ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS

Transkript

1 ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS E N V A N T E R İ

2

3 ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ ŞIRNAK İLİNİN COĞRAFİ VE KÜLTÜREL ÖZELLİKLERİ 1- KONUM: Şırnak ili topraklarının batı kesimi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin Dicle bölümünde yer alır. Öteki yarısı da Doğu Anadolu Bölgesi sınırları içinde kalan ilin, toplam alanı k m 2 dir. İl batıda Mardin, kuzeyde Siirt, kuzey doğuda Hakkari illeri, güneyde de Irak ve Suriye ile çevrilidir. Şırnak Merkez ilçe dışında 6 ilçe, 5 bucak, 243 köyü bulunmaktadır. Eskiden Siirt iline bağlı ilçe iken, 16 mayıs 1990 tarihli 3647 sayılı yasa uyarınca Türkiye nin 73. ili olmuştur. Güney yönünde Suriye ve Irak topraklarıyla sınırlanan ilin doğu ve kuzey doğusunu dağlar (Cudi, Namaz, Gabar), batı ve güney batısını düzlükler kaplar. Namaz Dağı nın yamaçlarına kurulan ilin denizden yüksekliği 1350 metredir. 2-YÜZEY ŞEKİLLERİ: Batı ve güney kesimindeki bazı düzlükler dışında, ilin büyük bölümü akarsular tarafından derince yarılarak plato alanlarına dönüştürülmüştür. Dağlık kesimlerde güneydoğu toroslar sistemine bağlı yüksek kütleler vardır. Yer yer 3000 metreyi aşan bu dağlar üzerindeki doruklar, kuzeydoğudaki Karacadağ (3275 m) ve doğudaki Altın Dağı dır (3358 m). Çok yüksek olmamakla birlikte ilin dağları arasında Cudi Dağı nın özel bir yeri vardır. İslam inancına göre Tufandan sonra Nuh un Gemisinin indiği Cudi Dağı Şırnak kentinin güneyindedir. İlin en yüksek noktası, Altın Dağı nın 3358 m ye ulaşan doruğudur. Yazın gür çayırlarla kaplanan Faraşin Yaylası gibi yüksek düzlükler hayvancılık, Silopi, Cizre ve İdil yörelerindeki alçak düzlükler ise bitkisel üretim açısından önem taşır. Şırnak ile Silopi arasında efsaneye konu olan kutsal sayılan dağ, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Bölgelerinin komşu olduğu bir kesimde yer alan dağın yüksekliği 2114 m dir. Mezozoik (İkinci) zamana (Y milyon yıl önce) ait tortul kütlelerin üs- 365

4 ŞIRNAK VALİLİĞİ tünde yükselen Cudi Dağı, daha genç kalkerlerden oluşmuştur. Cudi Dağı nın doğu kesiminden geçen doğubatı doğrultulu kırık (fay) çizgisi bu kesime oldukça sarp ve engebeli bir görünüm verir. Dağ güneye doğru alçalır. Batısı, Dicle Irmağı nın küçük bir kolu olan Kızılsu tarafından derince yarılmıştır. Şırnak ile Cizre arasındaki ulaşım açısından önemli bir boğaz vadisi dağın batı sınırıdır. Kasrik boğazı, Dicle ye dökülen suların yardığı Antesedan yarma vadidir. Yarı kurak bir iklim bölgesi içinde bulunmasına karşın, yükselti nedeniyle 600 mm nin biraz üzerinde yağış alır. Bu nedenle özellikle metre dolaylarında seyrek meşe ve ardıç toplulukları dikkati çeker. Ormanlık alanlar daha çok kuzey yamacındadır. Cudi Dağı efsanelere konu olmuş, yöre halkınca kutsal sayılan bir dağdır. Nuh Peygamberin gemisinin tufandan sonra bu dağın doruğunda karaya oturduğu söylenir. Yeryüzü şekilleri bakımından dağlık alanların çok yer kapladığı ilde, Hakkari Dağları nın batısında yer alan Faraşin ve Nordüz Platosu nun (bir kısmı) ayrıca diğer Cizre-Silopi ve İdil düzlükleri de bir plato alanlarıdır. Faraşin Platosu yer yer sulak otlakların varlığı nedeniyle hayvancılık için önemlidir. Kışların uzun ve sert geçmesi Faraşin Platosu nda yerleşmeyi engeller. Yazları sıcak ve kurak geçen Cizre, Silopi ve İdil platolarında genelde tahıl, pamuk, mercimek gibi tarımsal ürün yetiştirilir. GAP projesi kapsamına alınan bu platolarda verim ve çeşit artacaktır. Sulamanın yanında ikinci sorun bu platoluk alanların özellikle Cizre ve Nusaybin arası düzlüklerin taşlık olmasıdır. Güneyinde sıcak kütlelerin etkisinde kalan Cizre ve Silopi düzlüklerinde sulama tarım için en önemli problemlerden biridir. 3-İKLİM: Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde toprakları bulunan ilde hayat şartlarını güçleştiren en önemli faktör iklimdir. Çok genel çizgileriyle ele alınırsa, Doğu Anadolu ikliminin birbirine karşıt iki hava kütlesi etkisinin belirdiği görülür. Bunlardan birisi, bölgeyi özellikle kış aylarında etkisi altında bulunduran, buna karşılık yaz 366

5 ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ aylarında kuzeye çekilen soğuk kuru hava kütlesidir. Sibirya-İskandinavya üzerinde bu karasal hava kütlesi Kasım-Mayıs döneminde etki alanını genişletir. Kuzeydoğu, güneybatı yönlü bir eksen boyunca Türkiye nin doğu bölgelerini kış şartlarına hazırlar, Şırnak ilinin iklimini belirlerken ilin bulunduğu bölgelere göre değerlendirmek gerekir. 1- Doğu Anadolu bölgesinde kalan kısımda kışlar serttir. Kuzeyden gelen soğuk havalar kışın bu yörenin sert ve karlı geçmesini sağlar. Kar yağışı Güneydoğu Anadolu Bölgesinin sınırına kadar devam eder. Karla örtülü gün sayısı, dolu ve sisli gün sayısı güney bölümüne göre fazladır. 2- Güneydoğu Anadolu Bölgesi içinde kalan kısmında kışlar daha ılık, fakat yazın buralar aşırı sıcak geçmektedir. Örneğin Cizre de en soğuk ay ortalaması 6 C, en sıcak ay ortalaması 33.7 C dir. Bu kentte bugüne değin ölçülen en düşük sıcaklık 9 C (18 OCAK 1973), en yüksek sıcaklık 48 C dir (17 Temmuz 1978). Kışın kuzeyden gelen soğuk havalar güneyden gelen ılık hava ile karşılaşır. Karşılaşan hava yoğunluğu az olanın yukarı çıkması sonucu yağış ve sisin oluşmasına sebep olur. Sis olayının en güzel örneği kasrik boğazı civarında görülür. Kış aylarında yaklaşık 25 gün sislidir. Yağışlar kışın kar, ilkbahar da yağmur, sonbahar ve yaz aylarında ise çok az yağış düşer. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde kalan kısmında, Mardin eğişinden buralara kadar sokulan Akdeniz iklimini görmek mümkündür. Pamuk, zakkum ve zeytin bunun en büyük kanıtıdır. Yaz aylarında dağ ile vadilerde, dağ ve vadi meltemleri görülür. Şırnak Merkez ilçenin bulunduğu yere Cudi Dağı ndan esen meltemler gecenin serin geçmesini sağlar. Kuzey yarımkürede, evlerin güney yamaca bakması, ilimizde de aynı olması sıcaklıktan fazla yararlanmasını sağlar. Yağış kışın kar, ilkbaharda yağmurdur. İlkbahar sonlarında havanın aniden ısınıp yükselmesi, özellikle Mayıs aylarında dolu tipi yağışların görülmesine sebep olur. Ortalama sıcaklık 19 C, ortalama açık günlerin sayısı 169, ortalama yağış miktarı 712 mm olduğu görülür. Güneyde karla kaplı olduğu gün 0.8 gün iken, kuzeyde bu artar. Kar kalınlığının ortalama, yükseklerde 1.5 metreye kadar çıktığı görülür. 367

6 ŞIRNAK VALİLİĞİ 4-DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ: İklimin karasal olması doğal bitki örtüsü üzerinde etkili olmuştur. Mevsim içindeki yağışların az olması, doğal bitki örtüsünün step (Bozkır) olmasına neden olmuştur. Stepler ilkbahar yağışlarıyla ortaya çıkar, yaz sıcaklıkları ile kaybolur. Bozkırlar küçükbaş hayvancılık için önemlidir. Yükseklerde, özellikle Beytüşşebap ve Uludere civarında bulunan dağların yüksek yerlerinde alpin çayırları bulunur. Faraşin yaylası bu açıdan önemlidir. Bozkır alanlarının olmadığı yerlerde, özellikle dağların yüksek yamaçlarında yer yer bozuk karakterli meşelikleri görmek mümkündür. Daha önceleri meşe ormanlarıyla kaplı olan dağlar; kışın sert geçmesi, köylüler tarafından ormanların yakacak odun temini olarak kullanılması, meşelerin bozulmasına sebep olmuştur. Meşe ağaçlarının dışında yükseklerde ardıç ağaç toplulukları görülür, ardıçlar dayanıklı ve düz yapılı olduğundan evlerin tavanlarında kullanılmıştır. İli saran dağların yamaçlarında bıttım denilen yabani fıstıkları görmek mümkündür. Bıttımların (Yabani Fıstık) aşılanıp geliştirilmesiyle elde edilen fıstığın özel bir yeri olması bıttımların korunup çoğaltılmasına neden olmaktadır. Akdeniz ikliminin görüldüğü sınırlı alanda akarsu kenarlarında zakkumlar görülür. 5-AKARSULAR: İlin suları Dicle ırmağında toplanır. İl topraklarını kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda kesen Dicle, Cizre yi geçtikten sonra bir sürede Türkiye-Suriye sınırını çizer. Dicle nin bir kolu olan Habur Çayı ise bir süre Irak da Şırnak ili (aynı zamanda Türkiye) arasında sınır oluşturur. İlin sularını toplayan Dicle Irmağı nın başlıca kolları Habur ve Kızılsudur. Habur Çayı nın kolu olan Hezil Çayı Irak ve Suriye sınırını çizer. İl topraklarından ve bu sulardan daha fazla yararlanmak amacıyla baraj yapılmasına karar alınmıştır. Baraj projesi GAP a dahildir. 368

7 ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ ŞIRNAK İLİNİN TARİHİ VE KÜLTÜREL DURUMU Çok eski bir geçmişi olan ilimiz, tarihte birçok devletin başkentini kendi topraklarında barındırmıştır. Köklü bir tarihe ve geçmişe sahip olan İlimiz Suriye ve Irak sınırlarında olup, bulunduğu konum itibariyle her zaman jeopolitik bir öneme sahip olmuştur. İlimiz binlerce yıllık tarihi ile ilk olarak devlet kuran kavimlerin ve medeniyetlerin beşiği olmuştur. Yüzyıllardır insanların ve doğanın tahribine uğramasına rağmen, günümüze kadar varlığını korumuş, eski medeniyetlere ait çok sayıda kültürel eserlerimiz bulunmaktadır. Guti, Babil, Asur, Med, Pers, Sasani İslam İmparatorluğu Emiri, Abbasi, Selçuklu ve Osmanlılara ait onlarca uygarlığı taşıyan ve bu medeniyetlerin mirasını günümüze taşıyan bir çok eser İlimiz sınırları içinde yer almaktadır. M.Ö yıllarına tarihlenen Beytüşşebap ta ki mağaraların iç çeperlerine işlenen insan ve hayvan figürleri, Güçlükonak ın Finik Kalesi duvarlarındaki kaya kabartmaları, Kasrik boğazında Gutilerden kalma kaya kabartması, Şah (Çağlayan) köyünün kuzey yamaçlarında (Asur Kralı Sanherib e ait olduğu sanılan 6 adet kaya kabartması) Güçlükonak Herazan, İdildeki Ziving mağaraları ile Cizre surları Belek Burcu, Medreseler, Kasırlar ve daha bir çok Arkeolojik, tarihi ve kültürel eserleri ile ilimiz köklü bir kültür varlığına sahiptir. 369

8 ŞIRNAK VALİLİĞİ ŞIRNAK İLİNİN KÜLTÜREL ÖZELLİKLERİ 1. DÜĞÜN GELENEĞİ Şırnak taki evlenmelerin çoğunluğu görücü usulü ile yapılır. Ancak bazılarıda ya düğünlerde veya bir sokakta birbirlerini görüp beğenenlerde olmaktadır. Erkek, beğendiği kızı istemek üzere durumu annesine bildirir. Annede uygun bir zamanını seçip, durumu babaya açıklar. Kızın ailesi kendileri için uygun görürlerse, kızı isteme kararını birlikte alırlar. Genellikle kendileri için zararlı olmayan ihtiyar bir kadını veya erkeği aracı olarak gönderirler. Kadın ise durumu kızın annesine, erkek ise durumu babasına açıklar. Genelde aracı kadın olur. Bu kadın kızı ve ailesini, dilinin döndüğünce ikna etmeye başlar. Kızın annesi durumu beyine anlatır. Bu arada aracıya bir süre verilir. Kız babası da çoğunlukla erkek kardeşlerine danışır, birlikte karar alırlar. İkinci kez gelen aracıya, uygun görülmüşse Allah nasip etti ise olur diye söylenir. Eğer uygun görülmediyse, ya Kızımız daha küçüktür veya onu amcasının oğluna verdik veya annesi yalnızdır, evde çalışacak başka birimiz yok, ağabeyi de henüz evlenmedi, gibi uygun bahane ile reddedilir. Eğer kızın ailesi erkek evini ve ailesini uygun görmüşlerse aracıya, falan gün gelip istesinler diye cevap verirler. Bundan sonra yol açma safhası başlamıştır. Yol açmada, erkek ailesi, kendilerine yakın buldukları kişileri, kızın evine gitmek için çağırırlar. Kız evine haber verilir ve akşam hep birlikte giderler. Başlık Belirleme: Önce erkeğin annesi durumuna uygun olarak aldığı ya bir çift veya bir tek bileziği veya başka bir takıyı, gelini olacakları kızın eline takar, daha sonra erkeğin diğer yakınları beraberlerlerinde getirdikleri takı ve paraları kıza takarlar. Bundan sonra getirilen şekerler Fatiha ve salavatlar eşliğinde dağıtılır. Böylece artık kız resmen bağlanmış ve nişanlanmış olur. Bundan sonra başlık kesme safhası başlamıştır. Erkeğin babası en yakın süre içerisinde hazırlığını tamamlayarak, kızın babasına haber göndererek, başlık kesme ziyaretine izin alır. Kızın babası bir gece belirler ve bildirir. Başlık kesme gecesi için çoğunlukla 2 çuval şeker, kg çikolata, kg lokum alıp hazırlanır. Erkeğin babası, dost ve tanıdıklardan kişiye çağırtır. Birini, başlık kesme pazarlığı için tayin eder ve başlık için hazırladığı paraları ona teslim eder. Kızın babası da kendisine yakın bulduğu 5-10 kişiyi çağırır. Kız babası da bir pazarlıkçı tayin eder ve asgari sınırı ona söyler. Bu şekilde erkek tarafı kızın babasının evine gelir. Bir iki latifeden sonra pazarlık başlar. Nihayet ortak bir sınır belinlenir ve Fatiha ile pazarlık biter ve şekerler dağıtılır. Erkek tarafının pazarlıkçısı kendisine teslim edilen parayı karşı tarafa verir. Bu pazarlığın haricinde, erkek tarafı durum ve itibarına uygun bulduğu bir miktar parayı anne sütü karşılığında kızın annesine verilmek üzere karşı tarafa verir. Yanı sıra kızın dayılarına verilmek üzere hediye türüde belirlenir. Nişan: Başlık ve armağan belirleme safhasından sonra çeyiz hazırlama süreci başlar. Genellikle çeyizin tamamını kız tarafı hazırlar. Çeyiz tamamlanınca, erkek tarafı kızın babasından düğün için gün ister. Kız tarafı gün verir. Belirlenen günden bir hafta önce nişan takma merasimi olur. Yine iki torba şeker, çikolata, lokum ve aile yine durumuna uygun bir takıyı götürüp, kıza takarlar. Ertesi hafta belirlenen düğün gününden iki gün önce erkek tarafı bütün dost ve tanıdıklara bir elçi göndererek, düğünün olacağını haber verir ve ertesi gün düğün başlar. 370

9 ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ Düğün: Cuma günü öğleden sonra başlar. Cuma gecesi geline kına yakılır. Kına gecesinde kına yakılırken altın verilmediği sürece gelin geleneksel olarak avucunu açmaz. Bu arada espriler yapılır ve gelinin arkadaşları tarafından maniler söylenir. Cumartesi ikindiye doğru düğün alayı kız evine gider. Gelin süslenmiş bir vaziyette bir odaya alınır. Gelin evden çıkarken gelin çıkarma türküleri söylenir. Büyük bir coşkuyla söylenen bu türkü düğüne renk katar. İşte bu türkülerden en çok söylenenlerden bir örnek. Hey gelin Duvaklı gelin Her gün baba evine giden gelin Nazlı gelinimiz Duvağı almaz üzerine gelin Hüzünlü gelin Bağ üzümü gibi gelin Damat buse kondurur gelinin yanaklarını Erkek tarafından tespit edilen bir yetkili, kapı arkası bahşişi için şakayla karışık tartışmalara girişir. Bu tartışma kapıyı tutan kişiye uygun bir bahşiş verilerek kapı açılır. Bundan sonra düğün bitimine kadar geline eşlik edecek tecrübeli mihmandar gelinin kollarından tutup, ya arabaya yada eskiden olduğu gibi ata bindirir. Gelin alayı büyük bir konvoyla büyük cadde ve yollardan geçirilir. Düğün alayı damat evine doğru yol alırken, Uludere taraflarında evliliğin bereket getirmesi için konvoy araçları üzerine buğday taneleri savrulur. Bu arada zılgıtlar çekilir. Gelin türkülerinin yanı sıra damat türküleri de söylenir. Özellikle damadın damatlıkları giyindiği sırada orada bulunanlar hep birlikte çeşitli damat türküleri söyler. Örnek olarak; 371

10 ŞIRNAK VALİLİĞİ Damat gelir hamamdan Çıkar hamamdan Başlığını bağlar Siyah reyhan tanelerini bırakır yanına Damat gelir hamamdan Hamamdan erken çıkar Başlığını bağlar Siyah reyhan için çok genç Damat gelir hamamdan Çıkar hamamdan Başlığını bağlar Yirmi altı reyhan bağlar başını Damat ve arkadaşları gelinin geçeceği kapının üzerinde bulunan dama çıkar, damadın iki yanında sağdıçlar bulunur. Gelin damat hizasına geldiğinde, damadın ayakları önünde bulunan para karıştırılmış toprağı gelinin üzerine döker. Bu tören ilk ders manasına gelir. Bu esnada mutlu bir evlilik olması için boş bir testi gelinin ayakları önüne atılarak kırılır. Ondan sonra daha önce damat yakını olan bir aile, damadı misafir eder. O gece sabaha kadar evde erkeklerce çeşitli eğlenceler düzenlenir ve halaylar çekilir. Pazar günü öğlene kadar düğün devam eder. Düğün halaylarla ve oynanan oyunlarda kadın ve erkekler bir arada oynarlar. Geçmiş yıllarda damadın dost ve akrabaları damadın selamlığına gelirlerdi. Ancak bu gelenek son yıllarda yok olmuştur. Düğünün ardından gelinle damadın dini nikahı kıyılır. Sonraki günlerde yeni evlilere, yardım amacıyla tanıdık ve akrabalar selamlık niteliğinde parasal yardımda bulunurlar. Bu parasal yardım sayesinde damat tarafının üstlendiği yük bir nebze olsun hafifler. Dini nikahta, hoca nikah için gelinin vekilliğini alır babasından. Odaya imamla birlikte damat ve iki şahit alınarak dini nikah töreni sona erer. Bir hafta sonra önce gelin daha sonra güvey, kızın babasına gider. Üç gün kalan gelin, baba evinden hediyesini alarak güvey evine döner. 2. DOĞUM VE ÇOCUKLARLA İLGİLİ GELENEKLER Yöredeki toplumsal ve dinsel adetlerin de etkisiyle aileler çok çocuklu bir geleneksel yapıdadır. Tarım toplumlarında emek gücüne dayalı ekonomik yapıda her ferdin bu yapıya olacak katkısı nedeniyle, yörede çok çocuklu aile düzeni oluşmuş bulunmaktadır. Son yıllarda bu inançlardaki erimeye karşın genel anlamda çok çocukluluk düşüncesi yörede halen etkindir. Aynı zamanda özellikle kırsal kesimlerde kan davaları, büyük aşiret olma güdüsü gibi etkenler de bu sistemin bir diğer güçlendirici dayanaklarıdır. Yörede yeni evlilerden özellikle erkek çocuk istenir. Bu amaçla yöredeki bir çok türbe ziyaret edilir, adaklar adanır. Şeyhlere muska yazdırma bir diğer istek şeklidir. Yeni evlilerin ilk çocuklarının doğmasıyla birlikte, bu durum kız tarafında belli bir hareketlenmeye neden olur. Kız tarafı doğum ile birlikte bebeğin temel ihtiyaçlarını karşılayacak başta giysi olmak üzere, yatak takımı düzenler. Ve evlilere hediye edilir. Bu arada akrabalar da yeni doğan bebeği görmeye gider, kimi altın kimi takı kimi de değişik hediyeler verirler. Şırnak ta erkek çocuklar daha küçük yaşlarda sünnet ettirilir. Bir yaşına gelmeden gerçekleşen sünnetlerde herhangi bir sünnet düğünü yapılmaz ve bu durum sadece aile içerisinde kalır. Ancak bazı durumlarda kirvelik kurumuna başvurulur. Kirvelik kurumuna önem verilir. Kirve olan ailenin çok yakın bir ferdi olarak anılmaya başlanır. 372

11 ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ 3. ŞIRNAK İLİNDE ÖLÜM GELENEĞİ Şırnak ve ilçelerinin hepsinde herhangi bir evde ölü olduğu duyulduğu an, öncelikle yakın komşular, akraba ve tanıdıklar ile oradan geçen bütün erkekler işlerini bırakıp, ölünün olduğu evin kapısında beklerler. Şırnak ta birçok işte olduğu gibi özellikle ölümlerde iyi bir yardımlaşma ve dayanışma olmaktadır. Herkes kendisine göre bir görev üstlenir. Kimi tabut yaptırmaya koşarken, kimi kefen ve pamuk almaya gider. Kimi imamı çağırmaya gitmektedir. Kimileri mezarı kazmaya gider, kapının önünde bekleyenler veya mezarlıkta bekleyenlerden Kur-an okumasını bilenlerin her biri bir cüz alarak okurlar. Böylece ölü ruhuna, sevabına bir hatimi-şerif indirilmiş olur. Bu sırada ölü yıkanır ve kefenlenir. Bekleyen cemaatte başka hoca varsa, ki çoğunlukla olur, ölüm ve sabır üzerine vaizler verir. Bunun dışında bekleyenler çok az konuşurlar. Yıkanıp kefenlenen ölü tabuta sağ yanı üzerinde bırakılarak tabutun kapağı kapatılır. Tabut, ya Kur-an ayetlerinin işlenmiş olduğu bir örtü ile örtülür yada halı ve benzeri bir örtü ile örtülerek omuzlar üzerinde taşınarak, ya mezarlığa götürülür veya en yakın camiye götürülür. Bu arada cenaze götürülürken, daha önce gelmemiş olan insanlarda cenaze merasimine katılırlar. Böylece hem cenazeyi taşıma sevabı kazanılmış, hem de daha fazla insanın cenaze namazı kılması sağlanmıştır. Cenaze namazı kılındıktan sonra, derhal kabrine konulur. Üzerine latih taşı konulduktan sonra, delikler, ince taş parçaları ve çalılar ile kapatılır. Böylece toprağın, toprağın tabut üzerine dökülmesi önlenir. Bu arada bir imam veya bilen bir kişi 7 kez Kadr suresini okuyarak toprağı mezara döker. Mezar kapatma safhası bittikten sonra, imam telkini okumak üzere ölünün başucuna gelir. Bu sırada halk ayağa kalkarak önünde elini bağlar ve bekler. Telkin bittikten sonra hep beraber ölü ruhuna Fatiha okunur. Fatiha bittikten sonra, imam yüksek sesle Ey cemaat bu merhum hakkında ne dersiniz der, herkes Allah rahmet eylesin der. Bundan sonra cemaat dağılır, ölüye en yakın olan kişiler, ölünün başucunda 5-10 dakika bekler, daha sonra eve dönerler. Onlar ile birlikte kendilerine en yakın olan kişiler onları yalnız bırakmamak için ve onları teselli etmek için birlikte taziye ziyaretine giderler. Eğer ölü varlıklı bir aileye mensup ise ya mezara çadır kurdurularak veya ölü evinde kendilerine bir oda tahsis edilerek bir grup imama Kur-an okutulur. Bundan sonra taziye başlar, genellikle taziye cemaatinde vaiz vermek ve sabır tesellisi vermek üzere bir imam oturur. Taziyeye gelenler Fatiha okurlar ve Allah affetsin, Allah imanınızı kamil etsin, Allah sabırlar versin, kalanların başı sağ olsun gibi dilekler ile teselli ederler. Çoğunlukla taziye üç gün sürer. Ancak taziyeye yetişilmez ise daha sonraki günlerde de taziyeye gidilebilinir. 4. ŞIRNAK İLİNDE DİNİ BAYRAM GELENEĞİ Şırnak halkının çok önem verdiği değerlerden biridir. Bayrama daha 10 gün kala hazırlıklar yapılar, hatta 1.5 ay kala elbiseler diktirilir, evlerde bayram hazırlığına yavaş yavaş başlanır. Bayramdan üç gün önce eğer Ramazan Bayramı ise fitreler verilmeye başlanır, bayramda pişecek yemeğin hazırlığı ve alışveriş yapılar. Bayram sabahı erkeklerin büyük çoğunluğu camiye gider, bayram namazını kılarlar. Daha sonra eve geldiklerinde çocuklar önce baba ve anneden başlayarak büyüklerin elini öperek bayramlarını kutlarlar. Sabah kahvaltısında akşamdan beri hazırlığı yapılan yemekler yenir. Bu yemekler pilav, türlü, içli köfte, sarma-dolma, hoşaf, zerde gibi yemeklerdir. Kahvaltı yapıldıktan sonra, önce komşulardan başlamak üzere, bayramlaşmaya başlanır. Daha sonra akrabalar, dost ve tanıdıklara gidilerek bayramları kutlanır. Ancak, bayramlaşma adeta borç gibi kabul 373

12 ŞIRNAK VALİLİĞİ edilip, bayram ziyaretleri karşılıklı olur. Bayramlaşma üç gün sürer. Çocuklar için, özellikle Cizre ilçemizde, çarkıfelek, dönme dolap, salıncak ve arabalarla tur eğlenceleri tertiplenmekte ve bu turlar çok eğlenceli geçmektedir. 5. Halk Bilgisi Halk Hekimliği: Halk arasında adı hekim olarak anılan bazı insanlarımız vardır. Bunlar genellikle kırık-çıkık, burkulma, kırılma, yaralanma, çıban ve kan alma gibi konularda halkın itibarını kazanan deneyimli kişiler olarak bilinirdi. Bu hekimlik metod olarak hem insanlar hem de hayvanlar üzerinde uygulanırdı. Günümüzde bu halk hekimliğine fazla itibar edilmemektedir. Halk Takvimi: İlimiz ve bağlı ilçelerinde yöreye uygun ve coğrafi konuma bağlı olarak halk arasında uygulanan bir takvim vardır. Takvimin başlangıcı Mart ayıdır. Rumi hesap olarak bilinir. Miladi Takvimden farkı, her ayın miladi olarak 14 ü Rumi Takviminin 1 inci günü sayılır. Süre olarak aylar aynı gündür. Halk Ekonomisi: Halkın en büyük gelir kaynağı hayvancılık ve tarımdır. Ayrıca kömür, mazot ve nakliye işleri de önemli bir uğraş alanıdır. Halk Ölçüleri: Yöremizde uzunluk ölçüsü olarak Arşın, enzade, kulaç ve adım kullanılmaktaydı. Ağırlık ölçüsü olarak ta okka vardı, şimdilik bunların hiçbiri kullanılmamaktadır. 6. İnanışlar Batıl İnanışlar: Şırnak ilinde, eski inanç sistemlerinin de etkisiyle, deyim yerindeyse batıl inanç bolluğu bulunur. Batıl inançlar daha çok doğa ve hayvanlar üzerinde kurulu bulunur. Boş inançlarla ilgili araştırmalara göre, bunların kökenini, tektanrılı dinlerin doğuşundan çok önce yaşamış insanların bağlı oldukları eski dinlerde aramak gerekir. Bu alışkanlıklar günümüze kadar gelmiş, oysa bir zamanlar bunları anlamlı kılan inançlar çoktan unutulup gitmiştir. Aşağıda kertenkele, gökkuşağı ve yılanla ilgili çeşitli boş inançlar anlatılmıştır. Şırnak ilinin kuzey bölümü coğrafik yönden dağlık bir bölge özelliği taşır. Böyle olunca da, çağlardan beri coğrafya ile bütünleşmiş çocukluk hurafeleri gelişmiştir. Bunlardan biri de kertenkele ile ilgili olanlardır. Kertenkeleler kayalık yerleri çok seven ve genellikle buralara yaşamak için mesken tutan sürüngenlerdir. Bu özelliğinden dolayı, Beytüşşebap ilçesi coğrafyasında çokça kertenkele bulunur. Yazın havalar sıcak geçtiğinden ve özellikle güneye bakan kayalık yamaçlar daha sıcak olduğundan kertenkeleler yüksek taşlara çıkar ve serinlemeye çalışırlar. İşte tam bu esnada çocuklar kertenkeleleri gördüğünde birbirlerine ağzını kapatın...! Aksi halde kertenkeleler dişlerimizi sayar ve ölürüz diyerek, ağızlarını kapatır ve kaçarlar. Kertenkelelerle ilgili bir diğer boş inanç, bu sürüngenlerin güneşe tükürmeleri ile ilgili inançtır. Bu inanca göre kertenkeleler kayalıklar üzerinde güneşe karşı duruşları ve dillerini güneşe karşı çıkarıp yutkunma hareketleri tanrıya olan inançsızlıkların bir ifadesi. Bu nedenle Cuma günleri yedi tane kertenkelenin öldürülmesi yerel inanca göre hacı olmakla eş değer. Kertenkele ile güneş arasındaki bu ilişkiyi, yörenin çok eski bir inanç sistemi olan Zerdüştlüğe bağlayabiliriz. Zerdüşt inancında ışığın ve güneşin kutsallığına karşı kertenkelenin tükürme şeklindeki yorumu yörede hakaret olarak algılanmasına neden olmuştur. 374

13 ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ Şırnak ta hayvanlarla ilgili bir diğer boş inanç yılanlarla ilgilidir. Yöre insanı bir yılanı öldürdüğünde aynı zamanda, yakınlarda-doğum yapmak üzere-bekleyen gebe kadın varsa, bu durum doğacak bebeğin cinsiyeti hakkında bilgi verebilir. Buna göre, ölü yılın havaya fırlatılır. Bu durumda yılan sırtüstü yere düşerse doğacak çocuk kız; yüzüstü düşerse doğacak çocuğun erkek olacağına inanılır. Yine inanca göre yolda yılanla karşılaşmak uğursuzluk getirir. Yöredeki insan geçmiş yıllarda ay tutulmasına çok üzülür ve bu durumun felaketleri beraberinde getireceğine inanılır. Bu nedenle, yöre insanı ay tutulmasında elinden geldiğince gürültü çıkarmaya çalışır, teneke ve davul çalmaya başlar. Bu gürültüyle ay tutulmasına neden olan cinlerin korkup, kaçacaklarına inanılır. Yöredeki bir başka boş inanç gökkuşağıyla ilgili olanıdır. Yörede, gökkuşağının altından geçen erkeklerin kadın, kadınların erkek olacağına inanılmaktadır. Tayfın kırmızı bölümü mutluluk ve bolluk vaat eder; sarı bölümü ne iyi ne kötü demektir; koyu bölümü ise felaket işarettir. Yörede akşamları tırnak kesme, boş beşiği sallama, geceleri ıslık çalmanın günah olması, başlıca diğer boş inançlardandır. Çocuk ve hayvanları nazardan korumak için boncuk takılır. Ava salı günü çıkmanın şans getirdiğine inanılır. Diğer bazı boş inançlar ve verdiğine inanılan mesajlar ise şöyledir. -Ayakkabının ters düşmesi (Misafirin gelişini haber verir) -Geceleyin aynaya bakmak (Bakıldığında deli olunacağına inanılır) -Merdiven altından geçmek (Uğursuzluk getirir) -Erkek evdeyken evin süpürülmesi (Uğursuzluk getirir) -Baykuşun dama tünemesi (Uğursuzluk getirir) -Tavuğun kör bıçakla kesilmesi (Uğursuzluk getirir) -Geceleyin sıcak suyun yere dökülmesi (Uğursuzluk getirir) -Kara kedi (Uğursuzluk getirir) -Uyuyan birine bakılması (Uğursuzluk ve hastalığa neden olur) -Yıldızın kayması (Birinin öleceğini haber verir) -Avucun kaşınması (Para kazanılacağını haber verir) -Ayağın kaşınması isteği (Uzun yolculuk yapılacağının habercisi) 7. SEYİRLİK OYUNLAR Köy Seyirlik Oyunları: Balitani: Yaklaşık 12 kişi ile oynanır. Birdirbir oyunu olarak bilinen oyuna benzer. İki takım oluşturularak ilk 6 kişi belden aşağıya gövdelerini eğerek tek sıra olurlar. Diğer 6 kişilik takım ise eğilen grubun üzerinden atlamaya başlar. Eğik durumdaki grup gittikçe dik pozisyon almaya başlar. En sonunda bir oyuncunun ensesine kep bırakılır, kepin rakip oyunculara düşürülmesi durumunda takım yerleri değişir. Oyuncular her atlama sırasında esprili sözler söyleyerek, oyunu daha da şenlendirmeye çalışırlar. Berdeki: 8 er kişilik iki takım tarafından oynanır. Yazı tura ile kaleyi savunan ve kaleye saldırıda bulunan takımlar belirlenir. Yarım halı saha genişliğindeki bir alana birbirinden 2 metre uzaklıkta iki direk yerleştirilir. Savunmadaki takım kaptanı kale direkleri arasında beklemeye başlar. Bu arada takım kaptanları Berdeki oyununda oldukça etkindirler. Takım kaptanı en çok koşan, en çevik ve atik oyuncular içerisinden seçilir. Takım kapta- 375

14 ŞIRNAK VALİLİĞİ nının kale içerisine geçmesiyle birlikte, kalenin 5 metre uzaklığında takımlar karşı karşıya gelirler. Oyuncular ve takım kaptanları sağ ayak baş parmaklarını-sol kol-arkadan dolanacak şekilde sıkıca tutarlar. Bu tutuş pozisyonunda, takım oyuncuları önlerindeki aşmak amacıyla sağ elleriyle rakip oyuncuyu itip, kaledeki takım savunmasına ulaşmaya çalışır. Oyuncunun tutuş pozisyonunu bozması yani sağ ayak baş parmağını bırakması oyundan atılmasına neden olur. Oyuncunun tutuş pozisyonunu bozmaması şartıyla yere düşmesi önemli değil. Saldırı yapan takımın kaptanının kale içerisinden geçmesiyle takım galip gelir. Bırgi: 10 ar kişilik takımlarla oynanır. Halı saha genişliğinde bir alanda orta yere iki metre arayla kale direkleri yerleştirilir. Kaleyi savunan ve kaleye doğru, hamle yapan takımlar şeklinde düzen alınır. Savunma takımı kale direklerini etrafında halka olacak şekilde beklemeye başlar. Karşı takım oyuncuları da bu halka çevresinde fırsat kollamaya başlar. Savunmadaki oyuncuların hangi birinin, hamle yapan takımdan birinin oyuncusu tarafından kavis şeklinde yanından geçilmesi savunmadaki oyuncuyu oyundan saf dışı eder, veya hamle yapan oyuncunun bu arada savunmadaki takım oyuncularınca hamle esnasında elle dokunulması hamle yapan takım oyuncusunu da oyun dışı bırakılmasını sağlar. Bir takımda oyuncu sayısının ikiye inmesi o takımın yenilmesine ve takımların yer değiştirmesine neden olur. Oyun bu şekilde devam ederek takımlar yer değişir. Oyun-Spor: Guhşegi Oyunu (Topa vurma): Guhşegi oyunu yüzyıllardan beri yörede oynanır. Oyun anlayışında çeviklik, atiklik, heyecan gibi olguların baskın oluşu bu oyunun tam bir spor dalı olduğunu kanıtlar. Nitekim, ABD de oynanan beysbol ile büyük benzerlikler taşıması yönüyle de düşünüldüğünde yörede oynanan bu oyunun spor dalına çok yakın olduğunu kanıtlar. Şırnak ta geleneksel spor etkinliklerine yönelik herhangi bir destekleyici, teşvik edici girişimlerin olmayışı, Guhşegi gibi kültürel olguların hızla unutulmasını beraberinde getirmektedir. Bu oyunun tanıtılmasına ve yaygınlaştırılmasına yönelik atılacak adımlar. Önümüzdeki yıllarda Guhşegi nin popüler bir spor dalı olmasını sağlayabilecektir. Guhşegi oyunu ile Amerikan Beysbol arasındaki olağanüstü benzerliğin kökeninde ne olabileceğine yönelik çeşitli görüşler bulunur. Bu görüşmelerden en akla yatkını, bu oyunun 19. yüzyılda yöreden göç eden Ermenilerce, ABD de tanıtılmış ve sevdirilmiş olabileceği yönündeki iddialardır. Beysbol ün kelime çözümünde; bez (koşu) ve bol (top) sözcüklerinin birleşiminden oluşması aynı zamanda yöreyle bağıntısını vurgular. Türkiye de de 2002 yılında oldukça gündem yaratan bu konu ile birlikte Federasyon kurulan beysbolün benzeri Guhşegi nin oyun kuralları Şırnak Gençlik Ve Spor Müdürlüğünce belli standartlara kavuşturulmuştur. Oyun alanının uzunluğu 105 m, genişliği 40 m dir. Topun ağırlığı gr dır. Takım 7 asil ve 7 yedek olmak üzere toplam 14 sporcudan oluşur. Yöremizde geleneksel olarak Holana şega (Topa vurmak), Holana Vegirtine (Top Yakalamak), Holona Hıske (Koltuk altında top saklama) gibi oyunlarda vardır. 376

15 ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ 8. ŞIRNAK İLİ VE ÇEVRESİ HALK OYUNLARI Şırnak ve ilçelerinde oynanan oyunlar,genellikle davul zurna eşliğinde oynanır. Son yıllarda ise bağlama, cümbüş ve darbuka da çalınıp, eşliğinde yöresel oyunlar oynanmaktadır. YÖREDE OYNANAN BAŞLICA OYUNLAR: 1- İkiayak, 2- Üçayak, 3- Yerinde, 4- Şıhani, 5- Bablekan, 6- Sınvan, 7- Kulungi, 8- Ağır, 9- Berite. 1- İKİAYAK: Davul-Zurna eşliğinde, eller serçe parmakları ile tutulur. Önce sağ ayak öne vurulup, yana atılır, sol ayak yanında devam eder ve tekrar sağ atılır, sol ayak sağ ayağın yanına gelip birleşir. Sonra sol ayak bir geriye atılıp sağ yapıştırılır. 2- ÜÇAYAK: Eller serçe parmakları ile tutulur. Oyuna sağ ayakla başlanır ve sağ ayak yere vurulur. Üç adım, sağ, sol, sağ, sol, sağ adımlar atılır ve sol ayak sağın yanına getirilip yanaştırılır. Sol ayak geriye atılırken, sağ ayak yanına getirilir. 3- YERİNDE: Hareketli bir oyun olup, büyük adımlar atılmadan oynanır. Kollar birbirine geçirilip el parmakları ile arkadan tutulur. Eller kalçaya yakındır. Omuzlar birbirine değmiştir. Sağ kol, daima yandakinin sol kolu üzerine binmiştir. Oyun,yine önce sağ dizin hafif kıvrılması ile başlar, dizler kırılarak müzik ritmine göre sık sık dizlerin kırılması ve omuzların titrek hareketleri ile devam eder. Müzik hareketlendikçe, diz kırılması ve omuz hareketleride hızlandırılır. Adımlar arada bir hafif atılır. 377

16 ŞIRNAK VALİLİĞİ 4- ŞİHANİ: Genellikle 8-10 kişi ile oynanır. Kollar el parmaklarının birbirine geçirilmesi ile tutulur. Önce sağ ayak yana atılır. Sağ ayağı sol ayak, sağ ve sol olmak üzere üç adım yana atılır. Ani bir hareketle kavis çizilerek öne bakılın ve sol ayak atılarak, ayaklar önde yanaştırılır. Solla önde başlanır. Sağ ve yine sağ ayak atılar. Sonra sol ayak atılarak hep beraber öne doğru eğilirler. 5- BABLEKAN: Önde serçe parmakları tutulur. Önce sol ileri olmak üzere, sağ ve sol ayaklar atılır. Tümü öne olmak üzere üç adım atılır. Sonra sol, sağ ve sol ayaklar olmak üzere bu sefer geriye doğru üç ayak atılır. Böylece beraber geriye ve ileriye bu hareketler seri olarak devam eder. Çalgı hızlandıkça bu hareketler daha atak ve seri devam eder. 6- SINVAN: Eller yine serçe parmakları ile tutulur. Sol ayak yana açılır ve üç kere yere vurulur. Ani hareketle sağa dönülür. Sonra sağ açılır ve sağ ayak, sol ayak ve sağ ayak olmak üzere üç kere yere vurulur. Bu arada eller ve omuzlar yapışık olur. Sağa dönerken eller yapışık olur, ancak omuzlar oldukça birbirinden ayrılarak açılır. Oyunun önemli bir özelliği şudur; ikinci kez tekrarlandığında eller, belli aralıklarla çırpılır ve tekrar tutuşulur. Diğer bir özelliği de üçüncü tekrarda eller bele dayandırılır ve ani bir hareketle tekrar bele dayandırılır ve ani bir hareketle tekrar eller tutuşulur. Yani, birinci safhada eller birbirine yapışık, ikinci safhada eller çırpılır, üçüncü safhada eller bele tutulur ve biter. 7- KULUNGİ: Şırnak ve ilçelerinde oturan göçebelerin bir oyununur. Bir kişi ortada oynarken, etrafındaki halkı, kollarını turnalar gibi açarak oynarlar. Daha sonra ani bir hareketle, turnalar gibi ötüşerek ortadakini döverler. Bu oyunun verdiği mesaj şudur; sürüden ayrılanın cezalandırılmasıdır. 8- AĞIR: Genellikle yaşlı ve orta yaşlıların oynadığı bir oyundur. Eller omuzlar üzerinde tutulur. Çalgı ağır bir şekilde çalınır. Oyun ritmi çalgıya uyarak. sağ ayak üzerine hafif meyil edilerek yaylanır, daha sonra geriye doğru tekrar doğrularak öne adım atılır. Arada bir nara atılır. 378

17 ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ 9- BERİTE: Eskiden beylikler arasında çıkan savaşlardan önce ve sonra oynanırdı. Çalgı içli ve ağır çalmaya başladığından eller yanda tutulur ve bir nara ile başlar. Önce geriye doğru gerinilir, sonra dizler üzerine yaylanarak hafif bir adım atılır, akabinde birbirlerinin yüzüne bakarak nara atarlar. Müzik Kültürü Halk müziği: Şırnak türkü ve ezgiler bakımından zengindir. Bu türkü ve ezgiler yeri geldiğinde dokunaklı ve hoş namelerle söylenirken, bazen de hareketli, neşeli özelliklere sahip zengin motifler şekilde okunabilmektedir. Yörede söylenen şarkı ve türküleri ikiye ayırabiliriz. Bunlar oturma şarkıları ve oyun havaları şeklinde canlı türkülerdir. Oturma türkülerinin yöredeki adı Şeşbendi dir. Şeşbendi, altı beyitlik şarkı anlamına gelir. Bu şarkılar ahenkli bir sesle söylenen ve duyguları kamçılayan uyumlu sözler ve namelerden oluşur. Her şeşbendinin ayrı bir makamı ve vurgusu vardır. Genellikle kalın ve tiz sesler kullanılır. Her türkü veya şeşbendi iki kişi tarafından söylenir. Ve karşıda bulunan diğer iki kişi tarafından tekrarlanır. Bütün şeşbendilerin ortak yanı uzun soluklu şarkılar oluşudur. Bu şarkıları okumak için çok iyi bir nefes gücüne sahip olmak gerekiyor. Şeşbendilerde işlenen konular aşk ve kahramanlıklardır. Şeşbendi enstrümanlar eşliğinde söylenmez. Yöredeki bir çok şarkı, nöbetleşe, koro halinde söylenir. Şırnaklı halk ozanlarının başında Muhammet ARİF, Hasan CIZRAVİ ve Salih ERENER gelmektedir. Geleneksel halk şarkılarını okuyan bu ozanların eserlerindeki genel tema; aşk, ayrılık, kan davaları ve aşiretler arası çekişmelerdir. ŞIRNAK İLİNDE GİYİM VE KUŞAM Şırnak ve ilçelerinde genel olarak erkeklerin giysisi şal-şapik, kadınlarınki ise fistan (entari) dir. Ancak gün geçtikçe bu giysilerin yerini takım elbiseler ile diğer kadın giysileri almaktadır. Yaşlı erkekler ile orta yaşlılar daha çok şalvar ve ceket giyerler. Fakat yine de Şırnaklıların vazgeçemediği giysi şal-şapiktir. Şal-şapik, çok ince tiftik ipliğinden Şırnak ve çevresindeki ustalarca dokunmakta ve özel bir stilde diktirilip giyilmektedir. Şal-şapik, yelek ve şeleme olmak üzere dört parçadan oluşur. Ancak alta giyilen ve fanila yerine geçen kıras ile bunun kol ucuna iliştirilmiş levendi denilen bir parçası daha bulunmaktadır. Şal, geniş boru paçalı olup pantolon yerine giyilir. Gömleğin üstüne şapik denilen parça giyilip, bele şeleme denilen geniş ve kalın bir kuşak bağlanır. Daha sonra yelek giyilerek kıras (fanila) nın kol ucuna bağlı levendi (bilek kuşağı) bilek üzerine sarılır. Başa da ya kefi veya şapka giyilir. Kadının genel giysisi ise fistan (entari) olup, paçası ayak bileklerine kadar uzanır. Genel olarak kadife, çemçem denilen kumaş veya diğer değerli ithal kumaşlardan dikilir. Göğüs kısmı hafif açık olup, alta ön kapama kısmı fistolu ve ucu nohut büyüklüğünde bağlanmış rengarenk kumaş parçaları ile bezenmiş bir yelek giyilir. Yine alta giyilen ve kıras denilen uzun alt eteğin koluna iliştirilmiş levendiler, fistan üzerinden kol bileklerine sarılır. Bele ise ince kumaş bağlanır. Kadınlar başlarına kıtan denilen uzunca bir tülbent bağlarlar. Bu tülbent de boncuk ve fistolarla süslenir. Bundan başka göğüs üzerine çeşitli altın çerçeveli süs taşları takarlar. Kulaklarına bergahar denilen, boğazdan birbirine bağlı küpeler ile boyunlarına tetreme veya semek denilen gerdanlık ve diğer ziynet eşyalarını takarlar. Burunlarına ise hızma takarlar. Kadınların kullandığı hicol, serkezi, hırhal gibi diğer takılar da vardır. 379

18 ŞIRNAK VALİLİĞİ ŞAL-ŞAPİK VE ŞAL-ŞAPİK KUMAŞININ HAZIRLANIŞI Tiftik keçisinden elde edilen ve gej adı verilen yün, büyük kazanlar içerisinde işçi kadınlar tarafından ilkin temizce yıkanıp kurutma tezgahlarında kurumaya bırakılır. Kuruyan gej, işçi kadınların ellerine bu sefer de ayıklanmaları için gelir ve elle ayıklanarak taraklanacak hale getirilir. Ayıklanmış gej, sabit ayak bir tahtaya işlenmiş tel yada çivi taraklarda kıl kıl taranıp boyanmaya hazır hale getirilir. Özel yöntemlerle çok kısıtlı miktarlarda elde edilen doğal kök boyalar, bölgenin ustaları tarafından şal-şapik üretiminde kullanılacak yünün, yani gej in boyanması için yine büyük kazanlarda özel olarak hazırlanır. Gej, bu büyük boya kazanlarında boyanın iyice içine işlemesi için belirli bir süre bekletilir. Kıvamı şal-şapik ustalarınca belirlenen boyama aşamasından sonra boya kazanlarından alınan gej, kurumaya bırakılır. Kuruduktan sonra tekrar içi derece sıcaklıkta suyla dolu olan kazanlarda yıkanmaya verilir. Tekrar kurutma tezgahlarına alının gej, kurutulmuş halde iplik yapımı aşaması için yine işçi kadınların hamarat ellerine teslim edilir. Gej in iplik haline getirilmesi, işçi kadınların kullandığı teji adı verilen ucu topuklu, çengeli kalem şeklinde bir çubukta uzunca bir süre sarmalanarak gerçekleştirilir. Gej, Teji nin ucundaki çengele tutturulur ve dizde kıvrılarak boşlukta sallanmaya bırakılır. Uzun ve zahmetli bir süreç olan bu işlemden sonra gej eğirilmiş ve iplik haline gelmiş olur. Gej bu işlemden sonra artık çok ince bir ipliğe dönüşmüştür. Ancak bu ipin işi henüz bitmemiştir. Bu iplikten şal-şapik üretilebilmesi için üzerinde birkaç işlem daha yapılması gerekir. Son şeklini almak üzere bu ip, ustalarca tifillenmeye alınır. Tifillenmiş ip artık tazgaha işlenmeye ve şal-şapiğe dönüşmeye hazırdır. Yine bu işin ustalarınca tezgahta ilmik ilmik işlenir. Elde edilen kumaşın deseni, rengi ve diğer bir takım özellikleri sadece bu yöreye özgüdür ve yalnızca şal şapik üretiminde kullanılır. Şal-şapik, genişçe bir pantolon, yelek ve iç yelekten oluşan, yalnızca Şırnak yöresine ait bir giysidir. Şal-şapik için üretilen bu kumaş, önceleri yalnızca bir erkek kıyafeti olan şal-şapik yapımında kullanılırdı. Ancak son zamanlarda yörenin kadınları da şal-şapik kumaşını kendi giysilerinde kullanmaya başlamışlardır. Böylece şal-şapik kumaşının kullanım alanı çeşitlenmiş ve renklenmiştir. Artık bu özel kumaştan kadınlar için ceket ve etek de yapılmaktadır. Erkekler için ise şal-şapiğin yanısıra ceket ve kravat da üretilmeye başlanmıştır. Bütün bu ürünler, yalnızca bu yöreye özgü şal-şapikten üretildiğinde, kadın erkek bütün yöre halkı tarafından büyük rağbet ve ilgi ile karşılanmakta ve talep edilmektedir. 380

19 ŞIRNAK SOYUT KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ ŞAL-ŞAPİK KUMAŞININ ETKİN OLDUĞU DÖNEMLER: Fabrika dokumacılığının etkin olmadığı dönemlerde, Şırnak ve yöresindeki vatandaşların çoğu geçimini şal-şapik kumaşını dokuyarak sağlarlardı. Hayvancılık yapan tiftiğini satardı. Ev kadınları şal-şapik ipinin yıkanması, eğrilme ve boyanması işini yaparlardı. Dokumacılar dokurlardı, terziler dikerlerdi. Bu nedenle istihdam edici yönü etkindir. Yapılan şal-şapik kumaşı halkın tercihlerine göre dokunduğu ve her motifin kendine göre anlamı olduğu, düz desenlerle yapıldığı anılmakta ve beğenilmektedir. En beğenilen motifleri; tiyari, bırkeyi, bınefşi, pıştpezi, esli, şiguyi, bekıbegi, semekük, benç, mekük, dreli, karma renk olanlardır. Ayrıca kişiye özel de yapılabilmektedir. ŞAL-ŞAPİK KIYAFETİ ŞAL : Erkeğin boyuna göre dikilir. Geniş boru paçalı olup pantolon olarak giyilir. ŞAPİK : Göynek yani gömlek yerine geçen kollu giysidir. YELEK : Bilinen yelek şeklinde dikilip şapiğin üstüne giyilir. Şal-Şapik giysisinin diğer aksesuarları da bu giysi ile birlikte takılıp giyilir. Bunlar kıras, levendi ve şelemdir. Şal-Şapik kumaşının önemli özelliklerinden biri de yazın serin, kışın sıcak tutmasıdır. Geleneksel El Sanatları: Kilimcimlik: Yine yöremize has desenleri ve dokunuş biçimi ile kendisini kabul ettirmiş bir el sanatıdır. Esa adı Jirki kilimi olup, özellikle ilimizin Beytüşşebap ve Uludere ilçelerinde bayanların kendi evlerinde tezgahlarda dokudukları kilimlerdir. Her desenin ayrı bir öyküsü olan kilimlerimiz yüzyıllardan bu yana otantik yapısını muhafaza ederek günümüze kadar gelmiştir. El sanatlarımızın seçkin örneklerinden olan bu kilimler, aynı zamanda birer kültür hazinesidir. Kilimlerde gerçek yün iplik ve kök boya kullanılmaktadır. Kök boyası bitkilerden elde edilir. Mahalli adlarıyla Raye Tırşık bitkisinden kahverengi, Rın kökünden kırmızı, ceviz kabuğundan siyah ve kahverengi, Giyarenk kökünden yeşil, sanman ve soğan kabuğundan sarı renk elde edilir. Kırmızı renk için maya olarak sumak, diğer renklerde lep kullanılır. Ayrıca siyah rengin mayası için kül, siyah ve sarı renk 381

20 ŞIRNAK VALİLİĞİ için tuz gibi bazı maddeler kullanılır. Kök boya kolay kolay renk vermez. Jirki kilimlerinde kullanılan tüm desenler yöreye özgüdür. Desenler genellikle yöre halkının dini inancını, yaşantısını, başından geçmiş acı tatlı olayları, doğa ile iç içe yaşantısını, doğanın şekil ve özelliklerini ifade etmektedir. Halen günümüzde elliye yakın jirki motifi kilimlerde kullanılmaktadır. Yörede dokunan kilimlerde kullanılan başlıca motifler şunlardır: Gılagever (Yayla Gülü) Gılagaharik ( Küpeli Hül) Gılsariye (Sariye Gül) Şemarotilik (Temiz Parmak) Urusi (Rus işgalinden esinlenmiştir) Bekık (Kurbağa) Lülüper (Dizili Yaprak) Guyani (Guyan Aşireti Benzetmesi) Canbezar (Bezanın Canı) Sine (Fars Tarzı) Gıpalö Çıldar (Kırk Ağaç Bastonu) Hamaila Zıngıl (Zilli Hamail) Emaniya Zengıl (Zilli Emanet) Sıtayık (Çakmak Taşı) Lüle (Diziler) Mala Mirik (Bey Evleri) Yarıyuk (Sevgili) Pepkö Guri (Kurt Ayağı) Styni Raş (Kara Sütun) Şımga Bükö (Gelin Ayağı) Belitanık (Kanarya) Heçık (Çatal Ağaç) Kırıkçık (Serseri İnsan) Sölik (Saç) Steyre (Yıldız) Şehık (Tarak) Kerbahar (Bahar Merkebi) Lakıp (Eldiven) Sımker (Kepçecik) Gamezık (Balığı İfade Eder) Kesneker (Kimsenin yapamayacağı kadar zor) 382