altai theory is such a classic event in Turkology with its rich material and fact «armoury» that, it s impossible to pass through it without refuting or creating an excellent theory and system in this level which can be an alternative for it. In order to solve the problem of the historical origin of the Turks we need to investigate the scientific hypothesis about the creation of the Altai or Ural-Altai theory, i.e. the Turkic, Mongol, Tungus-Manjur, including the Hungarian, Finnish, Estonian, Korean, Japanese and other peoples from the same origin. It s possible to look at these from the point of view of the «Japheth languages», Sumerian or Sak-Scythian problems And this view has to encompass the whole complex both the ethnogenetic, glottogenetic, natural and geographical, social and political, cultural and other factors. Therefore, the cooperation, exchange of experience and examination of the specialists (archeologist, mythologist, ethnographer, specialist in folklore, philologist, historian ) in different fields of knowledge are demanded either to define the urgency or to perceive and to interpret the content of the turkological problems. Without this any scientific result, view could be deprived of the intellectual and cognitive universality remaining in the competence only of one science (for example, Linguistics, Literary critic or Historiography). One of the most important methodological problems in Turkology, including other ethnological sciences is that, the relation between «general» and «special» whether has been defined or not; here the main difficulty shows itself in the isolation «special» from «general». For example, the specialist (historian, linguist or literary critic) thinking over the problem concerning the beginning of the Kirghiz, Turkman or Uzbek history tries to go to the past. In the end the danger on the distribution and assimilation of the common (all-turkish pithy) events appears. It s paradoxical event. Notwithstanding that, such initiatives have an anti-scientific or anti-turkological character they become difficult canons being accepted as the national fanaticism in the local scientific and cultural, social and ideological environment. The historical experience of Turkology shows that, the correct statement (and solution) of the turkological problem depends upon the 6 *

85 84 NIZAMI JAFAROV exact determination of the relation, in other words, the hierarchy between «general» and «special». I. The origin of the turks or the development problem of the turkish ethnos A science which helped to gain popularity for both the theme and the author being the subject of the academic investigations basing upon the fact and sources concerning the exploration of the Turks on the context of the Altai (and Protoaltai) theory, including the «theories», views being an alternative for it at the end of the 19th century and at the beginning of the 20th century began. This science was called Turkology. Though, Turkology was so paradoxical, but wasn t famous like that period s turkologists First of all, the ancient history of the Turks didn t assume interest like for example, in the history of the Indians and Europeans in the 18th century. Finally, Wilhelm Thomson read the ancient Turkic texts Speaking about the origin of the Turks much attention was paid to the Altai or Ural- Altai theory. The authority of the same theory had already showed itself in its transformation into a perfect ethnological science i.e. Altai Philology. Altai Philology claims that, the Turks have created from the differentiation of a common ethnos i.e. the Altai ethnos, including the Mongols, Tungus and Manjurs. This theory tuition had encompassed the Ugro-Fins or Fin-Ugroes even the Japanese, Koreans gradually enlarging the object of the research as well. Of course, in spite of arising logical or illogical questions the animation or reconstruction of the «contours» of the Altai ethnic unity or Altai ethnos in the idea wasn t so difficult. The historical and comparative researches clearly show that, the genetic predispositions among the Turkic, Mongol and Tungus-Manjur languages were enough to prove the kinship of these peoples. A well-known Altai specialist, the academician B.Y.Vladimirtsov had come to such a conclusion at the beginning of the 20th century that, the Mongol language has a common ancestor together with the Turkic and Tungus languages. It can be conditionally called the Altai language. The Altai language is unknown. However, the Altai languages, i.e. the Mongol, Turkic and Tungus languages are known. They ve created in the development process of the Altai language. B.Y.Vladimirtsov true noted that, the phonetic, lexical and grammatical features (relics) of the ancient Altai language are observed in the Modern Turkic, Mongol and Tungus-Manjur languages. There are the ancient Altai ethnos (people), language concept together with the Altai period or the epoch concept in Altai Philology. The definition of its borders can be considered to be one of the main problems. According to professor N.A.Baskakov s generalizations, the Altai epoch continues till the Hun epoch, i.e. approximately the 3rd century BC. If we take into consideration that, the Altai period or epoch completes with the formation of the Altai languages (or people) in this or that degree, then it s possible to assume that, the Altai period continued till the mid of the 1st millennium BC. The differentiation of the Altai languages had been a rather complicated process. So that, firstly, the Turkish-Mongol and Tungus-Manjur «dialects» were separated in the all-altai Unity. Then the Turkish and Mongol «dialects» had become the independent languages. According to phonetic features, N.A.Baskakov considers the Turkish-Mongol «dialect» the ch-sh (s), but the Tungus-Manjur «dialect» the t-s languages. As N.A.Baskakov notes though the Mongol language is presented by r and l, but the Turkish language by z and consonants, the Mongol language sign maintains itself in some Turkic

86 THE MODERN PROBLEMS OF TURKOLOGY 85 languages, for example, in the Chuvash one in the separation process of the Turkish language from the Mongol one. Observations show that, there are such phonetic relics remained from the ancient Altai language (and period) in the Modern Turkish language that appear as the lexical and semantic event having phonological (phonosemantic) character. For example, gör-göz, yılyaş and so on. The ancient Altai language and other languages being included into a large language family, without any doubt, have an agglutinative structure. There is any written monument or official information about the former periods, even the Altai period or epoch. That s why, the Altai Philology uses only the reconstruction method in order to restore the ancient Altai language. Naturally, this causes trouble in the explanation of some problems. Those problems are approximately consisted of the followings: 1. The limitation of scientific imaginations about the ancient Altai languages. For encompassing mainly Phonetics in Linguistics the reconstruction is limited from the productive methodological chances on the other fields of the language. For example, B.A.Serebrennikov s and N.Z.Hajiyeva s investigations show that, neither morphological nor syntactic reconstruction offers all the necessary opportunities for the definition of the concrete language archetypes, whereas the authors have the same pretensions And later this pretension brought up neither its followers nor new pretenders Y.Vandries notes that, all linguists look for the ancient manifestations of the language. When they come across with a rather perfect text they refuse the old manifestation. From this point of view if a written monument about the Altai period or epoch appeared, there would be neither Altai Philology nor the Altai theory Because a real investigator of the history is very sensitive to the pre-historic period. 2. The inexistence of the information about mythology, religious outlook and morality of the ancient Altais. If we go from «special» to «general» by the way of the reconstruction we ll be under the compulsion to restore the mythological and religious outlook of the ancient Altais What does this compulsion give us?.. It ll allow us to speak about the belief of the Altai people in different primitive religions (in the forces of nature, spirits, men and rulers, etc) or Godness. Because Godness is the culture of the most progressive Turks among the Altai people on the religious or moral outlook that they had prayed since they came to the stage of history. In the end they had turned this to their own ideology. 3. The limitation of detail, in spite of the existence of clear «decorative» imagination about the country, geography of the ancient Altais. The Altai theory encompasses the foothills (and neighboring regions) of the Altai Mountains i.e. a rather large geography being the prahomeland of the Modern Altai people. This geography being suitable for living, having fresh air, forest and water was convenient to be a homeland for the Altais And perhaps, thanks to the natural, geostrategic stimulating opportunity of the same geography the Altai, even Protoaltai ethnoses firstly, had spread in the East (the Japanese, Koreans, Tunguses, Manjurs, Turks, Mongols), later in the West (the Mongols, Turks, Fins, Maris, Mordavinians, Estonians, Hungarians ). It s impossible to imagine such a big geography (in a fertile natural condition to live!) that can give a historical and ethnographic ground to be considered a homeland for the Altai (even the Protoaltai) people. Following questions arise together with all this

87 86 NIZAMI JAFAROV For example, how can be explained the Front Asian, especially the Sumerian Culture (the «Turkic traces» found in this culture)?.. For the present frozen Sumer Philology doesn t answer this question, but classic Altai Philology keeps silence instead. This mutual «exchange of silence» is offended by assertions than can be considered as a «modernist pedantry» now and then Why do people being from different origins look for their prahomeland in the Front Asia?.. Because the ancient culture has been discovered here for the present 4. The problems about the determination of the anthropological structure and racial belonging of the ancient Altais (and Protoaltais). Though, the modern technologies have identified more than hundred signs of racial belonging, the ethnic and anthropological investigations and classifications are connected with definite problems for basing upon the concrete (experimental) facts. The problem on white or yellow racial belonging of the Altais (from the Estonians or Hungarians to the Japanese or Koreans) naturally will evoke controversy in the classification of white, yellow and black races (if they are from the same root). But the Turks differed from external point of view. To tell the truth, the appearance of their ancestors remained undecided in the Altai Unity. 5. It s possible to say that, we haven t got imagination about the social and political structure, including management technologies (and culture) of the ancient Altais. However, we can imagine that, the ancient Altais having relations basing upon the family, generation and (kin) social hierarchy were the regulatory and exemplary descendants of the history of mankind. Notwithstanding that, the Altais or Protoaltais were namely the fact of the reconstruction like the Indians and Europeans from the point of view of the scientific principle, it s necessary to see (and to appreciate) them as a reality entirely. Because the Turks, at least playing an important role in the world history were born namely in this «controversial» unity. It s simply impossible to say that, the appearance of the Turks on the historical page belongs to the mid of the 1st millennium BC. It s not suggested by the «Turkish fanaticism», but by the Turkish-Chinese relations beginning since the 3rd and 2nd centuries BC. These relations arise at least the Hun problem. Though, this Hun problem is simplified and doesn t go out of its root only Turkology can solve it. But there exist different attitudes Gerhard Dorfer, the well-known specialist for Hun Philology expresses his attitude in his famous article under the title «About the language of the Huns» as follows: «The problem about the language of the Huns is very controversial. Though, there were different considerations nobody could approach to the solution of the problem». As a result, the author being announced «controversial» comes to the following decision ignoring the words, anomastic units, the existing authoritative interpretation experiences explained in Turkish: «1. We don t know what language the Huns speak. 2. We don t know what language the Syuns speak. 3. We don t know what language the European Huns speak. 4. We have ground to assume that, the language of the European Huns differs from the language of the Syuns. It seems that, the European Huns aren t the heirs of the Syuns. 5. We have ground to assume that, neither the Syun language nor the language of the European Huns belongs to known or existed language family. We mean the dead language groups (like in Sumer, Ugaritic events)».

88 THE MODERN PROBLEMS OF TURKOLOGY 87 At last, while coming across with the question: «Is the result unexpected?» the author gives such a diffused answer: «Dead languages are more than living ones». Notwithstanding that, G.Dorfer considers the Huns as a mixed society (eclectic) from the ethnic point of view, there is an authoritative position in Turkology. This position shows that, the Hun Empire amalgamates in itself the Turkic, Mongol, Tungus-Manjur and other ethnoses, tribes or tribal unities encompassing a large geography from the Central Asia to the Eastern Europe. The Turks were playing a leading role in the life of the Empire occupying a superior position. It s not accidental that, N.A.Baskakov talks about the Eastern Hun and the Western Hun, i.e. two branches of the ancient Turkish language as the most important result of the separation of the East and West of the Hun Empire. In his opinion, there were z- phonetic parallels in the Eastern Huns and r-l // z- phonetic parallels in the Western Huns. It s called not only parallelism, but also methodological system. The great majority of the investigators exploring the elements of the Hun language in the Chinese resources accept them Turkish. But according to others, the same language elements belong to dead languages (like G.Dorfer!). When we say dead languages for some reason the Sumer language is remembered. Though, the scientific and fantastic idea about the Sumers being from the Turkish origin is controversial, it s indisputable to solve the problem of the Sumer language. In order to solve the problem it s necessary namely to begin from this supposition: «the Sumers are the Turks». Ideas about their origin (even non-turkic!) should be substantiated from scientific and methodological point of view. One of the interesting problems in Turkology is the problem which shows that, the Turks are the «foothold». It means that, without the Turks a) neither the Mongols, Tunguses and Manjurs; b) neither the Fins, Hungarians and Estonians; c) nor the Koreans, Japanese, etc can t occupy their natural places (coordinates) in the world ethnic and historical system. And Turkology didn t pay attention to this. Because the same theme is out of its sphere. G.Dorfer announced the language of the Huns in all political and geographical manifestations namely on the scale of «Hun Philology» «a dead language» from the Central Asia to the Eastern Europe without showing valid argument. He doesn t take into consideration that, this is neither the scale nor the contemporary of Sumer... The Turks have already settled down from the Central Asia to the Eastern Europe so that, any ethnohistorical event is appreciated namely in their context. Even when «it s out of» the «context» we remember those «Turks who are outside of the Turks» either the Chuvashes or Yakut- Sacs. This isn t «out of» the Mongol-Altai Unity. To isolate the ancient Turks from the Huns or to insist that, the Huns aren t from the Turkish origin means that, Altai Philology, Hun Philology and Turkology are of no concern with one another. But in the broad sense of a word, historiography can t accept this. Because a) the Huns (in all ethnonimic manifestations: Khunn, Syunnu, etc.) are the followers of the Altai ethnos; b) there isn t any (except the Turks!) ethnic, geographical, social, political and historical «power» laying claim to this ethnos; c) the ethnic, geographical, social and political (cultural!) heirs of the Huns are namely the Turks, even the Kipchak Turks if

89 88 NIZAMI JAFAROV we approach to the problem from differential point of view. Therefore, in comparison with Altai Philology Hun Philology is the component of Turkology. It s proved by the development, evolution and differentiation history of the Turks. So that, the Huns (or the Turks!) «shaking» the memory of the history in the 3rd century enlarge the borders of the common prahomeland (of the Altais) oppressing their Mongol (before this Tungus-Manjur) neighbors. In the mid of the 1st millennium they move towards the West. The main allies of the Huns (the Turks) in this period calling «the great migration of the people» are the Fin-Ugroes or Ugro-Fins. This mass and stream «being complicated from ethnic point of view» becomes very «complicated» entering into an alliance with the Slavic and German ethnoses in the West And history keeping in memory the information which shows how «barbarians» having double complicated component destroyed the Roman Empire under the mythical Attila s leadership thought that, it had sent a historical «message» to the East that would be unforgettable for centuries. When the great culture (ancient culture!) exciting suspicion in any investigator (generally, in the social and intellectual consciousness) collapsed (in the mid of the 1st millennium) the Turks created their own written literature, on the whole culture in the faraway places Altais. This was an original event unlike neither the Western nor the neighboring Eastern cultures. It s more important to go to the Altai (and Protoaltai) antiquity than «to look around» in order to clarify the ethnogeny of this event (of the Hun-Turkish culture). Therefore, Indian and European Philology can be considered to be as an excellent science. Because the objects of the ethnological sciences being originated from it approximately have chronological borders. So that, Indian Philology or Sanscritology interferes neither in Romance Philology, Germanic Philology and Slavic Philology nor Iranian Philology. In case of interference it should invent either a new method in the context of the historical-comparative method or «to gesture» But neither Altai Philology, Indian Philology nor Turkology as a very «strict» science hadn t been accustomed to such «gesture». The Turks created rich mythology, folklore and self-belonging ethnography the system of ethnic and cultural habits till the mid of the 1st millennium, i.e. a thousand years period on the historical stage It was such system that, couldn t be distributed with any ethnos, even with the relatives being from the Altai origin. The ancient Turkic written monuments were the most significant event or indicator. The ancient Turkish written monuments didn t come to any intellectual s mind till it s deciphered, i.e. till the end of the 19th century. These perfect writings may belong namely to the Turks When V.Thomson gave the key to read these writings leaving V.V.Radlov behind the Great Turkological Movement began. That movement scraped the names of world-fame importance such as V.V.Radlov, P.M.Melioranski, S.Y.Malov on the history of Turkology perpetually. If the ancient Turkish written monuments were read not at the end of the 19th century, but in Flippe Fon Tabbert-Stralenberg s period (18th century) Turkology would leave its history at least hundred years behind. To imagine this isn t so difficult. In fact the ethno-geographical differentiation of the Turks had begun since the beginning AD. But the second stage of this process scaled up with the Hun marches The Huns put the foundation of the formation of the Turkic people disseminating the Altai (and Protoaltai) ethnoses, especially the Turks to a big geography from the East towards the West.

90 THE MODERN PROBLEMS OF TURKOLOGY 89 Notwithstanding that, this process stagnated in the East it created illusions of unequal development among the Turkic ethnoses in the West. The movement of the Turks being «a longing» ideal from the East towards the West became the factor which would neutralize that inequality. It can be considered one of the ethno-philosophical or ethno-metophysical problems of the Turkish history. At the end of the 1st millennium and at the beginning of the 2nd millennium the Turkic World encompassing a big geography and signing longlasting contracts with different ethnoses and Turkic tribes or people is observed It s such kind of world which created its own epic, defined its historical ideals, gave mythological and philosophical explanation about existing events, learnt mentality and outlook culture of different people (ethnoses), i.e. was mastered the ready cognitive technologies engaging in dialogue with «environment». The Turks enriched their language (and mentality) translating the Chinese, Indian, Iranian, Arabic and other works. Perhaps it exerted influence on the people s culture. At the end of the 1st millennium and at the beginning of the 2nd millennium the most important information about the view of the Turkish language was given by Mahmud Kashgari s work «Diwanu-Lugat-At-Turk» The aim of Diwan is to reflect approximately a thousand years language, literature, cultural history of the ancient Turks and to direct their attention to the future. Mahmud Kashgari is considered to be one of the geniuses of the Middle Ages. «Diwan» completing the ancient (all-) Turkic World and beginning the differentiation or creation period of the Turks and Turkish people gives so rich ethno-linguistic material that, any desired source demanded to define the historical view of the Turks in such a «complicated» stage may seem perhaps, pale or controversial. First of all, «Diwanu-Lugat-At-Turk» is a linguistic work and A Turkish-Arabic Dictionary. It was written «for the Arabs to learn English». According to Mahmud Kashgari, the people speaking the Turkish language will have a great future Secondly, «Diwan» is a Turkish source. Without any doubt a book resembling it would be such event for the cultural history of any people. It would be rather difficult to imagine moral wealth of the same people without it And thirdly, «Diwan» is a very respected ethnological source. Such works generalize the history and define perspectives for the future creating namely ethno-moral passionarity periods of any people. It s possible to talk about the rich literature of the ancient Turks being represented by both poem and prose. But it s a pity that, foreign turkologists (for example, Anna Mari fon Gaben, Alessio Bambachi and others) who based upon only written «fragments» were out of clarifying the essence of the problem trying to define the main ideas, themes, genres, poetic and stylistic features of the ancient Literature. A.F.Gaben, the author of the investigation under the title «The Ancient Turkish Literature» notes: «It s a pity that, the ancient Turkic works were represented to us in the form of fragments. But their tradition was gashed by Islam». Later a well-known turkologist adds: «Turkic mothers had sung a cradle song, the youth had composed love songs and fighters had displayed interest in fight songs during trainings, hunting or military marches in the Central Asia. And of course, all these had been maintained very little for being oral performance» Approximately such ideas dominate in Modern Western Turkology Even it s

91 90 NIZAMI JAFAROV repeated as if being created from the same source. Firstly, the representation of the folklore of the Ancient Turkish period in the form of «fragments» is a natural event for the world experience. And this doesn t witness to the frugality of the ancient Turkish folklore. Secondly, it s impossible to assert that, lullabies, love songs, battle poetry and others should be in writing. If definite «fragments» remain, it shows its greatness. If we take into consideration that, there are a lot of such poems in Mahmud Kashgar s «Diwan» then it s impossible to justify the author s «nihilistic» attitude. And at last, if Islam exerts definite ideological and aesthetic or poetechnological influence on Turkish poem, generally on Literature the above mentioned Turkish tradition had been continued till nowadays. Epigraphic monuments, i.e. written texts such as Tonikuk, Kyul Tegin and Bilge Kaghan are the magnificent works of Turkish outlook, literary and artistic thought and historical imaginations. And that s why, «the style of written monuments has such characteristics that, due to some considerations, they are typical only for Turkish tradition. That style existed especially in folklore» (A.Bombachi). But this opinion is in contradiction with the above mentioned consideration. The Turks had borne an active relation on religions accepted by the world people (ethnoses) And it s enough to say that, there wasn t a religion of world importance or world scaled which hadn t been accepted by the ancient Turks in different periods or geographies. In our opinion, it s possible to explain this not only by moral and mental liberalism, but also by «heartedness» of Turkish Godness. The unity of the Turks lives their finale at the end of the 1st millennium and at the beginning of the 2nd millennium. So, the ancient (all-) Turkish periods come to an end And the Turks begin to remember their ethno-historical integrities only in memory after three stages. These stages are followings: 1) from the beginning AD till the 3rd and 4th centuries; 2) from the 3rd and 4th centuries till the 7th and 8th centuries; 3) from the 7th and 8th centuries till the 11th and 12th centuries. This means the achievement of the differentiation of the quality degree and the beginning of the formation of different Turkic peoples. II. The differentiation of the turks or the problem of the formation of the turkic peoples The ethno-geographical (and linguistic) differentiation of the Turks is divided into 2 stages: 1) differentiation; 2) redifferentiation. This includes: 1) the development and formation processes of the Oghuz, Kipchak, Karlug Turks; 2) the development and formation processes of the Modern (independent) Turkic peoples. The Turks lived normal ethnic, geographical, linguistic and other differentiation history like the all-turkic peoples of the world the Germans, Romans, Slovaks. Here «normality» is expressed by the followings: a) inherent need; b) the mutual relation of the influence of foreign factors. The differentiation of each ethnos in the first place was inherent need. We don t try to explain it by naturalist logic. For example, «the separation of branches from trunk» (naturalism). But this event-incitement calling «inherent need» is such a powerful ethnocultural (and social) factor that, it plays an

92 THE MODERN PROBLEMS OF TURKOLOGY 91 important role in the crush of the entire public (and language) into the different kindred people (and languages). And as a result, that «entire» public (and language) becomes a history leaving its lasting traces in different kindred people (and languages). The Turks have lived such a history like the Romans, Germans, Slovaks and Iranians The Turks at least, are divided into 3 groups at the end of the 1st millennium and at the beginning of the 2nd millennium: 1) the Oghuzes; 2) the Kipchaks; 3) the Karlugs or Karlug-Uyghurs. Prof. N.A.Baskakov tells about some intermediate events accepting the division of the Turks into: a) Oghuz; b) Kipchak; c) Karlug or Karlug-Uyghur. It s quite natural. Because there are such Turkic peoples that remain beyond the same division. And this arises/doubt in its rightness. For example, the Chuvashes, Yakut-Saks and some Siberian Turkic peoples remain beyond from differentiation normative. Of course, this arises/definite questions. But Turkology is deprived of answering those questions decidedly. The diagram of the geographical settlement of Turkish differentiation «trio» from the East (prahomeland) to the West is described as follows: Trio the Kipchaks the Karlugs the Oghuzes the Karlug-Uyghurs That s the Kipchaks and Oghuzes moved towards mainly to the West (firstly, from the North; secondly, from the South) whereas, the Karlug or Karlug-Uyghurs remained in the East. This encompassed not only the whole ethnic manifestations but also the creative majority of the ethnos. Here are some definite objective laws. Notwithstanding that, such differentiational integrity of the Oghuz, Kipchak and Karlug Turks continued till the end of the Middle Ages, the differentiation of the Modern (independent) Turkic peoples from those «integrities» wasn t schematic. We should take into consideration that, there are such Turkic peoples which are included into the Oghuz, Karlug or Kipchak group. But despite this, it s possible to come across with the «mixtures» ones belonging to other group or groups. The influence of foreign factors on the differentiation (redifferentiation) of the Turks was so possible that, it s possible to compare it with inherent need As already mentioned, the inherent factor in the differentiation of the ethnos is decisive Other nations can t create any foreign factor from one nation without ethnic differentiation. But it s impossible to imagine the process of the ethnos s differentiation without foreign factors. The foreign factors almost attract attention with their definiteness whereas it s difficult to define the reason of the appearance of the inherent factor in the differentiation of the Turks. For example, the movement of the Turks from the Central Asia towards the North-West and the South-West, i.e. their settlement in new geographies, social unities had exerted influence on the realization of the inherent (ethnic) differentiation need. If it s possible to

93 92 NIZAMI JAFAROV say it made «potention» to become «reality». The Kipchaks settled down in the North-West of the Central Asia, Volga region, the Eastern Anatolia (including the Northern Caucasus); the Oghuzes in the South-West of the Central Asia, Front Asia (including Southern Caucasus), the Asia Minor (Anatolia). As a result of this, they were obliged to accept new ethnic features. These are the main terms for the differentiation of the ethnos. Of course, the influence of such geographical movements, displacements on the differentiation of the Turkish ethnos and on the formation of the different Turkic peoples isn t only the maintenance of the Turks (their geographical movement activity). And this influence hadn t gone by the Turks living in the historical homeland i.e. in the Central Asia (in Turkestan). It s paradoxical that, the ethnic differentiation of the Turks of the Central Asia was active like the Turks leaving the historical homeland. It s important to note that, the Turkic movements from the Central Asia to the East, North-East and the South-East was an attractive (historical) process from the point of the view of the ownership complicated natural and geographical condition. There are sufficient linguistic, including lingvocultural indications in the division of the Turks into the Oghuzes, Kipchaks, Karlugs or Karlug-Ughurs. First of all it s important to note that, unlike the Kipchaks who were not interested in writing, generally in written culture, the Oghuzes were the carriers of it (the written literary language). And as a result of this, the Oghuz Turks adopted Islam had created perfect works in the Arabic, Persian, including Turkish after learning the Arabic alphabet. At the end of the Middle Ages and at the beginning of the Modern Period the differrentiation process of the Turkic people began to show its results. So that, the Uzbeks and Kyrgyzes from the Karlug-Uyghur Turks; the Tatars, Bashkirs, Kazaks and Kyrgyzes from the Kipchak Turks; the Turkic Turks (the Ottomans), Azerbaijani Turks and Turkmen from the Oghuz Turks appeared on the historical stage with necessary ethnographic, political, cultural and other self-belongings. It s true that, these self-belongings don t show themselves clearly, steadily in the first stages Though the inner independence imaginations were very powerful «environment» is inclined to accept the Turks, at least in the whole region (for example, in the Central Asia). And this is accompanied by some debates about the formation process of the Turkic people. Comparisons, including the experience of Roman Philology, Slavic Philology or Iranian Philology show that, disputes and complex problems aren t connected only with the Turks in the issue of the creation of different (modern) people from one ethnos. III. The modern turkic world: Differentiation and integration From political point of view the Modern Turkic World is represented by independent, semi-independent and non-independent twenty five people: I. The independent Turkic people: 1. The Turks (the Turkic Turks). 2. The Azerbaijanis (The Azerbaijani Turks). 3. The Uzbeks. 4. The Kazakhs. 5. The Turkmen. 6. The Kyrgyzes. II. The semi-independent Turkic people: 1. The Tatars. 2. The Bashkirs. 3. The Chuvashes. 4. The Uyghurs. 5. The Yakuts (the Sakhas). 6. The Altais. III. The non-independent Turkic people: 1. The Gagauzes. 2. The Karaims. 3. The Kumuks. 4. The Karachais. 5. The Balkans. 6. The Nogais. 7. The Karakalpaks. 8. The Tuvinians. 9. The Tofas. 10. The Khakases. 11. The Kamasins. 12. The Sors and others.

94 THE MODERN PROBLEMS OF TURKOLOGY 93 There isn t sufficient information about the exact number of the Modern Turkic people. It s connected with some ethnic events. For example, 1) the Turkmen, 2) the Balkan Turks, 3) the Crimean Turks, 4) the Chulum Tatars (and some Tatars) are accepted as both the separate people and the component of the Turkic people. It s possible to come across with such «intermediate ethnoses» among people families. That event is connected with the nature of all-ethnic processes. So that, the division of nations (ethnoses) or the formation of new people happens not in the mechanical form. The differentiation process shows that, the quality putting forward the leading or passionate ethnic power or mass. But the remained intermediate ethnic appearances become the subject of dispute. The Turks divided into different people (nations) and displayed their own identity. And all of them demand independence without paying attention whether they are formed or unformed It s such a natural assertion that, it s impossible to refuse it in spite of answering political and ideological conflicts. Because the independence emotions creating from national self-consciousness are saint for the formed ethnos (people). Congresses holding by the Turkic people with an unusual enthusiasm gained political independence after the collapse of the most giant «prison of nations» of the world the Soviet Union noted that, the Turkic World should answer for such a question: differentiation or integration? Without any doubt, differentiation is the first condition and historical modern reality as well; but integration arises from co-existence, dialogue and interaction need of both the globalized world and the national, moral unity ideals of the «Turkish brotherhood» and the Turkic World. It seems that, differentiation and integration can be in contradiction with each other only outwardly. But in reality these global processes complete each other, create harmony and define borders in the world. The biggest political power in the Turkic World is Turkey. It plays an active role in the solution of inner problems and in the support of international relations (authority!) of the Turks. This attitude having any political aim exerts influence on the political, economic and cultural development of the Turkic World and on the increase in the international reputation of Turkey. The Turkic World includes the following problems: 1) common (uniformed) alphabet; 2) common communication tools (literary language); 3) common historiography, etc. Generally, these problems don t have only integrated content for the Turkic World. They instigate both the independent, semiindependent and non-independent Turkic people to dialogue as well. One of the most important features characterizing Modern Turkology as a science consists of trying to penetrate into political and ideological practice. Turkology is less interested in abstract theoretical problems, hypothesis, disputes, considerations and academic manner. Therefore, unlike previous periods Turkology is represented namely by national specialists and personnel in the general and special appearances, in fact in the absolute majority. And considerations or position of any foreign turkologist can t be considered as respected without crossing from national ideological and intellectual appraisal by experts. C o n c l u s i o n Though, the modern problems of Turkology were raised by turkologists or nonturkologists the solution of the same problem was under the authority namely of specialists i.e.

95 94 NIZAMI JAFAROV turkologists. Naturally, the modernity of the problem is connected not only with its history but actuality. The solved problems of Turkology like social, especially ethnological science from any ideological or methodological point of view may be considered to be unsolved after. the definite period. For example, though, the Soviet Turkology had done much in its rich history, it created some methodological problems. It s demanded to liquidate, i.e. to discuss them in the context of normal scientific and intellectual (and democratic) thought. NİZAMİ CƏFƏROV TÜRKOLOGİYANIN MÜASİR PROBLEMLƏRİ X ü l a s ə 1. Türkologiya bir elm olaraq XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində formalaşsa da, türk xalqları, yaxud ümumən türklər haqqındakı müxtəlif xarakterli məlumatlar, kifayət qədər qədim dövrlərdən gəlir ki, türkologiya həmin məlumatlarsız, əlbəttə, mükəmməl bir elm kimi formalaşa bilməzdi. Təxminən e.ə. I minilliyin ortalarında tarix səhnəsinə çıxmış türklərin həm Şərqdə, həm də Qərbdə tanınıb öyrənilməsi uzun bir yol keçmişdir. Bu yola nəzər saldıqda görürük ki, çoxsaylı mənbələrin verdiyi məlumatlar türklərin həyat tərzini, dilini və ya dillərini, tarixlərini, yayılma coğrafiyalarını, mədəniyyətlərini və s. əhatə etməklə, bir növ, universal səciyyə daşıyır. Lakin maraqlıdır ki, romanistika, germanistika, slavistika, iranistika, ərəbşünaslıq və s. kimi türkologiya da bir elm olaraq daha çox dil (dilçilik) məsələləri əsasında formalaşmışdır. 2. Türkologiyanın müasir problemlərini aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq və ya sistemləşdirmək mümkündür: I. Türklərin mənşəyi və ya türk etnosunun təşəkkülü problemləri. II. Türklərin diferensiasiyası və ya türk xalqlarının formalaşması problemləri. III. Müasir türk dünyası: diferensiasiya və inteqrasiya problemləri. Məqalədə həmin problemlər təhlil olunur. Türkologiyanın müasir problemlərini həm mütəxəssislər, həm də qeyri-mütəxəssislər (ümumən cəmiyyət) qaldırsalar da, həmin problemlərin həlli məhz mütəxəssislərin türkoloqların ixtiyarındadır. Problemin müasirliyi təbii ki, onun tarixi ilə deyil, müasir dövr üçün nə dərəcədə aktual olub-olmaması ilə bağlıdır. Hər bir ictimai, xüsusilə etnoloji elm kimi türkologiyanın da vaxtilə hər hansı ideoloji və ya metodoloji mövqedən həll olunmuş sayılan problemi müəyyən dövrdən sonra yenidən tamamilə həll olunmamış sayıla bilər. Məsələn, sovet türkologiyası özünün kifayət qədər zəngin tarixində həqiqətən möhtəşəm işlər görsə də, bir sıra metodoloji problemlər də yaratmışdır ki, onların aradan qaldırılması, yəni yanlış (əsasən vulqar sosioloji) baxışların normal elmi-intellektual (və demokratik) təfəkkür kontekstində müzakirəsi tələb olunur.

96 THE MODERN PROBLEMS OF TURKOLOGY 95 Açar sözlər: türkologiya, türklərin yaranma problemi, türklərin təşəkkül problemi, türklərin fərqlənmə problemi, müasir türk dünyası СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТЮРКОЛОГИИ Р е з ю м е НИЗАМИ ДЖАФАРОВ Тюркологическая наука, сформировавшаяся в конце ХIХ нач. ХХ в., всегда была богата как методологическими, так и политико-идеологическими проблемами. Неслучайно тюркологов образно называют «врачами всякого рода заболеваний». Современные проблемы тюркологии можно сгруппировать следующим образом: I. Происхождение тюркского этноса. II. Формирование тюркских народов. III. Современный тюркский мир: дифференциация и интеграция. Когда специалист-тюрколог делает попытку решить на том или ином уровне любую из этих проблем, он обязан: а) глубоко изучить историю проблемы (теории и суждения, выдвинутые в различные периоды); б) найти и систематизировать соответствующую литературу и другие источники по лингвистике, этнографии, мифологии, фольклору, письменной литературе, исторической географии, общественно-политической истории (известные и неизвестные тюркологии материалы, а также те, что выявлены исследователями); в) использовать современные научные методы исследования, опирающиеся на единство мировой истории. В статье рассматривается история каждой из трёх проблем и обобщается отношение к ним самого автора. Ключевые слова: тюркология, проблема происхождения тюрков, проблема становления тюрков, проблема дифференциации тюрков, современный тюркский мир Ünvan: AZ1001. Baku-1, Tarlan Aliyarbeyov, 5 corresponding member s dr. filol. sci. m123t@mail.ru Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev «Türkologiya» jurnalının baş redaktoru

97 96 NIZAMI JAFAROV Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 10.VI VI X.2015

98 T Ü R K O L O G İ Y A KİTAB-I DEDE KORKUT TA BİR KELİMENİN OKUNUŞ HATASI VAHİD ZAHİDOĞLU Ö z e t. Arap harfleri ile yazılmış klasik metinlerde bir harfin veya kelimenin okunuş hatası metnin tahrifine yol açabildiği gibi metin üzerine inceleme yapan araştırmacıları dahi yanlış istikametlere yönlendirebilir. Bu türlü hatalar Dede Korkut Kitabı nın yayınlarından da yan geçmemiştir. Destanın mevcut yayınlarında oñ kelimesinin öñ gibi okunmasıyla ortaya çıkan anlaşılmazlık da bunu açık göstermektedir. Bu kelimeye destanın 11. boyunda Kazan Han ın soylamasında rastlanır: Oŋın koyup tersin okur [kafirin] kızı gelini... Bu dizenin mazmunu araştırmacılar tarafından epeyce tartışılmış, bugüne kadar tatmin edici bir sonuca varılmamıştır. Buradaki oŋın اوکن düzgününü, doğrusunu kelimesi Dede Korkut Kitabı nın bütün yayınlarında öñin ön tarafını gibi okunmuş ve çoğunlukla kafir kız gelinlerinin kitabı, yazıyı ve s. ters okumaları şeklinde izah olunmuştur. O.Ş.Gökyay ve S.Tezcan ifadenin Arap ve Latin alfabelerine göre okunuş tarzı ile bağlanmasına karşı çıkarak burada kadınla sapık cinsel ilişkiden söz edildiğini gösterirler. Bu izahlar kabul edilemez. Fikrimizce, yayınlarda öŋin ön tarafını gibi okunmuş kelime oŋın düzgününü şeklinde düzeltilmeli ve oku- fiili çağırmak, seslemek anlamında değerlendirilmelidir. Bu durumda dize şöyle açıklanabilir: Düzgününü koyup tersini çağırır kafirin kızı gelini. Burada kafir kız geliniyle bağlı etnografik nitelikli bir olaydan, yalnızca kadınlara özgü kelime kadrosundan ve çağırış biçiminden söz edilmektedir. Anahtar kelimeler: Kitab-ı Dede Korkut, oñ kelimesi, okunuş, yanlışlık, düzeltme M.Fuzuli Türkçe dîvânı nın dîbâcesinde yazıyordu: Kalem olsun eli ol kâtib-i bed-tahrirüñ Ki fesad-ı rakamı sözümüzi şûr eyler. Gâh bir harf sukûtiyle kılur nâdiri nâr Gâh bir nokta kusûriyle gözi kûr eyler [1. S.46 47]. Büyük Fuzuli kötü istinsah alışkanlığı olan kâtiplerin (müstensihlerin) çekimleme zamanı bir harfi düşürmekle nâdir i (az bulunanı) nâr (ateş), bir nokta eksik koymakla göz ü kör kılmaklarından yakınıyordu. Orta Çağ da müstensihler yazarla okuyucu arasında önemli bir vasıta-köprü rolünü oynuyordu. İstinsah ettikleri metnin orijinale uygun şekilde okuyucuya aktarılmasında onların müstesna hizmetleri vardı. Bugün artık müstensihler değil de yayıncılar aynı yükümlülüğü taşıyorlar. Zaman ve mekan şartları değişilse de klasik 7 «Türkologiya», 3

99 98 VAHİD ZAHİDOĞLU metinlerin yayınında bırakılan bir takım yanlışların karakteri değişilmez olarak kalmaktadır. Bir harfin veya bir noktanın okunuş hatası metnin tahrifine yol açabildiği gibi metin üzerine inceleme yapan araştırmacıları dahi yanlış istikametlere yönlendirebilir. Yanlış okunmuş kelimelerle yamalanan metin araştırmacıları yayıncıların düşünce tarzının mantığıyla hareket etmeğe zorlamakla beraber kendilerinden bir takım düzeltmeler yapmaya da özendirmektedir. Bu türlü hatalar Dede Korkut Kitabı nın yayınlarından da yan geçmemiştir. Destanın mevcut yayınlarında oñ kelimesinin öñ gibi okunmasıyla ortaya çıkan anlaşmazlık da bunu açık göstermektedir. Bu kelimeye destanın 11. boyunda Kazan Han ın tutuklu iken kafirler önünde söylediği soylamada rastlanır: Arkıç kırda yaykanur umman deñizinde Sarp yerlerde yapılmış kâfir şehri Sağa sola çırpındı urur yüzgüçleri Su dibinde döner bahrileri Tañrı menem deyü su dibinde çığrışur asileri Oñın koyup tersin okur kızı gelini... [Drs. S.279]. Sonuncu dizenin mazmunu araştırmacılar tarafından epeyce tartışılmış, bugüne kadar tatminedici bir sonuca varılmamıştır. Buradaki oñın اوکن kelimesi Dede Korkut Kitabı nın bütün yayınlarında öñin ön taraf gibi okunmuş ve çoğunlukla kafir kız gelinlerinin kitabı, yazıyı ve s. ters okumaları şeklinde izah olunmuştur. Yalnızca O.Ş.Gökyay 1938 yılındaki ilk yayında bu kelimeyi oñ sağ taraf biçiminde vermiş, daha sonraki yayında öñ olarak düzeltmiştir. Aslında cümlenin mazmununun anlaşılmamasında oñın kelimesinin öñin gibi okunması en önemli rol oynamıştır. O.Ş.Gökyay, destanın F.Sumer, A.E.Uysal, V.S.Valker tarafından İngilizce ye tercümesinde ifadenin Arap ve Latin alfabelerine göre okunuş tarzı ile bağlanmasına karşı çıkarak gösterir: «Açıklamada (tercümenin açıklamasında. V.Z.) sağdan sola okunan Arap yazısına alışmış olanlar için soldan sağa doğru okunan Latin alfabesi, geriye doğru tersine görünür deniyor. Bütün Dede Korkut Kitabı içinde, beylerin okuyup yazdıklarını bilmiyoruz. Yalnız son hikayede Beyreğ e Aruz dan bir kağıt gelir, bunu da kimin yazdığı açık değil; Beyrek bu kağıdı okur. Durum böyle olunca, Kazan Bey in kafirleri yerden yere çaldığı bir taşlamada, bir kötülemede kalkıp da Arap yazısıyla Latin harflerinin tartışmasını yapması, bir akademik konuya (!) girmesi düşünülemez. Kaldı ki, günümüzde olduğu gibi, hele o yüzyıllarda kadınların okuma yazma bilenleri var mı ki? Bu dizede ise kafirin kızı gelini önünü bırakıp tersini okumaktır. Bana kalırsa, Kazan Bey burada onlara cinsi sapıklık damğası vurmaktadır. Yoksa Arap harfleriyle Latin yazısının karşılaştırıldığı bu tartışmada (!) kızlarla gelinleri karıştırmayacaktı, erkekler dururken» [2. S.216]. S.Tezcan, O.Ş.Gökyay ın ileri sürdüğü bu fikri bir kadar da genişleterek ve ön kelimesinin mantıgından yola çıkarak dizeyi böyle açıklıyor: «Öteki metin yayınlarında nasıl anlaşıldığı belli olmayan bu cümlede kadınla sapık cinsel ilişkiden söz edildiği bellidir: Önünü bırakıp arkasıyla çağırır kız gelini» [3. S.359]. Eger bu okunuş ve izah kabul olunursa anlaşılan o ki, bir Türk boyunun (müslüman Oğuzlar ın) temsilcisi diger bir Türk boyunun (gayr-i müslim Kıpçaklar ın) kız gelinini ahlaksızlıkta suçlamaktadır. Yayıncı bu ilginç açıklamayı verirken Oğuz dillerinin hiç birinde oñ kelimesinin kullanılmadığını kanıt getirir: «...oñ sağ Oğuz dillerinin hiçbirinde bulunmayan sözcüktür, dolayısıyla DKK nda geçmesi de söz konusu olamaz» [3. S.359]. Hakikaten de Türkiye Türkçesi ağızlarında Rumeli göçmenlerinden ve Konya'dan derlenmiş iki veri dikkate alınmazsa, Oğuz dillerinde oñ sağ kelimesi bulunmamaktadır [4. S.3281]. Lakin Oğuz dillerinde ve ağızlarında bu kelimeye bağlı birçok semantik türevler kullanılmaktadır. Çağdaş Türkmence deki oñ uğurlu, iyi, düzgün kelimesi de oñ sağ kelimesinden

100 KİTAB-I DEDE KORKUT TA BİR KELİMENİN OKUNUŞ HATASI 99 semantik gelişme sonucu türemiştir: İşleriŋ oñ bolsun! İşlerin iyi (düzgün) olsun!. Dede Korkut Kitabı nda geçen oñ- düzelmek, iyileşmek fiili ve bu fiilden türenmiş oñar- onarmak, düzeltmek, imar etmek, oñal- onulmak, iyileşmek, sağalmak, oñat düzgün, doğru, iyi kelimeleri etimolojik açıdan oñ sağ, düzgün kelimesine bağlanmaktadır: Allah Allah demeyince işler oñmaz [Drs. S.2]; Hanum, oğlanuñ kırk günde yarası oñaldı, sapa sağ oldı [Drs. S.29]; Birligüñe sığındum çalabum kâdir Tañrı meded senden // Kara tonlu kâfire at deperem, işimi sen oñar [Drs. S.210]; Mere oñat görüñ, bu gelen Begil ise sizden öñdin men kaçaram, dedi [Drs. S.246]. İlgi çekicidir ki S.Alizade nin yayınladığı Dede Korkut metninde aynı kökenli diger kelimeler doğru olarak kalın ünlülerle aktarıldığı halde [Drs. S.29] oñaldı kelimesi öñeldi gibi okunmuştur [5]. H.Araslı nın [6] ve Ş.Cemşidov un [7] hazırladıkları metinlerde oñ köküne bağlı bütün kelimeler yanlış olarak ince ünlülerle verilmiştir. Yazılı abidelerde ve birçok çağdaş Türk lehçelerinde (Kırım Tatar, Karay, Karaçay Balkar, Kırgız, Kazak, Nogay, Karakalpak, Tatar, Başkurt, Özbek, Uygur, Sarı Uygur, Altay, Hakas, Yakut, Tuva, Türk (diyal. sağ ayak ) ve s.) oñ kelimesi sağ taraf, doğru, düzgün anlamlarında kullanılır. M.Kaşgarlı Divanı nda ve Oğuz Kağan Destanı nda bu kelime sağ (taraf) anlamı bildirir: Oñ elig sağ el Çigilce [8. S.438]; Oñ çañakta Altun Kağan tegen bir kağan bar irdi Sağ tarafta Altun Kağan denilen bir kağan vardı [9. S.33]. Uygur harfleriyle eski çağlarda yazılmış «Sekiz Yükmek»de Dede Korkut Kitabı nda olduğu gibi oñ sağ, doğru, düzgün kelimesi ters kelimesiyle karşılaştırılır: Tersli oñlı edgüli ayıglı iki türlüg kılınc kılsar... Eger iki tür: ters ve düzgün, iyi ve kötü işler yapsa... [10. S.367]. Sırası gelmişken şunu da belirtelim ki M.Fuzuli nin Türkçe Divanı nın Azerbaycan yayınlarında oñ sağ kelimesi ve bundan türeme fiiller yanlış olarak ince ünlülerle öñ-, öñül-, öñer- sağalmak, sağaltmak gibi aktarılmıştır: Hancer-i bidad ile herdem görer zehm üzre zehm // Hiç bir dem görmedim öñmüş, öñülmüş könlümi... Merhem koyub öñerme sinemde kanlı dağı... [1. S.329]. Aslında buradaki kelimeler oñmuş, oñarma, oñulmuş gibi okunmalıydı. Örnek verilmiş ilk gazelin uyak sistemi de bunu talep etmektedir: olmuş, dolmuş, tutulmuş, yorulmuş, oñulmuş. Azerbaycan dilinin ağızlarında oñ- sağalmak, düzelmek, doğru olmak fiilinden türenmiş oñar- düzeltmek, onarmak, işi yolyna koymak (Tovuz), oñant düzgün, doğru (Marneuli, Dmanisi), onatdi iyi, sağlam (Gence) kelimeleri kullanılmaktadır [10. S.347]. «Tarama Sözlüğü»nde oñ-, oñar-, oñat, oñul- kelimelerine ait çoksaylı örnekler verilmiştir: Tâat ile uçmağa girmez kişi, Tañrı nın fazlı oñarur işi [Man. Tayr. XIV]; Çalap oñara işiniz dediler, // Yorula hayra düşünüz dediler [Işk. XIV]; Oñat gör Hak yolu gönlünde sırdır, // Bu cümle hâslar gönlünde birdir [Yunus. XIII XIV]; Buyurdu sarayın içinde ana, // Oda eylediler oñat yana [Süh. XIV]; Zeliha eydür bildür imdi Tanrı na, // Bütün ola bu sanem gerü oña [Yüz. Şeyd. XIII]; Pes ol hanı yiyenlerden her kimin kim // Tanrı oñmaklığın diler idi, iyman üzre dölendürdü [Enb. XIV]; Ölümü dirlik ola, ölümsüz dirlik bula, // Başlı gönül oñula merhemi sen olasın [Yunus. XIII XIV]; Bir haftada günden güne oñulmağa başladı [Ta. Sel. XV]; Kim vefa camın umarsa sohbet-i namertten, // Yüreği mey bigi hun olur oñulmaz dertten [Ah. Pş. XV] vb. [12. S ]. Dede Korkut Kitabı nda tartışma konusu olan cümlede geçen oku- fiili çağırmak anlamındadır. Destanda bir kaç yerde aynı kelimeye okı-/ohı- biçimlerinde rastlanmaktadır: Namerd tayıñ al eylemiş, okıyuban bizi aldılar, varduk [Drs. S.300]; Pay Pöre Beg bazırganlarını yanına ohıdı, buyruk etdi [Drs. S.69]; Kalın Oğuz beglerini hep ohıdılar, odalarına getürdiler, ağır konukluk eylediler [Drs. S.81]; Oğul, kalın Oğuz beglerini odamuza ohıyalum, 7*

101 100 VAHİD ZAHİDOĞLU nece maslahat görürlerse aña göre iş edelüm, dedi [Drs. S.81] vb. Bunları dikkate aldıkta cümlenin genel mazmunu Doğrusunu koyup tersini çağırır kafirin kızı gelini gibi anlaşılmaktadır. Türkmence de tersokaan sihirbaz, büyücü deyimi vardır. Ama bu deyim mantık açısından metne uymamaktadır; çünkü cümlede yalnızca kafirin kız gelinine ait özellikten bahsedilir. Sihirbazlığı ise hem erkekler, hem de kadınlar yapabilir. Bizim düşüncemize göre, burada kafir kız geliniyle bağlı etnografik nitelikli bir olaydan, yalnızca kadınlara özgü kelime kadrosundan ve çağırış biçiminden söz edinmektedir. Araştırmacılar Kazak, Kırgız, Altay ve s. halklarda kadınlara özgü kelime kadrosundan, erkeklerden farklı olarak yalnızca kadınların kullandıkları kelimelerin mevcutluğundan bahsederler. Bu başlıca olarak kadının eşine akraba sayılan erkeklerin isimlerinin doğrudan doğruya, açık telaffuz etmesine konulmuş yasak (tabu) olayı ile bağlıdır. Psikolojik yasak nedeniyle kadınlar erkeklerden farklı olarak birçok eşya ve fiziksel hareketlerin adlarını açık telaffuz edemezler; bunların yerine başka kelime kullanmaya mecburdurlar. Bu konuda A.İnan yazır: «Eski ekzogaminin pederşahi toplumsal yaşayışın izi olduğunda şüphe olmıyan bir adet, Doğu Türkleri nde ve Orta Türkler den Kırgız-Kazaklar da hala canlı bir surette yaşamaktadır. Bu adet, gelinlerin kocasının ailesine, hatta kabilesine mensup olan akrabalarının adlarını söylememeleridir. Geline, kaynanasının ve kayınbaba tarafından olan bütün akrabalarının yalnız adlarını degil, bu adlara benzeyen bütün kelimeleri söylemek yasaktır. Mesela, kocasının akrabasından birinin adı Aydemir olursa gelin de ay ve demir kelimelerini söyliyemez. Halbuki, bu gibi türkçe adlar Doğu Türkler de pek çok bulunmaktadır. Binaenaleyh, bazı gelinler için balta, bıçak, koyun, at, kılınç, doğan ve bu gibi bugünkü hayatta söylenmesi gereken sözler yasak oluyor. Kadınlar bu gibi yasak kelimeler yerine bunların müteradiflerini yahut uydurma bir kelime kullanırlar. Mesela, ay yerine yaruk, demir yerine pulat, balta yerine çabat (çapmak = kesmek), bıçak yerine keser, koyun yerine mañrama (melemek ten), at yerine ulak yahut binit, kılınç yerine karu ve yahut bunlara benzer bir söz kullanırlar. İşte bu adet neticesinde bu Türkler de kadın sözleri meydana gelmektedir. Kırgız, Altay ve Sagay kadınlarının yasak kelimeleri başka bir kelime ile değiştirmekteki maharetleri şayanı hayrettir. En heyecanlı dakikalarda bile yasak kelimeleri müteradifleri yahut o kelimenin mefhumunu anlatacak bir kelime ile değiştirebilirler» [13. S.359]. A.İnan ın fikrine göre, gerçek adı Muhammed Tarakay olan Uluğbey in bu adla tanınmasının sebebi Emir Teymur un babasının adının da Muhammed Tarakay olmasıdır. Kadınlar için çağırılması yasak olan Muhammed Tarakay adı Uluğbey büyük bey adı ile değiştirilmiştir. A.N.Samoyloviç bizzat kendisinin derlediği materyallere dayanarak Altay kadınlarının 42 farklı kelime kullandıklarını tesbıt etmiştir. N.İ.İlminskiy, V.V.Radlov, N.P.Dırenkova, A.N.Samoyloviç ve b. Araştırmacılar Kazak, Kırgız ve Altaylar da kurt, koyun, nehir, ağaç ve s. yasak kelimeleri doğrudan doğruya kullanmadan nehrin karşı kıyısında kurdun koyuna saldırdığını gelinin kayınbabasına nasıl anlatması ile bağlı yaygın fıkranın değişik varyantlerini kaleme almışlar. Fıkranın Kazak varyantı şöyledir: kurt, koyun, ırmak, orman, tüfek, bıçak kelimelerini söylemesi yasak olan bir genç kadın ırmak yanında bir kurdun koyunlardan birini yakaladığını görmüş ve sarkıramanıñ (ırmağın) öteki tarafında, gölgeliniñ (ormanın) bu yanında uluma (kurt) mañramayı (koyunu) yakalamış. Tars ederle (tüfekle) keseri (bıçağı) getiriniz diye bağırmış. Orada bulunanlar gelinin söylediklerini anlayıncaya kadar iş işten geçmiş... [13, S.359]. Altay varyantında ise gelin fikrini böyle anlatmaktadır: Ağaçınıñ (nehrin) o yanında, çığaçınıñ (ağacın) tözinde (dibinde) uluçu (kurt) maraçınıñ (koyunun) balazın yip-turu [14. S.161].

102 KİTAB-I DEDE KORKUT TA BİR KELİMENİN OKUNUŞ HATASI 101 Kazaklar da geline kaynanasının ve kayınbaba tarafından olan akrabalarının adlarının söylenmesine koyulmuş yasak daha ciddi şekilde uygulanırdı. Kayınbabası yahut kocasının akrabasından birinin adı Mehmet olursa genç kadın kelime-i şahadet okurken bile Muhammet kelimesini söyliyemediğinden «Lâilâheillallâh beybabam adı resulullâh» der [13. S.360]. Bütün bunlar Dede Korkut Kitabı nda kafir kız gelinlerinin ters çağırmalarının sebebini aydınlatmaya imkan vermektedir. Görülüyor ki, kadınların diline koyulmuş etnografik özellikli yasak (tabu) Oğuzlar arasında o kadar da yaygın olmamıştır. İşte bu nedenle Kazan Han soylama sırasında bunu kafirlerin (müslüman olmayan Kıpçaklar ın) kız gelinlerinin menfi ciheti gibi özellikle vurgulamaktadır. Dede Korkut un 11. boyunda Kazan اوکن قویب Han ın soylamasında yer alan اوکن dizesindeki ترسین اوقور قزی کلنی yazılışının öñin ön tarafını değil de, oñın düzgününü, doğrusunu şeklinde okunmasıyla destanın yayınlarında yıllar boyunca süregelen ve çeşitli tartışmalara neden olan önemli bir anlaşılmazlığı çözmek mümkündür. Yeni okuma önerisi dikkate alındığında anlaşılıyor ki Kazan Han kafirlerin kız gelinlerini düzgün, doğru kelimeler yerine ters kelimeler kullanmakta suçlamaktadır. XV. yüzyılda yazılması ihtimal olunan «Hazihi r-risâleti Min Kelimât-ı Oğuzname El-Meşhur Bi-Atalar Sözü» adlı mecmuada (Berlin Oğuznamesi nde) denir: Ataların sözü Kurana girmez, evet Kuran yanınca yalın yalın yalışır Ataların sözü Kuran a girmez (Kuran kelâmı sanılmaz) ama Kuran-ı kerim yanında pırıl pırıl ışık saçır. Oğuz ata sözleri kutsal Kuran-ı kerim yanında ışık saçan bir kaynak gibi anılır. Dede Korkut Kitabı da ataların kelâmıdır, ışık kaynağıdır. Korkut Ataya göre «Hecesinleyin düz okınsa yâsin görklü». Kutsal kitabımızın yanında «yalın yalın yalışan» Dede Korkut Kitabı dahi harfi harfine, hecesi hecesine, kelimesi kelimesine doğru okunmalıdır. Yazıldığı gibi doğru okunsa Dede Korkut Kitabı da görklüdür, güzeldir!.. Makalenin bilimsel yeniliği ve tatbiki önemi. Kitab-ı Dede Korkut un metninde yanlış okunuşdan kaynaklanan birçok uygunsuzluklar mevcuttur. Bu uygunsuzlukların aradan kaldırılması için abidenin metni üzerine titiz çalışmalar yapılmalıdır. Makalede destanın yayınlarında oñ kelimesinin yanlış okunması ile ortaya çıkan ve yıllar boyunca süregelen bir uygunsuzluk düzeltilmeye çalışılmıştır. Alınan sonuçlar tatbiki açıdan Kitab-ı Dede Korkut un eleştirmeli yayınının hazırlanmasında büyük önem arzetmektedir. E D E B İ Y A T 1. Füzuli M. Əsərləri. Bakı, C Gökyay Orhan Şaik. Destursuz Bağa Girenler. İstanbul, Tezcan Semih. Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar. İstanbul, Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Ankara, Əlizadə S., Zeynalov F. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, Araslı Hamid. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, Cəmşidov Ş. Kitabi-Dədəm Qorqud. Bakı, Kaşğarlı Mahmut. Divanü Luğat-it- Türk. Ankara, Oğuz Kağan Destanı / Yayına hazırlayan M.Ergin. Ankara, Drevnetjurkskij slovar. L.: Nauka. Leningr. otd-nie, Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitablardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. Ankara, 1995.

103 102 VAHİD ZAHİDOĞLU 13. İnan Abdülkadir. Altay Türklerinde Kadınlar Diline Mahsus Kelimeler // Makaleler ve İncelemeler. Ankara, C Samoyloviç Aleksandr Nikolayeviç. Altay Türklerinde Kadınlara Özgü Kelimeler / Rusça dan çevirenler: Vahid Zahidoğlu, S.Bekki. Türk Kültürü. Sayı 459. Temmuz ABOUT ONE WORD IN «THE BOOK OF DADA GORGUD» READ MISTAKENLY S u m m a r y VAHID ZAHIDOGHLU Reading mistakenly of a letter or a word in any classical texts in Arabic alphabet causes alteration of a meaning reversing direction of the researches. These mistakes exist in the text of the «Book of Dada Gorgud» too. The misunderstanding caused by erroneous reading of the word oñ as a word öñ in the fragment of the 11-th Story of the epos proves it obviously. Oŋın koyup tersin okur kızı gelini. In this hemistich, the word oŋın was read in all publications as öŋin that is, though the girls and brides of giaours were reading the book from the end to the beginning. O.Sh.Kokyay has objected to this opinion indicating that comparisons between the alphabets without any basis were inadmissible. To his mind, the girls and brides of giaours offer their butt to the men in spite of their cunt. It would be revealed that one Turkic tribe (Muslim Oghuz) accuses another Turkic tribe (non Muslim Kipchak tribe) in immorality. The meaning of the hemistich will be as follows: The giaours girls and brides call the wrong instead of right. The matter is that there are some words used only by women in Kazakh, Kirghiz, Altay and other people. Because of psychological prohibition, the women didn't use the words used by men. For that reason they were obliged to use other words. Since this taboo was not spread out between the Oghuz people, Gazan khan emphasizes it as a negative quality of the giaours girls and women. Key words: «Book of Dada Gorgud», word, reading, distortion, correction ОБ ОДНОЙ ТРАНСЛИТЕРАЦИОННОЙ ОШИБКЕ В «КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУД» Р е з ю м е ВАХИД ЗАХИДОГЛУ При транслитерации классических текстов ошибочное прочтение одной буквы или одного слова приводит к их неверному толкованию и к искусственным исправлениям в

104 KİTAB-I DEDE KORKUT TA BİR KELİMENİN OKUNUŞ HATASI 103 процессе подготовки к печати. Искажённый текст вынуждает учёных приспосабливаться к логике мышления издателей, в результате чего исследования очень часто ведутся в неверном направлении. Такого рода ошибки имеются и в тексте эпоса «Китаби Деде Коркуд». В известных его изданиях прочтение слова oñ правильный, верный как öñ в значении передний одна из подобных ошибок. В XI сказании эпоса это слово употреблено в полустишии Oñın qoyub tərsin oqur [kafiriñ] qızı-gəlini, которое при правильном прочтении означает следующее: Жёны и дочери [неверных], оставив верный вариант, говорят неправильно. Здесь речь идёт о неком этнографическом обычае (табу) некоторых кыпчакских племён. В языке этих племён есть слова, которые могут употреблять только мужчины. Женщины же используют их синонимы. В этом Газан-хан видит отрицательный момент, в чём и упрекает женщин и девушек. Ключевые слова: «Китаби Деде Коркуд», слово oñ, транслитерация, ошибка, исправление Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu aparıcı elmi işçi, fil.ü.f.d. Çapa təqdim edən Əbülfəz Quliyev «Türkologiya» jurnalının redaksiya heyətinin üzvü, Əzizxan Tanrıverdiyev «Türkologiya» jurnalının sahə redaktoru Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 4.VII V X.2015

105 T Ü R K O L O G İ Y A «DƏDƏ QORQUD KİTABI»NDA İŞLƏNMİŞ BİR SOYLAMA PARÇASININ MƏNA AÇIMI ASİF HACIYEV (ŞİRVANELLİ) X ü l a s ə. «Dədə Qorqud» eposunun ərəb əlifbası ilə yazıya alınması bəzi söz, ifadə və hətta mətn parçalarının düzgün oxunub açıqlanmasında hələ də mübahisə yaratmaqdadır. Abidənin mövcud nəşrlərində fərqli variantlarda təqdim edilən belə məqamlardan biri də gərdəyin qurulması ilə bağlıdır ki, məqalədə bu problemli məsələyə münasibət bildirilmişdir. «Kitab»ın orfoqrafiyasından və boyların məzmununda əksini tapmış gərdəkqurma ritualından çıxış edilərək giriş hissədə verilmiş bir soylama parçası əslinəuyğun şərh olunmuşdur. Açar sözlər: mətn, soylama parçası, yañal ( qırmızı ), uymaq ( uyğun olmaq ), urmaq ( nəsil artırmaq ), tınğı ( ehtiras ) Türk-oğuz epik düşüncəsinin ən möhtəşəm abidəsi sayılan «Dədə Qorqud» eposunu bənzərsiz sənət nümunəsi səviyyəsinə qaldıran amillərdən biri bədii mətnin böyük bir hissəsinin soylama adlanan nəzm parçaları ilə işlənilməsidir. Boyları düzüb qoşan Dədə Qorqudun, söyləyici ozanın və ayrı-ayrı obrazların dilindən verilmiş bu soylamalar yüksək şeiriyyəti və söz ehtiyatının zənginliyi ilə diqqəti çəkir. Ən önəmlisi budur ki, soylamaların qopuzun müşayiəti ilə müəyyən ahəng və ritmlə oxunması əsərin lüğət tərkibinin qədim layını saxlamağa imkan yaratmışdır. Belə ki, eposun nəsr hissəsi ilə müqayisədə nəzm formasında deyilən bu soylamalar yarandığı və formalaşdığı dövrlərin dil elementlərini daha çox mühafizə etmiş, sonrakı nəsil ozanlarının, eləcə də boyları ilk dəfə şifahi nitqdən yazıya alan və ya ilk nüsxədən üzünü köçürən katiblərin müdaxiləsinə az məruz qalmışdır. Görünür, elə buna görə də bəzi soylamaların açıqlanması ilə bağlı fikir müxtəlifliyi qorqudşünaslıqda geniş yer almışdır. Bəzən əsassız yozumlar üzərində qurulmuş müəyyən mülahizələr soylamaların mahiyyətcə yanlış açıqlanmasına gətirib çıxarmışdır ki, bu tipli nöqsanlarla həm abidənin mövcud nəşrlərində, həm də ayrı-ayrı tədqiqat əsərlərində mütəmadi şəkildə qarşılaşmaq olur. İstər oxunuş, istərsə də mənalandırma baxımından fərqli şərh olunan belə mübahisəli məqamlardan biri də «Kitab»ın müqəddimə hissəsində «Dədə Qorqud»un dilindən verilmiş aşağıdakı soylama parçası ilə bağlıdır: Yañal ala uyanında dikilsə, gərdək görkli. Urunca tınğı görkli. Oğul görkli [D ]. Abidənin mövcud nəşrlərində getmiş oxunuşlardan tamamilə fərqli şəkildə verdiyimiz bu

106 «DƏDƏ QORQUD KİTABI»NDA İŞLƏNMİŞ BİR SOYLAMA PARÇASININ MƏNA AÇIMI 105 transkripsiya variantı barəsində yığcam şərh verməyimizə baxmayaraq [1. S.15 19], son dövrlərdə dərc edilən bəzi məqalələr bu məsələyə bir daha ətraflı qayıtmaq zərurətini ortaya qoydu. Qorqudşünaslıqda ev yanında kimi oxunan uyanında sözü istisna olunmaqla mübahisə daha çox birinci misradakı ilk sözün üzərində açılmış və gərdəyin gəlin otağının uca ev yanında qurulmasına görə dəyərləndirildiyi qənaətinə gəlinmişdir. M.Ergin nəşrində yañal sözü yan tərəf mənasında [2. II. S.319] şərh olunmuşdur ki, bu zaman belə bir sual doğur: əgər həmin arxaik söz ev sözünə aiddirsə, onda ev yanında birləşməsinə nə ehtiyac var idi, yox, gərdək sözünə aid edilirsə, onu necə əlaqələndirmək olar və buradan hansı nəticəni almaq olar? Görünür, elə buna görə də müəllif mətni müasirləşdirərkən qrammatik formanı dəyişdirməli olmuş və bütövlükdə, göstərilən soylama parçasını belə incələmişdir: «Yan tarafta, ev yanında dikilse gelin odası güzel, uzunca çadır ipi güzel. Oğul güzel» [3. S.17]. H.Araslı həmin sözə daha sərbəst yanaşaraq, onu nüsxə yazılışı ilə təsdiqlənməyən bunar variantında oxumuş [4. S.16], mənasını isə izah etməmişdir. Ş.Cəmşidov bu sözün özündən sonrakı sözlə birləşmə təşkil etdiyini düşünərək yanal ələ variantını irəli sürmüş və fikrini belə əsaslandırmışdır: «Dilimizdə yan almaq (yanaşmaq) ifadəsinin olduğunu və ələ sözünün tərəf mənasında işləndiyini (başın ələ baxar olsam başsız ağac, dibin ələ baxar olsam dibsiz ağac) [D 55, 13, 54 1], əsas götürüb bu cümləni yanal ələ ev yanında dikilsə gərdək görklü şəklində oxumağı dürüst hesab edirik» [5. S ]. Göründüyü kimi, müəllifin yañal sözünü yan al(maq) feili birləşməsi ilə əlaqələndirməsi formal xarakter daşıyır. Hətta buna baxmayaraq, yañal ala birləşməsini yan alınan tərəf şəklində anlasaq belə, cümlədəki fikir özünü durultmur. Təkzib edilməz həqiqətdir ki, ulu Qorquda məxsus bütün deyimlər tarixin həyat təcrübəsində sınanılmış xə xalq təfəkkürünün məntiqi süzgəcindən süzülmüş mülahizələrə söykənir. Burada söz oyunu, gəlişi gözəl ifadələr işlənilməmişdir. Şübhəsiz, haqqında danışılan deyimdə də müdrik ozanın ailə qurmağa hazırlaşan gənclərə gərdəyin qurulması ilə bağlı ən sağlam arzuları, düşüncələri ifadə olunmuşdur. Odur ki, söylənilən hər bir fikir yozum xatirinə deyil, həqiqəti üzə çıxarmaq naminə yürüdülməlidir. F.Zeynalov, S.Əlizadə nəşrində əlamət bildirən sifətlərin ardıcıllığı və qoşalaşmasına istinadən ilk iki söz ban al-ala variantında oxunaraq [6. S.33] əlavə şərhdə belə əsaslandırılmışdır: «KDQ-un şifahi şəkildə formalaşdığı ilkin mərhələdə cümlədəki ev sözünün təyini ban ala şəklində imiş, lakin yazıya köçürülərkən artıq al ( qırmızı mənasında) sözü daha düşümlü sayılırmış; ona görə də katib dastanların dilindəki qoşa sözlər sisteminə uyğun olaraq al sözünü ala sözü ilə qoşalaşdırmışdır. Əlbəttə, məqsəd gərdəyin (gəlin otağının) toxunulmaz, hörmətli, bəlkə də, müqəddəs olduğunu bildirməkdədir. Beləliklə, həmin qoşa sözlərin işləndiyi cümlənin məzmunu belədir: Gəlin otağı (çadırı) uca, qırmızı və müqəddəs bir evin yanında qurulsa, gözəldir» [6. S.227]. Sözlərin məna çalarlarından bacarıqla yararlanan alimin gəldiyi nəticə olduqca orijinaldır və o bu mövqeyini müstəqil tərtib etdiyi nəşrdə də saxlamışdır [7. S.32]. Xüsusilə gərdəyin məhz qırmızı və müqəddəs anlayışları ilə əlaqələndirilməsi maraqlı tapıntıdır və yadda saxlamağa dəyər. Lakin ilk baxımdan bu oxunuş və yozum etiraz doğurur. Birincisi, abidənin əsas mətnində şəklində yazılmış ilk sözlərin ban al-ala variantında oxunuşunun mümkünsüzlüyüdür ki, görünür, elə buna görə də «Kitabi- Dədə Qorqud Ensiklopediyası»nda abidəni Drezden, Vatikan əlyazma nüsxələri və M.Ergin nəşri əsasında tərtib edib çapa hazırlayan müəllif bəzən daha məqbul bildiyi oxunuş variantları sırasında onu qeyd etməmişdir [8. S.37]. İkincisi, uca, qırmızı və müqəddəs epitetlərinin gərdəyə deyil,

107 106 ASİF HACIYEV (ŞİRVANELLİ) hansısa bir evə aid edilməsi deyimin abidənin mətnində öz əksini bütün incəlikləri ilə tapmış gərdəkqurma adəti ilə təsdiqlənmir. Yañal sözünün oxunuşu və mənalandırılması qorqudşünaslıqda öz fərqli mövqeyi ilə seçilən V.Zahidoğlunun da araşdırma obyekti olmuşdur. Tədqiqatçı bu sözün Azərbaycan və Türkiyə nəşrlərində oxunuş və mənalandırma variantlarını təhlilə cəlb etmiş, onu parlaq, qırmızı anlamında şərh edən O.Ş.Gökyay, S.Tezcan, alaca anlamında açıqlayan M.S.Kaçalin yozumları ilə razılaşmayaraq, M.Ergin mülahizəsini doğru saymaqla kənardakı, qıraqdakı mənasında şərh etmiş və hətta etimoloji açımı ilə bağlı öz fərziyyəsini irəli sürmüşdür [9. S.7 9]. Araşdırıcı «Kitab»ın mətninə əsasən «çadırın və ya gərdəyin kənar yerdə qurulması faktını» [9. S.8] müxtəlif boylardan gətirdiyi nümunələrlə diqqətə çatdırmaqla öz fikrini qüvvətləndirmək istəmişdirsə də, ən mühüm faktı, yəni bu deyimdə ümumilikdə söhbətin çadır, otaq və ya ban ev adlanan yaşayış obyektlərindən deyil, məhz gəlin üçün hazırlanmış gərdəkdən getdiyini nəzərdən qaçırmışdır. Abidənin mətni göstərir ki, qədim oğuzlar bəylə gəlinin ilk izdivac gecəsini keçirdikləri gərdəyin qurulmasına xüsusi ritual kimi yanaşmış və bu proses bütün elementləri gözlənilməklə boylarda əhatəli təsvir olunmuşdur. Gəlin həmin prosesi izləyək. «Bamsı Beyrək boyu»nda bu belə əks olunmuşdur: Oğuz zamanında bir yigit ki, evlənsə, ox atardı, oxu nə yerdə düşərsə, anda gərdək dikərdi [D ]. Bütün oğuz igidləri kimi Beyrək də oxun atıb gərdəyin qurur. Burada diqqəti çəkən ən önəmli fakt odur ki, gərdək məhz yaşayış yerindən aralıda qurulur. Elə buna görə də Beyrək və onun yoldaşları əsir götürülür. Göründüyü kimi, gərdəyin hər hansı bir ev yanında və ya qıraqdakı, kənardakı ev yanında qurulması fikri özünü doğrultmur. Böyük bir mərasim kimi geniş təsviri verilən gərdəkqurma ilə bağlı daha iki nümunəni nəzərdən keçirək: 1. «Bamsı Beyrək boyu»nun sonunda Beyrək və onun əsirlikdən xilas edilən otuz doqquz yoldaşının toyu belə təsvir olunur: Bay Bura bəgiñ oğlancuğı Beyrək Bay Bican bəgiñ qızın aldı. Ağ-ban evinə, ağ otağına gerü döndi. Dügünə başladı. Bu qırq yigidiñ bir qaçına xan Qazan, bir qaçına Bayındır xan qızlar verdilər. Beyrək dəxi yedi qız qarındaşını yedi yigidə verdi. Qırq yerdə otaq dikdi. Otuz toquz qız talelü taleinə birər ox atdı. Otuz toquz yigit oxunun ardınca getdi. Qırq günqırq gecə toy-dügün eylədilər. Beyrək yigitləriylə murad verdi, murad aldı [D ]. 2. «Uşun qoca oğlı Səgrək boyu»nun sonluğunda iki qardaşın evlənməsi isə belə verilir: Ulu oğlına dəxi görkli gəlin gətürdi. İki qardaş bir-birinə sağdıc oldular, gərdəklərinə çapub düşdülər. Murada-məqsuda irişdilər [D ]. Buradan belə nəticə hasil olur ki, yaşayış yerindən kənarda qurulduğu üçün toy məclisindən sonra gərdəyə at çapmaqla gedilərmiş. Ona görə də deyimin digər oxunuş variantlarında verilməsi bizə inandırıcı görünmür və əvəzində onu yuxarıdakı variantdakı kimi transkripsiya etməyi məqsədəuyğun bilirik. Fikrimizi əsaslandıraq. Diqqət çəkən önəmli faktdır ki, abidənin dilində gərdək sözü çox zaman apalaca sifəti ilə yanaşı işlədilir, məs.: Parasarıñ Bayburd hisarından parlayıb uçan, apalaca gərdəginə qarşu gələn, yedi qızıñ umudı, Qalın Oğuz imrəncisi, Qazan bəgiñ inağı Boz ayğırlı Beyrəkçapar yetdi, «Çal qılıcıñ, ağam Qazan, yetdim!» dedi [D ]. Parasaruñ Bayburd hisarından uça görgil! Apalaca gərdəgünə gələ görgil! [D , 1]. Parasarıñ Bayburd hisarından parlayıb uçan, apalaca gərdəginə qarşu gələn Qalın Oğuz imrəncisi, Qazan bəgüñ inağı, Boz ayğırlu Beyrək çapar yetdi, «Çal qılıcıñ, xanım Qazan, yetdim!» dedi [D , 3].

108 «DƏDƏ QORQUD KİTABI»NDA İŞLƏNMİŞ BİR SOYLAMA PARÇASININ MƏNA AÇIMI 107 Dəyərli araşdırıcı S.Əlizadənin yadda saxlanılmasını məqsədəuyğun bildiyimiz belə bir fikrinə tam şərikik ki, apalaca sifəti gərdəyin düşərli olmasını ifadə edən qrammatik təyindir. Ümumiyyətlə, qırmızı rəng dastanda bütün əlvanlığı ilə əksini tapmış qədim toy adət-ənənəsinin vacib elementi kimi çıxış edir, məs.: Beyrək dəxi oxın atdı, dibinə gərdəgin dikdi. Adağlusından ərgənlik bir qırmızı qaftan gəldi. Beyrək geydi [D ]; Banı Çiçək qırmızı qaftanın geydi [D ]; Altunluca günlügin diküb, Qan Turalı gərdəginə girüb, muradına-məqsudına irişdi [D , 1]. Toy günü bəy və gəlinin qırmızı qaftan geyib gərdəyə girmələri məhz qırmızının düşərli rəng olması ilə izah oluna bilər. Selcan xatunun Qan Turalının tərsliyinə, inadına qarşı etirazını kəskin şəkildə ifadə edən soylamada işlənmiş Al duvağım altından söyləşmədim [D ] cümləsindən də aydın olur ki, gəlin al ( qırmızı ) rəngli duvağa bürünərmiş. Son dövrlərə qədər el toylarında gəlinin məhz qırmızı gəlinlik paltarı geyinməsi, al duvağa bürünməsi, bəyin boynuna qırmızı parça (xüsusilə xara) doladılması bu qədim inancın yaşantılarıdır. Bu mənada deyimdəki yañal arxaik sözünün parlaq və qırmızı rəngləri ifadə etməsi fikri [10. S.439] yerinə düşür. Onun eyni mənalı ala sözü ilə yanaşı işlədilməsi (alaca sifəti də bu sözə -ca çoxaltma dərəcə şəkilçisinin artırılması ilə düzəlib) al qırmızı, yaxud elə abidənin dilində dəfələrlə rast gəlinən apalaca anlamının sintaktik üsulla ifadə olunmuş digər formasıdır. Maraqlıdır ki, yañal arxaizmi qırmızımtraq mənasında eposun «Salur Qazan tutsaq olub oğlı Uruz çıqardığı boy»da da işlənilmişdir: Əzvay qurd ənigi erkəgində bir köküm var, Ağca yañal tümən qoyunıñ gəzdirmiyə [D ]. Bu məqamda qoyunun rəngini bildirməyə xidmət edən yañal sözü nədənsə yunlu mənasında O.Ş.Gökyay nəşrində yüñlü [10. S.179, 457], M.Ergin nəşrində yuñlu [2. I. S.238. II. S.341], H.Araslı nəşrində isə yunlu kimi [4. S.147] transkripsiya edilmişdir. S.Əlizadə F.Zeynalovla birgə hazırladığı nəşrdə bəkil kimi oxuduqları bu sözə belə bir şərh yazır: «Bu söz (yəni yuñlu. A.H.) tərtibçi-naşirlər tərəfindən yaxşı tapılıb. Lakin D- dəki qrafik kompleksi heç cür yuñlu kimi oxumaq mümkün deyil. Bəkil sözü isə mətndə gözətçi mənasında anlaşıla bilər» [6. S.253]. Düzü, tümən qoyun birləşməsinin on min qoyun demək olduğunu nəzərə aldıqda bu cümlədə rəng bildirən ağca sifətindən sonra gözətçi anlamlı bəkil sözünün işlədilməsi məntiqsiz görünür. Elə buna görə də S.Tezcan H.Boes choten nəşrində sözün yañal variantında transkripsiyasını [11. S.182] daha düzgün və yerinə düşmüş variant hesab edirik. S.Tezcan bu oxunuşa verdiyi şərhdə yazılışının məhz alaça mənalı yañal sözü olduğunu gətirdiyi dil faktları ilə sübuta yetirməyə çalışmışdır [12. S ]. Həqiqətən, bu cümlədəki sözlərin düzülüşünü diqqətlə nəzərdən keçirdikdə ağca və yañal sözlərinin həmcins təyinlər kimi qoyunların rəngini bildirməyə xidmət etdiyi müəyyənləşir. Bundan əlavə, yañal sözünün qırmızı, parlaq qırmızı, qırmızımtraq mənalarında işlənildiyi türk dünyasının böyük söz ustalarının dilində də rast gəlinməkdədir. Qaracaoğlanda: Birağaçta biter kırk yanal alma, Birindengayriyeelinisalma. Irak, yakındiyeeğlenipkalma, Turnayârinselâmsaldı gel diye. [13. Bitti m'ola şam ilinin hurmasi?] Pir sultan Abdalda: Allah Allahdesem, gelsem, Hakk'ındivanınadursam, Ben biryanılalmaolsam, Dalındabitsem, ne dersin?

109 108 ASİF HACIYEV (ŞİRVANELLİ) Senbiryanılalmaolsan, Dalımdabitmeyegelsen, Ben birgümüşçövmenolsam, Çeksem, indirsem, ne dersin? [14. Allah Allah desem gelsem] Firdevs-i Ala'dabiryanalelma, On sekiz bin ilminnurudediler. Muhammet Mustafa Haydar-i Kerrar, HünkarHacıBektaşVelidediler. [14. Firdevs-i ala'da bir yanal elma] Göründüyü kimi, orta əsr ozanlarının dilində yanal və yanıl fonetik variantlarında işlənilmiş bu söz rəng bildirən sifətdir. Bu da diqqəti çəkən faktdır ki, Azərbaycan dilinin Gədəbəy şivəsində indi də işlənməkdə olan bu söz qırmızımtraq anlamını daşıyır [15. S.539]. Bütün bunlar belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, yañal sözü məhz qırmızı mənasında qavranılmalıdır. Ən maraqlı cəhət budur ki, gərdəyi səciyyələndirən yañal ala təyinləri «Kitab»la bağlı digər bir məqamda qızıl ala şəklində işlənilmişdir: Qırq yerdə otaq dikdirdi, qırq yerdə qızıl ala gərdək dikdirdi [D ]. Fikrimizcə, yañal və qızıl sözlərinin eyni, yəni qırmızı anlamını daşımaları onların bir-birini əvəz etmələrinə imkan yaratmışdır. Təbii ki, sözün qırmızı anlamında izahı onun etimoloji açımının fərqli şəkildə olduğunu söyləməyə əsas verir. V.Zahidoğlu yandakı, kənardakı kimi açıqladığı bu sözü etimoloji cəhətdən yan, ətraf mənalı yañ kökü ilə bağlayır və -a feil düzəldən şəkilçi vasitəsilə yana doğru dönmək mənalı yaña- feilindən -l şəkilçisi ilə yarandığını irəli sürür [9. S.8 9]. Bizə görə isə bu arxaik söz bir çox sifətlər kimi feildən -al//-əl şəkilçisi ilə düzəlmişdir. Müqayisə et: gözəl < göz- (/gör-)-əl [16. S ]. Görünür, yañal sifəti tarixən alışıb yanmaq mənasında işlənmiş yan- feilindən [17. III. S.62] -al şəkilçisi ilə düzəlmişdir. Sözün -ñsamiti ilə yazılışına gəlincə, n ~ ñ səs müvaziliyi deyilişə əsaslanan bu variantın mümkünlüyünü məqbul sayır. Bütün deyilənlərdən əlavə, qorqudşünaslıqda ev yanında formasında transkripsiya edilən qrafik formasının uyanında variantında oxunması da yañal sözünün məhz qırmızı mənasında işlənilməsi fikrini tam qüvvətləndirir. Əski yazılışa əsasən demək olur ki, burada əlif və vaf hərflərinin birləşməsi olan qrafemi ev sözü ilə yanaşı, -u- səsini də ifadə edə bilir. Ona görə də həmin sözü müasir dilimizdə işlənən uyğun, uyğunlaşmaq sözlərinin kökündə yaşayan uy- feilinin -an feili sifət, -ı mənsubiyyət (-n bitişdirici samitdir) və -da yerlik hal şəkilçisi qəbul etmiş forma kimi də oxumaq mümkündür. Faktlar göstərir ki, bu qrammatik forma abidənin dili üçün yad deyil. Belə ki, Keçənindən otuz aqça alurdı, keçməyənindən dögə-dögə qırq aqça alurdı [D ] cümləsində işlənmiş feili sifətlər müvafiq kateqoriyalar üzrə dəyişməklə isimləşmişlər. Uy- arxaik feili uyğun olmaq mənasında Əbu Həyyan lüğətində də iki dəfə verilmişdir [18. S.23] ki, bu da xalqımızın qədim düşüncə tərzini canlandıran deyimin Al-qırmızı uyğunluğunda (müvafiqliyində) qurulsa, gərdək gözəldir fikrini ifadə etdiyini söyləməyə əsas verir. Əksər nəşrlərdə Uzunca tənəfi görkli kimi oxunan ikinci misradakı deyimdə isə məişətlə bağlı çadır ipinin uzun olmasının gərəkliyi fikrinin irəli sürüldüyü göstərilir. Bu yozum urunca sözünün ilk baxışda əski əlifba ilə yazılışa uyğun uzunca, çadır ipi anlamını verən ərəb mənşəli tənab sözünün isə tənəfi fonetik variantında oxuna bilməsi ehtimalına əsaslanır. Qorqudşünas-alim V.Zahidoğlu tənab sözünün hətta xalq danışıq dilinin təsiri ilə tənəfi (-i mənsubiyyət şəkilçisi kimi düşünülür) formasında işlənmə imkanının mümkünsüzlüyünü və ən başlıcası, daxil olduğu sətrin, mətn parçasının sintaktik quruluşuna uyğunsuzluğunu əsas gətirərək, onu qədim türk dilində çadır ipi, şərid mənalı tanğı arxaizmi kimi bərpa edir [19.

110 «DƏDƏ QORQUD KİTABI»NDA İŞLƏNMİŞ BİR SOYLAMA PARÇASININ MƏNA AÇIMI 109 S ]. «Kitab»ın dilinə tarixi baxımdan həssas yanaşan araşdırıcının mövqeyi digərləri ilə müqayisədə inandırıcı görünsə də, soylamanın məntiqi axarına aydınlıq gətirmir. Belə ki, ikinci sözün eyni məna daşıyan ərəb mənşəli tənəf (< tənab), yaxud türk mənşəli tanğı sözü kimi açıqlanması deyimin mahiyyətini dəyişmir. Bu soylama parçasının əvvəlki misralarında dizin qatlayıb ailəsinə halallıqla qulluq edən ev qadını, öz toxumundan övlad böyüdüb boya-başa çatdıran, pərvazlandıran ata, ağ, müqəddəs südünü doyunca əmizdirən ana alqışlanaraq örnək sayılır (ətraflı bax: [20. S.73 76]). Məntiqi baxımdan həmin hökmlərlə səsləşib, biri digərini tamamlayan sonrakı deyimlər də olduqca maraqlı fikir üzərində qurulmuşdur. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, Yañal ala uyanında dikilsə, gərdək görkli deyimi ilə bəylə gəlinin ilk zifaf gecəsini keçirdikləri al-qırmızı çadırın müqəddəsliyi dəyərləndirilir. Türk inancında qırmızı rəng eşq, şəhvət, ehtiras rəmzidir ki, gərdək də bəylə gəlinin cismani qovuşduğu ülvi bir məkandır. Urunca tınğı görklı. Oğul görkli deyimi bu fikrin məntiqi davamı kimi araşdırıldıqda həqiqi mənasını tapmış olur. Naşirlərin çoxaltma dərəcə şəkilçili uzunca sifəti kimi oxuduqları urunca sözü əslində ur- arxaik feilinin -unca feili bağlama şəkilçisi qəbul etmiş formasıdır. Bir nöqtə qoyuluşu ilə fərqlənən urunca və uzunca sözlərinin əski əlifba ilə şəklində yazılışı ilk mənanın nəzərdən qaçırılmasına şərait yaratmışdır ki, sürətli yazı prosesinin fəsadlarından biri kimi üzə çıxan bu oxşar qrafik forma mətndə -r- kimi oxunması tələb olunan neçə-neçə sözün tərkibində özünü göstərir. Məsələn, qara qoç [D 3. 10], urun [D 27. 5], Tondar [D 37. 1] sözlərindəki -rhərfinin bir nöqtə qoyuluşu ilə yazılışı həmin sözlərin qazağuc, uzun, Tondaz variantlarında oxunması üçün əsas olmuşdur. Dil tarixi faktları göstərir ki, arxaik ur- feili toxum səpmək, doğmaq, nəsil vermək, mayalanmaq mənalarında işlənməklə müasir türk dillərində ailə, nəsil, övlad, toxum anlamlarını verən bir çox sözlərin mənşəyində durur [21. I. 2h. S.1651, 1658; 22. S ]. Bu qədim feil kökünə qoymaq, taxmaq mənalarında M.Kaşğari lüğətində də [17. IV. S ] rast gəlinir ki, urağut = qadın, arvad [17. I. S.194], urı = oğul [17. I. S.152], uruğ = dənə, toxum, həbbə [17. I. S.133] kimi arxaizmlər məhz həmin semantik özüldən qaynaqlanmışdır. Bundan əlavə, «Kitab»ın dilində cəmi bircə dəfə işlənib qohum, bir nəsildən törəyən ailə üzvü anlamını verən urğun sözü də (Yettügimdə yel yetməzdi yedi urğunum [D ]) bu arxaik feil kökündən törəmişdir [23. S ]. Odur ki nəsil vermək mənalı ur- feilinin göstərilən məqamda işlənməsinə şübhə yeri qalmır. Tınğı kimi transkripsiya etdiyimiz sözünün məna açımı, ümumilikdə, soylama parçasının və deyimin semantik ruhu ilə tam səsləşir. Təhlil göstərir ki, M.Kaşğari lüğətində ruh, nəfəs və nəfəs almaq anlamlarında tın- feil-ad sinkretizmi işlənmişdir [17. I. S.349. II. S.54]. Bu korrelyativ sözə nəfəs, ruh, həyat və nəfəs almaq, rahatlanmaq, istirahət etmək mənalarında müasir türk dillərinin bir çoxunda həm müstəqil şəkildə, həm də həyat vermək, həvəsləndirmək mənalı tınıt- [21. III. 2h. S.1316], nəfəs mənalı tınış [21. III. 2h. S.1317] sözlərinin tərkibində rast gəlinir. Görünür, tarixən işlək olan tın- feili M.Kaşğari lüğətində müşahidə etdiyimiz rahat etdirmək, dincəltmək mənalı tındır- feilinin [17. II. S.189] və nəfəs alma mənalı tınığ isminin [17. II. S.63] yaranmasında da iştirak etmişdir. Bu sinkretik söz kökünə ruh, nəfəs və nəfəs almaq anlamlarında eyni əsrin məhsulu olan «Kutadgu Bilig» didaktik poemasında da rast gəlinir [24. S.1243]. Bundan əlavə, həmin əsərdə tın- feil kökündən törəmiş canlı; şüurlu həyat sürən varlıq anlamını daşıyan tınığlı (-ığ isim, -lı sifət düzəldən şəkilçilərdir) sözü ilə də qarşılaşmaq mümkündür: 23 uçuğlı yorığlı tınığlı nece tiriliğü seningdin bulup bir içe [24. S.94].

111 110 ASİF HACIYEV (ŞİRVANELLİ) 1741 negü tir eşitgil ukuşluğ amul yorığlı tınığlı küdezçisi ol [24. S.366] tilin sözledi barşa edgü sena dua birle tınmaz tınığlı tına [24. S.564]. Bu feil kökü dilimizin tarixi inkişaf prosesində izsiz ötüşməmiş, bəzi şivələrimizdə havası çatmamaq, təngnəfəs olmaq, boğulmaq mənasında işlənən tıncıxmaq feilinin [15. S.496] kökündə daşlaşmış şəkildə yaşamaqdadır. Qorqud deyimində işlənmiş tınğı arxaizmi də həmin tın- feilindən -ğı leksik şəkilçisi ilə yaranmışdır ki, güclü nəfəsalma ilə müşahidə edilən ehtiras hissini ifadə etdiyini düşünürük. Etimoloji açımdan əlavə, bu, aşağıdakı faktlarla da özünü doğruldur. Müasir canlı xalq danışıq dilində kefi durmaq [15. S.496], keyfi gelmek, canı... istemek [25. S.504] anlamlı tınqılığı durmaq deyimi işlənir ki, buradakı tınqılığı (-ı mənsubiyyət şəkilçisidir) sözü məhz bəhs etdiyimiz tınğı arxaizmindən -lıq morfemi ilə düzəlmiş və kef anlamı ilə müqayisədə daha dəqiq görünən ehtiras, həvəs mənasını ifadə etmişdir. Beləliklə, zəncirvarı fikirlərin keçid həlqəsini təşkil edən yuxarıdakı deyim bəylə gəlinin qovuşmasına şərait yaradan gərdəyin şəhvət hissi oyadan parlaq al rəngində qurulması şərti ilə başlanır, nəsil artırmaq ehtirasının gözəlliyinin təqdir edilməsi ilə davam etdirilir və bu prosesin nəticəsi kimi dünyaya gələcək oğul övladın üstün tutulması ilə tamamlanır. Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. «Dədə Qorqud» eposunda verilmiş soylamaların semantikası xalqımızın bu gün də yaşamaqda olan inancları, adət-ənənəsi, həyata, təbiətə baxışları ilə sıx bağlıdır. Bu mühüm faktı nəzərə almadan qorqudşünaslıqda mübahisə obyektinə çevrilən bəzi oxunuş və yozumlara münasibət bildirmək olduqca çətindir. Abidənin orfoqrafik xüsusiyyətlərini və arxaik leksik layını dərindən araşdırmaqla bəzi mübahisəli söz, deyim və mətn parçalarını əslinə uyğun transkripsiya edib açıqlamaq olur ki, bu da, ümumilikdə, abidənin daha dəqiq tərtibini hazırlamağa imkan yaradır. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Hacıyev A. Zamanı yaşayan Qorqud sözləri // Dədə Qorqud: Elmi-ədəbi toplu. Bakı: Nurlan, Ergin M. Dede Korkut Kitabı: Giriş Metin Faksimile. Ankara: Türk Tarix Kurumu Basımevi, C. 1; C Yenə onun. Dede Korkut kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, Kitabi-Dədə Qorqud / Tərtib edən H.Araslı. Bakı: Gənclik, Cəmşidov Ş. Kitabi-Dədə Qorqud: (tarixi, coğrafi, tekstoloji tədqiq və Drezden əlyazmasının dürüstləşdirilmiş elmi mətni). Bakı: Elm, Kitabi-Dədə Qorqud / Tərtib, transkripsiya, sadələşdirilmiş variant və müqəddimə F.Zeynalov və S.Əlizadənindir. Bakı: Yazıçı, Kitabi-Dədə Qorqud / Tərtib edəni, çapa hazırlayanı, ön sözün və lüğətin müəllifi S.Əlizadə. Bakı, Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası. Bakı, C Zahidoğlu V. «Dədə Qorqud kitabı»- nın nəşrlərindəki yanlışlıqlar və mətn həqiqətləri // Dədə Qorqud: Elmi-ədəbi toplu. Bakı: Nurlan, С Gökyay O.Ş. Dedem Korkutun Kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, Tezcan S., Boeschoten H. Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul, Tezcan S. Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar. İstanbul, karacaoglansiirleri.blogspot.com 14. pirsultanabdalsiirleri.blogspot.com 15. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007.

112 «DƏDƏ QORQUD KİTABI»NDA İŞLƏNMİŞ BİR SOYLAMA PARÇASININ MƏNA AÇIMI Севортjaн Ё.В. Ётимолоgиčескиj словар тjuркскиh jaзyков (Oбščетjuркские и меžтjuркские основy на буквy «В», «G», «Д»). М.: Наука, Kaşğari M. Divanü lüğat-it-türk / Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan R.Əskər. Bakı: Ozan, C Əbu Həyyan əl-əndəlusi Əsirəddin. Kitab əl-idrak li-lisan əl-ətrak: (türk dillərini dərketmə kitabı). Bakı: Azərnəşr, Zahidoğlu V. «Kitabi-Dədə Qorqud»da bəzi söz və ifadələr haqqında / «Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə» III Uluslararası folklor konfransının materialları (Bakı, noyabr). Bakı: Səda, Hacıyev A. «Dədə Qorqud kitabı»nın şərhli oxunuşu. Bakı: Elm və Təhsil, I kitab: (müqəddimə üzrə). 21. Радлов В.В. Опyт словарja тjuркскиh нареčиj. СПб., Севортjaн Ё.В. Ётимолоgиčескиj словар тjuркскиh jaзyков: (Oбščетjuркские и меžтjuркские основy на gласнyе). М.: Наука, Hacıyev A.X. «Dədə Qorqud kitabı»: oxunuşlar, açımlar. Bakı: Elm, Has Hacib Yusif. Kutadgu Bilig / Çeviren Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, Altaylı S. Azerbaycan Türkçesi Sözlügü. İstanbul: Milli Egitim Bakanlığı Yayınları, C THE MEANING OF A PIECE OF POETRY IN «THE BOOK OF DADA GORGUD» S u m m a r y ASIF HAJIYEV (SHIRVANELLI) Style of writing of «Dada Gorgud» in Arabic still generates controversy in correct reading and disclosure of some words, phrases and even text fragments. One of such moments presented in different variants in available publications of the monument is associated with establishment of wedding tent. This problematic issue is responded in the article. Basing on the tent establishment, which is reflected in the spelling and in the content of the stories, a piece of poetry given in the foreword has been interpreted in accordance with the original. Key words: text, a piece of poetry, yañal ( red ), uymaq ( suit ), urmaq ( increase generation ), tınğı ( passion )

113 112 ASİF HACIYEV (ŞİRVANELLİ) АСИФ ГАДЖИЕВ (ШИРВАНЕЛЛИ) РАСКРЫТИЕ ЗНАЧЕНИЯ ЧАСТИ ОДНОЙ ИЗ ПЕСЕН, ИСПОЛЬЗОВАННЫХ В «КНИГЕ ДЕДЕ КОРКУДА» Р е з ю м е Арабский текст эпоса «Деде Коркуд» до сих пор создаёт трудности при чтении отдельных его фрагментов, а также при раскрытии значений некоторых слов и выражений. Статья посвящена рассмотрению одного из вопросов, возникающих в связи с разным описанием в существующих публикациях памятника ритуала раскидывания свадебного шатра. Этот ритуал, отражённый в орфографии и в содержании сказаний «Книги», подтверждает подлинность песни, представленной во вступительной части эпоса. Ключевые слова: текст, часть песни, yañal ( красный ), uymaq ( соотвеетствовать ), urmaq ( увеличить род ), tınğı ( страсть ) Ünvan: AZ1010. Bakı-10, Zərifə Əliyeva küç., 96. Təhsil Problemləri İnstitutu şöbə müdiri, ped.ü.f.d. haciyev_asif@mail.ru Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev «Türkologiya» jurnalının baş redaktoru, İsmayıl Məmmədli «Türkologiya» jurnalının sahə redaktoru Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi 13.IV VII X.2015

114 T Ü R K O L O G İ Y A M A T E R İ A L L A R V Ə M Ə R U Z Ə L Ə R CHONG JIN OH KORE DEKİ TÜRK VE TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI: AKADEMİK KURUMLAR VE AKADEMİSYENLER İLE BUNLARIN KÜLTÜREL İLİŞKİLERDEKİ KÖPRÜ ROLLERİ Ö z e t. Tarihe göre, Türk halkları ve Koreliler in, Mançurya veya Baykal Gölü nden gelen Altay halklarının soyundan geldiği düşünülmüştür. Sonuç olarak, hem Türk halkları hem Koreliler birçok ortak Altay adet-geleneklerine sahip olmuştur. Türk halkları ve Koreliler bu coğrafi ve kültürel yakınlıkla beraber, sosyal kuruluş ve aile yapısında da derin ortaklığı paylaşırlar. Fakat Kore ve Türkler arasındaki tarihi ve kültürel yakınlığa rağmen, sosyal ve jeopolitik mesafeden dolayı iki halk arasında mevcut anlaşmalar beklentilerin altında kalmaktadır. Son zamanlarda Kore ve Türk devletleri arasında ekonomik ilişkiler hızla gelişmekte, ancak, sosyal ilişkiler ve kültürel değişimi beklentiden düşük gelmektedir. Böylece, bu makale, Türk ülkeler (özellikle, Türkiye, Azerbaycan, Özbekistan ve Kazakistan) ve Kore arasındaki sosyal ve kültürel köprü rolü oynayan Kore deki Türkiyat araştırmalarının (Türkoloji) mevcut durumlar ve faaliyetlerinden bahsetmektedir. Kore üniversiteleri ve özel kurumlar tarafından Türk, Orta Asya ve Kafkasya araştırmaları ile ilgili bir çok eğitim ve araştırma merkezleri kurulmuştur. Bu enstitüler ve bilim adamları çeşitli bilimsel araştırma ve kültürel etkinlikler gerçekleştirmektedir. Böylece, makale, bu enstitülerin Kore ve Türk ülkeleri arasında özel ve kamu sektöründe karşılıklı anlayış ve işbirliğinde nasıl katkıda bulunduğunu göstermeye çalışacaktır. Böylelikle, bu makale, Kore ve Türk toplumları arasında daha harmonik kültürel ilişkilerin oluşturulmasının kaynağını inceleyecek, nihayetinde ekonomik ve siyasi ilişkileri genişletilecektir. Anahtar sözler: Kore, Türk, Türkiyat Araştırmaları, akademisyen 8 «Türkologiya», 3

115 114 CHONG JIN OH Türki halkların ve Koreliler in tarihsel olarak Mançurya ya da Baykal Gölü nden gelen Altay halklarının soyundan olduğuna inanılmaktadır. Bunun sonucu olarak hem Koreliler, hem de Türki halklar çok sayıda Altay gelenek ve göreneklerini paylaşmaktadır. Koreliler ve Türki halklar, coğrafi ve kültürel yakınlıklarına ek olarak sosyal düzen ve aile yapısı konusunda da çok sayıda ortak değere sahiptir. Tüm bu tarihsel ve kültürel yakınlığın aksine, iki halk arasında günümüzde beklenenden daha az uyuşma bulunmaktadır yılında gerçekleşen Kore Savaşı ndan sonra Kore toplumunda Türkiye de yaşayan Türkler e yönelik bir bilinç oluşmuştur. Tüm bu yakın siyasal ve askeri ilişkilerin sonucu olarak, Kore deki Türk araştırmaları üniversite seviyesinde Türk Araştırmaları bölümlerinin kurulmasını doğurmuştur. Sovyetler Birliği nin dağılmasının ardından, iktisadi menfaatlerle ilgili olarak Kore de Orta Asya ve Kafkas bölgesine ilgi artmıştır den bu yana yaşanan siyasal ve iktisadi değişim, ilgi artışına ve Kore deki Türkiyat araştırmalarının gelişimine ivme kazandırmıştır. Kore deki Türkiyat, Orta Asya ve Kafkas araştırmaları üzerine çalışmalar yürüten eğitim ve araştırma merkezlerinin çoğu üniversiteler ve özel gruplar tarafından kurulmuştur. Bu merkezler çok sayıda bilimsel çalışma üretmeye ve kültürel etkinlikler düzenlemeye başlamıştır. Bu bağlamda bu bildiri Kore deki Türkiyat araştırmalarının şu anki eğilimini ve bu araştırmaların Kore ile Türki cumhuriyetler (temel olarak Türkiye, Azerbaycan, Özbekistan ve Kazakistan) ile sosyal ve kültürel bir köprü kurma amaçlı çalışmalarını incemeleyi amaçlamaktadır. Bu bildiri ile bu kuruluşların Kore ve Türki cumhuriyetler arasında kamu sektörü ve özel sektördeki karşılıklı uyuşma ve işbirliğini göstermek hedeflenmektedir. Bildiride bu yolla Kore halkı ve Türki halklar arasındaki uyumlu kültürel ilişkilerin kökenini ve iktisadi ve siyasal alanda başka türlü ilişkilerin nasıl geliştirilebileceğini bulmaya çalışılmıştır. Daha önce bahsedildiği gibi, yeni kurulan Orta Asya devletlerindeki iktisadi potansiyel ve değerin Kore de ilgi görmesiyle Türkiyat, Orta Asya ve Kafkas araştırmaları üzerine çalışan çok sayıda eğitim ve araştırma merkezi kurulmuştur. Her ne kadar bu alanlarda çalışan çoğu kurum 1990 lar sonrasında kurulmuş olsa da, Türkiye üzerine akademik ilgi ve araştırmalar, 1973 te Hankuk Yabancı Diller Üniversitesi nin (Hankuk University of Foreign Studies) kuruluşuyla gelişmeye başlamıştır. O dönemde Türkiye, Koreyle diplomatik ilişkilere sahip olan tek bağımsız devlet konumundaydı. Benzeri sebeplerden dolayı, Soğuk Savaş ve Kore halkındaki komünizm karşıtı koşullar Kore nin Sovyetler Birliği bünyesindeki Türki cumhuriyetleri gözardı etmesine yol açmıştır. Kore'deki uluslararası çalışmalar alanındaki diğer akademisyenlerin aksine Türk araştırmaları üzerine çalışan Koreli akademisyenlerin hepsi yüksek lisans dereceleri (Ph.D, M.A.) Türk üniversitelerindendir. Kore'nin iktisadi koşulları ve diğer bölgesel araştırmalar dikkate alındığında Türk Araştırmaları istisnai

116 KORE DEKİ TÜRK VE TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI: AKADEMİK KURUMLAR bir avantaja sahiptir. Kore'nin o dönemki iktisadi durumu sebebiyle çok az sayıda akademisyen üzerine çalıştıkları ülkede eğitim görme ve o ülkeyi tanıma fırsatına erişebilmiştir. Buna karşın Hankuk Yabancı Diller Üniversitesi Türk Araştırmaları Bölümü nün kurucu üyelerinin tamamı doktora derecelerini Türkiye'de kazanmışlardır. Bu alanda çalışan tüm öncü akademisyenlerin üzerine çalıştıkları ülkenin bölgesel koşulları ve toplumu hakkında bilgi sahibi olması Kore'deki Türk ve Türkiyat Araştırmaları için oldukça büyük bir avantajdır. Bu durum Kore'de Türkiyat araştırmalarının ilerlemesine çok büyük katkılar sağlamıştır. Bu katkılar Türk hükümetinin desteği ve ilgisi sayesinde mümkün olabilmiştir. Kore Savaşı'na katılan ülkelerden biri olan Türkiye, bu sebeple Kore'ye büyük bir ilgi duymaktadır. Türkiye ve Kore arasındaki yakın ilişkiler, yetenekli Koreli gençlerin Türkiye'de eğitimlerini geliştirmelerine olanak tanımıştır. Tablo 1. Kore'deki Türkiyat Araştırmaları ile İlgili Bölümler Kuruluş Yılı Bölüm Adı Türk Araştırmaları Bölümü Türk-Azeri Araştırmaları Bölümü Orta Asya Araştırmaları Bölümü Türkiye ve Orta Asya Araştırmaları Bölümü Üniversite Adı Hankuk Yabancı Diller Üniversitesi Hankuk Yabancı Diller Üniversitesi Pusan Yabancı Diller Üniversitesi Araştırma Alanı Türkiye Azerbaycan Kazakistan Özbekistan Türkiye Kazakistan Özbekistan Öğrenci Sayısı Mezun Sayısı Kazakistan Araştırmaları Bölümü Kangnam Üniversitesi Kazakistan 10 Tahmini 3 Tablo 1'den de görülebileceği üzere, Hankuk Yabancı Diller Üniversitesi nin (HUFS) bölümleri dışındaki Türkiyatla ilgili bölümler 1995 yılından sonra kurulmuştur. HUFS Türk Araştırmaları Bölümü nün bir diğer özelliği ise 2008 yılında Azerbaycan Araştırmaları Bölümü nün kurulmasıyla çalışma alanına Azerbaycan'ı da eklemiş olmasıdır. 2008'de kurulan Türk-Azeri Araştırmaları Bölümü, Asya genelinde Azerbaycan özelinde çalışan ilk bölüm olma niteliğini taşımaktadır. Bölümün amacı, Azerbaycan'ı bağımsız bir Türki cumhuriyet olarak Kore toplumuna tanıtmaktır. Kore toplumundaki yaygın görüş Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan gibi Türki cumhuriyetleri birbirleriyle bağı olmayan ayrı birer devlet 8*

117 116 CHONG JIN OH olarak algılamak yönündedir. Bu halkların temelindeki Türki kökeni bilmeyen Koreliler bu devletleri Rusyayla bağlantılı eski Sovyet devletleri olarak görmekteydi. Fakat 2008'de bölümün kurulmasıyla çok sayıda girişimci ile kamu sektörü Azerbaycan'ı Türki cumhuriyetlerden biri olarak görmeye başladılar. Bölümün kurulduğu yıl olan 2008'den beri Üniversite, kamu sektörü ve özel sektörde çalışan Koreliler için resmi Azerice sınavı düzenlemektedir. Pusan Yabancı Diller Üniversitesi (PUFS) Türkiye ve Orta Asya Çalışmaları Bölümü 1995'te, HUFS Orta Asya Araştırmaları Bölümü ise 2004'te kurulmuştur. HUFS Türk-Azeri Araştırmaları Bölümü gibi tüm bu bölümlerin akademik kadroları Türk Araştırmaları alanında lisanslarını tamamlamışlardır. Bu akademisyenler lisans sonrasında doktora derecelerini Kazakistan, Özbekistan ve Türkiye'de kazanmışlardır. Bu bağlamda HUFS Türk Araştırmaları Bölümü Kore'de Türkiyat araştırmalarının yaygınlaştırılmasında önemli bir temel görevi görmüştür. Kangnam Üniversitesi Kazakistan Araştırmaları Bölümü ise Kore Araştırmaları alanında çalışan ve 1990'ların başlarında Kazakistan'da misafir öğretim üyesi olarak bulunmuş akademisyenler tarafından kurulmuştur. Mezun sayılarıyla ilgili olarak, Türk Araştırmaları Bölümü 1974'te kurulduğundan beri en büyük orana sahiptir. Bölüm, Kore toplumunun çeşitli kesimlerinden 750 mezun vermiştir. Bölüm mezunları temel olarak çeşitli şirketlerin dış ticaret ve pazarlama departmanlarında görev almaktaydılar. Kamu sektöründe yer alanlar ise dış ilişkiler departmanlarında ya da Dışişleri Bakanlığı ve Milli İstihbarat Teşkilatı nda görev almaktaydılar. Kore ihracat odaklı bir ülke olduğu için, hem özel sektörde, hem de kamu sektöründe dış ilişkiler konusunda uzman çalışana ihtiyaç duyulmaktaydı. Benzeri bir eğilim HUFS Orta Asya Bölümü ve PUFS Türkiye ve Orta Asya Çalışmaları Bölümü gibi diğer Türkiyatla ilgili bölümlerde de görülmüştür. Türkiyat Araştırmaları ile İlgili Bölüm Mezunlarının Toplumsal Aktiviteleri P