Dezenfeksiyon, sterilizasyon ve at klar n uygun

Transkript

1 Hastane nfeksiyonlar Dergisi 1997; 1: Hastane İnfeksiyonları Dr. Sevtap ARIKAN* * Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi Klinik Mikrobiyoloji ve Mikrobiyoloji Anabilim Dal, Ankara. Dezenfeksiyon, sterilizasyon ve at klar n uygun koflullarda imha edilmesi hastane infeksiyonlar n n önlenmesinde büyük önem tafl - maktad r. Yaklafl k 25 y l kadar önce hasta bak - m için kullan lan araç ve aletlerin dezenfeksiyon ve sterilizasyonu için Spaulding taraf ndan önerilen uygulama flemas, halen geçerlili ini korumakta ve infeksiyon kontrol komiteleri taraf ndan baflar yla kullan lmaktad r. Bu ifllemlerin do ru uygulanabilmesi için ilk basamak konu ile ilgili baz tan mlar n iyi bilinmesidir (1,2). Sterilizasyon: Cans z maddeler üzerinde bulunan mikroorganizmalar n, sporlar dahil tüm yaflam flekillerinin öldürülmesi ifllemidir. Bu ifllem, fiziksel veya kimyasal yollarla gerçeklefltirilir. Dezenfeksiyon: Cans z maddeler üzerinde bulunan patojen mikroorganizmalar n yok edilmesi ifllemidir. Bu ifllem, bakteri sporlar na etkisizdir. Dezenfeksiyon için fiziksel veya kimyasal yöntemler kullan l r. Dezenfeksiyon iflleminin baflar l olup olmamas nda çok say da faktör rol oynar: Maddenin ifllem öncesinde temizlenmesi, mikrobiyal kontaminasyonun türü ve miktar, s cakl k, ph, dezenfeksiyon için kullan lan kimyasal n konsantrasyonu ve ifllemin süresi gibi. Sterilizasyon ve dezenfeksiyon aras ndaki tek fark dezenfeksiyonun sporlar üzerinde etkisiz olmas gibi gözükse de asl nda olay biraz daha karmafl kt r. Örne in, dezenfeksiyon amac yla kullan lan ve yüksek düzeyde dezenfeksiyon sa layan baz maddeler uzun süre uyguland klar nda sporlar da öldürebilir. Dezenfektan: Cans z maddelerdeki patojen mikroorganizmalar n üremelerini durdurmak ya da öldürmek amac yla kullan lan kimyasal maddelerdir. deal bir dezenfektanda bulunmas gereken özellikler flunlard r. a. Nötral ph da suda çözünebilen bir ajan olmal d r. b. Renksiz ve kokusuz olmal d r. c. Stabil olmal, herhangi bir ph da aktif olabilmelidir. d. Tüm mikroorganizmalar üzerinde h zl ve öldürücü etki sa layabilmelidir. e. Toksik olmamal d r. f. Uygulanaca eflyalara zarar vermemelidir. g. Ortamda bulunan organik maddeler aktivitesini etkilememelidir. h. Ucuz ve kullan m kolay olmal d r. Bir dezenfektan maddenin etkin olabilmesi için en önemli koflullar, kullan lmas gereken yo- unlu un ve etki süresinin iyi bilinmesidir. Ayr - ca, bu maddelerin suland r lm fl halde çok uzun süre bekletildi inde etkinli inin azalaca da unutulmamal d r. Dezenfektanlar n temizlik 61

2 Ar kan S. amac yla kullan lmas, direnç geliflimi ve yüksek maliyet sorunlar n beraberinde getirir. Dezenfektanlar etkin olduklar mikroorganizma türlerine göre yüksek, orta ya da düflük düzeyde dezenfeksiyon sa larlar. EPA (Environmental Protection Agency) ürün s n flanmas ve bu ürünlerin CDC (Centers for Disease Control) taraf ndan belirlenen dezenfeksiyon düzeyi Tablo 1 de özetlenmifltir (5,7). Germisid: Özellikle patojen mikroorganizmalar yok eden maddelere verilen genel isimdir. Dezenfektan ile aras ndaki fark, germisidlerin hem canl doku hem de cans z maddelere uygulanabilir olmas d r. Germisidlere en duyarl mikroorganizma grubu bakterilerdir. Bunu s ras yla, lipid içeren ya da orta büyüklükteki virüsler, mantarlar, lipid içermeyen veya küçük virüsler, mikobakteri türleri ve bakteri sporlar izler. Sid eki önüne getirilen mikroorganizma türü, maddenin etkili oldu u mikroorganizmay tan mlar: Bakterisid, fungisid, virüsid, ve tüberkülosid gibi. Bir germisidin aktivitesini etkileyen bafll ca faktörler flunlard r (6). a. Mikroorganizma say s ve lokalizasyonu, b. Mikroorganizman n o germiside karfl do- al direnç durumu, c. Germisidin konsantrasyonu ve potensi, d. Germisidin uygulama süresi, e. Fiziksel ve kimyasal faktörler: S cakl k, ph, relatif nem, suyun sertli i, f. Serum, kan, püy gibi organik maddelerin varl, g. Mikroorganizman n mikroçevre koflullar : Ekstrasellüler materyal, biyofilm ve hücreler... Antiseptik: Canl dokularda bulunan patojen mikroorganizmalar n üremelerini durduran ya da onlar yok eden kimyasal maddelerdir. Bu ajanlar n dokuya uygulan yor olmalar nedeniyle, a. Cilt üzerinde irritan etki yapmayan, b. Hücrelere toksik olmayan, c. Do al savunma mekanizmalar n etkilemeyen, d. Kan, serum, püy ve benzeri organik maddelerin varl nda etkisini kaybetmeyen özellikte olmalar gerekir (6,8). Temizleme: Cisimler üzerinde bulunan toprak ve organik madde gibi yabanc materyallerin uzaklaflt r lmas ifllemidir. Bu amaçla su ile birlikte deterjan veya enzimatik ürünler kullan l r. Y - kamay kurutma ifllemi izlemelidir; bunun nedeni kurulu un birçok mikroorganizman n üremesini önlemesidir. Temizleme ifllemi, sterilizasyon ve dezenfeksiyon öncesi mutlaka uygulanmal - d r. Dekontaminasyon: Cans z maddelerden patojen mikroorganizmalar n uzaklaflt r lmas ifllemidir. STER L ZASYON ve DEZENFEKS YON YÖNTEMLER I. Is A. Nemli s a. Kaynatma: Ulafl lan s cakl n nisbeten düflük olmas nedeniyle sporlar üzerinde etkisizdir ve sterilizasyondan çok bir dezenfeksiyon ifllemidir. Tablo 1. Dezenfeksiyon Düzeyine Göre Öldürülen ve Canl Kalabilen Mikroorganizmalar. Dezenfeksiyon Düzeyi Öldürülen Canl kalabilen Yüksek* (gluteraldehit, Hemen bütün mikroorganizmalar Bakteri sporlar, klordioksit, perasetik asit) yavafl virüsler (?) Orta (fenol, iyodofor, klor) Vejetatif bakteriler, M. tuberculosis, Bakteri sporlar, M. aviumintracellulare, virüs ve mantarlar n ço u yavafl virüsler Düflük (kuarterner Vejetatif bakteriler, baz virüs ve Bakteri sporlar, M. tuberculosis, amonyum bileflikleri, mantarlar Hepatit B virüsü, fenol) yavafl virüsler *: Uzun süreli uygulamada sterilizasyon sa layabilirler. 62 Hastane nfeksiyonlar Dergisi 1997; 1: 2

3 Ar kan S. b. Bas nçl su buhar : Sterilizasyon yöntemleri içinde en çok kullan lan ve en güvenilir olan yöntemlerden biridir. Bu nedenle, s ya ve neme duyarl olmayan tüm araç ve maddeler için önerilen metoddur. Etkisi, mikroorganizmalar n enzim ve yap sal proteinlerinin denatürasyonu esas na dayan r. Bas nçl su buhar ile sterilizasyon için otoklav kullan l r. fllem s ras nda önemli olan dört parametre buhar, bas nç, s cakl k ve zamand r. 121 C de 30 dakika süreyle otoklavlama ifllemi mikroorganizmalar n öldürülmesi için genellikle yeterlidir. Bu yöntem, mikrobiyolojik besiyerleri ve baz cerrahi aletlerin siterilizasyonu için uygundur. Bas nçl su buhar ile sterilizasyon iflleminin denetlenmesinde Bacillus stearothermophilus sporlar kullan l r. c. Pastörizasyon: Amac n patojen bakterilerin öldürülmesi oldu u bu ifllem bir sterilizasyon yöntemi de ildir. Bakteri sporlar na etkisizdir. Pastörizasyon için önerilen süre ve s cakl k 30 dakika ve 77 C dir. Anestezi aletlerinin dezenfeksiyonu için kimyasal dezenfektanlara alternatif olarak kullan labilece ini savunan araflt r c lar olmakla birlikte baz çal flmalarda pastörizasyon iflleminin bu amaçla kullan m n n baflar s z oldu- u bildirilmifltir. d. Tindalizasyon: Is ya duyarl baz s v ve yar kat materyallerin fraksiyonel sterilizasyonu için kullan lan bir yöntemdir. fllem 3 ard fl k günde gerçeklefltirilerek mikroorganizman n hem vejetatif flekillerinin hem de sporlar n n yok edilmesi amaçlan r. B. Kuru s a. Kuru hava: Nemli s ya duyarl ya da nemli s y geçirmeyen materyaller için tercih edilmesi gereken bir sterilizasyon ifllemidir. Koroziv etkisinin olmamas gibi bir avantaj olmakla birlikte s n n penetrasyon h z n n yavafl olmas nedeniyle zaman al c bir ifllemdir. Bu amaçla en çok Pasteur f r n ndan yararlan l r ve 170 C de 60 dakika 160 C de 120 dakika veya 150 C de 150 dakikada sterilizasyon gerçeklefltirilir. Bakterisidal etkisinin hücre yap lar n n oksidasyonu yoluyla gerçekleflti i düflünülmektedir. Kuru s, çeflitli tozlar ve metal aletlerin sterilizasyonu için kullan l r. Sterilizasyonun denetlenmesi, kuru s ya B. stearothermophilus dan daha dirençli olmas nedeniyle B. subtilis sporlar kullan larak yap - l r. b. Alevden geçirme: Daha çok öze ve benzeri laboratuvar aletlerinin sterilizasyonu amac yla kullan l r. II. Radyasyon Bu amaçla iyonize fl nlar ve ultraviyole (UV) fl nlar ndan yararlan l r. Gama fl nlar düflük s - cakl kta sterilizasyon sa lar ve daha çok küçük hacimli ve çok say da kullan lan t bbi malzemeler (enjektör, katater, eldiven,...) için uygundur. Etkisi, DNA n n yap s n bozan serbest radikaller yoluyla olur. Yüksek dozda uyguland nda sporisidal etkisi de vard r. UV fl nlar, düflük enerjili ve penetrasyon kapasitesi düflük olan fl nlard r. Daha çok damlac k yoluyla bulaflan infeksiyonlar n kontrolü amac yla, hastane servisleri ve ameliyathane gibi kapal ortamlar n dezenfeksiyonu için kullan labilir. III. Filtrasyon Is ya duyarl olmalar nedeniyle baflka yöntemlerin kullan ld s v lar n bakterilerden ar nd r lmalar için uygulanan bir yöntemdir. Membran por çap n n küçük ve standart olmas (örn µm) gerekir. Ancak, az miktarda da olsa bakteri ve ayr ca virüsler filtreden geçebilir. Bu nedenle baz araflt r c lar, filtrasyon iflleminin ger- Tablo 2. Antimikrobiyal Etkili Kimyasal Maddelerin Etki Mekanizmalar. MEKAN ZMA Hücre membran nda harabiyet Protein denatürasyonu Protein ve nükleik asitlerin fonksiyonel gruplar nda modifikasyon DEZENFEKTAN GRUBU Yüzeye etkili dezenfektanlar (deterjanlar), fenol birleflikleri, alkoller Asit, alkali, alkol, aseton, organik solventler A r metaller, oksitleyici ajanlar (iyot ve klor birleflikleri, hidrojen peroksit), boyalar (trifenil metan ve akridin), alkilleyici ajanlar (formaldehit, gluteraldehit, etilen oksit) Hastane nfeksiyonlar Dergisi 1997; 1: 2 63

4 Ar kan S. çek bir sterilizasyon olup olmad na kuflku ile bakmaktad r. IV. Antimikrobiyal kimyasal ajanlar Bu amaçla kullan lan kimyasal maddeler etki mekanizmalar na göre 3 grupta incelenebilirler (Tablo 2). Hastanelerde s k kullan lan dezenfektan ve sterilizan maddeler A. Alkoller Bu amaçla etil alkol ve isopropil alkol kullan - l r. H zl bir bakterisidal etkinin yan s ra, tüberkülosidal, fungisidal ve virüsidal (özellikle lipid içeren virüslere) etkisi de vard r, ancak sporlar üzerinde etkisizdir. Absolü etil alkolün bakterisidal etkisi, alkol ve su kar fl m ndan daha azd r; bunun nedeni su varl nda protein denatürasyonunun daha çabuk olmas d r. Alkollerin cerrahi ve t bbi materyallerin dezenfeksiyonunda kullan m önerilmez. Bunun nedeni sporisidal etkilerinin olmay fl ve proteinden zengin materyallere penetrasyon kabiliyetlerin yoklu udur. Termometre, fiberoptik endoskop gibi araçlar n, ayr ca steteskop, ventilatör ve benzeri aletlerin d fl yüzeylerinin dezenfeksiyonunda etkilidirler. Çabuk buharlaflmalar nedeniyle yeterli süre dezenfeksiyon sa lamak için iliflkin aletler alkol içine bat r larak beklenmelidir. %70 lik etil alkol servis arabalar ve çal flma masalar n n, %60 l k isopropil alkol ise derinin dezenfeksiyonunda (klorheksidin ile birlikte veya tek bafl na) baflar yla kullan lmaktad r (1,11,12). B. Aldehitler a. Glutaraldehit: Yüksek düzeyde sterilizasyon sa layan bir kimyasal ajand r. Alkali ph da sporisidal aktivetisi de vard r. Hastanelerde glutaraldehit solüsyonlar n n yayg n olarak kullan - yor olmas n n nedeni, etkin ber dezenfektan olmas n n yan s ra organik maddelerin varl nda da aktivitesini koruyabilmesi, termometre endoskopi ve solunum cihazlar gibi aletlere zarar vermeden dezenfeksiyon sa l yor olmas d r. Glutaraldehitin %2 lik solüsyonu (ph: ) ve jetatif bakterileri 2 dakikadan az, mantar ve virüsleri ise 10 dakikadan az bir sürede öldürür. Bu süre M. tuberculosis için 20 dakika, bakteri sporlar için ise 3 saattir. Haz rlanan glutaraldehit solüsyonlar n n konsantrasyonunun günler içerisinde h zla düfltü ü unutulmamal d r (1,13). b. Formaldehit: Dezenfeksiyon ve sterilizasyon amac yla, hem gaz hem de s v fleklinde kullan l r. Formalin, %37 oran nda formaldehit içeren suda çözünmüfl halidir; bakterisidal, fungisidal, virüsidal, sporosidal ve tüberkülosidal etki gösterir. Sporosidal etkisi glutaraldehite oranla daha yavaflt r. Hedeflenen mikroorganizman n türüne göre %2-8 lik konsantrasyonlar etkili bulunmufltur. Potansiyel karsinojen ve irritan etkisi nedeniyle hastanelerde kullan m k s tl d r. Ayr - ca, dokular n saklanmas nda, viral afl lar n haz rlanmas nda ve disposabl hemodializ cihazlar - n n dezenfeksiyonunda kullan lmaktad r. Gaz halindeki formaldehit, oda ve binalar n dekontaminasyonu için uygulanabilir (1,9). C. yot türevleri yot solüsyonlar (potasyum iyodür), deri ve doku antisepti i olarak uzun y llard r kullan lmaktad r. yodoforlar, iyodun çözücü bir ajan yada tafl y c bir molekül ile birlefltirilmesi sonucu elde edilen kompleks bilefliklerdir. Bu bileflikler, iyot benzeri germisidal aktivite göstermelerinin yan s ra daha az toksik ve irritand rlar. yodoforlar n suland r lm fl flekli, iyot sal n m n n daha fazla olmas nedeniyle daha etkindir. yot ve polyvinylpyrolidon bilefli i olan polvidon iyodür, en s k kullan lan iyodofordur; bakterisidal, tüberkülosidal, virüsidal ve fungisidal etki gösterir. Kan kültürü flifleleri ile termometre ve endoskop gibi t bbi cihazlar n dezenfeksiyonunda ve deri antisepti i olarak kullan l r (1). D. Klor bileflikleri Klor, sodyum hipoklorit, organik ve inorganik kloraminler bu gurupta yer al r. Sodyum hipoklorit s v, kalsiyum hipoklorit ve sodyum dikloroizosyanürat ise kat faz nda klor dezenfektanlar - d r. Bu dezenfektanlar n genifl bir antimikrobiyal spektrumlar olmas na karfl n korroziv etkileri ve organik madde varl nda inaktive olmalar kullan mlar n k s tlamaktad r. Mikrobisidal aktiviteleri, HOCI bilefli inin oksidan etkisine ba l d r ve bu etki asit ve nötral ph da en yüksektir. Klor dioksit ve kloramin bilefliklerinin bakterisidal etkileri hipokloritlere oranla daha uzun sürelidir. Sodyum dikloroizosyanürat tabletleri ise hipokloritlere oranla daha yüksek mirobisidal aktivite gösterir ve daha dayan kl d r. Çamafl r suyu, %5.25 oran nda sodyum hipoklorit ( ppm klor) içerir. Vejetatif bakterileri 5 ppm den düflük serbest klor konsantrasyonunda ölürken, M. tuberculosis için yaklafl k 1000 ppm gibi yüksek konsantrasyonlar gerekir (1,14). 64 Hastane nfeksiyonlar Dergisi 1997; 1: 2

5 Ar kan S. Klor, sular n dezenfeksiyonunda yayg n olarak kullan lmaktad r. Bunun d fl nda klor bileflikleri, hastanelerde çevresel elemanlar n dekontaminasyonunda ve kan vb. vücut s v lar ile kantomine yüzeylerin dezenfeksiyonunda tercih edilen ajanlard r (1,15). E. Fenoller Dezenfektan olarak kullan mlar çok yayg n olmamakla birlikte, germisidal ajanlar n aktivitelerinin tayininde standart olarak al nmalar nedeniyle de er tafl rlar. Hastanelerde dezenfektan olarak en s k kullan lan fenol türevleri ortofenilfenol ve orto-benzyl-paraklorofenoldür. Fenol bileflikleri (%0.4-5 lik) bakterisidal, virüsidal (baz virüsler), fungisidal ve tüberkülosidal etki gösterir. Laboratuvarlarda, ayr ca hastanelerde riskli bölgelerin ve duvarlar n dezenfeksiyonunda, baz t bbi ve cerrahi araçlar n dekontaminasyonunda kullan labilirler. Fenolik deterjanlar n bebeklerde hiperbilirubinemiye yol açabildi i gösterilmifltir; bu nedenle bu bileflikler yenido- an ünitelerinde yer temizli i için uygun konsantrasyonda kullan lmal ve inkübatörlerin dezenfeksiyonu için tercih edilmemelidir (16,17). F. Diguanidler Klorherkzidinin alkol ya da sudaki çözeltileri deri ve mukoz membranlar n dezenfeksiyonunda kullan l r. %70 lik izopropylalkoldeki %5 lik klorhekzidin çözeltisi deri dezenfeksiyonunda kullan lan ajanlardan biridir. G. Kuarterner amonyum bileflikleri Katyonik deterjan özelli i gösteren yüzeye etkili dezenfektanlard r. Alkil dimetil benzyl amonyum klorür, alkil didesil dimetil amonyum klorür ve dialkil dimetil amonyum klorür hastanelerde kullan lan bafll ca kuarterner amonyum bileflikleridir. CDC bu bilefliklerin antiseptik olarak kullan lmalar n önermemektedir. Dezenfektan olarak yer, duvar, mobilya ve benzeri çevre elemanlar için uygulanabilirler. Bakterisidal, fungisidal ve lipofilik virüslere virüsidal etkileri vard r. Fenol bileflikleri ve iyodoforlar gibi bu bilefliklerde de gram negatif bakteriler üreyebilir. Sistopkop ve kardiyak kateter gibi baz t bbi cihazlar n dezenfeksiyonu için kullan lan kontamine kuarterner amonyum bilefliklerinin nozokomiyal infeksiyonlara yol açt bildirilmifltir. Bu bileflikler ayr ca dezenfeksiyon amac yla diguanidlerle birlikte kullan labilirler (1,18,19). H. Etilen oksit Is ya duyarl t bbi cihazlar n sterilizasyonu için kullan lan bu gaz etkin bir kimyasal sterilizand r ancak toksik, mutajenik ve muhtemel karsinojenik etkileri vard r. Bu nedenle yerini alabilecek baflka gaz sterilizasyon yöntem aray fllar sürmektedir: Klor dioksit, perasetik asit ve ozon gibi. Ancak bu yeni yöntemlerin penetrasyon kapasiteleri yeterli olmad ndan etilen oksit halen s kl kla tercih edilmektedir (1,9). 1. Hidrojen peroksit Bakterisidal, virüsidal, fungisidal ve sporosidal etki gösterir. Serbest hidroksil radikalleri oluflturarak DNA, hücre membran lipidleri ve di- er hücre komponentlerine toksik etki yapar. Aerob ve fakültatif anaerob bakterilerde bulunan katalaz enzimi, hidrojen peroksidi su ve oksijene ayr flt rarak bakteriyi korur. Bu nedenle katalaz aktivesinin düzeyi, hidrojen peroksidin konsantrasyonu ve uygulama süresi mikrobisidal aktivite aç s ndan önemlidir. Yara temizli inin yan s ra, hidrofilik yumuflak kontakt lenslerin ve ventilatörlerin sterilizasyonunda %3-6 l k konsantrasyonlar kullan lmaktad r, %6-25 lik konsantrasyonda haz rland nda ise kimyasal sterilizan etki gösterebilmektedir (1,20,21). J. Di er Hidrojen peroksidin buhar faz, ozon, klor dioksit gaz, perasetik asit, buhar ve gaz formaldehit gibi düflük s cakl kta uygulanan baz sterilizasyon teknikleri halen geliflme aflamas nda ve kullan m alanlar s n rl olan baz yöntemlerdir (4,6). Hastanelerde s k kullan lan baz dezenfektanlar n önerilen dilüsyonlar ve antimikrobiyal etki spektumlar Tablo 3 de, raf ömrü, korozif, irritan ve toksik özellikleri ise Tablo 4 te özetlenmifltir (1,6,7). STER L ZASYON ve DEZENFEKS YON YÖN- TEMLER N N SEÇ M Hasta bak m nda kullan lan araç ve aletler, kullan mlar s ras nda tafl d klar infeksiyon riskine göre üç s n fa ayr l rlar. Spaulding taraf ndan önerilen bu s n flama, bugün CDC taraf ndan da kullan lmaktad r. Tablo 5 te bu s n flama ve önerilen temizlik düzeyleri özetlenmifltir. HASTANE ORTAMININ TEM ZL K ve DE- ZENFEKS YONU Ortamda bulunan bakteri say s, hastane in- Hastane nfeksiyonlar Dergisi 1997; 1: 2 65

6 Ar kan S. Tablo 3. S k Kullan lan Dezenfektanlar n Önerilen Dilüsyonlar ve Etki Spektrumlar. Dezenfektan Dilüsyon Dezenfeksiyon Bakteri Lipofilik Hidrofilik M. tbc* Mantar Bakteri Düzeyi virüsler virüsler sporlar sopropil alkol %60-95 Oral Hidrojen peroksit %3-25 Yüksek ± Formaldehit %3-8 Yüksek/orta ± KAB** % Düflük ± - Fenoller %0.4-5 Orta/düflük + + ± + ± - Klor ppm Yüksek/orta ± yodofor ppm Orta ± ± - Gluteraldehit %2 Yüksek * M. tuberculosis, ** Kuarterner amonyum bileflikleri Tablo 4. S k Kullan lan Dezenfektanlar n Baz Özellikleri. Dezenfektan 1 haftadan Korozif etki Rezidü Organik Deriye Göze Solunum Toksik uzun raf ömrü maddelerle irritan irritan yollar na etki inaktivasyon irritan sopropil alkol + ± - + ± Hidrojen peroksit ± Formaldehit KAB Fenoller ± Klor yodofor + ± + + ± Gluteraldehit feksiyonlar n n gelifliminde önem tafl r. Bu say, yap lan ifllemler, insan sirkülasyonu, kifli veya eflya temazlar gibi faktörlere göre de iflir. Özellikle ameliyathane odalar nda havadaki toz ve mikroorganizma say s n düflürmek için önerilen sistem siteril hava ak m sa layan laminar air flow sistemidir. Kuru süpürme hastaneler için uygun bir yöntem de ildir. Benzer flekilde, elektrikli vakum süpürgelerinin kullan m da önerilmemektedir; çünkü toplama torbas mikroorganizmalar n birikti i bölgedir ve günlük olarak de ifltirilmez ya da dezenfekte edilmezse sak nca yarat r. Islak temizlik yöntemlerinden, yerlerin toz kald rmadan paspaslarla silinmesi, deterjan-dezenfektan özelli indeki solüsyonlarla yap lmal ve ifllem sonras paspaslar ve yak - ma kovalar iyice çalkalanarak bu solüsyonlar içerisinde bekletilmelidir. Mutfak yüzeyleri noniyonik deterjanlarla silinmeli, lavobalar klorlu bir sürtme tozu ile temizlendikten sonra bol s - cak su ile y kanmal d r. Tuvaletlerin temizli i için yine klorlu sürtme tozu ve f rça kullan lmal, oturma alanlar dezenfektanlarla silinmelidir (4). AMEL YATHANELERDE TEM ZL K ve DE- ZENFEKS YON Postoperatif infeksiyonlar n geliflimi için önem tafl malar nedeniyle ameliyathaneler, temizlik ve dezenfeksiyon aç s ndan hastanelerin en çok özen gösterilmesi gereken üniteleridir. Bu amaçla, tüm personelin bu konuda e itilmesi, temizlik ve dezenfeksiyon ifllemlerinin sürekli uygulanmas ve denetlenmesi gerekir. Ventilasyon, ameliyathaneler için önem tafl yan bir di- er konudur. Hava, özel filtrelerden içeriye verilmeli, her saatte yaklafl k %25 hava de iflimi sa - 66 Hastane nfeksiyonlar Dergisi 1997; 1: 2

7 Ar kan S. Tablo 5. Hasta Bak m nda Kullan lan Araç ve Gereçlerin Tafl d nfeksiyon Riskine Göre S n fland r lmas ve Gerekli Temizlik Düzeyleri. S n flama Örnek Sterilizasyon/Dezenfeksiyon yöntemi Kritik Steril doku, vücut boflluklar ve Is veya kimyasal sterilizanlar (Kimyasal (Yüksek vücut s v lar na temas eden sterilizanlar kullan lm flsa, ifllem sonras steril infeksiyon riski) araçlar. Cerrahi aletler, kateter su ile durulama ve steril olarak kurutma enjektör i neler, laparoskop, gerekir). artroskop... Yar Kritik Mukoz membran ve intakt Is, yüksek düzeyde dezenfeksiyon (düflük olmayan deri ile temas eden konsantrasyon, k sa süre) veya orta düzeyde araçlar. Endoskop, termometre, dezenfeksiyon laringoskop, vajinal spekulum, anestezi ve solunum aletleri (Bakteri sporlar d fl nda tüm mikroorganizmalar n öldürülmesi amaçlan r). Kritik olmayan ntakt deri ile temas eden araçlar Temizleme, kurulama veya düflük düzeyde (Düflük riskli veya hastadan uzak çevresel dezenfeksiyon veya minimal elemanlar. Stetoskop, EKG riskli) elektrotlar, yatak kenarlar, kilitler, duvarlar, döflemeler, çarflaflar, yemek kaplar... Tablo 6. Dezenfektanlar n Kullan m Alanlar na Göre Seçimi. Dezenfektan Fenoller Sodyum hipoklorit Peroksijen bileflikleri Diguanidler KAB yot bileflikleri Etil/ zopropil alkol Gluteraldehit Kullan m alan Çevresel elemanlar Çevresel elemanlar Çevresel elemanlar Deri Deri, aletler Deri Deri, aletler Aletler lanmal d r. Ameliyathanelerde temizlik günlük, ameliyat aralar nda ve haftal k olmak üzere belli protokoller dahilinde yap lmal d r (4). a. Günlük temizlik: Tüm tafl nabilir eflyalar ve tekerlekli araçlar d flar ç kar lmal, yerler slak paspasla ve düflük düzeyde etkili dezenfektanlarla silinmelidir. Yüzeyler, hasta materyali ile kontamine olmuflsa orta düzeyde etkili dezenfektanlar tercih edilmelidir. Tekerlekli araçlar n tekerlek aralar toz ve yabanc cisimlerden ar nd r lmal, lambalar, d flar al nm fl tüm eflyalar, çöp kovalar ve paspaslar su ve dezenfektanlarla temizlenmelidir. b. Ameliyat aralar nda temizlik: Yerler, organik materyalle kontamine olmuflsa s cak deterjanl suyla silinmeli ve dezenfekte edilmelidir. Ameliyat masas silinmeli, organik madde ile temas etmiflse dezenfektan uygulanmal d r. Kullan lan aletler temizlenip dezenfekte edelimeli, havlu, eldiven, gömlek gibi malzemeler hemen çamafl rhaneye gönderilmelidir. Bütün bu ifllemler tamamlanmadan bir sonraki hasta içeri al nmamal d r. c. Haftal k temizlik: Tafl nabilir eflyalar, yerler, koridor ve duvarlar, malzeme sa lanan tüm üniteler, ameliyathanenin girifli, kirli malzemelerin tafl nd alanlar ve depolar temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Hastane nfeksiyonlar Dergisi 1997; 1: 2 67

8 Ar kan S. Sonuç olarak, hastane ortam n n, hasta bak - m ve tedavisi için kullan lan araç ve gereçlerin uygun koflullarda temizlenmesi, dezenfekte ve sterilize edilmesi için konu ile ilgili temel ilkelerin bilinmesi ve do ru uygulanmas gerekmektedir. Bu konudaki yaklafl mar, hastane infeksiyonu riskini azaltmak aç s ndan büyük önem tafl - maktad r. KAYNAKLAR 1. Rutala WA. Disinfection, sterilization, and waste disposal. In: Wenzel RP (ed). Prevention and control of nosocomial infections. Second edition. Baltimore: Williams and Wilkins 1993; Simmons BP. Guideline for hospital enviromental control. Am J Infect Control 1983;11: Saniç A. Sterilizasyon ve dezenfeksiyon ilkeleri. Klimik Dergisi 1994;7: Öztürk S. Temizlik, dezenfeksiyon, sterilizasyon, dezenfektan ve antiseptikler. Hastane nfeksiyonlar Genel Prensipler. Ankara Numune Hastanesi Mezuniyet Sonras E itim Kurslar III. Ankara Coates D, Hutchinson DN. How to produce a hospital disinfection policy. J Hospital Infect 1994;26: Rutala WA. Selection and use of disinfectants in health care. In: Mayhall CG (ed). Hospital Epidemiology and Infection Control. Baltimore: Williams and Wilkins 1996: Hastane nfeksiyon Kontrol El Kitab. Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi ç Hastal klar Anabilim Dal nfeksiyon Hastal klar Ünitesi. Ankara 1994: Molinari JA, Gleason MJ, Collone JA, Barrett ED. Comparison of dental surface disinfectants. Gen Dent 1987; May-June Keene JH. Sterilization and pasteurization. In: Mayhall CG (ed). Hospital Epidemiology and Infection Control. Baltimore: Williams and Wilkins 1996: Sterilization and Disinfection. In: Joklik WK, Willett HP, Amos DB, Wilfert CM (eds). Zinsser Microbiology. Nineteenth edition, USA: Appleton and Lange, 1988: Kurtz JB, Lee TW, Persons AJ. The action of alcohols on rotavirus, astrovirus and enteroviris. J Hosp Infect 1980;1: Babb JR, Bradly CR, Deverill CEA, Ayliffe GAJ, Melikian V. Recent advances in the cleaning and disinfection of fibrescopes. J Hosp Infect 1981;2: Pepper RE. Comparison of the activities and stabilities of alkaline gluteraldehyde sterilizing solutions. Infect Control 1980;1: Coates D. Comparison of sodium hypochlorite and sodium dichloroisocyanurate disinfectants: Neutralization by serum. J Hosp Infect 1988;11: Garner JS, Simmons BP. Guideline for isolation precautions in hospitals. Infect Control 1983;4: Hegna IK. A comparative investigation of the bactericidal and fungicidal effects of three phenolic disinfectants. J Appl Bact 1977;43: Wysowski DK, Flynt JW, Goldfield M, Altman R, Davis AT. Epidemic neonatal hyperbiluribinemia and use of a phenolic disinfectant detergent. Pediatrics 1978;61: Sattar SA, Springthorpe VS. Survival and disinfectant inactivation of the human immunodeficiency virus: A critical review. Rew Infect Dis 1991;13: Dixon RE, Kaslow RA, Mackel DC, Fulkerson CC, Mallison GF. Aqueous quaternary ammonium antiseptics and disifectants. Use and misuse. JAMA 1976;236: Schaeffer AJ, Jones JM, Amundsen SK. Bactericidal effect of hydrogen peroxide on urinary tract pathogens. Appl Environ Microbiol 1980;40: Kilvington S. Anthony Y, Davies JG, Meakin BJ. Effect of contact lens disinfectants against Acanthamoeba cysts. Rev Infect Dis 1991;13: YAZIfiMA ADRES : Yrd. Doç. Dr. Sevtap ARIKAN Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi Klinik Mikrobiyoloji ve Mikrobiyoloji Anabilim Dal Hacettepe - ANKARA 68 Hastane nfeksiyonlar Dergisi 1997; 1: 2