Köprülü Kanyon Milli Parkı Orman Amenajman Planının Koruma Hedeflerine Göre Modelleme İle Hazırlanması

Transkript

1 Köprülü Kanyon Milli Parkı Orman Amenajman Planının Koruma Hedeflerine Göre Modelleme İle Hazırlanması Uzay Karahalil 1*, Selahattin Köse 2, DurmuĢ Ali Çelik 3, Ali Küçümen 4 1 Uzay Karahalil, Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Trabzon, uzay@ktu.edu.tr 2 Selahattin KÖSE, Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Trabzon, skose@ktu.edu.tr 3 DurmuĢ Ali ÇELĠK, Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Trabzon, alicelik_83@hotmail.com 4 Ali KÜÇÜMEN, Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Trabzon, ali_kucumen@hotmail.com Özet Ülkemizde korunan alanlar, ivmesi zaman içerisinde değiģmekle beraber sayısal ve alansal olarak gün geçtikçe büyümeye devam etmektedir. Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından Milli Parklar (MP) ve Tabiat Parkları (TP) için koruma kullanma dengesinin tesisi amacıyla Uzun Devreli GeliĢme Planları (UDGP) hazırlanmaktadır. UDGP çerçevesinde veya paralelinde belirlenen hedeflere ulaģılması için yangın planı, otlatma planı, iģ planı, koruma planı gibi bir dizi uygulama planının hazırlanması gerekmekte, bunların baģında da orman amenajman planı gelmektedir. Günümüze dek bu alanlar için amenajman planı düzenlenmiģ olsa da, klasik yaklaģımla hazırlanan bu planların sürelerinin dolmasıyla ya da uygulamadaki aksaklıklar sonucu uygulamaya konulamaması nedeniyle günümüzde neredeyse hiçbir korunan alanda amenajman planı yürürlükte değildir. Genelde herhangi bir silvikültürel müdahaleyi öngörmeyen, katı koruma anlayıģının hakim olduğu halihazırdaki bu durum, MP ve TP nı olduğu gibi doğaya terk edilen alanlar olarak karģımıza çıkarmaktadır. Bu alanlarda temel paydaģlar (yerel halk, milli park yönetimi, OGM, turizm sektörü vb) arasında yararlanmanın bir düzene ve ortak plana bağlanamaması nedeniyle de zaman zaman çatıģmalar ortaya çıkmaktadır. Bu bildiride, yukarıda belirtilen sorunlara çözüm getirmek amacıyla, uygulama alanı olarak seçilen Köprülü Kanyon MP için, iģletme amaçları doğrultusunda koruma hedefleri belirlenmiģ ve Ekosistem Tabanlı Çok Amaçlı Planlama (ETÇAP) Karar Destek Sistemi (KDS) yazılımı ile alternatif planlama stratejileri oluģturularak stratejik ve taktiksel düzeyde çıktılar elde edilmiģtir. Daha sonra model çıktıları tartıģılarak MP için en uygun olanına karar verilmiģtir. Anahtar kelimeler: Ekosistem Tabanlı Çok Amaçlı Planlama, katılımcılık, korunan alanlar, orman amenajman planı, koruma hedefi, Köprülü Kanyon Milli Parkı. Abstract Protected areas are increasing gradually in terms of number and area in our country. Long Term Development Plans (LTDP) or Master Plans are prepared by Directorate of Nature Conservation and National Parks to establish balance between conservation and utilization of National Parks (NP) and Nature Parks (NrP). On the other hand, some implementation plans like fire management plan, grazing plan, work plan, protection plan or forest management plan should be prepared to achieve the conservation targets. However, a forest management plan is practically not in use today due to either the expiration of the old plans or complications in implementations. Lack of any forest management plans would have the potential to leave National Parks and Nature Parks in jeopardy. Conflicts arise between local society, tourism sector, NP administration and General Directorate of Forests due to lack of any arrangement or plan of utilization. In this study, Köprülü Canyon NP was selected as the study area to implement the framework, to develop the participatory approach, importantly to perform the decision making process and, prepare a protected area forest management plan focusing on the protection and utilization equilibrium based on Ecosystem Based Multi Objective Planning (ETÇAP) approach. A strategic decision making model was developed using ETÇAP Decision Support System. Different strategies were developed to prepare strategic and tactical level forest management outputs. Finally, best of the alternaives was selected for the NP. Keywords: Ecosystem Based Multi Objective Planning, participation, protected areas, forest management plan, Köprülü Canyon National Park 1356

2 1. Giriş 1872 yılında dünyanın ilk Milli Parkı (MP), Yellowstone MP nın (8670 km 2 ) ABD de kuruluģu, modern nitelikli doğa koruma düģüncesinin baģlangıcı olarak kabul edilmektedir. Ülkemizde ise, 1956 yılına kadar daha çok konu ile ilgili bilim adamlarının ve derneklerin çalıģmaları içerisinde yer alan MP kavramı, 1956 yılında yürürlüğe giren 6831 sayılı orman yasasının 25. maddesi ile uygulama alanına girmiģtir. Bu maddeye göre, 1958 yılında ilan edilen Yozgat Çamlığı MP ilk milli parkımız olmuģtur. Ancak özellikle orman rejimi dıģında kalan alanların MP kapsamına alınmasında yaģanan güçlükler nedeniyle, 1983 yılında 2873 sayılı Milli Parklar Yasası çıkarılmıģ ve ilk kez hem milli park hem de diğer üç statü (tabiatı koruma alanı, tabiat parkı ve tabiat anıtı) yasal boyut kazanmıģtır. Ülkemizde korunan alanlar, ivmesi zaman içerisinde değiģmekle beraber sayısal ve alansal olarak gün geçtikçe artmaya devam etmektedir. Ülkemizde halihazırda 41 Milli Park, 41 Tabiat Parkı, 31 Tabiatı Koruma Alanı ve 106 Tabiat Anıtı ilan edilmiģ olup, bu kapsamda toplam korunan alan miktarı 1 milyon ha ı geçmiģ bulunmaktadır (URL-1, 2011). Bunların yanında ülkemizde, sit, özel çevre koruma bölgeleri, orman içi dinlenme yerleri, gen koruma ormanları, araģtırma ormanları, muhafaza ormanları, yaban hayatı koruma ve geliģtirme sahaları gibi çok sayıda koruma statüleri bulunmaktadır (Demirel, 2005). Korunan alanlar ve bunlara özgü planlama Ģekilleri bir taraftan doğal ve kültürel kaynakları korumayı gözetirken, öte yandan topluma bilimsel, ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan faydalar sağlamayı amaçlar. Milli Parklar Kanununa göre, TKA ve TA sadece koruma ve bilimsel amaçla ayrılabilirken, MP ve TP koruma öncelikli olmak üzere sınırlı kullanım olanaklarının da bulunduğu alanlardır. Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından Milli Parklar (MP) ve Tabiat Parkları (TP) için koruma kullanma dengesinin tesisi amacıyla Uzun Devreli GeliĢme Planları (UDGP) hazırlanmaktadır. UDGP ile genel çerçevesi çizilen bu alanlarda mutlak koruma alanları, sınırlı kullanım alanları ve kontrollü kullanım alanları belirlenmekte ve bu alanlarda izin verilen etkinlikler karara bağlanmaktadır. UDGP nın hazırlanmasından sonra bu planın çizdiği sınırlar çerçevesinde veya paralelinde bir dizi uygulama planın hazırlanması gerekmektedir. Bu planlara örnek olarak; yangın planı, otlatma planı, iģ planı (korunan alanın finansal olarak kendi kendine yeten bir yapıya kavuģmasını sağlamayı amaçlayan planlar), koruma planı (kültürel miras alanlarının korunmasını amaçlayan planlar) ve nihayetinde orman amenajman planı verilebilir. Günümüze dek korunan orman alanları için geçmiģte orman amenajman planları düzenlenmiģ olsa da, klasik yaklaģımla hazırlanan bu planlar incelendiğinde, envanter, amaçların belirlenmesi ve yararlanmanın düzenlenmesi aģamalarında klasik yaklaģımla tümüyle örtüģmekte, etanın düģük tutulması ile belirlenen hedefe ulaģılmaya çalıģılmaktadır. GeçmiĢte hazırlanan bu planların da sürelerinin dolmasıyla veya uygulamadaki aksaklıklar sonucu uygulamaya sokulamaması nedeniyle günümüzde neredeyse hiçbir korunan alanda amenajman planı yürürlükte değildir. Genelde herhangi bir silvikültürel müdahaleyi öngörmeyen ve katı koruma anlayıģının oluģturduğu bu durum, günümüzde MP ve TP nı, olduğu gibi doğaya terk edilen alanlar olarak karģımıza çıkarmaktadır. Sadece fırtına, böcek ve yangın zarar verdiğinde müdahale edilmekte ve zarar görmüģ ağaçlar çıkarılmaktadır. Bazen zarar görmüģ ağaçların bile çıkarılması tartıģma konusu olmakta, olduğu gibi doğaya terk edilmesi gerektiği de iddia edilmektedir (Karahalil 2009). Korunan orman alanlarında belirtilen sorunların üstesinden gelinebilmesi için kullanıma açılması ve alanlardan faydalanmanın düzenlenmesi için öncelikle amenajman planlarının yapılması gerekmektedir. Ancak planlamanın nasıl olacağı konusunda uluslararası kabul görmüģ 1357

3 standartlar bulunmamaktadır. Bu nedenle alınacak kararlar, ülke koģul ve gereksinmelerine uygun olmak ve temel bilimsel ilke ve amaçlarla da uyumlu olmak durumundadır. Belirlenen koruma hedeflerine ve toplumun beklentilerine göre yapılacak bu planlama; baģta koruma olmak üzere, orman ekosistemlerin çok yönlü yararlanmaya göre belirlenmiģ bir planlama sisteminin geliģtirilmesi ile gerçekleģebilir. GerçekleĢtirilen bildiri kapsamında, uygulama alanı olarak seçilen Köprülü Kanyon Milli Parkı için, tespit edilen iģletme amaçları doğrultusunda koruma hedefleri belirlenmiģ ve ETÇAP KDS kullanılarak alternatif planlama stratejileri oluģturulmuģ ve çözülmüģtür. Böylece stratejik ve taktiksel düzeyde çıktılar oluģturulmuģtur. Daha sonra elde edilen model çıktıları tartıģılarak MP için en uygun olanına karar verilmiģtir. 2. Materyal ve Yöntem 2.1 Çalışma Alanı Akdeniz Bölgesi nin öne çıkan korunan alanlarından biri olan Köprülü Kanyon MP bu bildiri kapsamında çalıģma alanı olarak seçilmiģtir. Tekdüzelikten uzak, değerli ve doğal yaģlı ormanları barındırması, yaban hayatı için uygun yaģam alanları oluģturması, yöre halkı tarafından adam kayalar olarak da ifade edilen ilginç jeomorfolojik yapılar içermesi, Köprüçay Irmağı gibi çok önemli bir kaynak değerini barındırması nedeniyle Köprülü Kanyon MP, 1973 yılında Türkiye nin 15. MP olarak ilan edilmiģtir. Milli Park, Antalya ve Isparta illeri sınırları içinde yaklaģık ha lık bir alanı kapsamaktadır (ġekil 1). ġekil 1. ÇalıĢma alanının genel görünümü 2.2 Yaklaşım Tarzı Korunan alanların baģta koruma olmak üzere çok yönlü iģlevlerine göre oturtulmuģ bir planlama sistemine sahip olması gerekmektedir. Bu nedenle korunan alanlarda uygulanacak planlama sisteminin; yaklaģım tarzı, buna bağlı olarak veri kaynaklarının belirlenmesi, envanter sırasında hangi verilerin toplanacağının tespit edilmesi, bu tip alanlarda müdahale reçetelerinin neler olabileceği, özel nitelikli alanların belirlenmesinde kullanılacak ölçüt ve göstergeler konusunda 1358

4 yol gösterici ve yaygınlaģtırılması noktasında kolaylık sağlayacak kavramsal çatıya sahip olması gerekir. Bu bağlamda, ETÇAP kavramsal çerçevesi, korunan alanlarda düzenlenecek amenajman planlarının kavramsal çerçevesi ile büyük oranda örtüģmektedir (Karahalil, 2009). ETÇAP anlayıģı, toplumun katılımcı ilgisini sağlayacak birçok orman fonksiyonuna (orman değerine) sahip orman ekosistemlerini sayısal bazda tanımlayacak ve kontrol edecek planlama stratejilerinin tasarım ve uygulanmasını ifade etmektedir. Bu anlayıģ, biyoçeģitliliğin korunmasını ve sürdürülebilir kullanımın orman ekosisteminin üretim, yenilenme kapasitesi, canlılık ve bu ekosistemlerinin uzun vadeli dengesine zarar vermeden onların ekolojik, ekonomik ve sosyo-kültürel fonksiyonlarından azami düzeyde sürdürülebilir yararlanmaya odaklıdır (BaĢkent vd., 2004). Bununla birlikte korunan alanlarda öne çıkan, turizm, rekreasyon, peyzaj, tarihsel ve kültürel değerler, fırtına, böcek ve yangını da içeren doğal felaket riski ve haritalanması ve otlatma gibi konuların ayrıntılı olarak ele alınmasıyla, korunan alanlardaki planlama felsefesi Ģekillenmektedir (ġekil 2) (Karahalil, 2009). ġekil 2. Korunan orman amenajman planı kavramsal çerçevesi Köprülü kanyon MP nın planlanmasında öne çıkan zonlama, koruma hedeflerinin belirlenmesi, iģletme amaçlarının tespiti, müdahale seçeneklerine karar verilmesi, alternatif planlama seçeneklerinin oluģturulması gibi bazı önemli aģamalar aģağıda kısaca tanıtılmıģtır. 1359

5 2.2.1 Envanter Ormancılıkta planlama için gerekli verilerin çoğu (yaklaģık %80 e yakın kısmı) araziye bağlıdır ve bunun için de envanter yapılmaktadır. Ġleride alınacak kararlar, yapılacak müdahaleler için planlamaya temel oluģturmak, orman ekosistemlerinde öne çıkan orman fonksiyonlarını ortaya koymak, bu fonksiyonları sayısal olarak kavrayabilmek ve böylece modelleyebilmek gibi farklı amaçlarla, MP da gerçekleģtirilecek çalıģmalar, alan, servet ve artım envanterinden, yetiģme ortamı envanterine, biyolojik çeģitlilik envanterinden turizm ve rekreasyon envanterine kadar farklı süreçlerini içermek durumundadır. Bildiri kapsamında kullanılan veriler Karahalil (2009) tarafından alınan 656 adet örnekleme alanına dayanmaktadır. Tablo 1. KKMP nın arazi kullanım durumu (ha) Orman Alanı OT OT-T T Ku Su Z Ġs Genel Top % 82.2 % 0.8 % 0.9 % 7.6 % 0.4 % 0.3 % 6.7 % 1.1 % Zonlama Zonlama, korunan alan içerisinde var olan orman fonksiyonlarının belirlenmesi ve haritalanması aģamasıdır. Orman fonksiyonları orman ekosistemlerinde ekosistem elamanlarının karģılıklı iliģki ve etkileģimleri sonucu kendiliğinden oluģan ve gereksinim duyulduğunda toplum yararına kullanılabilen ürün ve hizmetlerin tamamını ifade etmektedir. (Asan,1999; Köse ark., 2001; Köse ve Karahalil, 2002; BaĢkent 2008). Zonlama planlamaya bir bilgi oluģturmakla birlikte gelecekteki kararları Ģekillendirmesi bakımından önemlidir. Örneğin hangi alanlar doğaya terk edilecek, hangilerinde ekolojik ya da sosyal fonksiyonlar öne çıkacak? Bununla birlikte belirlenen fonksiyonlar nihai olmayıp amaç ya da amaçların farklı olmasına göre değiģebilecektir. Orman fonksiyonlarının ortaya konmasında taslak uzun devreli geliģme planı bir anlamda amenajman planını bağladığı için temel alınmıģtır. ÇalıĢmada, Karahalil (2009) tarafından sınıflandırılan orman fonksiyonları kullanılmıģtır. Burada, her bir bölmeciğin eğim, yetiģme ortamı koģulları (anakaya, toprak, su ekonomisi, eğim, yükselti ve bakı), vejetasyon (tabakalılık, kapalılık, karıģım ve çağ sınıfı), hassas ekosisteme dahil olup olmaması gibi çok sayıda özellikler dikkate alınmıģtır. Dolayısı ile KKMP da toplam 14 adet fonksiyon belirlenmiģ olup, bunların kapladıkları alan aģağıda verilmiģtir (Tablo 2) İşletme Amaçları ve Koruma Hedefleri KKMP için belirlenen genel işletme amaçları Ģu Ģekilde belirlenmiģtir: Biyolojik çeģitliliği korumak, Rekreasyon ve estetik değerleri topluma sunabilmek, Net karbon birikimi ve oksijen üretim miktarını en yüksek düzeyde tutmak, Toprak kaybını en az seviyede tutmak, Orman ekosisteminden elde edilecek su üretimini sürdürülebilir seviyede tutmak, Yerel halkın odun üretiminden sürdürülebilir Ģekilde yararlanmasını sağlamak, GerçekleĢtirilecek korunan orman amenajman planı tehlike altındaki türleri, hassas ekosistemleri dikkate almak durumundadır. Örneğin Raddi ve Sümer (1999) a göre, bugün sadece Ġran, Suriye, Ürdün, Lübnan, Libya, Ege Adaları, Girit, Türkiye ve Kıbrıs da münferit ve genellikle kalıntı popülasyonlar halinde, ülkemizde ise KuĢadası-Aydın dan baģlayıp Silifke-Mersin e kadar yaklaģık km. sahil Ģeridinde yer alan Dallı Servi (Cupressus sempervirens var. horizontalis) ormanları hakkında plan ne karar verecektir? Veya Bozburun eteklerine doğru yayılıģ gösteren ve birçok anıt bireyi de barındıran karaçam meģcereleri nasıl 1360

6 değerlendirilecektir? ĠĢte bu ve buna benzer alanlar için koruma hedefleri belirlenmeli ve alınacak kararlarda göz önünde bulundurulmalıdır. Tablo 2. KKMP da ayrılan orman fonksiyonları ve kapladıkları alanlar (ha) Orman Fonksiyonları Verimli Bozuk OT, T ve Su Toplam Alan (%) Odun Üretimi Bitkisel ODOÜ Üretimi Yaban Hayatı Koruma Alpin Zonu Doğal YaĢlı Ormanlar Ekolojik Etkilenme Bölgesi Yüksek Koruma Değerinde Alan Yüksek Dağ Ekosistemi Gen Koruma (Servi Tohum MeĢ.) Sosyal Baskılı Alanları Koruma Su Kaynaklarını Koruma Estetik Görünüm KuĢ Gözlem Rekreasyon Açıklık (Z, Ġs, Ku) Toplam Plan ünitesi içinde yapılan gözlemler ve envanter neticesinde ulaģılan bilgiler ıģığında belirlenen ayrıntılı koruma hedefleri Ģu Ģekildedir: KKMP nda Bern SözleĢmesine göre tehlike altında bulunan habitatlardan Toros Dağları karaçam ormanları, Güney Anadolu Kızılçam Ormanları, Anadolu Servi Ormanı, Orta Toroslar Sedir Ormanı ve Yabani Zeytin orman toplulukları bulunmaktadır. YaĢlı Karaçam ve Sedir ormanları ise yaklaģık 4000 ha a ulaģmaktadır. Akdeniz saf servi ormanı ise 195 ha a düģmüģ bulunmakta, aynı zamanda doğal oluģu ve bu büyüklükte olması onu eģsiz bir gen kaynağı durumuna getirmektedir. Bu nedenlerle adı geçen orman ekosistemlerini korumak, KKMP nin en önemli ekosistemlerinden birisi, park içinde bulunan bir çok bitki ve hayvan türü (benekli alabalık, yırtıcı kuģlar, yaban keçisi, su kara tavuğu, ve sürüngen-amfibi türleri) için önemli bir yaģam ortamı ve yaģam koridoru oluģturan Köprüçay ve kanyon ekosistemidir. Bu ekositemde bütünlüğü sağlamak için KKMP içinde kalan kısmı ile birlikte Köprüçayı besleyen ve diğer ekosistemlerle yaģam koridorları oluģturan yan kollar dikkate alınarak bir koruma ağı ve su kenarı ormanları oluģturmak, BÇ bakımından zengin olduğu kadar da hassas olan ve yaban keçisi için yaģam ortamları oluģturan KKMP içindeki alpin ve yüksek dağ ekosistemlerini korumak, Halkın ormana olan baskısın azaltılması ve geleneksel yaģam koģullarının sürdürülebilmesi için ODOÜ alanlarında yararlanma-koruma dengesini oluģturmak, ancak bunu yaparken odun dıģı orman ürünlerinin gen kaynaklarını yerinde ve sürdürülebilir yararlanma prensipleri çerçevesinde korunmak, KKMP içinde bulunan Kızılçam ormanlarından park içinde yaģayan orman köylülerinin yakacak odun gereksinimlerini karģılamak ancak bunu gerçekleģtirirken gen kaynaklarını erozyona ve kirlenmeye uğratmayacak Ģekilde düzenlemek, Yangına hassas olan Kızılçam ağırlıklı özellikle normal kapalı genç meģçerelerde korumayı etkinleģtirmek için aralama ve bakım çalıģmalarıyla hem yararlanmayı düzenlemek hem de korumayı gerçekleģtirmek, 1361

7 Yangını azaltmak için yangın emniyet yol ve Ģeritleri tesis etmek, gerekli görülen yerlere yol yapmak ve bu yolla yangına müdahale için uygun yol yoğunluğu yaratmak. Yangına erken müdahale için uygun yerlere yangın gözetleme kulesi ve yangın havuzları yapmak Müdahale Seçenekleri Korunan orman alanlarının mevcut doğal özelliğinin korunması, iyileģtirilmesi geliģtirilmesi ve dıģ etkenlere karģı dirençlerinin arttırılabilmesi için belirli ölçülerde teknik müdahalelere ihtiyaç duyulmaktadır. Aksi taktirde bu orman alanlarının doğal süksesyon seyri içinde varlıklarını sürdürebilmeleri rastlantılara bağlı olacaktır. Bu rastlantılar orman açısından olumlu geliģmezse orman tamamen veya kısmen zarar görebilir hatta yok olabilir. Bu tehlikelerden mümkün olduğunca kaçınmak ancak uygun müdahale seçeneklerinin oluģturulması ve uygulanması ile sağlanabilir (Topaçoğlu, 2005). Müdahale seçenekleri oluģturulurken yalnızca gençleģtirme, bakım veya amaç servet gibi silvikültürel müdahaleler düģünülmemeli, otlatma baskısının azaltılması için dikenli telle çevirme, kuģ popülasyonunun arttırılması için kuģ yuvalarının asılması veya böceklerle savaģ amacıyla feromon tuzaklarının arttırılması bu kapsamda değerlendirilmelidir (Karahalil, 2009) Modelleme ve Alternatif Planlama Seçeneklerinin Oluşturulması Korunan orman alanlarında düzenlenecek amenajman planı, alınacak kararları sezgisel değil matematiksel karar verme teknikleri veya yöneylem araģtırması tekniklerine dayandırmalıdır. Bu da sayısal olarak kavranan orman fonksiyonlarının dahil edildiği, belirli kısıtlar altında belirlenen amaçlara ulaģmak amacıyla seçilen yöneylem araģtırma tekniğinin gerektirdiği Ģekilde formüle edilmiģ bir planlama modelinin kurulması ile sağlanabilir. Kurulan model ile çok sayıda uygulanabilir alternatif planlama seçenekleri oluģturulmalı ve bunlar arasından en uygun olana eldeki Ģartlar dahilinde karar verilmelidir. Bu da ancak KDS nin etkili kullanımı ile mümkün olabilir Karar Destek Sistemleri ve Milli Parkların Planlanmasında Kullanımı Orman amenajmanında geliģtirilen ve kullanılan KDS leri, karar verme aģamasında karar vericilerin en uygun kararları almasına, karar vericinin bilgi birikimi ve bilgisayarların bilgi iģleme yeteneklerini bütünleģtiren bir modelleme sistemi olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sistemler, orman ekosistemleri gibi gerçekte karmaģık olan sistemleri kavramayı kolaylaģtırırken, onları bir bütün olarak değerlendirmeyi sağlamaktadır. Üstelik herhangi bir probleme optimal çözümler bulmakla birlikte, karar vericilerin alternatifler arasından en uygununa karar vermesine yardım ederler (Kadıoğulları, 2009). Orman amenajman planlarının yapımına hizmet etmek amacıyla bugün geliģmiģ ülkelerde, ormancılık alanında konumsal bilgiyi kullanarak yöneylem araģtırması teknikleriyle bütünleģtiren KDS leri geliģtirilmekte ve orman iģletmelerince kullanılmaktadır. Bunlardan birisi de son dönemde ülkemizde geliģtirilen ETÇAP KDS dir (Baskent 2008, Kadıoğulları, 2009, Keles 2008). ETÇAP yaklaģımına uygun geliģtirilen KDS nin sistem mimarisinin genel yapısı beģ önemli bileģenden oluģmaktadır. KDS nin ilk aģamasında, orman ekosisteminin yapı ve kuruluģunun ortaya konulması, ilgili verilerin (hasılat tablosu, bölmecik tablosu, ürün çeģitleri tablosu, aktüel envanter verileri gibi) elde edilmesi ve sisteme girilmesi iģlemlerinden oluģan veri tabanı bileģeni yer almaktadır. Ġkinci aģamada ise, odun üretimi ile birlikte planlamada yer alacak diğer orman fonksiyonları ve ekonomik modellerin yer aldığı yardımcı modeller yer almaktadır. Bu yardımcı modellerin planlama sistemindeki rolü, orman fonksiyonlarının planlamaya sayısal olarak yansıtılmasıdır. Böylelikle karar vericiler, odun üretimi ile birlikte orman ekosisteminin sunduğu diğer ürün ve hizmetlerin zamana bağlı değiģimlerini sayısal veya ekonomik değerler itibariyle görebilecek ve daha isabetli kararlar alabileceklerdir. Orman ekosistemini oluģturan analiz 1362

8 alanlarına (iģletme sınıfı, orman fonksiyonu alanları, meģcereler vs) uygulanacak silvikültürel müdahale rejimlerinin (doğal veya silvikültürel müdahale dizini/seti) belirlenmesi ile birlikte, amaçların ve bu amaçları sınırlandıran kısıtlayıcı koģuların ortaya konulması, hedeflerin belirlenmesi, ürün ve hizmetlerin zamana bağlı olarak üretim politikalarının geliģtirilmesi planlama stratejileri bileģenini oluģturmaktadır. Bu Ģekilde, hazırlanacak olan planlarda farklı stratejiler türetilmektedir. Planlama stratejileri belirlendikten sonra probleminin çözümüne ve geçerliliğin sağlanmasına yönelik alternatif modelleme tekniklerinin yer aldığı planlama teknikleri bileģeni yer almaktadır. KDS nin son bileģeni ise, alternatif planlama stratejilerinin çözüm sonuçlarının (çıktılarının) metin, harita, tablo veya grafik olarak sayısal olarak sunulması ve bu stratejilerin karģılaģtırılması ile iģletme amacına en uygun alternatifi seçilmesidir (KeleĢ, 2008; Kadıoğulları, 2009) Planlama Stratejilerinin Oluşturulması Ülkemizde halen uygulanmakta olan amenajman planlarının en önemli eksiklerinden birisi bu planların belirli formatta üretilmesi, alternatifler sunamaması ve buna bağlı olarak bunlar içerisinden iģletme amacına, imkan ve koģullara bağlı olarak seçim yapılamamasıdır. GerçekleĢtirilen çalıģmada odun üretimi, karbon depolama, oksijen üretimi, toprak kaybı, su üretimi fonksiyonları ya da değerlerinin sayısal olarak ifade edilmesinde Karahalil (2003) ve Yolasığmaz (2004) tarafından ağaç sayısı, göğüs yüzeyi orta ağacının çapı ve hacim gibi farklı meģcere parametreleri ile iliģkiye getirilerek oluģturulan regresyon modellerinden yararlanılmıģtır. GerçekleĢtirilen çalıģmada örnek olması açısından farklı alternatifler oluģturup, bunlar içerisinden seçim yapma imkanı verebilmek amacıyla KKMP için 3 adet örnek strateji geliģtirilmiģtir (Tablo 3). Örneğin S1 in amaç fonksiyonu planlama süresi sonunda toplam etanın maksimum yapılması iken, periyotlar arası gençleģtirme miktarları toplamının en fazla % 10 değiģim göstermesi bir kısıt olarak yer almıģtır. Tablo 3. GeliĢtirilen planlama stratejilerinin tanımı ve içerikleri Strateji Adı Amaç Kısıtlar STR1 Odun Üretim Miktarını Eniyilemek Periyotlar arası gençleģtirme alanları toplamı % 10 u geçmesin STR2 Karbon Depolama Miktarını Periyotlar arası eta miktarı % 10 u geçmesin Eniyilemek STR3 Su Üretimini Eniyilemek Periyotlar arası eta miktarı % 10 u geçmesin KKMP da belirlenen amaçları gerçekleģtirmek üzere kurulan planlama modelinde dikkate alınan bazı varsayımlar Ģu Ģekildedir: Tüm hesaplamalar periyot ortasına göre yapılmıģtır. Planlama yörüngesi asli ağaç türü Kızılçam olduğu için 50 yıl alınmıģ, periyot geniģliğine de 10 yıl olarak karar verilmiģtir. Odun üretimine konu Kızılçam meģcerelerinde idare süresi 60 yıl alınmıģtır. Yaban Hayatı Koruma, Tohum MeĢceresi, Rekreasyon, Alpin Zon, KuĢ Gözlem Yeri, Estetik, Yüksek Koruma Değeri TaĢıyan Ormanlarda, Doğal YaĢlı Ormanlar, Ekolojik Etkilenme Bölgesi, Yüksek Dağ Orman Ekosistemi ve Su Kenarı Koruma fonksiyonlu ormanlarda gençleģtirme ve ağaçlandırma öngörülmemiģtir. Odun DıĢı Orman Ürünleri ve Sosyal baskılı ormanlarda sadece bakım etası öngürülmüģtür. 1363

9 3. Bulgular ve Tartışma Model çözümü sonucunda elde edilen bulgular Tablo 4 de verilmiģtir. Tablo 4. Stratejilere göre planlama yörüngesi boyunca elde edilen bazı plan çıktıları Stratejiler STR1 STR2 STR3 STR1 STR2 STR3 Periyotlar GençleĢtirme Etası (m 3 ) Bakım Etası (m 3 ) , , ,4 139, , , , ,7 328, , , , ,5 672, , , , ,9 1030, , , , ,4 1381, ,4 Toplam , , , ,0 3552, ,4 Periyotlar Toprak Kaybı (10 3 ton) Su Üretimi (10 6 m 3 ) Toplam Periyotlar Karbon Depolama (ton) Oksijen Üretimi (ton) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,9 Toplam , , , , , ,3 Periyotlar GençleĢtirme Alanı (ha) 1 782,0 69,1 583, ,2 54,4 800, ,2 33,6 900, ,8 23,6 1144, ,9 16,6 788,9 Toplam 4774,1 197,3 4218,5 Üç strateji birlikte değerlendirildiğinde; en fazla toplam etanın odun üretiminin en iyilenmesini amaçlayan STR1 tarafından 2.1 mil. m 3 olarak sağlandığı görülmektedir. En az toplam eta ise m 3 ile karbon depolama miktarının eniyilenmesini amaçlayan STR2 tarafından elde edilmiģtir. Benzer Ģekilde en fazla gençleģtirme alanı STR1 den elde edilirken en fazla toprak kaybı STR3, karbon depolama miktarı ise STR2 elde edilmiģtir. Toplam eta, gençleģtirme alanı, toprak kaybı ve su üretimi çıktıları dikkate alındığında; STR1 ve STR3 ün birbirlerine yakın bir seyir izledikleri, ancak STR2 nin diğer iki stratejinin aksine düzensiz bir seyir izlediği görülmüģtür. Özellikle ilk periyotlardan itibaren gençleģtirme alanları düģük tutularak karbon depolama miktarı arttırılmaya çalıģılmıģtır. Elde edilen eta dikkate alındığında, yerel halkın isteklerine cevap verebilir olması, son yıllarda gittikçe önemi artan bir değeri amaç edinmesi ve karbon ekonomisi gibi bir kavramın gittikçe dillendiriliyor olması, Köprülü Kanyon Milli Parkı için STR2 nin seçilmesi için çok uygun bir zemin oluģturmaktadır. 4. Sonuçlar ve Öneriler Ülkemizde korunan orman alanları yasal, teknik ve örgütsel açıdan birçok sorunla karģı karģıya bulunmaktadır. Bu sorunların yol açtığı en büyük problem ise katı korumacı yaklaģım olarak 1364

10 gözükmektedir. BaĢlangıçta avantaj gibi görünen bu yaklaģım tarzı, MP ın ilanı ile birlikte yerel halkın orman ürünlerinden yararlanamaması, orman iģlerinde çalıģamaması, otlatmaya izin verilmemesi, kadastrosu yapılmayan yerlerde mülkiyet haklarından yararlanılamaması gibi insan odaklı veya kaynak değerini oluģturan ormanların yangın, böcek, rüzgar gibi tehlikelere karģı direncini arttıracak Ģekilde bakım görmemesi, ağaçlandırma ve rehabilitasyon çalıģmalarında bulunulamaması gibi orman ekosistemi odaklı sorunlara yol açmakta sonuçta sistem kendini adeta kilitleyerek, dıģ dünya ile bağlantı kesilmekte ve MP dan olan ürün ve hizmet akıģı durmaktadır. Korunan orman alanlarında, ister koruma amaçlı olsun ister yerel halkın ihtiyaçları gözetilsin, eğer yukarıda sözü edilen düğüm çözülmek isteniyorsa bu ancak korunan alanlara özgü amenajman planlarının düzenlenmesi ile gerçekleģebileceği ortaya çıkmaktadır. Ülkemizde korunan orman alanları için düzenlenen planlar incelendiğinde, orman fonksiyonlarının belirlenmesinden etanın saptanmasına kadar olan iģlemlerin sezgisel olarak yapıldığı ve klasik yaklaģımla hazırlandığı, korunan alanların kendine özgü turizm ve rekreasyon faaliyetlerinin dikkate alınmadığı görülmektedir. Bu sorunların giderilmesi amacıyla ele alınan bu çalıģmada, ETÇAP KDS kullanılarak 3 adet planlama stratejisi geliģtirilmiģ ve çözülmüģtür. GeliĢtirilen üç strateji birlikte değerlendirildiğinde en fazla toplam etanın 2.1 mil. m 3 ile planlama yörüngesi sonunda odun üretiminin en iyilenmesini amaçlayan STR1 tarafından elde edildiği görülmüģtür. Stratejiler içerisinde en az toprak kaybı miktarı toplam ton ile STR2 tarafından elde edilirken, en fazla su üretimi 5273 milyar m 3 ile STR3 tarafından sağlanmıģtır. Karbon depolama miktarının eniyilenmesini amaçlayan STR2, geliģtirilen üç strateji içerisinde hem karbon depolama hem de oksijen üretimi miktarının sırasıyla toplamda 1.8 mil. ton ve 5.0 mil. ton ile en fazla elde edildiği strateji olmuģtur. Bugüne kadar ülkemizde günümüze değin korunan alanlar için düzenlenmiģ orman amenajman planları sadece odun üretimine yönelik tasarlandığı, planın tek bir periyotla detaylandığı, uzun vadedeki ürün ve hizmet akıģının kestirilmediği, iģletme amaçları ile teknik müdahale arasındaki fonksiyonel iliģkilerin kurulamadığı, eta hesabının sadece alan kontrolüne dayandığı, farklı biçim ve Ģiddette uygulanabilecek teknik müdahalelerin oluģturulup etkilerinin belirlenemediği ve dolayısıyla alternatif plan seçeneklerinin oluģturulamadığı planlar olmuģtur. Yapılan çalıģma ile yukarıda sayılan bu açmazlar ETÇAP KDS nin kullanımı ile giderilmiģtir. Diğer taraftan, Türkiye de korunan alanlarda etkin Ģekilde amenajman planlarının düzenlenebilmesi için bir dizi gereksinimler söz konusudur. Bu bağlamda getirilecek öneriler Ģu Ģekildedir: Orman ekosisteminin sunmuģ olduğu tüm fonksiyonlar için ölçüt ve göstergeler geliģtirilmeli, daha sonra bu değerler meģcere yapısı veya parametreleri ile iliģkilendirerek sayısal olarak ortaya konmalıdır. Yangın, böcek, fırtına gibi zararların etkisini tahmin edebilecek modeller geliģtirilmeli, bu konudaki çalıģmalara hız verilmeli ve bu çalıģmalar planlama aģamasında kullanılmalıdır. Bu gibi doğal olayların sayısal olarak ifade edilmesi ya da kavranması ile tehlikeler önlenebilecek, bundan kaynaklanan ekonomik kayıp azaltılabilecektir. Düzenlenecek plan bir karar seçeneğini ifade ettiğinden, bu kararın mutlaka oluģturulacak çok sayıda alternatif seçenekler arasından alınması amacıyla, korunan alanların uzun süreli ve çok amaçlı olarak planlanmasında artık sayısal verileri temel alan yöneylem araģtırması yöntemleri kullanılmalıdır. Modellemede kullanılacak karar verme tekniği orman ekosistem dinamiğini uzun vadede kestirebilmeli ve planlamacıya karar vermede yardımcı bilgi sunabilmelidir. 1365

11 Çok sayıda üretebilen planlama senaryoları içersinden en uygun alternatif planlama stratejisinin seçiminde; yasal düzenlemeler, personel durumu, ekonomik koģullar gibi çok sayıda etmen göz önünde bulundurulmalıdır. Sonuç olarak, orman ekosistemi içeren korunan alanlar için KDS yardımıyla oluģturulmuģ ekosistem tabanlı ve çok amaçlı amenajman planları düzenlenmeli ve ülke sathındaki bütün MP ve TP için yaygınlaģtırılmalıdır. 5. Kaynaklar Asan, Ü Orman Kaynaklarının Çok Amaçlı Kullanımı ve Planlama Sistemleri. Ormanların Çok Amaçlı Planlanması Toplantısı, 5-6 Mayıs, Bolu, Bildiriler Kitabı: BaĢkent, E.Z., Köse, S., Kaya, Z., Altun, L., Terzioğlu, S., BaĢkaya, ġ., Eser, T GEF-II Biyolojik ÇeĢitlilik ve Doğal Kaynak Yönetimi Projesi: Türkiye de Biyolojik ÇeĢitliliğin Orman Amenajman Planlarına Entegrasyonu Strateji ve Tasarımının GeliĢtirilmesi Son Raporu, 57 s. BaĢkent, E.Z Yalnızçam Ormanlarının Ekosistem Tabanlı Çok Amaçlı Planlanması (ETÇAP) ve Yönetimi Projesinden Arda Kalanlar. Orman Mühendisliği Dergisi, 45, 7-8-9, Demirel, Ö Doğa Koruma ve Milli Parklar. KTÜ Genel Yayın No : 219, Fakülte Yayın No:37, Ders Kitabı, Mayıs, KTÜ Matbaası, ISBN: , Trabzon, 424 s. Kadıoğulları, A.Ġ Orman Amenajman Planlarının Hazırlanmasında Konumsal Yapının Kombine Optimizasyon Teknikleri ile Kontrolü: Konumsal Planlama. Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversityesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 176 s. Karahalil, U Toprak Koruma ve Odun Üretimi Fonksiyonlarının Doğrusal Programlama Ġle Modellenmesi (Karanlıkdere Planlama Birimi Örneği). Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 84 s. Karahalil, U Korunan Orman Alanlarında Amenajman Planlarının Düzelenmesi:Köprülü Kanyon Milli Parkı Örneği. Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversityesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 172 s. KeleĢ, S Orman Amenajman Planlarının Hazırlanmasına Yönelik Karar Destek Sisteminin Tasarımı ve Prototip Modelinin GeliĢtirilmesi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 211 s. Köse, S., Yolasığmaz, H. A., Sivrikaya, F Ormanlarımızdaki Fonksiyonların Saptanması ve Haritalanması. I. Ulusal Ormancılık Kongresi, Mart, Ankara, Bildiriler Kitabı: Köse, S., Karahalil, U Toprak ve Su Koruma Fonksiyonlu Ormanlarda Amenajman Planları. Su Havzalarında Toprak ve Su Kaynaklarının Korunması, GeliĢtirilmesi ve Yönetimi Sempozyumu, Eylül, Hatay, Bildiriler Kitabı: Raddi, S., Sümer, S Genetic diversity in natural Cupressus sempervirens L. Populations in Turkey. Biochemical Systematics and Ecology, 27, URL-1, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, (Son EriĢim Tarihi: 18 Eylül 2011). Yolasığmaz, H.A Orman Ekosistem Amenajmanı Kavramı ve Türkiye de Uygulaması. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, Trabzon, 215 s. 1366