Hayvan deneylerinde araflt rmac sorumlulu u ve deney hayvan n n haklar

Transkript

1 DERLEME Hacettepe T p Dergisi 2006; 37:1-5 Hayvan deneylerinde araflt rmac sorumlulu u ve deney hayvan n n haklar Nüket Örnek Büken 1 1 Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji-Tıp Etiği ve Tarihi Anabilim Dalı, Ankara HAYVAN DENEYLER N N TANIMLANMASI Hayvan deneyleri, sağlık ve hastalıklarla ilgili alanlarda çalışmalar yapmak için hayvanların kullanıldığı deneyler olarak tanımlanmaktadır. Ancak günümüzdeki hayvan deneyleri bu tanımı oldukça aşmaktadır. Günümüzde hayvan deneylerinin yapıldığı alanlar şunlardır: Sağlık bilimlerindeki (tıp, diş hekimliği, veteriner hekimliği, temel biyolojik disiplinler) araştırmalar, Bu alanlardaki eğitim ve pratik çalışmalar, Aşı, toksin, antitoksin ve antiserum üretimi, İlaçların, biyolojik maddelerin ve yiyeceklerde kullanılan katkı maddelerinin standardizasyonu ve sınanması, Hastalıkların tanısı, Kozmetik sanayi, Uçak, otomobil, füze testleri, Nükleer ve konvansiyonel silahların etkilerinin belirlenmesi. Hayvanların deneysel ve bilimsel amaçlarla kullanılabileceği çalışma konuları Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı nın Deneysel ve Diğer Bilimsel Amaçlar İçin Kullanılan Deney Hayvanlarının Korunması, Deney Hayvanlarının Üretim Yerleri ile Deney Yapacak Olan Laboratuvarların Kuruluş, Çalışma, Denetleme, Usul ve Esaslarına Dair Yönetmeliği nde şöyle belirlenmiştir [1]: İnsanlardaki, hayvanlardaki veya bitkilerdeki hastalıkların ve sağlıkla ilgili anormalliklerin önlenmesi, İnsanlarda, hayvanlarda veya bitkilerde kullanılan ilaçların, maddelerin, ürünlerin ya da uygulamaların; üretim, güvenlik, etkinlik, kalite ve yan etkilerinin araştırılması, İnsanlardaki, hayvanlardaki ve bitkilerdeki hastalıkların ve sağlıkla ilgili anormalliklerin teşhis veya tedavisi, İnsanlardaki, hayvanlardaki ve bitkilerdeki fizyolojik olayların araştırılması, Çevrenin korunmasına ve çevre kirliliğine yönelik çalışmalar, Eğitim ve öğretim, Bilimsel araştırmalar, Adli araştırmalar. HAYVAN DENEYLER N N GEREKL L Sentez edilen veya doğal kaynaklardan izole edilen kimyasal maddelerin, insanda hastalıkların tedavisinde kullanılmaları amacıyla klinik denemelere tabi tutulabilmeleri için, önce mutlaka uygun deney hayvanlarında farmakolojik etkilerinin, toksisitelerinin ve farmakokinetik özelliklerinin incelenmesi gerekir. Bu test- 1

2 Örnek Büken lerin ve deneylerin dayandığı temel kavram, ilacın insanda da deney hayvanlarında yaptığı etkileri yapabileceği ve dolayısıyla bu incelemelerin insandaki durumu öngörmesi bakımından öneminin bulunduğu varsayımıdır. Ancak bu varsayım gerçekte kısmen geçerlidir, kısıtlı geçerliliğine rağmen klinik öncesi hayvan deneylerinin ilaç geliştirilmesindeki önemi yadsınamaz; ilacı klinikte insan üzerinde deneyecek olan hekimler, onun deney hayvanları üzerindeki deneme bulgularını gösteren araştırıcı broşürün ve bu bulguların dayandığı orjinal verileri ayrıntılı olarak kanıtlayan belgeleri içeren dosyaların kendilerine verilmesini ister. Bunlar olmadan yeni bir madde insanlarda denenemez [2]. Geliştirilen etken maddeyle ilgili toksisite deneylerinde; ucuz olması, beslenmesinin ve bakımının kolay olması, çabuk üretilmesi ve fazla döl vermesi bakımından sıçan ve fareler kullanılır. Ancak incelenecek maddelerin bu sayılanların dışında, kemirgen olmayan bir memeli türünde daha denenmesi gerekir. Bunun için genellikle domuzlar ve köpekler tercih edilir [2,3]. Akut, subakut ya da kronik bütün toksisite deneylerinde hayvanlar klinik belirtiler, kan kimyası ve davranış değişiklikleri bakımından gözetlenerek kayıtlar tutulur. Daha önce ölmemişlerse deneme süresinin sonunda hayvanlar öldürülerek, bütün ölen veya öldürülen hayvanların organlarında anatomo-patolojik ve histolojik incelemeler yapılır. Ancak ilaçların insandaki bazı toksik etkilerini, deney hayvanlarında ne kadar mükemmel toksisite deneyi yapılırsa yapılsın, öngörmek mümkün olmayabilir. Bu nedenle preklinik dönemde yapılan testler ve denemelerden (tarama testleri, farmakolojik deneyler, farmakokinetik ve farmasötik incelemeler, toksisite deneyleri) geçen ve uygun bulunan maddeler daha sonra klinik ilaç araştırma sürecine girer [2,3]. HAYVAN DENEYLER NDE ARAfiTIRMACI SORUMLULU U ve KONUYLA LG L YAPTIRIMLAR Laboratuvar araştırmalarında bilim çalışanlarının hem araştırma etiği hem de biyoetik bağlamında, temel etik ilkelere uygun davranmaları beklenir. Araştırmacı araştırmasının her aşamasında ve her ayrıntısında dürüst olmalıdır. Varsayımını doğrulamaya değil, yanlışlamaya çalışmalıdır. Araştırmacının, çalışmasına başlarken mesleki-kuramsal bilgi ve teknik olanaklar açısından olduğu kadar, araştırma etiği açısından da tam donanımlı olmasının önemi büyüktür [2]. Tıp bilimlerinin gelişmesi amacıyla yapılan hayvan deneyleri 19. yüzyılın başında çok yaygınlık kazanmasına karşın bu deneylerde amaç tedavi edici tıptan çok, genel fizyolojiye yönelikti. Anestezinin bulunmasından önce yapılan bu deneylerin pek çoğu eziyet vericiydi ki, viviseksiyona (araştırma amacıyla canlı hayvanlar üzerinde cerrahi girişimlerin uygulanması) tepki de bu acı veren işlemlerden sonra görülmeye başlandı. 2 Dünyada bilinen bir milyon iki yüz bin (1,200,000) hayvan türüne karşılık biyomedikal araştırmaların %97 sinde yalnızca dokuz hayvan türü kullanılır, bunlar; rat (sıçan), fare, kobay, tavşan, hamster, köpek, kedi, tavuk ve maymundur. Deney hayvanı olarak köpekler ve domuzlar birçok alanda kullanılmıştır ve kullanılmaktadır. Cerrahide, özellikle kalp ve göğüs cerrahisinde yeni tekniklerin geliştirilmesinde, genellikle köpekler ve domuzlar tercih edilmektedir. Beyin, kemik ve karın cerrahisinin gelişmesinde de katkıları vardır. Ayrıca, şokun önlenmesi ve denetlenmesi, güvenli kan ve plazma ürünlerinin aktarımı için gerekli tekniklerin geliştirilmesi; diyabet, pernisiyöz anemi ve adrenal korteks yetmezliği gibi insanlardaki pek çok metabolik hastalığın anlaşılmasında da yine köpek ve domuz deneyleri yararlı olmaktadır. Hayvan hakları konusundaki hareketler temelde hayvan deneylerine tepki olarak doğmuştur. İngiltere de Society for the Protection Liable to Vivisection isimli yasal organizasyon 1875 yılında kurulmuştur. Bu kuruluşun bugünkü ismi National Antivivisection Society dir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) nde kurulan ilk antiviviseksiyon grubu American Antivivisection Society olup, kuruluş tarihi 1883 tür. Ülkelerin neredeyse tümünde hayvanlara eziyet edilmemesi konusunda bir düşünce birliği olmakla birlikte; biyomedikal araştırmalarda kullanılan deney hayvanlarını korumak ve bu araştırmaları yetkili kişi veya kurumlara yaptırmak amacıyla pek az ülkede yasal düzenlemeler oluşturulmuştur. Bu düzenlemelerde de bir birliktelik yoktur. Hatta bazı federe devletlerde, merkez veya federe devlet için düzenlemeler birbirinden farklıdır. Bazı ülkelerde hayvanlara eziyeti yasaklayan genel düzenlemeler vardır ve bilimsel amaçla yapılan deneylerde hayvan kullanmak bir sorun yaratmamaktadır. Başka bazı ülkelerde ise laboratuvar hayvanları için geçerli olan yasalar, bir gözetmenin deneyde gereken özenin gösterildiğine tanıklığını zorunlu kılan maddeler içermektedir. Öte yandan bazı ülkelerdeki üniversite araştırma kurulları hayvan deneyleri için etik yasaları kendileri düzenlemişler ve biyomedikal araştırmalarda bu yasaların ülke bütününde geçerli olabilmesi için çaba harcamışlardır [4]. Antiviviseksiyon akımlarının ve örgütlerinin önerdiği hayvan deneylerine alternatif yöntemler şunlardır: Hücre, doku ve organ kültürleri; bu yöntemlerin başlıca üstünlüğü orjinal materyalin hayvanlar yerine insanlardan alınmasıdır. Tahlil yöntemleri; laboratuvar tahlillerinde tavşan, fare gibi hayvanları kullanmak yerine, radyoaktif kimyasallar veya gaz kromatografisi yöntemi kullanarak, kanda ve idrarda çeşitli maddelerin ne miktarda bulunduğu daha kesin ve doğru olarak saptanabilir. Matematik/Bilgisayar/Mekanik Modeller; bu modeller, biyolojik sistemlerin kimyasal maddelere reaksi- H ACETTEPE T IP D ERG S

3 Hayvan deneylerinde araflt rmac sorumlulu u ve deney hayvan n n haklar yonlarını saptamada ve ölçmede kullanılmış, hayvan deneyleriyle karşılaştırıldığında aynı sonuçları verdikleri görülmüştür. Tek hücreli organizma kullanımı ve bakteri kültürleri; bu organizmalar kimyasal maddelere insanlara benzer şekilde tepki gösterdiklerinden, biyokimya alanında geniş ölçüde kullanılır. Hızlı üredikleri için kısa sürede birkaç kuşakla ilgili sonuç alınabilen tek hücreliler farmakoloji ve toksikoloji alanında birçok biyokimyasal maddenin incelenmesinde kullanılabilir. Plasenta; insan metabolizmasını en iyi şekilde yansıttığı için, kanser ve yaşlanma araştırmalarında, immünoloji alanında, biyokimyada kullanılabilir. Klinik vakaların izlenmesi; uyuşturucu, nikotin bağımlılığı, alkolizm, stres gibi insanlara özgü rahatsızlıkların araştırılmasında, maymun, fare, köpek gibi hayvanları kullanmak yerine, doğrudan hasta insanları gözlemlemek, daha doğru sonuçlar verecektir. İnsan benzeri robotlar; tıp öğreniminde ve deneylerde kullanılmak üzere insan mekanizmasını, reflekslerini aynen yansıtan robotlar geliştirilmiştir. Füze, uçak, otomobil çarpışma testlerinde bu robotlar kullanılırsa kemik yapısı çok farklı olan hayvanlardan daha doğru sonuçlar verecektir [5,6]. Bu alternatif yöntemlerin her alanda yeterli olduğunu savunmak güçtür. Organizmanın bütününün izlenmesi gereken durumlarda deney hayvanları kullanılmak zorundadır. Genetik alanındaki çalışmalar, yeni bir cerrahi tekniğin geliştirilmesi, yeni bir ilacın metabolizma ve yan etkilerinin izlenmesi vb. Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi 15 Ekim 1978 tarihinde Paris te ilan edilmiştir. Ondört maddeden oluşan bildirgenin 8. maddesi deneylerde kullanılan hayvanlarla ilgilidir: Madde 8: Hayvanlara fizik ya da psikolojik acı çektiren deneyler yapmak, hayvan haklarına aykırıdır. Tıbbi, bilimsel, ticari veya başka biçimlerdeki her türlü deneyler için de durum böyledir. Bunların yerine başka teknikler geliştirilmelidir. Son yıllarda birçok ülkede tartışılan konular şu sorular çerçevesinde olmaktadır: Hayvan deneyleri planlanan çalışma için en uygun yöntem midir, seçenekler neler olabilir? Hayvanın deney sırasında herhangi bir anda uyanık olması gerekiyor mu? Deneyin neden olduğu ağrı ya da sıkıntı azaltılabilir mi? Kullanılan hayvan sayısı azaltılabilir mi? Hayvan deneyleriyle birlikte gündeme gelen etik sorunların çözümünde yol gösterici olabilmek amacıyla, Dünya Sağlık Örgütü nün iş birliği yaptığı bir kuruluş olan Uluslararası Tıp Bilimleri Kuruluşu Danışma Konseyi [Council for International Organizations of Medical Sciences (CIOMS)] tarafından, bilimsel araştırmalarda kullanılan hayvanları korumaya yönelik bir yönetmelik hazırlanmıştır. Bu yönetmelikte temel alınan ilkeler şu değişik görüşlere dayanmaktadır [7]: Bilimsel amaçla hayvan kullanımı temelde hiç istenmemektedir. Olanak varsa başka yöntemlerin kullanılması daha uygundur. Bugünkü olanaklarımızla deneylerde hayvan kullanımı kaçınılmazdır. Temelde ilkeler geniş ölçüde uluslararası niteliktedir. Avrupa Tıp Araştırma Konseyi de 1984 yılında çekincesiz bu ilkeleri onaylamıştır. ABD hükümeti de kendi geliştirdiği projelerde bundan yararlanmıştır. CIOMS tarafından hazırlanan yönetmelikte yer alan ilkeler dört bölüme ayrılmaktadır. Birinci bölüm 11 maddeden oluşmaktadır ve bunlar Hayvan Deneyleriyle İlgili Etik Yasa başlığı altında biraraya getirilmiştir. Araştırmacıdeney hayvanı ilişkisinde araştırmacı sorumluluğu bu maddelerde dile getirilmektedir [7,8]: 1. İnsan ve hayvanların yararı ile sağlığın korunması, en iyi yöntemlerin bulunması ve biyolojik bilgilerimizin artması gibi farklı amaçlar için tam, sağlam ve değişik tür hayvanlarda deneye başvurmak zorunludur. 2. Matematik ve bilgisayar modelleriyle in vitro biyolojik sistem araştırmaları gibi yöntemler, her zaman doğruluğu kanıtlandıktan sonra deney hayvanına uygulanmalıdır. 3. Deney hayvanı üzerindeki deneyler yalnızca insan ya da hayvan sağlığı söz konusu olduğunda ve biyolojik bilgi artışına katkıda bulunulması amaçlandığında uygulanmalıdır. 4. Deney için seçilen hayvanlar uygun tür ve nitelikte olmalı, sayıları bilimsel sonucu verebilecek minimumu aşmamalıdır. 5. Araştırmacılar ve yardımcıları hayvanlara yaptıkları işlemlerde duyarlı olmalı, onları en az ağrı, sıkıntı verecek biçimde kullanarak, yararlı olmalarını hedeflemeli ve bunu bir etik zorunluluk olarak benimsemelidir. 6. Araştırmacılar, insanda ağrıyla sonuçlanan işlemlerin omurgalı hayvan türlerinde de ağrıya neden olacağı varsayımına uygun olarak, hayvanlarda ağrıya neden olmayacak biçimde çok iyi bir bilgi ve algılama sahibi olmalıdır. 7. Hayvanda ağrı, geçici veya sıkıntı yaratabilecek her işlem uygun veteriner hekimlik yöntemlerine bağlı kalarak sedasyon, analjezi veya anestezi altında yapılmalıdır. Kimyasal ajanlarla paralize edilmiş hayvanlarda cerrahi operasyonlar veya ağrılı girişimler yapılmamalıdır. 8. Yedinci maddedeki koşula aykırı durumlarda araştırma kararı yalnız araştırmayı yapan tarafından verilmemeli; 4., 5. ve 6. maddelere uygun olarak bir yetkili kurula bırakılmalıdır. Bu aykırılıklar yalnız eğitim ya da demonstrasyona yönelik olamaz. 3

4 Örnek Büken 9. Deney bitiminde veya uygun durumlarda deney sırasında şiddetli veya sürekli ağrı çeken; sıkıntı veya yetersizlik gösteren ve ilaçla tedavisi olanaklı olmayan hayvanlar, ağrı duymayacakları biçimde öldürülmelidir. 10. Biyomedikal araştırmalar için kafeste bulundurulan hayvanlara olanaklı olabilen en iyi koşullar sağlanmalıdır. Normal koşullarda hayvan laboratuvarı deneyimli bir veteriner gözetiminde olmalı, gerektiğinde veteriner hekim bakımı artırılmalıdır. 11. Araştırma kurum başkanları, planlanan araştırmada yetkili personeli ve bunların hayvan deneylerinde yeterli deneyimi olup olmadığını denetleyebilmelidir. Elverişli kullanım koşulları yaratılmalı ve ilgililere kendilerine emanet edilen hayvanların doğru ve verimli kullanılması öğretilmelidir [9]. İkinci bölüm, özel koşullarda araştırıcı ve merkez yöneticilerinin getirebileceği sınırlamalarla ilgilidir. Bu özel koşullar; hayvanların alımı ve taşınması koşulları, animaleri, ebersoli, fiziksel koruma koşulları, haşerelere karşı koruma, çevre faktörleri, ısı, nem, aydınlatma, türe uygun besleme, veteriner bakımı, kayıtların saklanması vb. Üçüncü bölümde, hayvan deneylerinde gözetimin amaçları ve yararları yer alır [9]. Dördüncü bölümde ise hayvan deneylerinin yerini tutabilecek yöntemler yer almaktadır. Biyolojik olmayan yapı-etkinlik ilişkilerinin incelenmesi, mikroorganizmaların kullanıldığı biyolojik yöntemler, in vitro yöntemler, hayvan embriyolarının kullanıldığı yöntemler gibi [9]. Hayvanların biyomedikal araştırmalarda kaçınılmaz biçimde kullanılmasının gerekliliği, bu araştırmaların belirli bir düzende ve belli ölçütler içinde gerçekleştirilmesini zorunlu kılmıştır. Deney hayvanlarına olası en az zararın verilmesi kaygısını taşıyan; deneylerin hayvanlarda gereksiz yere yol açtığı ıstırabı dikkate alan; bu bağlamda deneylerde kullanılan hayvan sayısının azaltılması konusuna dikkati çeken David G. Porter (Guelph Üniversitesi Biyomedikal Bilimler Şefi, Kanada), yeni bir derecelendirme sistemi geliştirmiştir. Bu sistemde Porter, ikisi deneyle, kalan altısı deney hayvanıyla ilgili toplam sekiz kategori bildirmiştir [10]: 1. Deneyin hedefi, 2. Deneyin amacına ulaşabilirliği, 3. Kullanılan hayvan türü, 4. Beklenen ağrı, 5. Hayvan rahatsızlığının süresi, 6. Deneyin süresi (kullanılan hayvan türünün kendi yaşam süresiyle orantılı olarak saptanmaktadır), 7. Kullanılan hayvan sayısı, 8. Hayvan bakımının kalitesi. Her kategoride bir-beş arasında puan verilen derecelendirmeler yapılmıştır. Puanlar toplandığında en az sekiz, en çok 40 puanlık bir sonuç elde edilmektedir. Düzenlenen deneye göre, hangi kategorilerin kullanılacağı ve deneyin sonlandırılması için belirtilen en üst skor düzeyi değişmektedir. Örneğin; daha önceden hayvan deneyi yapılmamış bir konuda deney planlanmışsa; 1., 2., 3., 7. ve 8. kategoriler kullanılmakta ve toplam puan 16 nın üzerine çıktığında, deneyin bitirilmesi önerilmektedir. Görüldüğü gibi, elde edilen skorun olabildiğince düşük olması istenmektedir [10]. Araştırmacılar kendi denetimleri altında çalışan bütün kişilere deney yöntemleri ve üzerinde çalışılan canlı türünün bakımı konusunda açık yönerge vermekle sorumludur. Laboratuvarda veya açık alanda hayvanlarla uğraşan bütün kişilerin sorumlulukları ve yaptıkları işler, sahip oldukları eğitim ve deneyime uygun olmalıdır. Hayvan denek kullanılarak yapılan çalışmalarda etik açıdan önemli noktalar şunlardır: Hayvan deneklerin sağlandığı yerler, Hayvan deneklerin bakımı, Hayvan deneklere uygulanan araştırma yöntemleri, Araştırma sonrası uygulama. Ülkemizde hayvan araştırmaları yapılan merkezlerde ne tür ve ne kadar hayvan kullanıldığı konusunda ya da hayvan deneklere etik davranış konusunda yeterli istatistiksel veri ve araştırmalar bulunmamaktadır. Ancak kimi araştırma merkezlerinde hayvan deneylerine disiplin getiren uygulamalar olduğunu biliyoruz. Hayvan Araştırma Etik Kurulları nın CIOMS Deney Hayvanları Etik Yasası nı tartışarak benimsemeleri bu konuda iyi bir başlangıç olabilir. Yine bu bağlamda Hacettepe Üniversitesi Deney Hayvanları Etik Kurulu nun çalışmaları da yol göstericidir. Hacettepe Üniversitesi Deney Hayvanları Etik Kurulu Yönergesi nde amaç şu şekilde belirtilmiştir; Hacettepe Üniversitesi nde deneysel, test ve eğitim amaçlı olarak kullanılacak tüm hayvanların barındırılmaları, üretilmeleri, doğadan izole edilmeleri, nakledilmeleri, deneylerde kullanılmaları ve üzerilerinde gözlem yapılmasıyla ilgili tüm süreçlerde etik bakımdan kabul edilebilir uygulamaların sınırlarını belirlemek ve araştırma önerilerini bu açıdan incelemek üzere bir Deney Hayvanları Etik Kurulu (DHEK) oluşturmak. DHEK kuruluş ve çalışma esaslarına, yapılması planlanan işlemlerin sunulmasına, araştırma önerilerinin incelenmesine, uygulanmalarına izin verilmesine, uygulamaların izlenmesine ve gerektiğinde sonlandırılmasına ilişkin esasları belirlemektedir [11]. Hacettepe Üniversitesi Laboratuvar Hayvanları Kullanım Sertifika Programı Yönergesi nin amacıysa Hacettepe Üniversitesi nde deney hayvanı kullanacak kişilere, deney hayvanı kullanmaya yönelik temel eğitimin verilmesi olarak belirlenmiştir. Laboratuvar hayvanı kullanarak her türlü eğitim, araştırma, uygulama ve test yapmak isteyen ya da bu programların yapılmasında deney 4 H ACETTEPE T IP D ERG S

5 Hayvan deneylerinde araflt rmac sorumlulu u ve deney hayvan n n haklar hayvanlarına dokunarak, yetiştirerek ya da manipüle ederek katkıda bulunan öğrenciler, akademik ve idari personel bu Yönerge kapsamına dahil deney hayvanı kullanan kişi olarak kabul edilir. Deney hayvanı kullanan kişiler, kullanım sertifikası olmadan Hacettepe Üniversitesi nde bu hayvanlar üzerinde deney, eğitim, test amacıyla işlem yapamaz, kendi çalışma mekanlarında bu hayvanları barındıramaz ve kullanamaz. [12]. Ülkemizin hayvan deneyleri yapılan diğer araştırma merkezlerinin de benzer çalışma prosedürlerini geliştirmesi ve sertifikasız araştırmacıların deney hayvanlarıyla çalışmalarına izin verilmemesi önemlidir. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı nın, Deneysel ve Diğer Bilimsel Amaçlar için Kullanılan Deney Hayvanlarının Korunması, Deney Hayvanlarının Üretim Yerleri ile Deney Yapacak Olan Laboratuvarların Kuruluş, Çalışma, Denetleme, Usul ve Esaslarına Dair Yönetmeliği de deneysel ve diğer bilimsel amaçlar için kullanılan hayvanların üretim yerlerinin teknik, sağlık ve hijyenik şartlara uygun kurulması, çalışması, hayvanların refah ve güvenliğini temin edecek şekilde bakımı ve kullanımlarının sağlanması amacıyla hazırlanmıştır. Bu Yönetmelik, gerçek ve tüzel kişilerle kamu kurum ve kuruluşlarında, deneysel veya diğer bilimsel uygulamalarda kullanılan hayvanların üretim, kullanım, satış ve bir yerden bir yere nakli sırasında uyulması gereken kuralları, teknik ve hijyenik şartları ve bu yönetmeliğin hükümlerine uyulmaması durumunda uygulanacak işlemleri kapsar [1]. Deney hayvanlarıyla ilgili, bir kısmı bu yazı kapsamında yer alan tüm yasalar temelde deneyde kullanılan hayvanların haklarını, gönencini korumayı hedeflemektedir; ama bu yasalar aynı zamanda, araştırmacıların faaliyetlerini koruyarak, araştırma yapılmasını teşvik de etmektedir. İlgili yasalar, araştırmacıların hem kendileri hem de denekleri için en uygun koşulları sunduğundan araştırmanın gelişimini kolaylaştırdığı bile ileri sürülebilir. Yine ilgili yasalarda sunulan koruyucu önlemler araştırmanın niteliğini güvence altına da almaktadır ve deneyin, ancak gerçekten gerekli olduğunda ve açıkça tanımlanmış bir protokole uygun olduğunda yapılmasına izin vermektedir. Değişik ülkelerde yürürlüğe konulan bu hükümler içerik ve uygulamaları bakımından kaçınılmaz olarak farklılık gösterseler de yapılan hayvan deneylerinin etik ve bilimsel bütünlüğünü sağlamanın temeli olarak, yerine getirilecek ön gereklilikler ve uygulanacak ilkeler bakımından genellikle birbirleriyle uyumlu oldukları söylenebilir. Bu kılavuz kurallar ilgili ülkelerde üretilen verilerin karşılıklı olarak tanınması için resmi bir temel de oluşturmuşlardır. Hayvan deneyleriyle ilgili olarak saptanan ve ilgili tarafların uyması beklenen kurallar, araştırmanın doğasının bir gereğidir. Ancak bu kuralların gereğine inanmayan kişi ya da kurumlar (sözgelimi araştırmacı, destekleyici ya da kimi zaman etik kurul) kuralların gereklerini yerine getiriyormuş gibi görünüp, yok saymanın yollarını arayabilir. Bu nedenle tüm araştırmalarda ve konumuz bağlamında hayvan deneylerinde ilgili tüm tarafların etik kuralların önemi ve gerekliliği konusunda eğitilmeleri, farkındalık ve duyarlılık kazanmaları kaçınılmazdır. Bir İngiliz filozofu ve hukukçusu olan Jeremy Bentham ( ) hayvan deneyleri ile ilgili olarak Sorun, onların düşünüp düşünmedikleri ya da konuşup konuşmadıkları değil; acı çekip çekmedikleridir der. Günümüzde hayvan hakları savunucuları, hayvanların insanlarla eşit haklara sahip olduklarının değil, onların da en az insanlar kadar acı çekebileceği gerçeğinin kabul edilmesini istemektedir. Hayvan hakları düşüncesinin temelindeki ahlak anlayışı, insan merkezli anlayıştan farklı olarak, insanı doğanın sahibi ve tüm canlıların efendisi olarak değil, doğanın bir parçası olarak görmek biçimindedir. Unutulmaması gereken önemli bir nokta da; ne kadar çok hayvan deneyi yapılırsa yapılsın, daha sonra denenen ilacın ya da denenen yöntemin ilk uygulandığı insanın, asıl denek olmaktan kurtulamayacağıdır. Kaynaklar 1. T.C. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Deneysel ve Diğer Bilimsel Amaçlar için Kullanılan Deney Hayvanlarının Korunması, Deney Hayvanlarının Üretim Yerleri ile Deney Yapacak Olan Laboratuvarların Kuruluş, Çalışma, Denetleme, Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete Tarih: , No: Büken NÖ. Denek ve hasta hakları açısından klinik ilaç araştırmaları. A.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış doktora tezi. Ankara, Kayaalp O. Klinik Farmakolojinin Esasları. Ankara, Kutlay NY. Etik ve hukuk yönleriyle deney hayvanları. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi Tuna G (derleyen). Anonim, Hayvan Hakları, Gerçek Dostlar, Konuşamayanların Sesi. Ankara, Sungurbey İ. Hayvan Hakları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayın No: 3685, Principles Directeurs Internationaux pour la Recherche Biomedicale Impliquant des Animaux. Geneve: CIOMS, Uzel İ. Hayvan deneyleri etik yasası. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi Bankowskı; Howard JN. Biomedical Research Involving Animals: Proposed International Guiding Principles (Proceeding of the XVIII CIOMS Round-table Conference), CI- OMS, Geneva, PORTER DG. Ethical scores for animal experiments. Nature 1992; 356: Hacettepe Üniversitesi Deney Hayvanları Etik Kurul Yönergesi ( html). 12. Hacettepe Üniversitesi Laboratuvar Hayvanları Kullanım Sertifika Programı Yönergesi ( 5