ÇEVRE SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE VAKIFLARIN ROLÜ

Transkript

1 ÇEVRE SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE VAKIFLARIN ROLÜ SEMPOZYUM - II. OTURUM 08 Mayýs 2007 Salý - TOBB Üniversitesi Salonu Oturum Baþkaný: Prof. Dr. Metin SÖZEN / ÇEKÜL Vakfý Baþkaný Teblið Sunanlar: Prof. Dr. Ruþen KELEÞ / Doðu Akdeniz Üniversitesi Kamu Yönetimi Teblið Konusu: Çevrenin Korunmasýnda Yasalar Prof. Dr. Mehmet BORAT / Fatih Üniversitesi Çevre Mühendisliði Bölümü Teblið Konusu: Vakýf Su Yapýlarýndan Öðrendiklerimiz ve Öðreneceklerimiz Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK / Çevre ve Orman Bakanlýðý Müsteþar Yardýmcýsý Teblið Konusu: Haliç Çalýþmalarý, Ýklim Deðiþiklikleri, Mevzuat ve Uygulamalar Prof. Dr. Þerif Ali TEKALAN / Fatih Üniversitesi Mütevelli Heyet Baþkaný Teblið Konusu: Çevre Duyarlýlýðý ve Zararlý Alýþkanlýklar Yrd. Doç. Dr. Ömer MADRA / Açýk Radyo Teblið Konusu: Vakýflar ve Küresel Isýnma 62

2 Prof. Dr. Metin SÖZEN / Oturum Baþkaný - ÇEKÜL Vakfý Baþkaný Geçmiþimizin, ayrýntýlarý ne kadar itina ile hesapladýklarýný hayretle görüyoruz. Arkadaþlarýmýz, arþivlerde kalan bilgileri gün yüzüne çýkararak, bizleri bilgilendirdiler. Biz uzmanlar, iþin içine girdiðimiz zaman, vakýf denen kavramýn boyutlarýný tam anlamýyla çizemiyoruz. Özellikle küreselleþen dünyada, bireyin gittikçe yalnýzlýða itildiði bir dünyada, insanýn korunmasýnýn yeteri kadar olmadýðý bir dünyada, geçmiþimizin ne yaptýðýnýn sorgulanmasý çok önemli. Bugün ile dün arasýnda yapacaðýmýz tartýþma, akýþý saðladýðýmýz oranda, toplumumuzun ürettiði bütün deðerlerin, bugüne akan ve bugünün anlayýþý içinde tartýþýlan bir ortama gelmedikçe, kültürel, tarihsel miras saðlam olarak bir toplumda yerine oturmadýkça, eksiklikler var olacaktýr. Bu toplantý, bu topraklarý nasýl kullandýðýmýzý, hangi bilgilerle kullandýðýmýzý ve bunu dayanýþmaya nasýl dönüþtürdüðümüzü gösteriyor. Yani sonunda nasýl devlet olduðumuzu ve insanlarýn nasýl o devletin bir parçasý olduðunu gösteren sistemin bir parçasý olarak burada bulunuyoruz. Bütün ayrýntýlar bize gösteriyor ki, bir toplum, ayrýntýya dikkat ettikçe büyüktür. Ýmparator olmak için halkýnýn sorunlarýný bilmek, nasýl yaþadýðýný bilmek ve yaþama sevincini var etmek gerekiyor. Bizim bugün kendi sýnýrlarýmýz içerisinde, o büyüklüðü yakalamamýz için, o toplumun üretim iliþkilerine, akýl, bilgi ve tecrübe birikimine ulaþarak, zamanýmýzla o zamaný yargýlamamýz gerekiyor. Biz, tarihi bugüne çekerek, inandýðýmýz biçime yorumlayarak deðil, tarihin tarih olduðu, yani tarihin kendisini var ettiði her þeyi dönemiyle birlikte, bugüne akan dinamikleriyle birlikte deðerlendirmeliyiz. O zaman nereden gelip nereye gittiðimizi bilebiliriz. Eðer doða varsa, onun içinde insan varlýk olarak kendisini bulundurup bunu bir medeniyet haline getiriyorsa, temel üçgen kurulmuþ demektir. Bir toplum doðasýný diri tutmadýkça, onun içinde üretme iliþkilerini, doðanýn ona vereceði üretme gücünü kýsýtladýðý zaman, yani havasý hava, suyu su, topraðý toprak olmaktan çýktýktan sonra üretimin, yani esin kaynaðýnýn kuruduðunu görüyoruz. Dünya bunu, yok olunca anlamaya baþladý, kötü kullanýnca anladý. Sanayileþen ve tüm topraklarý kirleten devletler de þimdi bizim topraklarýmýz üzerinde yaptýklarý tahribatýn sorumluluðunu paylaþmak istemiyorlar. Hâlbuki dünya birlikte yok oluyor. Buzullarýn erimesi ve güneþin zararlý hale gelmesi, bizi beraber düþünmeye itiyor. Ama düþünmeye iten sebeplerin kaynaklarýný ellerinde tutanlar, yani bugünü bugüne getirenler, dünyada, bütün çaðlar boyunca, savaþlarýn getirdiði yýpranmalar ve kirliliðin çok ötesinde en büyük kirliliðe sebep olanlardýr. Hiçbir dünya savaþý bu kadar etkili olmadý ve bu kadar yanlýþ yapmadý. O nedenle, Türkiye deki insanlarýn, tüm bu yanlýþlarý fark edecek bir bilince ulaþmalarý gerekiyor. Bu bilinç, kendi ülkelerindeki yanlýþlarý da, dýþarýdan gelen yanlýþlarý da karþýlayabilmeli ve fark etmelidir. Türkiye yi ve dünyayý kendi vakfýmýz gibi görmek istiyoruz. Dünya bizim vakfýmýz. Vakýflarýn çaðlar boyu bir sisteme ulaþtýrýldýðý bir medeniyetin de çocuðuyuz. Vakýf sisteminin yaþanýr hale gelerek, dinamik bir þekilde uzun yýllar, ulusun, devletin temel kavramlarýndan biri olarak taþýmýþ olan bizler, bugün bu sorumluluðu daha geniþ daha çok paylaþmak zorundayýz. O yüzden böyle toplantýlarý geçmiþe bir öykünme, geçmiþ deðerliydi, þimdi ne olacak, mantýðý üzerine kurmadýðýmýz zaman, faydalanabiliriz. Böylelikle biz de bir sistem ve erk kurmuþ oluruz. O nedenle vakýf sözcüðünü çok geniþ anlamda kullanacaðýz. Yaþama sevincimizi, örgütlenerek vakýf gibi yaþayarak bulabiliriz. Yani biz bugün yaþayacaðýz, o vakýf sayesinde de çocuklarýmýz yarýn huzurlu bir þekilde yaþayacaklar. Vakýf kavramýný geniþ anlamýyla kullanacaðýz. Bu geniþ anlam dün vardý. Böylesi bir geçmiþi olan bir toplum, bugün sevgisiz, daðýnýk, anlaþmasýz, dayanýþmasýz olamaz. Türkiye de bugün tarihsel mirasa sahip çýkma konusunda büyük bir gayret var. Çalýþmalar hýz kazandý. 63

3 Bütün vakýf eserlerini ve tarihi koruyanlar alkýþlanmalýdýr. Yeteri kadar nitelikli proje üretemiyoruz, kurullardan geçiremiyoruz. Artýk nitelikli projeler ve uzmanlar istiyoruz ve sonuna kadar bu sürecin beraber yaþanmasýný istiyoruz. Yani uzmanlar iyi araþtýracak, kontrol edenler iyi edecek, çalýþan ara elemanlar eksikleri iyi onaracak ve hep beraber vakýflarýn iþlevini yerine getirmelerine yardýmcý olacaðýz. Eðer bu sürecin içinde bazý kýsýmlar kesik kalýyorsa, týk nefesse, bunu paylaþmak zorundayýz. O yüzden nasýl vakýf eþittir dünya diyorsak, býrakýlmýþ miras eþittir, yine hepimizin. Burada mülkiyet sorunu yoktur. Bugün vakýflarýn elindedir, Kültür Bakanlýðý nýn elindedir, Saðlýk Bakanlýðý nýn elindedir, özel kesimin elindedir. Ama o topraklarýn üzerinde oturuyorsa o miras, o benim malýmdýr, her birinde hakkým vardýr, hissem vardýr. Bu bilinçle bu büyüklükle geleceðe ve bugüne bakmak zorundayýz. Bu toplantýnýn amacý, birliðe, bütünlüðe giden yolun kapýsýný aralamaktýr. Bir ülkede yanlýþ, ne kadar büyürse, karþý güç de o kadar büyür. Dünya kurumaya baþladýysa, sularýn deðeri anlaþýlmaya baþlanýyor. Ciðerine çektiðin hava kirleniyorsa, havanýn deðerini bulmaya baþlýyorsun. Tarihi kültürel miras yok olduðu zaman yaþam çevreleri bitiyor demektir. Kent, köy, kasaba bitiyor demektir. Yaþama bu kadar karþý çýkmanýn bir bedeli olmalýdýr. O yüzden bu topraklardaki her birey, kültürel mirasý, kimlik açýklamasýnýn temel nedeni olarak görmelidir. Bu açýdan, yol aldýðýmýza inanýyorum. Her yerin tarihi ve kültürel mirasýna sahip çýkan insanlarý arýyoruz ve bunlarýn sayýsýnýn artmasýný istiyoruz. O nedenle gerçek vakýf örgütlenmelerinin, sivil insiyatif sahiplerinin sayýsýný çoðaltmak istiyoruz yýlýnda kurduðumuz Tarihi Kentler Birliði yle, yerel yönetimleri, sivil toplum örgütleriyle birlikteliðe çaðýrdýk. Þu an 215 tane, kültürel mirasýný korumaya söz vermiþ belediye baþkaný, Tarihi Kentler Birliði nin üyesidir, Avrupa Tarihi Kentler Birliði üyesidir ve yönetimine girmiþtir. Beraber olmadýkça, örgütlenmedikçe, düþünceyi ve aklý bütünleþtirmedikçe, diri durmanýn imkaný yoktur. Þimdi biz, vakýflarýn bütün eserlerine bizim varlýðýmýz olarak bakýyoruz. O yüzden diyoruz ki, kamunun diri güçleri bizimle olmalýdýr: valileri, kaymakamlarý, belediye baþkanlarý, sivil toplum örgütleri Özelikle bu topraklarda para kazananlarýn, kazandýklarýnýn bir kýsmýný bu topraklara katmasýný istiyoruz. Yani, doðanýn, kültürün desteklenmesine katsýn, örgütlenmeye de katýlsýn istiyoruz. Sponsorluk, bize lütfedilmiþ bir para deðildir. Þimdi de kurumsal destek diyoruz, kurumsal desteklerini kendi tanýtýmlarý için kullanacaklarýný zannettiler. Böyle bir þey yok. Kurumsal destek vermek, ortak paydada kendi de bulunsun, kendi de onurlansýn diyedir. Kavramlarýn içini doðru dolduracaðýz. Ýthal kavramlarla, bu ülkenin deðerleri arasýndaki iliþkide çeliþkiye düþmemeye çalýþacaðýz. Kendi bilincimizi, kendimiz oluþturacaðýz. Göbek baðsýz doðru bir birey, doðru bir ülke, doðru bir devlet olmak istiyoruz. O bakýmdan bu kadar insanýn bugün burada bulunmasýný bu bilincin bir tezahürü olarak görüyor, hepinizi sevgi ile selamlýyorum. 64

4 Prof. Dr. Ruþen KELEÞ / Doðu Akdeniz Üniversitesi Kamu Yönetimi Çevrenin Korunmasýnda Yasalar Çevre konusunda söyleyeceklerim direk vakýflarla ilgili olmamakla birlikte, genel olarak vakýf insanlarý ve vakýflarla baðlantýsýnýn olacaðýný düþünüyorum sayýlý Çevre Kanunumuz, 2006 yýlýnda bir deðiþikliðe uðradý, 5491 sayýlý yasayla. Burada, tanýmýna baktýðýmýzda, bütün canlýlarýn ortak alaný olan çevrenin, korunmasýný saðlamak diye bir amaç belirtilmiþ. Bu koruma nasýl saðlanacaktýr, sürdürülebilir kalkýnma ve sürdürülebilir çevre doðrultusunda deniliyor. Sürdürülebilir çevre, gelecek kuþaklarýn ihtiyaç duyduklarý kaynaklarýn, varlýðýný ve kalitesini tehlikeye atmadan hem bugünün hem de gelecek kuþaklarýn çevresini oluþturan, tüm çevresel deðerlerin her alanda ýslah edilmesi, korunmasý ve geliþtirilmesi süreci, diye tanýmlanýyor. Sürdürülebilir kalkýnmayý ise; günün ve gelecek kuþaklarýn saðlýklý bir çevrede yaþamalarýný güvence altýna alan, çevresel ekonomik hedefler arasýnda denge kurulmasý esasýna dayalý, bir kalkýnma ve geliþme olarak tanýmlýyor. Çevre, bizim kitaplarýmýzda doðal çevre ve yapay çevre diye tanýmlanýyor. Yapay çevre ile insanýn bilgi ve kültür birikimine dayanarak, doðal çevresinde bulmuþ olduðu yeraltý ve yer üstü zenginliklerini kullanarak oluþturduðu çevre, diye tanýmlanýyor. Anayasamýzýn 56. maddesi, türlü çevre kavramlarý arasýnda bir ayrým yapmaksýzýn, dengeli ve saðlýklý bir çevreden, çevreyi geliþtirmekten, çevre saðlýðýný korumaktan, çevre kirlenmesini önlemekten söz etmektedir. Ayrýca anayasanýn birçok maddesinde çevreyi doðrudan ya da dolaylý ilgilendiren hükümler var. 43, 44, 45, 57, 63, 169. maddelerin içeriðine girmek gerekirse; kýyýlarla ilgili olan, toprakla, erozyonla, tarih ve tabiat varlýlarýnýn korunmasýyla, ormanlarla ilgili maddeler, doðrudan doðruya çevreyi ilgilendiren maddelerdir. Biz, yirminci yüzyýlýn ikinci yarýsýndan itibaren, bir takým olaylarla karþýlaþtýk. Hýzlý nüfus artýþý ve kentleþme bunlarýn baþýnda geliyor. Sanayi ve teknolojik devrim, bunlara eklenmelidir. Bu geliþmeye paralel olarak, teknosantrizmden, ekosantrizme doðru bir kayma olduðunu düþünsel bazda hissediyoruz. Artýk, iktisatçýlarýn, homoekonomikus diye tanýmlamaya çalýþtýklarý kavramýn yerini, homoekolojikus denilen kavramýn aldýðýný, çevreyi, bütün düþünce ve eylem sisteminin merkezine aldýðýný gören bir düþüncenin var olduðunu görüyoruz. Konular güncel: hava, su, çevre, gürültü Gürültü kirliliðine tanýk oluyoruz. Bunlara son zamanlarda toplumsal kirlenme de eklendi. Doða tarih ve kültür deðerlerinin tahribinin yaný sýra küresel ýsýnma insanlýðý tehdit eden boyutlar kazandý. Bir baþka açýdan, artýk ulusal egemenlikle küreselleþmenin bir mücadele içine girdiðini görüyoruz. Uluslar, devletler, kendi egemenliklerine sahip çýkma þanslarýný giderek yitiriyorlar. Bugünün ve gelecek kuþaklarýn çýkarlarý arasýndaki tercihte, gelecek nesillerin çýkarlarý en az bugün kadar önem taþýmaktadýr. Ekonomi ile ekolojinin baðdaþtýrýlýp baðdaþtýrýlmayacaðý konusundaki tartýþmalar, Stockholm den, Riyo Toplantýsý na kadar, belli bir süreç içerisinde olumlu bir geliþme seyri izledi. Riyo Toplantýsý nýn hemen öncesinde Hailderberg te toplanan 500 kadar bilim adamý, ki bunlarýn 100 e yakýný Nobel ödülü almýþ kimselerdi, çevreciliði ön plana çýkarmanýn akýl dýþý bir ideoloji olduðu deðerlendirmesini yapmýþlardýr. Çevrecilikte, sözlü bir bilimsellik vardýr, demiþlerdir. Bugün bile, nükleer santralleri savunanlar, çevrecileri irrasyonel olarak suçlamaktadýrlar. Ýnsanýn çevre ile olan iliþkilerinde davranýþlarýný belirleyen belli kurallar olduðunu biliyoruz. Din kurallarý ve akýl ötesi güçler, insanýn çevre ile olan iliþkilerinde hakim olabilir. Ýnsanýn çevre ile olan iliþkilerini, ahlak kurallarýnýn rehberliðine baðlayabiliriz. Öte yandan hukuk kurallarý, insan ile çevrenin iliþkilerini, yaptýrýmlar açýsýndan dengeleyen bir unsur olarak iþlev görüyor. Ýyi davranýþý belirleyen, yerleþik kurallardan bazýlarýný zikredersem, bunlarýn insan çevre iliþkilerinde belirleyici bir rol oynadýklarý sonucuna hemen varabiliriz. Bunlarýn baþýnda adalet, eþitlik, nesnellik, hayýrseverlik, kamu yararý, hayvanlara kötü davranmaktan kaçýnma ve sayýlarýný artýrabileceðimiz bir takým önemli deðerler olduðunu görüyoruz. Çevrenin amaçsal ve araçsal yorumu, bugün eylemlerimize geniþ ölçüde yansýyor. Ýnsan merkezli çevre yaklaþýmla- 65

5 66 rýyla, çevre merkezli yaklaþýmlara karþýlýk amaçsal ve araçsal yorumlar yapýlmaktadýr. Çevre kendi baþýna bir deðer taþýyor mu? Çevre, kendi baþýna bir deðer olarak algýlanýyorsa, öznel bir deðer taþýyor demektir. Yok, çevrenin insana hizmetin bir aracý olarak algýlanmasý tercih ediliyorsa, bu baþka bir deðerlendirme konusudur. Derin ekoloji adlý bir çevre akýmý, hayvan haklarýný ön plana çýkarýyor. Bu anlayýþa göre, doðadaki canlýlarýn da doðada, insanlar kadar haklarý vardýr. Çevre, uluslar arasý hukuk belgelerine geçti. Dengeli ve saðlýklý bir çevrede yaþamayý, insan haklarýndan sayan anayasalar çoðunluktadýr. TC anayasasý, 1982 de bu kavramý vurguladý. Çevrede olup bitenler hakkýnda bilgi isteme hakký, çevre hakkýnýn ayrýlmaz bir parçasýdýr. Karar sürecine katýlma, yine çevre hakkýnýn doðal bir süreci olarak görülmelidir. Yargý yollarýndan yararlanma, bunun çok doðal bir sonucudur. Bu baðlamda, yurttaþ, yasa, devlet konularýnda kýsaca durmakta yarar görüyorum. Etik yaklaþýmlara da birkaç örnek vermek istiyorum. Bir takým filozoflar, doðal durumun en iyi durum olduðunu söylemiþler, yazmýþlardýr. Aristoteles ve Sentomadakan bunlarýn baþýnda gelir. Birisi, doðal durumun en iyi durum olduðunu bilim kurallarýna dayandýrmýþ, öteki doðal durumun en iyi durum olduðunu doðal durumun tanrý tarafýndan yaratýlmýþ olmasýyla açýklamýþtýr. Her ikisi için de bozulmayan bir çevre bir doða en iyi doðadýr. Ýkinci yaklaþým, faydacý yaklaþýmdýr. En çok sayýda insana, en büyük mutluluðu yaþatan davranýþý, en iyi davranýþ olarak deðerlendirmiþlerdir. Bundan, insan çevre iliþkileri açýsýndan önemli sonuçlar çýkarýlabilir. Ýyinin kendisinin ne olduðundan çok, neye göre, örneðin, saðladýðý yararýn ne olduðuna göre belirlendiði, bu anlayýþýn hareket noktasýný oluþturmaktadýr. Üçüncü bir yaklaþým, ödevlerle haklarýn birbirlerini bütünlemeleri gerektiði tezini savunan, Kant ýn yaklaþýmý, deontolojik yaklaþýmdýr. Bütün rasyonel varlýklarýn, kabul edilebilir sayacaklarý biçimde davranmak esastýr. Baþkalarýnýn haklarýna her zaman ve her koþul altýnda saygýlý olmak gerekir. Kendisine yapýlmasýný istemediði bir davranýþý, baþkalarýna da yapmaktan kaçýnacaktýr insan. Bu, bir kesin buyruktur. Ýnsanlarla Doða tarih ve kültür deðerlerinin tahribinin yaný sýra küresel ýsýnma insanlýðý tehdit eden boyutlar kazandý. Bir baþka açýdan, artýk ulusal egemenlikle küreselleþmenin bir mücadele içine girdiðini görüyoruz. toplumsal kurumlar arasýndaki iliþkiler, sözü asýl getirmek istediðimiz yerdir. Ýnsanlar, yaþadýklarý toplumun kurumlarýný kendileri oluþtururlar. Tersi de doðrudur, insanlarýn oluþturduðu kurallar, insanlarýn davranýþlarýna yön vermektedir. Çevre insan iliþkisi bakýmýndan en öneli kurumun, mülkiyet kurumu olduðunu söyleyebiliriz. John Locke: Kurumlar toplumu biçimlendirir, mülkiyet çevre iliþkileri insanlarýn davranýþýný belirtir. diyor. Devamla, topraðýn, doðal durumunda sahipsiz bir meta olduðunu söylüyor. Bu, Ýslam hukukunda, Roma hukukunda da böyleydi. Mülkiyet, emeðin toprakla birleþmesi sonucunda oluþmuþtur. Bazý düþünürler de, Karl Marks gibi, mülkiyeti hýrsýzlýk saymýþlardýr. Bugün gelinen noktada, özel mülkiyet her þeyin önünde gelmektedir. Topraðý ve çevreyi kullanmanýn ahlaki bir sorumluluðu vardýr. Toprak sahiplerine, bu mülkiyet hakký belli bir sorumluluk duygusu yüklemektedir. Çevre sorunlarýnýn altýnda, bireysel mülkiyet hakkýnýn yattýðýný, günümüzde artýk kimse yadsýmýyor. Vakýf, bence, özelleþtirmenin tam karþýtý olan bir kavramý ifade ediyor. Özel olarak kurulan vakýflarda bile vakfedilen malýn, vakfýn kurucusu olan bireyin elinden çýkarýlarak, toplumsallaþtýrýlmasý durumu var. Bu açýdan 1855 te Amerikan Cumhurbaþkaný na bir mektup yazan Ceyatel in þu sözleri çok önemli. Kýzýlderili olan Ceatel, beyaz derilileri, topraða ve doðaya saygýlý olmadýklarý gerekçesiyle suçlamaktadýr: Yeryüzünün her karýþ topraðý kutsaldýr. Bizler yeryüzünün birer parçasýyýz. Beyaz derili insanlar, topraðý, suyu, havayý, alýnýp satýlacak birer meta olarak görmektedirler. Bu kiþilerin açlýðý topraðý yeyip bitirecek ve arkalarýnda çölden baþka bir þey býrakmayacaktýr. Oysa insan, yaþam kumaþýnýn dokuyucusu deðil, ipliðidir. Ýnsanýn topraða vereceði zarar, kendine vereceði zarardýr, insanlýðýn bütününe vereceði zarardýr. Buna benzer bir düþünceyi, Atatürk ün Nutuk unda da buluyoruz yýlýnda Nutuk un üçüncü cildinde þunlar yazýlý: Milletler iþgal ettikleri arazinin sahibi olmakla beraber, beþeriyetin vekilleri olarak da o arazide bulunmaktadýrlar. O topraðýn doðal kaynaklarýndan hem kendileri istifade ederler hem de beþeriyeti istifade ettirirler. Burada, vakýf anlayýþýyla mülkiyet anlayýþýnýn arasýndaki ince iliþkinin var olduðunu görmemek mümkün deðildir. Devleti ve kamu mallarýný

6 yönetenlere düþen önemli bir sorumluluk var yýlýnda bütün çiftliklerini hazineye baðýþlayan Atatürk ün söylediði þu sözler, bütün yöneticilerin kulaðýna küpe olacak deðerdedir: Ýnsanýn serveti manevi kiþiliðinde olmalý. Mal ve mülk bana aðýrlýk veriyor, bunlarý ulusuma vermekle ferahlýk duyuyorum. Ýnsanlýk, yurttaþlýk ve çevre iç içe kavramlardýr. Eðer bir yurttaþsak, çevre için bir takým sorumluluklarýmýz vardýr. Çevre yasasýnýn 30. maddesine göre çevreye zarar veren davranýþlarý bilen ve haber alan vatandaþlarýn, bu faaliyetlerin durdurulmasýný istemeye haklarý var. Tabi bunu, örgütlü olarak yaptýklarý takdirde sonuç alabileceklerine hiç kuþku yok. Ancak böyle konulara ilgi duymakla, bilinçle, ilgilenmekle ve ekonomik rahatlýkla da ilgili bir bir durumdur. O nedenle bütün sivil itaatsizlik durumlarýnda ilgiyi, bilinç düzeyini ve ekonomik koþullarý dikkate almak lazým. Cumhurbaþkanýnýn, vakýflar yasasýný veto ederken öne sürdüðü sebeplerin içinde, vakýflarýn sivil toplum örgütü olamayacaðýna dair iddialarý var. Ben buna olanaklý görmüyorum. Böyle bile olsa, ilgili konularda yargýya baþvurma hakký sivil toplum örgütlerine de verilmiþtir. Haklarýna halel gelen kurumlarýn yasalara baþvurma haklarý vardýr. Kamu görevlilerimize de çevreyi korumak açýsýndan önemli sorumluluklar düþüyor. Memurlarýn yargýlanmasýyla ilgili yasalarda bu iþlevlerini kolaylaþtýrýcý düzenlemelere ihtiyaç olacaðýný düþünüyorum. Seçilmiþler için de bir meslek etiði kodunun hazýrlanmasý ve yürürlüðe konmasý þarttýr. Yeni çevre yasamýzda eðitim önemli bir vurgu ile yasaya sokulmuþtur. Çevre bilinci ile ilgili konularda okul öncesi dönemden baþlayarak, devlete baðlý örgün eðitim kurumlarýnýn müfredatýna bilgilendirici konularýn eklenmesi istenmektedir. Ayrýca yaygýn eðitim kurumlarý da gündemdedir. Radyolarda ayda yarým saat, televizyonlarda da ayda iki saat, çevre ile ilgili konularda bilgi verilmesi istenmektedir. Bin yýllýk tarihin bize býraktýðý kültür varlýðýnýn en güzel örneklerine sahip bir ulusun çocuklarý olarak, vakýf bir yed-i emindir, böyle görülmektedir sayýlý Tabiat ve Kültür Varlýklarý ile ilgili kanunumuz, mazbut ve mülhak vakýflara ait taþýnmaz kültür varlýklarýnýn envanterinin yapýlmasý görevini Vakýflar Genel Müdürlüðü ne veriyor. Yeni Vakýflar Kanunu nun üzerinde kýsaca durmak isterim. 22. maddede; Koruma imar planlarý düzenlenirken vakýf kültür varlýklarý konusunda, Vakýflar Genel Müdürlüðü nün görüþü alýnýr. Buna dikkatle uymak gerekmektedir. Belediyeler, imar ve parselleme planlarý askýya çýkmadan önce, Vakýflar Genel Müdürlüðü ne bildirmek zorundadýr. Ýmar düzenlemeleri, mazbut taþýnmaz mallarýn akar niteliðini koruyacak þekilde düzenlenmelidir. denilmektedir. Gönüllü kuruluþlara ve sivil toplum örgütlerine çok önemli kurallar düþüyor. Bu kuruluþlarýn dikkate al- 67

7 68 malarý gereken üç dört madde þunlar olmalýdýr: toplum ya da kamu yararýnýn ne olmasý gerektiði konusunda, merkezi siyasal düþünceden ayrý bir görüþleri olmalýdýr. Diðer karakter özellikleri de saydamlýklarý, dürüstlükleri, hizmet anlayýþýný ön planda tutmalarý ve yardýmseverlikleridir. Prof. Dr. Mehmet BORAT / Fatih Üniversitesi Çevre Mühendisliði Bölümü Vakýf Su Yapýlarýndan Öðrendiklerimiz ve Öðreneceklerimiz Ýnsanlarýn bütün faaliyetleri için lüzumlu temel madde sudur. Suyun yerine baþka bir madde kullanýlmasý da mümkün deðildir. Ferhat ile Þirin adlý halk hikâyesinde Ferhat Elma Daðý ný külünkle (sivri taþçý kazmasý ile) delerek Amasya ya su getirmeye çalýþýr. Ferhat bir þehre, bir yerleþim bölgesine su getirme ve insanlýk için çalýþma ülküsünü sevgiyle birleþtirir. Ýnsan topluluklarýna su getirmek, toplum ve insanlýk için yapýlabilecek faydalý iþlerin baþýnda gelmektedir. Türkiye nin artan nüfusu yanýnda Batý Anadolu da yaklaþýk 100 seneden bu yana yaðýþlardaki düzenli azalma, ülkenin önemli bir kesiminde suyun yeterli olmadýðýný, su kaynaklarý açýsýndan zengin olmadýðýný göstermektedir. Dünya üzerinde bulunan, debi ve kapasiteleri sýnýrlý olan içme ve kullanma suyu kaynaklarý memba (pýnar), yeraltý suyu, göl ve akarsulardan oluþmakta, bu kaynaklardan suyun temin edilmesinde bazý zorluk ve problemler ortaya çýkmaktadýr. Nüfus artýþýna baðlý olarak, toplam su tüketimi arttýðý gibi ekonomik ve sosyal geliþmeye paralel olarak kiþi baþýna günlük su sarfiyatý da seneler geçtikçe artmaktadýr. Sanayide az su tüketen ve kirleten üretim yöntemleri dikkate alýnmamaktadýr. Aþaðýda sýralanmýþ bulunan diðer sebepler de dünyanýn sýnýrlý ve kullanýlabilir tatlý su kaynaklarýnýn azalmasýna sebep olmaktadýr: 1- Sera etkisine ve küresel ýsýnmaya baðlý olarak artan kuraklýk, 2. Atýk su arýtma tesislerinin yokluðu veya iyi iþletilmemeleri yüzünden, evsel ve endüstriyel atýk sularla mevcut temiz sularýn kirlenmesi, 3- Aþýrý gübreleme ve tarým mücadele ilaçlarýnýn uygunsuz þekilde kullanýlmasýndan ileri gelen kirlenme, 4. Radyoaktif maddelerden ileri gelen kirlenme, 5. Deniz kenarýnda açýlan kuyulardan yýllýk su girdisini aþan miktarda aþýrý su çekilmesi sonucunda tuzlu sularýn kara içlerine doðru bir daha gerilememek üzere ilerlemesi, denize yakýn kýyýlardan baþlamak üzere yeraltý sularýný derleyip alma amaçlý tesislerin kullanýlmaz hale gelmesi (1). Dünyada sýnýrlý olan su kaynaklarýnýn korunup geliþtirilmesi için detaylý etütler, uzun vadeli planlamalar yapýlmalý, aþaðýdaki çalýþmalar gerçekleþtirilmelidir: 1. Su rezervleri araþtýrýlýp belirlenmelidir. 2. Yeraltý ve yerüstü su rezervleri arttýrýlmalýdýr. Bu amaçla erozyon azaltýlmalý, yeraltý sularýný suni besleme metotlarý uygulanmalýdýr. 3. Yeraltý ve yerüstü sularý kirlenmeye karþý korunmalýdýr. 4. Atýk sularýn arýtýlýp endüstri ve tarýmda yeniden kullanýlmasý yöntemleri geliþtirilip gerçekleþtirilmelidir. 5. Deniz suyunun arýtýlmasý yöntemleri geliþtirilmelidir. 6. Su tasarrufu tedbirleri sýký bir þekilde uygulanmalýdýr. Beþikten mezara kadar eðitim prensibi uyarýnca, vatandaþ su kullanýmýnda tasarruf için eðitilmelidir (2). Gerekli yapýlarýn büyüklük ve özellikleri yüzünden þehirlere su ileten içme suyu tesislerinin ilk tesis masraflarý, çok defa bir kiþinin karþýlamayacaðý kadar büyük, bazen bir devlet bütçesini sarsacak büyüklüktedir. Büyük tesislerin yapýmý, kiþilerden daha çok devlet hazinesi ve özellikle bu amaçla oluþturulmuþ vakýflarla mümkün olmuþtur (3). Bu tesisler hizmete giriþ tarihinden sonra seneler ve yüzyýllar boyunca deprem, erozyon ve sel baskýný gibi doðal tesirler yanýnda insanlarýn olumsuz müdahalelerine maruz kalmýþlardýr. Bakým ve onarýmlarýnýn saðlanmasý ve hizmet sürelerinin uzatýlmasý vakýflar eliyle gerçekleþtirilmiþtir. Keza iletilen içme suyu miktarýnýn daha sonra arttýrýlmasý da hem kurulan vakýflar ve hem de devlet hazinesinin katkýlarý ile saðlanabilmiþtir. Vakýflar oluþturulmadan içme suyu temin etmeyi amaçlayan tesislerin deðil yüzyýllar, seneler boyunca dahi insanlýða hizmet edebilmesi mümkün deðildi. Ýnsanlara hizmet duygusundan kaynaklanan vakýflarýn yardýmý ile suyollarýnýn bakým ve onarýmý yapýlmýþ, yeni memba ve kerhizlerle katmalar oluþturulup debileri arttýrýlmýþ, yeterli içme suyunun temini edilip su temini hizmeti sürdürülmüþtür. Mesela Ýstanbul daki Taksim sularý, birincisi 1731 tarihinde olmak üzere 4 aþama halin-

8 de, hepsi vakýf su olarak deðiþik zamanlarda inþa ve tamir edilmiþ, sonraki safhalarda ilaveler ve katmalarla sistem geliþtirilmiþ, debisi arttýrýlmýþtýr (4, 5). Yapým, iþletme, bakým ve onarýmlarý vakýflarla desteklenmiþ bulunan büyük su yapýlarýnýn memba ve kaynaklarýnýn tahsis iþlemlerinden baþlamak üzere kaptaj, bent, katma kaptajý, kerhiz ilavesi, galeri, su kemeri, suyollarý, maslak, maskem, su terazisi, ters sifon, çeþme gibi su yapýlarýnýn inþaasý, bu tesislerin iþletilmesi, bakýmý, onarýmý, saldýrý ve kirlenmeye karþý korunmalarý, su haklarý ve su hukuku ile ilgili bütün konularda asýrlarca uygulanmýþ iþlemler bugün için ayni konularda yol göstericiliðini sürdürmektedir. Bu tesisler sadece su hukukunu ilgilendiren yol göstericilikleri yanýnda su yönetimi, fen ve san at kaidelerine uygunluk ve su mühendisliðine iliþkin tatbikatta güzel örnekler vermektedirler (6). Osmanlý Ýmparatorluðu nda padiþahlarýn, saray mensuplarýnýn, Þeyh ul Ýslam larýn, vezir ve emirlerin su vakýflarý vardý. Halkalý suyollarý fetihten sonra inþa edilmiþ ilk vakýf suyoludur. Ýstanbul da Fatih Sultan Mehmet, Kanunî Sultan Süleyman su vakýflarý, Çengelköy ve Beylerbeyi havalisinde Kavas Ahmet Aða çeþmeleri, Beykoz da Karakulak Ahmet Aða suyu ve Alemdaðý nda Nurbânu Sultan ýn Taþdelen suyu, Ankara da Þeyh ul-ýslâm Mehmet Efendi, Bursa da Þeyh ul-ýslâm Kara-Çelebi Zade Abdü l- Aziz Efendi sularý ve çeþmeleri, Edirne de Taþlýmüsellim suyollarý, Ýzmir de Köprülü Zade Fazýl Ahmet Paþa ve Kethüda Osman Aða vakýf sularý, Kýbrýs ta Ebu-Bekir Paþa, Pertev Paþa, Ahmet Paþa ve Silahtar Aða su vakýflarý bu kabildendir. Su ile ilgili vakýflardan Karaman Beylerbeyi Murat Paþa nýn Antalya da bir su vakfý bulunuyordu (7). XVIII. Asýrda, bugünkü Türkiye sýnýrlarý içinde kurulan ve vakfiyeleri Vakýflar Genel Müdürlüðü Arþivi nde bulunan vakýftan vakfiyeleri tahlil edilen 330 unda, %35 i su temin eden yapýlara, % 32 si kütüphaneler dâhil eðitim müesseselerine, % 20 si cami ve mescitlere, % 8 i tekke ve zaviyelere, geriye kalaný ise imârethâne, köy odasý, fener, kale, iskele, lonca odasý, abdesthâne ve umumi helâlara tahsis olunmuþtur. Osmanlý Ýmparatorluðu nda XVI. asýr baþlarýnda, topraklarýnýn beþte birini vakýf topraklarý teþkil etmekte idi. Keza bu dönemde vakýflarýn sadece topraklardan geliri, imparatorluk genel gelirinin % 12 si olarak hesap edilmiþtir (8). Vakýf gelirlerinin miktarca büyüklüðü ile bu gelirlerin tahsis edildiði amaçlardan baþta gelenin su temini olmasý yüzünden önemli suyollarýnýn bugünlere iþlevlerini kaybetmeden ulaþmalarý mümkün olmuþtur. ESKÝ SUYOLLARINA ÝHTÝYAÇ VAR MI? Osmanlý Devleti zamanýnda padiþah fermaný ile korunan bu tesisler daha sonra gereði gibi korunamamýþtýr. Bir insanýn yaþamasý için gerekli içme suyu miktarý günde 2,5-3 litredir. Günümüzde yeraltý ve yerüstü su kaynaklarý Çernobil nükleer enerji santrali kazasý benzerleri ile süregelen nükleer deneyler gibi nükleer kirlenmeler yanýnda diðer türden kimyasal ve bakteriyolojik çevre kirlenmelerine maruz kalmaktadýr. Nüfuslarý artan þehirlere yetecek içme ve kullanma sularý ancak pompalar yardýmýyla, deprem ve diðer tabiî tehlikelere açýk olarak çok uzak mesafelerden getirilebilmektedir. Mesela Ýstanbul için Büyük Melen projesi ile 180 km uzaktan Anadolu yakasýndaki Cumhuriyet Arýtma Tesisine ham sular iletilecektir. Burada arýtýldýktan sonra, Boðaziçi ni yeraltýndan geçen tüneller ve pompalar yardýmýyla Avrupa Yakasý nda yine çok uzaklara aktarýlacaktýr. Mesafenin büyüklüðü yanýnda tesislerin gerekli kýldýðý donamýmýn çokluðu, deprem, elektrik kesilmesi, muhtelif riskler ve acil durumlar dikkate alýndýðýnda Ýstanbul un kullanma amaçlý deðil, sadece içme suyu ihtiyacýný karþýlayacak tarihi vakýf suyollarýnýn özenle korunmasý gerektiði kabul edilecektir. Maalesef bu tesisler korunmamakta, debilerinin, yani ilettikleri sularýn az olduklarý veya çevreden gelen müdahalelerle kirlendikleri gerekçeleri ile korunmalarýna gerek olmadýklarý ileri sürülebilmektedir. Birer kültür ve tarih varlýklarý olmalarý bir yana bu vakýf su yapýlarý acil durum ve kriz hallerinde Ýstanbul gibi bulunduklarý þehirlerin sadece içme suyu ihtiyacýný rahatlýkla karþýlayabilecekleri unutulmamalýdýr. 69

9 70 KORUMA BÖLGELERÝ Su derleme tesisleri ile suyollarýnýn korunmasý için oluþturulan vakýflara ek olarak çýkarýlan fermanlar yani bugünkü deyimle yasal düzenlemeler ile bunlarýn çevresinde her türlü yapýnýn, bina, mandýra, ahýr ve benzerlerinin inþasý, çöp ve gübre yýðýnlarý konmasý, bað ve bahçe teþkili ve aðaç dikilmesi yasaklanmýþtýr. Bað ve bahçelerdeki aðaç ve çalýlarýn çok derin ve uzaða gidebilen kökleri su taþýyan mecra içine girip çoðalarak mecralarda kesit daralmasýna ve týkanmalara sebep olmaktadýr. Kolera, tifo, amipli dizanteri, basilli dizanteri, mikrobik sarýlýk gibi hastalýklar su ile taþýnan, su ile geçen hastalýklardandýr. Suyun insan ve memeli hayvan dýþkýlarýndan ve diðer kirlenme odaklarýndan ve etkenlerden korunmasý gerekmektedir. Vakýf su yapýlarýnda hem suyun derlendiði membaýn çevresinde hem de güzergâh boyunca su iletim hattýnýn iki yanýnda birer koruma bölgesi oluþturulmuþtur. Pasteur ve diðer uzmanlarýn bulaþýcý hastalýklara iliþkin çalýþmalarýnýn henüz ortaya çýkmadýðý çaðlarda içme sularýnýn temizliðini ve çevre saðlýðýný saðlamak amacýyla yayýnlanmýþ fermanda suyolunun ekseninden itibaren iki tarafýna doðru 30 ar mimar arþýný mesafede yukarýda belirtildiði üzere bina, ahýr ve diðer türden yapýlar ile gübre yýðýnlarýnýn bile yasaklanmasý o dönemden öðrenilmesi gereken bir husustur. Bugün Taksim Su Yollarýnýn güzergâhýnda eksenin iki tarafýna ancak 7,5 ardan toplam 15 m lik þeritvari bir arazi ÝS- KÝ Ýstanbul Su ve Kanalizasyon Ýdaresi adýna tapuya mülkiyet olarak kaydedilebilmiþtir. Katmalarýyla birlikte 55 km uzunluktaki bu su temini sisteminin en uzaktaki membadan mansabdaki Taksim e mesafesi 25 km dir. 25 km lik bu hattýn baþtan itibaren Sarýyer Hacý Osman Bayýrýna kadar 12 km lik kýsmý aktif olup þu anda günde metreküp su getirmektedir. Bundan sonraki kýsým, özellikle, Sarýyer ilçesinin Maslak semti baþta olmak üzere, deðiþik yerlerde bu tarihi su yapýlarýnýn 13 kilometrelik kýsmý tahrip edilmiþ, bazý kýsýmlarda tümüyle ortadan kaldýrýlmýþ, buralara alýþveriþ ve iþ merkezleri inþa edilmiþtir. Bölgede yetkili Kültür ve Tabiat Varlýklarýný Koruma Kurulu bu su yapýlarýna ait koruma geniþliðinin iki tarafa doðru 100 er metreden toplam 200 m olmasýný gerekli görmektedir. TARÝHÝ SUYOLLARINA SALDIRI Ýstanbul, Maslak semtindeki tarihi suyolundaki taþ iþçiliði ince yonu taþ iþçiliðinin en güzel örneklerindendir. Eser yerin altýnda, görünmüyor. Aptal belediye baþkaný yeraltýna yatýrým yapar diyen asfalt lakaplý bir kiþinin bir büyük þehirde birkaç dönem belediye baþkaný olabildiði Türkiye de, gözlerden uzak bu yapýda iþçilik ve yapýmda gösterilmiþ özeni, ihtimamý, büyük bir beðeni ile izliyoruz. Altyapýsý olmayan þehirlerin þehir deðil, gecekondularla kaplanmýþ, insanlarý sorunlarla boðuþan, sefalete kucak açmýþ yerleþim bölgeleri olduðu unutmamalýdýr. Ne var ki Taksim suyolunun semte adýný veren özel su yapýsý Maslak saldýrýya uðramýþ, Maslak þimdilik kurtulmuþ ise de suyolu tahrip edilmiþtir. Dolayýsýyla tarihî vakýf suyolu yýkýlarak gerçekleþtirilmiþ her türlü yapý, kaç katlý olursa olsun, içinde hangi aktiviteler gerçekleþtirilse gerçekleþtirilsin iþgalcidir, tarihi esere tecavüz etmiþtir, ilkeldir. KORUMA BÖLGELERÝ Bugün içme ve kullanma sularýnýn saðlandýðý havzalarýn bir kýsmý konutlarýn iþgali altýndadýr. Ýstanbul da Elmalý, Küçükçekmece ve Ömerli Havzalarý hemen akla gelen örneklerdir. Oysa Osmanlý Devleti nde vakýf su yapýlarýnýn kirlenmelerden korunmasý amacýyla su kaynaklarýnýn bulunduðu köylere yazýlý izinlerle, mürur tezkereleri ile girebilmiþtir (9).

10 Saðlýk Bakanlýðý hem bu kanunun 235 ve 242. maddeleri, hem de Avrupa Birliðine üye ülkelerce esas alýnan Ýnsani Kullaným Amaçlý Sularýn Kalitesine Dair 98/83/EC sayýlý Konsey Direktifi ile diðer direktiflerini dikkate alarak hazýrladýðý tarih ve sayýlý Resmi Gazete de yayýnlanan Ýnsani Tüketim Amaçlý Sular Hakkýnda Yönetmelik te de sadece derleme yapýlarý için bir koruma bölgesinin teþkilini yeterli görülmüþtür. Hâlbuki geçtiðimiz yýllarda bazý il ve ilçelerde içme ve kullanma sularý kanalizasyon sularýyla ve diðer çevre kirleticileri ile kirlenmiþ, halk saðlýðýna, ishallere iliþkin olumsuz vakalarla karþýlaþýlmýþtýr. Sularý korumak üzere mürur tezkerelerinin varlýðýný ve uygulanýþýný öðrendikten sonra zamanýmýzda sadece sularýn derlendiði memba kaptajlarýný deðil, bunun yanýnda içme ve kullanma suyu saðlanan ve içinde göl, baraj gölü ve akarsular bulunan su havzalarýný, isale hatlarýný ve diðer su yapýlarýný da koruma altýnda tutan yeni yasal düzenlemelere acil ihtiyaç bulunduðu anlaþýlmaktadýr tarihinde kabul edilen ve halen yürürlükte bulunan 1593 sayýlý Umumi Hýfzýssýhha Kanunu nun 237. maddesi þehir kasabalara iletilip daðýtýlacak sularda membalarýn, yani kaptaj veya derleme yapýlarýnýn etrafýnda bir koruma mýntýkasýnýn oluþturulmasýný emretmektedir. Umumi Hýfzýssýhha Kanunu nun belirtilen hükmüne raðmen Ýstanbul a içme ve kullanma suyu saðlayan Elmalý barajý havzasý içindeki Beykoz- Çavuþbaþý köyündeki nüfus artýþýný engellemek yerine, burasý 7 Nisan 1996 tarihinde, 1580 sayýlý kanunun 7469 sayýlý kanunla deðiþik maddesi uyarýnca müstakil belde haline getirilmiþ, belediye binasý baraj gölünün mutlak koruma alaný içine inþa edilmiþtir. Havzanýn iskâna açýlmasý sonunda bir gün gelmiþ Elmalý bendi sularýnda azot içeriði sýnýr deðeri aþmýþtýr. Ýçme suyu arýtmada klor kullanýldýðýndan klor ve azotun birleþiminden kanser sebep olan kimyasal maddelerin oluþmasý tehlikesi ortaya çýkmýþ, bunu engellemek üzere arýtmada pahalý ve yeni yöntemlere geçilmiþtir. Oysa ÝSKÝ Ýstanbul Su ve Kanalizasyon Genel Müdürlüðü nün Ýçme suyu Havzalarý Yönetmeliði uyarýnca mutlak koruma alanýndaki bu bölge içinde ÝSKÝ tarafýndan yapýlacak veya yaptýrýlacak arýtma tesisleri hariç hangi maksatla olursa olsun hiçbir þekilde yapý yapýlamaz hükmü bulunmaktadýr. EÐÝMLER Vakýf su yapýlarýnda 0,0005 gibi çok düþük eðimler yanýnda yaygýn olarak uygulanan 0,002-0,003 gibi eðimler de gözlenmektedir. Taksim Su Yollarý 25 km de brüt 70 metre kot farký ile Taksim e su iletmiþtir. Bu deðerler maslak, maksem ve su terazilerinde yer alan lüle ve savaklardaki düþüm yükseklikleri ve kot kayýplarý dikkate alýnýrsa 0,002 gibi, bugün bile çok titiz çalýþmayý gerektirecek düþük eðimlerin vakýf su yapýlarýnda uygulandýðý sonucuna varýlmaktadýr. Gerçekleþtirilen su yapýlarýnýn tümünde büyük bir özen, büyük bir ihtimam ve titiz bir çalýþma gözlenmektedir. Pompalar, yüksek basýnca dayanýklý deðiþik malzemeden borular ve geniþ hudutlar içinde deðiþik nitelikte diðer donaným yanýnda nivo, teodolit, takeometre, bilgisayarlý distomat ve coðrafi bilgi sistemleri ile uzaktan algýlamanýn bilinmediði yüzyýllarda su terazisi ve çekülle kilometrelerce uzaklardan insan topluluklarýna su iletilmesi ancak öyle bir çalýþma ile mümkün olmuþtur. Su iletmek için yapýmý zaman ve büyük harcamalarý gerektiren su kemerleri inþa edilmiþ, toprak veya piþmiþ kilden yapýlmýþ borular etrafýna ip sarýlarak iç ve dýþ basýnçlara olan dayanýklýlýk arttýrýlmaya çalýþýlmýþ, dere geçiþlerinde kurþun borulardan yapýlmýþ sifonlar ve sifon tahliyeleri kullanýlmýþtýr. Vanalarýn icat edilmediði dönemlerde su yapýlarýnda maskem ve su terazileri, basýnç kýrýcý vananýn bilinme- 71

11 72 diði çaðlarda maslaklar inþa edilerek su isalesinin, sularý iletmenin problemleri çözülmüþtür. BORULAR Font veya kýr döküm demir borular 17. yüzyýlda icat edilmiþ ve bütün dünyada kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Vakýf isale hatlarýnda yaklaþýk bir atmosfer veya 10 metre su basýncýna dayanýklý kilden yapýlmýþ borular kullanýlmýþtýr. Daha yüksek basýnca dayanýklý borularýn gerekli olduðu yerlerde boru iç çapýna göre et kalýnlýðý 2 ila 4 mm arasýnda deðiþen kurþun levhalardan kývrýlmasý ile borular üretilip etrafýna 5,5-6 cm kalýnlýkta yedirme denen bir malzeme uygulanmýþ, yedirme üzerine borunun etrafýna 12 mm kalýnlýkta ip sarýlarak borunun basýnçlara dayanýmý arttýrýlmýþtýr. Yedirme adlý malzeme, bezir yaðý, kireç ve pamuk ve benzerlerinden üretilmiþ olup priz yaptýktan sonra gayet sert bir malzeme haline gelmektedir. Tarihi su tesislerinde sular galeriler, taþtan yapýlmýþ üzeri genellikle kapalý kanallar, daha sonraki yüzyýllarda piþmiþ kilden borular veya daha az sayýda olmak üzere taþtan oyulmuþ boru veya künkler kullanýlmýþtýr. Ýsalede ve þebekede piþmiþ kilden yapýlmýþ künklerin iç çaplarý cm, boylarý cm kadar alýnmýþtýr. Künkler konik biçimde, birbirine giren kýsýmlarý bir miktar inceltilmiþ olup et kalýnlýklarý ambuvatmanlý kýsýmda 4 cm, ambuvatmansýz kýsýmda 2 cm, ambuvatman içine giren kýsým 1,3 cm et kalýnlýðýndadýr. Osmanlý döneminde künklerin eklenmesinde aðýrlýkça 6 ölçü keten yaðý, 8 ölçü kalker taþý tozu ve 1 ölçü pamuk karýþtýrýlýp elde olunan macun künklerin birleþim yerlerinin arasýna yerleþtirilmiþtir. Bu karýþým hemen sertleþmeyip plastikliðini haftalarca koruduðundan ve birkaç ay sonra sertleþtiðinden künklerin döþenmesinden sonra ortaya çýkan oynamalardan dolayý su sýzýntýsý oluþmamýþtýr. Künkler 10 metre su sütunu veya bir atmosfer basýnca dayanmakta idiler. Künklerin iç çapý arttýkça kenar gerilmesi artacaðýndan daha büyük çaplarda et kalýnlýðý bir miktar arttýrýlsa dahi bunlar daha küçük basýnçlara dayanabiliyordu. Ýsale ve þebekede basýncýn bir atmosferi veya olmasý gereken deðerleri aþmamasý için su terazileri kullanýlmýþtýr. SU TERAZÝLERÝ Su terazileri isale ve þebekede kullanýlmýþ, taþtan yapýlmýþ dairesel veya kare kesitli, kesik koni veya kesik piramit þeklinde, tabanda çapý veya bir kenarý yüksekliðine göre artmak üzere, en az 1,5 metre olan, bacaya benzer yapýlardýr. Yükseklikleri en az 3 metre civarýnda olup bu deðer 15 metreye kadar çýkmýþtýr. Nuruosmaniye suyollarýna ait Saraçhanede Þehzade Camii ndeki su terazisi, kesme taþlarla yapýlmýþ olup bu türün sanat deðeri yüksek bir örneðidir. Nuruosmaniye Sularý, Þehzade Camii Avlusundaki Su Terazisi Su terazisinin üzerinde genellikle mermerden yapýlmýþ bir sandýk veya havuz bulunur. Suyun fazla gelmesi halinde kontrol dýþý taþmalarý engellemek üzere bir dolu savak yapýlmýþtýr. Savaklanan suyun yeniden isale veya þebekeye alýnmasýna çalýþýlmýþtýr. Ýsale veya þebekeden gelen bir düþey boru bu sandýða su getirip dökmektedir. Su terazisi 4 görevi yerine getirmektedir: 1- Ýsale veya þebekedeki su basýncýnýn azaltýlmasýný saðlamak. 2- Suyun iki veya daha fazla kola ayrýlmasýný ve ayrýlan bu borulardaki debilerin belli deðerlerde tutulmasýný temin etmek. 3- Otomatik vantuz gibi boru içindeki havayý boþaltmak. 4- Gelen suyun debisini ölçmek. Su terazisinin üzerindeki sandýðýn üzeri demirden bir kafes ile kuþlara karþý korunmuþtur. Eðer su terazisi su daðýtýmýný yapamayacak ise gelen suyun döküldüðü havuzun tabanýndaki bir delikten isale veya þebeke borusuna inmektedir. Böylece su terazisi çýkýþýnda isale veya þebeke borusundaki basýnç havuzdaki su seviyesi zemin içindeki boru arasýndaki yükseklik farký kadar su basýncýna eþit tutulmuþtur. Bu deðer o dönemlerde ulaþýlan teknolojik seviyeye baðlý olarak elde mevcut borular yüzünden en fazla 10 metre olabilirdi. Su terazisi mansab tarafýnda su daðýtacak ise havuz bir ölçü sandýðý þeklinde inþa edilirdi. ÖLÇÜ SANDIKLARI Su terazisinin daðýtacaðý kol sayýsýna göre ölçü sandýðý çýkýþýnda o sayýda çýkýþ bölmesi bulunmaktadýr. Geliþ bölmesinden çýkýþ bölmelerine aktarýlan suyun debileri dolu savak geniþlikleri ile ayarlanmýþtýr. Böylece ölçü sandýklarý o dönemlerde icat edilmemiþ olan vanalarýn yerine kullanýlmýþtýr. Ýsale ve þebeke borusunda biriken havanýn boþaltýlarak debinin azalmasýný, hatta akýmýn tamamen kesilmesini engellemek üzere bugün kullanýlan otomatik vantuzla-

12 rýn yerine su terazileri kullanýlmýþtýr. Su terazisi üzerindeki havuz veya sandýk debi ölçmede de kullanýlmýþtýr. Bu iþ için Osmanlýlar su terazisi üzerindeki sandýk yanýnda isale hatlarý üzerine ölçü sandýðý yerleþtirmiþlerdir. Þekil 8 de gösterilen ölçü sandýðýnda belirtilen þartlardaki bir lülenin debisi, yani boþalttýðý suyun miktarýna için bir lüle denmiþtir. Ölçme sýrasýnda savak üzerinden taþan suyun bir saman çöpünü sürükleyecek kadar olmasý, baþka bir deyiþ ile 1 mm den fazla yüksek olmamasý þartý saðlanmalýdýr. Osmanlýlarda su miktarý ifadesi sýrasý ile þöyle idi: Lüle-Kamýþ-Masura-Çuvaldýz-Hilal. 1 lüle = 4 kamýþ; 1 kamýþ = 2 masura; 1 masura = 4 çuvaldýz; 1 çuvaldýz = 2 hilal. Bu günkü debi ifadesi ile 1 lüle = 0,6 lt/sn = 36 lt/dk = 51,84 m 3 /gün olarak hesaplanmýþtýr. VAKIF SU YAPILARINDAKÝ ÖZEN VE GÜZELLÝK Ölçü Sandýklarý-Taksim deki Maksemin Lüle ve Savaklarý Taksim de, Taksim meydanýndan Ýstiklal Caddesine girerken sað tarafta bu yöreye adýný veren maskem, maksim veya suyu taksim eden tesis bulunmaktadýr. Taksim suyollarý adý altýnda Kemerburgaz dan Taksim Meydanýna ulaþan sular burada mermer ve bronzdan sanatkârca yapýlmýþ bir daðýtým ve ölçü sandýðý ile Kasýmpaþa, Beyoðlu ve Galata ile Fýndýklý ve Tophane olmak üzere üç kola ayrýlmaktadýr. Kayýtlara göre Kasýmpaþa ya 4, Beyoðlu ve Galata ya 18, Fýndýklý ve Tophane ye 18 lüle ile su verilmiþtir. Dolayýsýyla Taksim suyollarý 134 lüle, m 3 /gün daðýtmakta ve bunun 24 lüle veya 1244 m 3 /gün suyu Taksim e iletmekte idi. Ýçme ve kullanma suyu temini amacýyla inþa edilmiþ vakýf suyollarý bent, kemer, maksem, su terazisi, depolu ve deposuz çeþmeler ve diðerleri, hepsi özenle yapýlmýþ, çevresine güzellik katan su yapýlarýndan oluþmaktadýr. Osmanlý Ýmparatorluðu nun su mühendisleri veya mimarlarý sýnýrlý imkân ve malzeme ile fakat çok özenli çalýþmalarla Topkapý Sarayýndaki su dolabý denen kuyu veya çukur çeþmelere yer çekimi ile sularý akýtabilmiþlerdir. Su yapýlarýnýn depolu çeþme örneklerinden Üsküdar daki Sultan III. Ahmet ve Beþiktaþ-Akaretler deki Valide çeþmeleri ile deposuz çeþme örneklerinden Üsküdar daki Gülnuþ Valide Sultan ve Üsküdar daki Ayþe Hatun çeþmeleri kendilerinden beklenen görevlerini yerine getirirken taþ iþçiliði ve hat sanatý yönünden güzellikler sergilemektedirler. Keza vanalarýn henüz bilinmediði ve teknolojik yönden üretilemediði dönemlerde vana görevini yapan su terazisi örneklerinden Þehzade Camii avlusundaki su terazisi fonksiyon yanýnda estetiðin nasýl saðlandýðýný göstermektedir. Osmanlý dönemi vakýf su yapýlarý, pompanýn, yüksek basýnçlara dayanýklý deðiþik malzemeden üretilmiþ borularýn, geniþ bir yelpaze içinde yer alan malzeme ve donaným gibi makine ve malzemelerin, nivo ve takeometre gibi ölçme cihazlarýnýn bilinmediði çaðlarda çok uzak mesafelerden su terazisi ve çekül ile ancak çok titiz çalýþmalar, hesaplar ve su yapýlarý ile gerçekleþtirilen tesislerdir yýlýnda çoðundan hâlâ yararlanýlan eski vakýf suyollarý, Osmanlý Devletinin o dönemlerdeki teknolojik üstünlüðü yanýnda özenli, titiz çalýþmalarýn 73

13 yapýldýðýný da göstermektedir. Görevlerini eksiksiz yerine getirmiþ, hemen hepsi vakýf olan su yapýlarýnda ince bir zevk ve estetik anlayýþ gözlenmektedir. Su teminine yönelmiþ sistemler, baraj, bend, kaptaj yapýsý, pompa binasý, ayaklý su deposu, arýtma tesisleri ve diðer yapýlardan bugün sadece kendisinden beklenen vazifeyi yerine getirmesine yetecek sadelikte ve daima ucuza mal etme gayreti ile genellikle betonarmeden, çok sade, fakat hiçbir estetik kaygý taþýmadan projelendirip inþa edilmektedir. Birkaç istisnai yapý dýþýnda, bütün ülkelerde uygulama bu yöndedir. Yapýlarýn dýþýna tatbik edilen sýva, boya ve badanalarýn renklerine ve çevreye uyumuna bile özen gösterilmemektedir. Bunun yanýnda su yapýlarýnda tasarým-yapým ve iþletmedeki özensizlikten kaynaklanan eksiklikler, arýzalar, sorunlar, zararlar ve çevrede oluþan olumsuzluklar sürüp gitmektedir. Osmanlý dan kalan su yapýlarý ise güzellikleri ve etrafa uyumlarý ile peyzaja katkýda bulunmakta, kendinden beklenen görevi yerine getirirken çevreyi güzelleþtirmektedir. Sadece Ýstanbul da deðil, Osmanlý Devleti ne ait bütün topraklarda bulunan ve hâlâ istifade edilen, her biri inþaat mühendisliði, mimarlýk, hat sanatý, taþ oymacýlýðý ve güzel sanatlarýn diðer dallarýnýn seçkin uygulamalarýný içeren su bendi yani barajý, suyolu, su terazisi, maksem, maslak, çeþme, þadýrvan, sebil, kuyu, hamam ve diðer su yapýlarý bugünün insanlarýna özenli çalýþmak gerektiðini, tasarýmda çevreye uyumlu, çevre kirlenmesini en aza indiren niteliklerde, geliþen yeni teknolojilerden yararlanan güzel eserler üretmeleri gerektiðini bildirmektedir. Kaynaklar: 1- Borat, Mehmet (2005), Su Temini, Ýstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliði Bölümü, Ýstanbul. 2- Borat, Mehmet (1995), Su Kültürü, Ýstanbul. 3- Borat, Mehmet (2000), Vakýf Su Yollarý, Osmanlý Su Medeniyeti Sempozyumu, 5-8 Mayýs 2000, Osmanlý nýn 700. Yýlý Ýçin Uluslararasý Sempozyum, Eyüp-Feshane, Ýstanbul. 4- Yüngül, Naci (1957), Taksim Suyu Tesisleri, Ýstanbul Belediyesi Sular Ýdaresi, Sayý 3, Ýstanbul. 5- Çeçen, Kazým (1991), Taksim ve Hamidiye Sularý, ÝSKÝ Ýstanbul Su ve Kanalizasyon Ýdaresi Genel Müdürlüðü, Ýstanbul. 6- Çeçen, Kazým (1996), Sinan s Water Supply System in Ýstanbul, ÝSKÝ Ýstanbul Su ve Kanalizasyon Ýdaresi Genel Müdürlüðü, Ýstanbul. 7- Güneri, Hasan (1971), Vakýf Sularý ve Su Vakýflarý, Vakýflar Dergisi, cilt IX, sayfa 67-79, Vakýflar Genel Müdürlüðü, Ankara. 8- Yediyýldýz, Bahaeddin (1986), Vakýf maddesi, Ýslâm Ansiklopedisi, 13. Cilt, sayfa , Kültür ve Turizm Bakanlýðý, Milli Eðitim Basýmevi, Ýstanbul. 9- Çelik, Gülfettin (2006), Su Tesislerinin Bakýmý, Korunmasý ve Tamiri bölümü, Osmanlý Arþiv Belgelerinde Ýstanbul un Tarihi Su Yollarý Muhafaza ve Bakýmý, ÝSKÝ Genel Müdürlüðü, Ýstanbul. Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK / Çevre ve Orman Bakanlýðý Müsteþar Yardýmcýsý Haliç Çalýþmalarý, Ýklim Deðiþiklikleri, Mevzuat ve Uygulamalar Sayýn baþkan, kýymetli misafirler! Vakýflar Genel Müdürlüðü nün bu seneyi çevre yýlý ilan edip, böyle bir organizasyon yapmasý bizi gururlandýrdý. Ýlgili bütün arkadaþlarýmýza teþekkür ederiz. Konuþmamý üç baþlýða bölmek istiyorum. Birincisi; Haliç le ilgili olarak, dün ne idi, bugün nasýl, yarýn nasýl olacak? Ýkincisi; iklim deðiþikliði ile ilgili konunun üzerinde durmak istiyorum. Üçüncüsü de; bugüne kadar çýkardýðýmýz mevzuatlar ve uygulamalar konusunda bilgi vermek li yýllara kadar Haliç tertemiz. Haliç te özellikle çanak çömlek yapýlýyor, öyle bir sanayi var. Özellikle bu bölgede erozyon olmamasý için, burada ayrýk otu (dikkat edin baþka ot deðil, çünkü ayrýk otu topraðý tutar) dikimi yapýlmýþ de, Kýrým Savaþý ndan sonra, ilk defa Haliç tepelerine yerleþim baþlamýþ. Ondan sonra Silahtaraða Termik Santrali kurulmuþ buraya, deniz yoluyla kömür getirilmiþ. Gemilerin buraya kadar gelmesi için denizde, alüvyon taramasý yapýlýyor, deniz temizleniyor ve gemiler de buraya geliyor ye gelindiðinde, Türkiye de bir cinayet iþlenmiþ. Bir plan yapýlmýþ. Bir Fransýz plancý, çizdiði plan ile Haliç i sanayi alaný ilan etmiþ. Ýki tane temel sanayi 74

14 sektörü burada kurulmuþ. Birinin adý deri sanayi, diðerinin adý tekstil sanayi. Bu iki sanayi de, Haliç e çok miktarda kirli su ve atýk býrakýyorlar. Oysaki önceden, Haliç e balýklar gelir, dinlenir, yumurtlar ve yoluna devam edermiþ. Burasý bu þekilde korunaklý ve temiz bir alanmýþ. Sonra bu sanayiler kurulmuþ. Ayný zamanda ciddi bir tersanecilik olayý da oluþmuþ. Su, kaldýrabileceðinin üzerinde kirletilirse, bunu kaldýramaz ve yok olma tehlikesiyle karþý karþýya kalmýþ olur te Haliç artýk çok kötü bir kirlilik noktasýna geliyor ten itibaren artýk; Biz bu Haliç i nasýl temizleyeceðiz? tartýþmasý baþlýyor da, otuz tane profesör, Ýstanbul Belediyesi nde toplantý yapýyor. Yüzde sekseninin cümlesi þu: Burayý doldurun. Çünkü burada bir tehlike var, aðýr metal var. Biyolojik gazýn çýktýðý Haliç in çevresi, 1985 ten itibaren artýk laðým kokuyor. Kokusunu iki üç metreden itibaren hissediyorsunuz. Burasýnýn doldurulmasý talebi çýkýyor, ancak, burada biyolojik gaz var. Biyolojik gazýn olduðu yerde faaliyet var demektir. Faaliyet varsa, burada baþka iþlemler de yapabilirsiniz. Yani temizleyebilirsiniz. Biz de buranýn, yani Altýn Boynuz denilen yerin, 2004 yýlýndan itibaren temizlenmesine karar verdik. Bununla ilgili, üniversitelerimizdeki hocalarýmýzla tekrar toplantýlar yaptýk. Projeleri tamamladýk ve ihaleye çýkardýk. Hollandalýlar dediler ki, Bize gelen beþinci belediyesiniz. Hepsi istedi, konuþtu ama bir þey olmadý. Sonuç olarak Haliç tarandý, temizlendi, aþaðý yukarý eski haline getirildi ama kimsenin haberi olmadý. Sadece bir gazete aradý, dedi ki; Hocam, 15 milyon dolar, artý üç yüz milyar lira para harcadýnýz, bir müteahhide para kazandýrdýnýz. Biyolojik faaliyetler yavaþ hareket eder. Kirlenme de böyledir, temizlenme de. Ama o gazetenin aradýðý dönemlerde kefal balýklarý buraya gelmiþti. Bu arkadaþýmýzý aldýk, Haliç e götürdük, tam Eyüp te, suyun önünde bir kefal çýktý, süzülerek suya geri daldý. Arkadaþ da bunu çekti. Bunu yarýn yayýnlayýp yayýnlamayacaðýný sorduk. Þöyle dedi: Hocam, yukarýdakiler izin verirse yayýnlarým. Biz devam ettik. Haliç in temizlenebilmesi için ikinci süreç lazým, Haliç te yosun olmasý lazým. Bir su kirlenirken de yosun olur, temizlenirken de yosun olur. Yosun olmalý dedik, altý ay sonra haliçte anormal yosun olmaya baþladý. Bu süreç devam etti. Ondan sonra midye gelmeye baþladý. Ondan sonra enteresan bir hadise oldu, köpek balýklarýnýn yavrulama merkezi oldu. Türkiye de 1982 de Çevre Kanunu çýkarýlmýþ. Ama hiçbir þey uygulanamýyor. Deðiþiklikler için meclise yedi defa gelmiþ, ancak çýkarmak bize nasip oldu. Bazýlarý da çok þaþýrdý. Bu doðal olayda, böyle bir süreç olur. Demek ki kirlettiðiniz bir yeri temizlemek için, böyle bir süreci kabul edeceksiniz. Bugünden yarýna bunu ortadan kaldýrmanýz mümkün deðil. Sene Doðada atmosfer seviyesi, 285 ppm. Eðer yeryüzünde karbondioksit olmasa, yeryüzünün sýcaklýðý eksi on beþ derece olacak. Bunu özellikle söylüyorum. Yeryüzüne gelen güneþ ýþýnlarýnýn bir kýsmýný karbondioksit absorbe ediyor, bir kýsmýný geri yansýtýyor. Böylece yeryüzünde bir denge oluþuyor. Ancak biz, sanayileþmeyle, atmosfere çok ciddi metan gazlarý ve karbondioksit atmaya baþladýk. Denge bozuldu. 285, 385 oldu. Güneþten gelen ýþýnlar daha fazla absorbe edildi. Böyle olunca yeryüzünün iklimi deðiþmeye baþladý. Önceden tatlý ve dengeli deðiþimler olurken, þimdi anormal deðiþiklikler oluyor. Anormal ýsýnýyor, soðuyor vs. Bu anormallik de üretiminizi, tüketiminizi, yeryüzündeki canlýlarýn bütün özelliklerini deðiþtiriyor. Biz, 1985 ten itibaren karbondioksiti tehlikeli madde kabul ettik. Oysaki sadece o deðil, nem de tehlikeli. O da havayý absorbe ediyor. Bunu da unutmayalým Ýklim Deðiþikliði Sözleþmesi yürürlüðe girdi. Bu sözleþme sadece bir iyi niyetti. Bu bir uyarýydý ama önlem ve çare deðildi. Sözleþmeye imza atan üyeler dahi bu sözleþmeyi uygulamýyor. Hepsi sera gazý salýyor atmosfere. Örneðin, Çin, Hindistan, Meksika, Brezilya, istediði kadar sera gazý salabilir. Bunlara kýsýtlama yok. Ancak 2008 den itibaren sera gazýyla ilgili yaptýrýmlar baþlayacak. Biz de Türkiye olarak bu uygulamalara katkýda bulunmak, proje sunmak istiyoruz. Yoksa ileride bu sorunlar karþýmýza bir handikap olarak çýkacaktýr. Ancak, hepimizin de yapacaðý küçük þeyler vardýr. Mesela evimizdeki bütün musluk baþlarý havalý olabilir. Yarý su akýyor, yarý hava akýyor. Ayný iþlemleri yapabilir, ancak yarý yarýya su tüketebilirsiniz. Böylece su tüketimimizi yarý yarýya düþürebiliriz. Suyu çeþmeden çýkmadan temizlememiz lazým li yýllarda, Bir kiþi bir günde ortalama 250 litre su tüketir derdik. Bugün diyoruz ki, Bir kiþi bir günde Avrupa ülkelerinde 125 litre su tüketiyor. Daha fazla su tüketmemek için, gerekli önlemlerin bu þekilde alýnmasý ve suyun korunmasý gerekir. Türkiye de 1982 de Çevre Kanunu çýkarýlmýþ. Ama hiçbir þey uygulanamýyor. Deðiþiklikler için meclise ye- 75

15 76 di defa gelmiþ, ancak çýkarmak bize nasip oldu. Çevre kanununda sürdürülebilir kalkýnmayý esas aldýk. Odaðýnda, çevre ve insan var. Bunlarý koruyucu bir mantýkla hareket ettik. Belediyelerin, Avrupa ülkelerinin çevre standartlarýna ulaþabilmesi için harcamasý gereken miktar, 62 milyar Euro. Yani derelerimiz laðým akýyor, çoðu göllerimizde çok sýkýntýlarýmýz var, çöplerimiz denizlerimize dolduruluyor, sularýmýz doðru bir þekilde arýtýlmýyor. 62 milyar euroluk yatýrýmýn 32 milyarý, su ve atýk su konusunda. 18 milyonluk kýsmýnda sanayicinin yapmasý gereken yatýrým var. 9 milyar Euro da, katý atýklarla ilgili yatýrýmlarý kapsýyor. Þimdi biz belediyelere diyoruz ki, Osmanlý zamanýnda insanlara su ücretsiz verilirmiþ. Ama bir membaý varmýþ. O kaynakla bu korunurmuþ. Belediyelere diyoruz ki, doðru su bedelini doðru bir þekilde almýyorsan bu su kaynaklarýný koruman ve vatandaþlara ulaþtýrman mümkün deðildir. Çýkardýðýmýz önemli yasalardan biri de acil müdahale kanunu. Örneðin bir kirlilik oluyor, bundan on sekiz tane kurum sorumlu. Bu iþin on sekiz tane sahibi olduðu için kimse sorumluluðu üstüne almýyor. Þimdi bu kanunla bunun iki sorumlusunu tayin ettik, bu sayede müdahale daha saðlýklý yapýlabilecek. Çýkardýðýmýz önemli kanunlardan biri de, Hayvanlarý Koruma Kanunu. Bununla ilgili olarak, hayvan barýnaklarý demedik, hayvan bakým evleri dedik. Hayvanlarý bir yere kapatmanýz çözüm deðil. Saðlýklý koþullar olmalý. Özür dileyerek söyleyeceðim, köpeklerde genel olarak seks arzusu olmazmýþ. Bilim adamlarýmýz böyle söylüyor. Diþi bir koku salgýlarmýþ ve erkek de on km öteden bunu alýrmýþ. O zaman da erkek köpek, anormal saldýrganlaþýrmýþ. Kapalý yerlerdeki köpeklere bakýn, hepsi birbirine saldýrýyor. Böyle bir þart altýnda, o köpekleri sakin tutmak mümkün deðil. Dolayýsýyla dünyanýn her yerinde kýsýrlaþtýrmalar yapýlýyor, bunu uzmanlar yapýyor, saðlýklý bir þekilde yapýyor. Hayvanlarý korumak da sadece köpeklerle ilgili deðildir. Köpekler dýþýnda da bir sürü hayvan var. O nedenle, buna da özellikle dikkat etmemiz gerektiði kanaatindeyim. Çevreyle ilgili yatýrým yapmak isteyenlerden, önce yaptýðý yatýrýmýn çevreyle uyumlu olmasýný istiyoruz. Biz havzalarýmýza üç bin metre mesafe koyuyoruz. Bazen bin veya iki bin metre koyuyoruz. Bununla ilgili görüþünü almadýðým ülke yok. Dünyanýn hiçbir yerinde mesafe olayý yok. Mesafe ile bir nevi kirlet diyoruz. Kirletmeyin, dememiz lazým. Atýk su ve katý atýk oluþturulmamasýný istemek lazým. Bu mesafenin dýþýnda ne yapýyorsan yap deniyor. Bu yönetmeliði çýkaran hocama, bu üç bin metre mesafesini nereden aldýðýný sordum. Baþka bir arkadaþ Boston Belediyesi nden alýndýðýný söyledi. O hocamýz da oradaydý. Boston Belediyesi nde bu, üç bin fitti. Bin fit, üç yüz metredir. Üç bin fit, bin metre demek. Dolayýsýyla bu fiti, metre haline getirdiler. O zaman, o arsa sahibi vatandaþ soruyor: Benim arsam ne olacak? Ya alýn, ya býrakýn yatýrým yapayým. Bizde ikisi de yapýlmýyor. Temel olay, yatýrým yapmamak deðil, çözüm üretmek, ama kirletmeden çözüm üretmektir. Hepinizi saygýyla selamlarým. Prof. Dr. Þerif Ali TEKALAN / Fatih Üniversitesi Mütevelli Heyet Baþkaný Çevre Duyarlýlýðý ve Zararlý Alýþkanlýklar Sayýn baþkan, deðerli konuklar! Çok kýymet verdiðim ve daðcýlýkla ilgilenen bir arkadaþýmla konuþurken, Türkiye nin geliþmemesinin sebebini, daðcýlýðýn geliþmemesine baðlamýþtý. Kendisine, nasýl baðlantý olduðunu sorduðumda þöyle dedi: Daða týrmanýrken lojistik desteði düþüneceksin, rüzgârý düþüneceksin, riskleri düþüneceksin vs. Bunlarý bilen insanlar, Türkiye nin neresine giderlerse gitsinler, tüm riskleri bilirler ve hiçbir þeyi göz ardý etmezler. Bu, esasen doðrudur. Fakat baþka doðrular da var. Örneðin, vakýflar çok önemli, çevre çok önemli. Türkiye nin ve dünyanýn neresinde olursa olsun, insanlar, kendi ilgilendikleri hadiseleri dünyanýn en önemli meselesi zannederler. Fakat maalesef bunlarýn koordinasyonunu iyi yapamadýðýmýz için, öncelikler sýrasý deðiþiyor ve yapmamýz gerekenler arada kaynayýp gidiyor. Bundan altý yýl önce, Antalya da bir konferans olmuþtu, konferansa benim de hocam olan Ýsviçre den bir profesör gelmiþti. Orada, konferans baþlamadan önce Türk Sanat Müziði icra edildi. Dýþarý çýktýðýmýzda bana dedi ki; Ben Türkiye de olmasaydým ve bu müziðin nerede icra edildiðini bilmeseydim bile, çok büyük bir milletin müziði olduðunu düþünürdüm. O kadar mükemmel ayrýntýlarý ve üslubu var ki, bunu ancak büyük bir milletin sanatçýlarý yapabilir. Bizim, kendi kültürümüz yanýnda vakýflarýmýz da var, estetiðimiz de var, spor da var. Bir milletin kollektif baþarýsý önemlidir. Tek bir þeyde baþarýlý olmanýz yetmez. Toptan bir baþarý saðlayamadýysanýz, yalnýzca sporda baþarý elde et-

16 mek çok da önemli deðildir. Toptan düþtüyseniz, spordan da düþersiniz, kültürden de düþersiniz, bilimden de düþersiniz. Yükseldiðiniz zaman, her þeyle yükselirsiniz. Osmanlý, imparatorluk deðildi, Devlet-i Ali idi. Her þey üst düzeydeydi. Vakýflara bakýn, her konuda vakýf kurulmuþ. Biz þimdi bugün, geçmiþten bir izdüþümü alabiliyor muyuz, bu önemli. Dünya Saðlýk Örgütü saðlýðý þöyle tarif eder: Bedenen ve ruhen tam bir iyilik hali. Aradan yýllar geçince buna çevre de eklendi. Yani bedenen, ruhen ve çevresel olarak iyilik hali. Sonra Dünya Saðlýk Örgütü buna bir þey daha ekledi. Yýllar önce, belki hatýrlayacaksýnýz, Ýsrail askerleri Filistinli bir gencin kolunu tüm dünyanýn önünde taþla kýrdýlar. Bu, moral ve sinir bozan bir görüntüydü. O nedenle örgüt, tanýmý þu hale getirdi: Bedenen, ruhen, çevresel ve görüntü olarak tam bir iyilik hali. Osmanlý, imparatorluk deðildi, Devlet-i Ali idi. Her þey üst düzeydeydi. Vakýflara bakýn, her konuda vakýf kurulmuþ. Biz þimdi bugün, geçmiþten bir izdüþümü alabiliyor muyuz, bu önemli. Esas olan saðlýklý yaþam ama saðlýklý yaþam sadece bedenen ve ruhen olmuyor. Bunlarýn da mutlaka tamamlanmasý gerekiyor. Ýçinde bulunduðumuz çevrede, zararlý alýþkanlýklar diye bildiðimiz alýþkanlýklar da çevreyi kirletmekte etkili. Gürültüyü de belirtmek gerekir. Bulunduðumuz ortamlarda buna duyarsýz olabiliyorsunuz. Her ortamda, insanýn bir dinleme kapasitesi vardýr. Yani çok yüksek þiddetteki seste, insanlar otomatik olarak yorulur. Siz o gürültüye maruz kaldýðýnýzda, bazý insanlarda o çok þiddetli etki yapar. Saðlýk bozulur. Geliþmiþ ülkelerde hava alanlarý çok dýþarýdadýr. Ama ille þehrin ortasýnda olacaksa, gece 23 ten sonra uçuþ yasaklanýyor. Bu da çevreye nasýl önem verilmesi gerektiðini gösteren önemli bir örnektir. Zararlý alýþkanlýklar baþlý baþýna çevreyi bozan birer unsurdur. Sigara, içki, uyuþturucu, alkol, internet baðýmlýlýðý, sýradan birer kirlilik olarak ele alýnmamalýdýr. Bunu sektör haline getirip, bu baðýmlýlýklardan milyarlar kazananlar var. Ýþi bu boyutuyla ele alýrsanýz, tam olarak ele almýþ olursunuz. Bizi ilgilendiren yönü ise, sivil toplum kuruluþlarýnýn bunu, insanlara, zorlamadan, bugünün insanýnýn anlayacaðý ikna yöntemiyle, tekrar tekrar anlatýlmasýdýr. Þunu herkes bilmelidir ki, çocuklarýnýz birilerinin avýdýr. O nedenle ayaklandýðý andan itibaren devamlý onu takip etmek zorundasýnýz. Çünkü insanlar, onlarý nasýl kötü alýþkanlýklara alýþtýracaklarýnýn ve üzerlerinden para kazanacaklarýný hesaplarýný yapmaktadýrlar. Afyon faydalýdýr ama narkoz yönüyle deðil de, uyuþturucu yönüyle kullanýrsanýz, zararlý olur. Özellikle Ýkinci Dünya Savaþý ndan sonra bu yönde kullanýlmaya baþlandý. Sigara içinde de altý binden fazla zararlý madde vardýr. Az miktarda nikotin bile insaný öldürebilir. Bu kadar zehrin nasýl etkili olacaðý da, herkes tarafýndan daha iyi anlaþýlabilir. Ýnsan solunum yollarýnýn epiteli, son derece düzenlidir. Yani dýþarýdan aldýðýmýz havayý ýsýtýyor, nemlendiriyor, akciðere uygun hale getiriyor, daha sonra da yabancý cisimlerden arýndýrýyor. Ama sigara içildiði zaman, oralar tahrip olur, vücut reaksiyon gösterir, tahrip olur. Devam ettiðinde de bu reaksiyon artýyor. Sonra hücreler yabancýlaþmaya baþlýyor, daha sonra kanser meydana geliyor. Bu, sadece bedenen, kiþiyi ilgilendiren yönü. Bu sektörden para kazanan kiþinin o paralarla baþka zararlý iþler yaptýðýný düþünecek olursanýz, zarar daha da büyür. Vücutta ses telleri vardýr. Bu teller mükemmeldir. Ancak bazý hastalýklar o telleri tahrip eder. Orta yaþ üzerinde bu daha da belirginleþir. Belki ses tellerine uygulanacak bazý tedavilerle teller kurtulur, ama gýrtlak kanseri gibi durumlarda, yapýlacak çok þey yoktur. Ýleri boyutlarýnda, gýrtlaðý bile almak gerekebilir. Sigara içen bir insanla, içmeyen bir insanýn akciðerleri arasýndaki fark, öldükten sonra da çok belirgin olarak kendini hissettirir. Biri çürümüþtür, diðeri ise taze ve lekesizdir. Kapalý yerlerde sigara içilmesine karþý da en azýndan uyarýlarýmýzý yapmalý, nezaketle uyarabilmeliyiz. Çünkü bunun zararý, bizim bedenimize de olacak- 77

17 týr. Sigara ile baþlayan yol, insaný içki, uyuþturucu, alkole götürebiliyor. Özellikle gençlerimiz bu konuda ciddi tehdit altýnda. Sanal baðýmlýlýk da üzerinde durmamýz gereken bir konudur. Sanal âlem, bilgiye ulaþmak için önemlidir. Ancak biz, sokakta gördüðümüz her kapýyý çalmýyoruz. Ýnternetin bilinçsizce kullanýlmasý, her kapýyý çalmaya benzer. O nedenle gençlerin özel odalarýnda internetin olmamasý gerekiyor. Bu yüzden Türkiye de yaþanmýþ çok feci olaylar vardýr. O nedenle internetin filtrelendirilmesi gerekiyor, belli sitelere girilememesi gerekiyor. Ne kadar girildiðinin görülmesi gerekiyor. Ýnternetten anlamayan anne-babalarýn, bunu, anlayan birileriyle konuþmasý gerekiyor, çünkü bazen bu baðýmlýlýk, diðer üç baðýmlýlýktan bile daha zararlý bir baðýmlýlýk haline gelebiliyor. Ýnsan, bütün deðerlerini kaybedebiliyor. Netice olarak sivil toplum kuruluþlarý, bu konularda çok önemlidir. En büyük sivil toplum kuruluþu da vakýflardýr. Geçmiþte olan bu yapýlarýn, bugünlerinin de takibi ve devamý gerekir. Devam ettirebilirken, insan bir takým engellerle karþýlaþabiliyor. Bürokratik engeller olabiliyor, insan tek baþýna kalabiliyor. Yýlmadan devam etmek gerekiyor. Çünkü bu, devletten ayrý bir sorumluluk alanýdýr. Toplumsal refleks alanlarýdýr. Geliþme içerisinde sadece otoyol, kâðýt, enerji önemli deðildir. Sivil toplum kuruluþlarý da çok önemli ve iþlevseldir. O nedenle bu gibi aktiviteler düzenleyen vakýflar genel müdürlüðünün daha deðiþik aktivitelere imza atmasýný da talep ederek, hepinize teþekkürlerimi sunuyorum. ve bizim de içerisinde küçük birer unsur olduðumuz konusundan hareket etmiþlerdi. Size birkaç rekordan bahsetmek istiyorum. Mesela bu sene hava sýcaklýklarý normalin çok üzerinde. Ankara, Ýstanbul ve Adana da, normal deðerlerin çok üzerinde olduðuna dair haberler geçiliyor. Beyþehir Havzasý çiftçisinin, toplu olarak yaðmur duasýna çýkmýþ olduðunun haberleri de medyada yer aldý. Büyük bir kuraklýktan korkmalarý nedeniyle duaya çýkmýþlardý. Yetkililer, en azýndan, henüz kuraklýk olmadýðýný ve þimdilik korkulacak bir þey olmadýðýný söylüyorlar. Ancak ben, doðrusunu isterseniz, bundan çok da emin deðilim. Ýngiltere de de, hava olaylarýnýn kayýt altýna alýndýðý tarihten itibaren, sanýrým 1600 lü yýllarda oluyor ilk kayýt iþlemleri, en sýcak nisanýný yaþadýðý, mayýsýn da bu þekilde olacaðýný yazýyorlar. Avustralya da tarihinin en büyük kuraklýðýný yaþýyor. Bütün bunlar insaný alarma geçirecek niteliktedir. Bilinen tarihsel deneyimimiz dýþýnda bir olay cereyan ediyor. Bunu, bütün dünyadan gelen haberlerde ve uzmanlarýn raporlarýnda görmemiz mümkün. Buradaki çeliþki ise þu noktada: Bütün bunlar insanlarýn þimdiye kadar hiç görmedikleri bir olayla karþý karþýya. Sýcaklýklar, kuraklýklar Bilim adamlarý da, ciddi bir tehlike ile karþý karþýya olduðumuzu söylüyorlar. IPSS hükümetler arasý iklim paneli yapýldý. Burada bilim insanlarý oturdu konuþtu. Burada 2000 bilim adamý çalýþýyor ve hükümetlere raporlar sunuyorlar. Onlarýn son raporlarý, tüm olaylarýn yüzde doksanýnýn, insan kaynaklý olduðunu söylediler. Bu bilim adamlarý, Yunanistan, Türkiye ve Kuzey Afrika, Maðrip Ülkeleri ni, içine alacak olan bir kuraklýk çýka- 78 Yrd. Doç. Dr. Ömer MADRA / Açýk Radyo Vakýflar ve Küresel Isýnma Vakýflarla küresel ýsýnma arasýnda nasýl baðlantý kurarým diye düþünürken, burada açýlan sergiyi gezdim. Sergide mansiyon ödülü alan kompozisyonlardan birisinin, küresel ýsýnma ile mücadele vakfý kurarým, dediðini görünce, doðru bir konuya temas ettiðimi anladým. Ýkinci olarak da, Daraðacýnda Dünya, isimli kompozisyonun da buna deðindiðini görünce, konunun doðruluðunu bir kere anladým Roma Anlaþmasýyla konuya bakýþ, çok radikal bir deðiþiklik geçirmiþti. Ýnsanlar ilk defa dünyayý, kaynaklarý sonsuz olan ve sömürülecek olan bir yer deðil, kaynaklarý sýnýrlý olan

18 caðýndan söz ediyorlar. Yani ortada artýk çok da tartýþabileceðimiz bir konu yok. Bu konuda tüm dünyada hiç görülmemiþ bir konsensüs var. Biz, çaðdaþ endüstri medeniyeti diyeceðimiz dönemdeyiz. Ayný zamanda da, çok ciddi bir tehlikeyi de kendi ellerimizle hýzlandýrýyoruz. En azýndan bilim dünyasý bunu böyle söylüyor. Bizim, sadece sigara gibi baðýmlýlýklarýmýz yok. Petrol, kömür ve doðalgaz baðýmlýlýðýmýz da var. Rahat yaþayabilmek için, dünyayý þimdiye kadar gördüðü en kötü yýllara getirmiþ bulunuyoruz. Atmosferi de þimdiye kadar gördüðü en büyük oranda karbondioksit ve sera gazlarýna boðmuþ durumdayýz. Bu, çok ciddi bir mesele ve çok ciddi baþka meseleleri de beraberinde getiriyor. Geliþmiþ ülkelerin çoðunluðu, ýlýman iklim yaþanan bölgelerde oturuyorlar. Paralarý ve organizasyon yetenekleri de olduðu için, küresel ýsýnmanýn olumsuz sonuçlarýyla daha kolay baþ edebileceklerini düþünüyorlar. Ama Afrika gibi ülkelere baktýðýnýz zaman, durumun pek de öyle olmadýðýný görüyorsunuz. Bu kendini beðenmiþlik, ölüm getirecektir. Amerika halký da Katrina Kasýrgasý ný yaþadý ve 5000 civarýnda iklim mültecisi var. Belki de hiçbir zaman geri dönemeyecekler; çünkü çok ciddi tahribatlar var. Kiyoto Anlaþmasý ný imzalamayan iki ülke var. Bunlardan biri Amerika biri de Avustralya. Avustralya geçenlerde yaptýðý açýklama ile ülkenin yaþadýðý en büyük kuraklýðýn yedinci yýlýna girdiðini kabul ve itiraf etti. Buna, bir nevi Ýlahi adalet olarak da bakabilirsiniz. Avustralya, Hindistan dan sonra, çiftçilerin toplu intiharlar gerçekleþtirdi ikinci ülke. Avustralya, nehir sularýndan, gelecek mayýs ayýna kadar faydalanýlmasýný yasakladý. Bu nedenle çiftçi, kuraklýktan borçlarýný ödeyemiyor ve yýkýma doðru gidiyor. The Economist dergisi Avustralya nýn durumu hakkýnda çok ayrýntýlý bir yayýn çýkarttý. Son derece önemli bir cümleyi telaffuz etti. Avustralya, kolonileþmeyi çok önce tamamlamýþ, kapitalistleþmiþ, iyi organize olmuþ, eski bir toplum. Ýklim deðiþikliði yüzünden çaresizlik içinde. Eðer onlar öyleyse, geliþmekte olan ülkelerin halinin çok daha vahim olduðunu ifade ediyordu. Dünyada iklim araþtýrmalarý ve havacýlýk konularýnda araþtýrmalarý olan ve NASA da görevli en önemli bilim adamlarýndan James Hansen 1988 de iklim deðiþikliði modelini tamamlamýþtý. Suçlu insandýr, dünya Bizim, sadece sigara gibi baðýmlýlýklarýmýz yok. Petrol, kömür ve doðalgaz baðýmlýlýðýmýz da var. Rahat yaþayabilmek için, dünyayý þimdiye kadar gördüðü en kötü yýllara getirmiþ bulunuyoruz. ýsýnmaktadýr ve derhal tedbir alýnmalýdýr, demiþti. Bunu dediðinde insanlar kendisine, bu tahminlerinin doðru çýkmayacaðýný söylemiþti. O da, Bu öyle bir an ki, model doðru, dünya yanlýþ demiþti. O zamanlardan beri NASA nýn baþýnda Hansen. Geçenlerde Washington da çok önemli bir konuþma yaptý. Þunlarý söyledi: Son otuz yýl içinde 0.6 derecelik bir küresel ýsýnma yaþadýk ama borularda bir derece daha fazla ýsýnma var. Atmosferde bulunan gazlardan dolayý borularýn içinde var. Vazgeçmediðimiz enerji altyapýlarý nedeniyle de, borularda bir derecelik fazla ýsýnma var. Söküp atmadýðýmýz termik santraller ve araçlarýmýz nedeniyle. Küresel ýsýnma ile mücadele etmeye karar vermiþ bile olsak, bu artýþ olacak. Küresel ýsýnma ile mücadeleyi kaybetmiþ durumdayýz aslýnda. Sadece var olma mücadelesi vermekteyiz. Bu bir felaket senaryosu deðil. Buzullarýn eriyeceði, sýcaklýklarýn yükseleceði, kuraklýklarýn baþlayacaðý, orman yangýnlarýnýn artacaðý buna baðlý olarak þiddetli iç çatýþmalarýn olacaðý tahmin ediliyor. Hansen, ekonomimizi, ulusal güvenliðimizi ve enerji baðýmsýzlýðýmýzý koruyup ayný zamanda bütün canlýlar alemini koruyabilmek için de beþ tane önerim var dedi: Birincisi; Amerika da kömürle çalýþan bütün termik santrallerin durdurulmasý. Karbondioksit gazlarýný yakalayýp gömme teknikleri henüz yeterince geliþtirilmediði için, araþtýrma geliþtirme çalýþmalarý on yýl içinde halledilebilir. Onun için, o nedenle durdurmamýz gerekir diyor. ABD için bu, radikal bir tedbir olur. Ancak bunu söyleyen de dünyanýn en önemli iklim bilimcisi ve NASA nýn da baþýndaki kiþidir. Ýkincisi, karbondioksit emisyonlarýna bir vergi konmasý. Oradan gelecek gelirlerin de enerji etkinliðini artýrýcý ve yenilenebilir (rüzgâr, güneþ vs) enerji tekniklerine ayrýlmasý. Bu, ekonomi için de iyi olur iddiasýndadýr. Ayný zamanda, ileri teknoloji kullanýlan istihdamlarýný da açar diyor. Üçüncüsü; bütün ulus çapýnda uygulanacak enerji standartlarýna ihtiyacýmýz var. Bu, yýllardýr ispat edilmiþ bir konudur. En önemlisi, binalarýn, evlerin, iþ yerlerinin yalýtýmýnda kullanýlmasýdýr. Hükümet bunu zorunlu kýlmalýdýr, diyor. Böylece yüzde elli tasarruf edi- 79

19 80 lebiliyor. Bütün araçlarda da verimliliði yüze otuz artýrmak mümkün. Hipit denen araçlarýn da hükümet tarafýndan teþvik edilmesi gerekiyor. Dördüncüsü; Amerika daki bütün bilim insanlarýnýn bilim akademisi çevresine davet edilerek, buzlarýn davranýþ biçimleri konusunda derinlemesine araþtýrma yapmalarýný saðlamaktýr. Çünkü Grönland ýn ve Antarktika nýn, yani Güney ve Kuzey Buzul Bölgeleri nin, beklenenin çok ötesinde erimekte olduðu hesaplandý. On binlerce yýl almasý hesaplanýrken, birkaç yüzyýlda erimesi, deniz seviyesinin de çok üzerine çýkýlmasýna sebep olacak. Bu da önemli þehirlerin su altýnda kalmasýna sebep olacaktýr. Tüm bunlarýn incelenmesi gerekiyor. Beþincisi de; kamuoyu ile bilim adamlarýnýn ve karar alýcýlarýn bildikleri arasýnda ciddi bir açýk var. Bu açýðýn giderilebilmesi için de mali reform yapýlmasý gerekir. Lobiciliðin olmamasý ve büyük petrol þirketleri baþta olmak üzere çýkarlarýnýn bozuþacaðýndan korkan oluþumlarýn, hükümetle baðlarýnýn koparýlmasý gerekiyor. Hansen in Amerika için yaptýðý öneriler bunlar. Ancak, Hansen in Amerika için söylediklerinin, bütün dünya için geçerli olduðu konusunda benim hiçbir þüphem yok. Kendisinin konuþmalarýný, zaman zaman Bush yönetiminin engellemeye çalýþtýðýný da göz ardý etmemek gerekiyor. 280 den, 385 e yükselmiþ bir ppm seviyesi var. Yani bu, milyonda parçacýk seviyesidir. Bu, yeryüzünün önündeki en korkunç durumun ölçülebilir olduðunu gösteriyor. Bununla da uðraþýlmasý gerekiyor. Hepimizin yapacaðý çok þey var, ama burada hükümetlerin almasý gereken kararlar var. Mesela Avustralya da olduðu gibi, 2008 den itibaren bütün tasarruflu ampullerin yasaklanmasý, akkor ampuller yerine yeni yapýlan tasarruflu ampullere geçilmesi gibi. Ayný zamanda iklim deðiþiklikleri ile ilgili olarak uzmanlarýn yaptýklarý uyarýlara hükümetlerin ne kadar uyduklarýný göstermeleri ve bizi bu konuda ikna etmeleri gerekiyor. Bilimin vardýðý noktalar var. Bilim þunu söylüyor: Dünyanýn ýsýnmasýný iki derecede tutamazsak, aklýnýzýn alamayacaðý noktalara gelmiþ olacaðýz. Çünkü baþka bir gezegenden bahsediyor olacaðýz. Artýk iki kutuplu bir dünya mý tek kutuplu bir dünya mý tartýþmalarý, metaforik olarak doðru olacak, kuzey kutup ortadan kalkmýþ olacak ve dünya tek kutuplu olacak. Ve yaþanabilir, gelecek kuþaklara býrakýlýr bir dünya olmayacak. Bana, konferansa gittiðim okullarýn birinde bir öðrenci þöyle sordu: Madem bu kadar tehlikeli olaylar var, neden hükümetler hiçbir tedbir almýyorlar? Bu bence çaðýn sorusu. Neden tedbir alýnmýyor? Dünyadaki tüm hükümetlerin felaketlerin kaynaðý olan devletlere tavýr almasý ve medyanýn da bu konuda duyarlý olmasý gerekiyor. Çünkü sessizlik bir felakettir. Reklâm baðlarýnýn dýþýnda ve ötesinde düþünmek gerekiyor yýlýnda tüm dünyadaki fosil yakýt tüketiminin, yüzde altmýþ azalmaya uðramasý gerekmektedir. Geliþmiþ ülkelerde ise bu çok daha fazla olmalýdýr. Teþekkür ederim. Yusuf BEYAZIT / Vakýflar Genel Müdürü Deðerli hazirûn, ben de fazla zamanýnýzý almayacaðým. Tüm konuþmacýlara teþekkür ederken, sadece bir haftalýk çalýþmalarda neler olduðunu arz edeceðim. Ancak, sabahtan bu vakte kadar büyük bir sabýrla konuþmalarý takip eden siz kýymetli dinleyenlere de þükranlarýmý ifade etmek istiyorum. Sabahki oturumumuzda, Geleneksel Vakýf Kültürümüzde Çevre ve Çevre Vakýflarý konusunu inceledik. Kýymetli hocalarýmýz, bu konu ile ilgili çok ayrýntýlý tebliðlerini sundular. Öðleden sonraki oturumda ise, çevre sorunlarýnýn çözümünde vakýflarýn rolü konulu bir oturum gerçekleþtirildi. Bu oturumda da kýymetli konular konuþuldu. Bu seneyi biz, Vakýf Medeniyeti ve Çevre Yýlý ilan ettik. Yani çevre unsurunu ön planda tuttuk. Çevre ile sivil inisiyatifin bir arada olmasýnýn altýný çizmek istedik. Sivil oluþumlar, yerel yönetim ve merkezi yönetim bir birliktelik saðlarsa, daha olumlu sonuçlarýn çýkacaðýný düþündük. Oturum baþkanýmýz Metin Hoca da, Türkiye de bu anlayýþý ihdas etmiþ, bunu pratiðe geçirmiþ ve bu anlamda da çok olumlu sonuçlar almýþ. Merkezi yönetimin temsilcilerini, yerel yönetimin temsilcilerini ve sivil oluþumlarý bir araya getirerek, ciddi çalýþmalara imza atmýþtýr. Genel müdürlüðümüzde yaptýðýmýz çalýþmalarýmýzda en büyük desteði, hocamýzýn bu çalýþmalarýndan alýyoruz. O nun çalýþmalarý neticesindeki yöneticilerin olumlu yaklaþýmlarýndan alýyoruz. O nedenle Metin Hocamýzýn bu oturumu yönetmesini arzuladýk. Mustafa Öztürk Hocamýz, hem bir öðretim görevlisi, hem de icranýn içerisindedir. Pratik sahibidir. Ýstedik ki, Türkiye de çevre sorunlarý ve çözüm önerileri noktasýnda hangi bilgilere sahipse, bizlere bunu anlatsýn. Ama bir baþka boyutu daha var. Biz bu vakýflar haftasýnýn içerisini doldurduk, zaten geçen sene de yaptýðýmýz olay buydu. Sadece kutlamalar olmamalý. Mutlaka bir þeyler konuþulmalý, bize yön göstermeli, bizler de

20 bir þeyleri ifade etmeliyiz. Mesela nedir? 12 tane müze açýyoruz. Bu, dünyada bir rekordur. Dün, Vakýf Kültür Müzesi ni açmak suretiyle bu haftayý da deðerlendirdik. Ýkincisi, boþ olan vakýf arazilerini aðaçlandýrma kampanyasý baþlattýk. Türkiye deki arazilerin büyük bir kýsmýnýn vakýf arazisi olduðunu, bu arazilerin de büyük bir kýsmýnýn imar izni dýþýnda olduðunu düþünecek olursanýz, ne kadar büyük bir çaptan bahsettiðimizi takdir edersiniz. Milyonlarca aðaçtan bahsediyoruz. Orman Bakanlýðý yla biz bu çalýþmamýzý beraber yönetiyoruz. Cumartesi günü de inþallah tüm Türkiye de bu çalýþmamýzý gerçekleþtirmiþ olacaðýz. Türkiye yi bir nevi, vakýf ormanlarý hadisesiyle tanýþtýrmýþ olacaðýz, ayný zamanda buralar bizim zenginliðimiz olacak. Ruþen Hocamýn, çevre etik ve gönüllü kuruluþlar noktasýnda, özellikle 5555 sayýlý yasayý deðerlendirdiði için çok mutluyum. Fakat o yasadan, imar ile ilgili yetkide, tarihi eserler noktasýnda mutlaka Vakýflar Genel Müdürlüðü nün onayý alýnmalýdýr, maddesi maalesef meclisten geçmedi. Türkiye de çok güzel iþler yapmak istediðiniz zaman, çok büyük engellerle karþýlaþýyorsunuz. Tarihi eserler, yýkýlmasýn, var olsun. Bunlar bizim kültürümüz, tarihi varlýðýmýz, medeniyetimiz. Sadece bizim de deðil, tüm insanlýðýn medeniyeti, zenginliði, varlýðý. Eðer bir tarihi eser yýkýlacak ve üzerinden yol geçecekse, oradan yol geçmeyiversin, o arabalar oradan geçmeyiversin. Eðer bir tarihi eserin boynu bükük kalacaksa, o apartmanlar o yapýnýn üzerinde boynuz gibi salýnmasýn. Boðazda durun, Sarayburnu tarafýna bakýn. Topkapý Sarayý nýn o manzara ile nasýl örtüþtüðünü görürsünüz. Baþýnýzý Sultanahmet ten Süleymaniye ye çevirin, o eserlerin o coðrafya ile örtüþtüðünü görürsünüz. Ancak hemen altýna baktýðýnýzda, sarý- kýrmýzý, uzun- kýsa, yeþil- mavi, bir sürü ucube bina görüyorsunuz. Hani medeniyet geldi, yüzyýllar geçti, nerede medeniyet? Oradaki eksiklik nedir? Hem muhteþem yapacaksýnýz hem insaný ezmeyeceksiniz, ecdadýmýz bunu becermiþ. Ama hiç olmazsa bunu koruyalým. Ben o nedenle Ruþen Hocama çok teþekkür etmek istedim. Mehmet Borat Hocamýz, suyu anlattý. Su olmadan medeniyet olmaz. Su, medeniyettir. Bu konuda ayrýntýlý bir deðerlendirme içinde oldu. Bizim de su vakýflarý ve orman arazileri çalýþmalarýmýzý takip ettiðini söyledi. Bundan da çok memnun olduðumu ifade etmek isterim. Þerif Ali Hocam, çevre sorunlarý içindeki zararlý alýþkanlýklardan korunmada vakýflarýn rolünü özetledi. Bizi biraz korkuttu ancak, sallanýp kendimize gelmemiz için, olaylarý daha iyi deðerlendirmemiz için, bizim böyle bir sallanmaya ihtiyacýmýz vardý. Sergilerimizde neler yaptýk, bunlardan kýsaca bahsetmek istiyorum. Örnek Restorasyon sergisi ile, iyi yapýlan restorasyonlarý sergiledik. Teþvik ettik. Bir nevi dedik ki müteahhitlerimize, biz sizin reklâmýnýzý yapalým. Gelin örnek alýn. Ama týk yok. Hangi eser iyi yapýlmýþ, örnek alan yok, ilgi gösteren yok. Aðlayan Vakýf Eserleri sergisi ile ayýbýmýzý fotoðrafladýk. Bunlarý seneye güldürmeyi hedefledik. Gülen Vakýf Eserleri sergisi ile aðlamaktan kurtardýðýmýz eserleri sergiledik. Ýlginç Vakýf Eserleri sergisi ile Kuþ Evleri sergisi ile olaylarý deðerlendirmek istedik. Genç Gözüyle Vakýf konulu resim yarýþmasý düzenledik ve lise düzeyindeki öðrencilerimizin dikkatini vakýflara çekmek istedik. Ödül olarak da beþ milyar para verdik. Bu, bir öðrenci için iyi bir miktardýr. Ýstedik ki öðrencilerimiz vakýf konusuna kafa yorsunlar. Bize yüzlerce, binlerce resim geldi. Ýlçelerden illere gitti, illerden buraya geldi. Biz de bize gelenleri kataloglar haline getirip deðerlendireceðiz. Ne güzel düþünceler, deðerlendirmeler var. Ben Bir Vakýf Kursam konulu kompozisyon yarýþmasýný da üniversiteler arasýnda yaptýk. Ýlgi yine yoðun oldu. Uygulanmýþ Çevre konulu vakýf projeleri yarýþmalarýný da, vakýflarýmýzýn ilgisini çekmek için gerçekleþtirdik. Bu konuda, sivil inisiyatif daha fazla konuþmalý. Yöneticiler daha fazla katýlým göstermeli. Dinlemek, algýlamak, öðrenmek lazým. Bu anlamda, daha fazla katýlým olmalý ve rehberlik hizmeti alýnmalý. Ýlginç Vakýflar Sergi mizi de gerçekleþtirdik yýlýnda, Ýzmir in Ödemiþ inde, Leylek Vakfý kuruluyor. O tarihlerdeki medeniyetimizde, hayvanlarý koruma ile ilgili bir zihniyet var yýlýnda, duvar ve sokak temizliði için, Fatih Sultan Mehmet tara- 81