SALTUKNÂME DE SARI SALTUK GAZİ YE ATFEDİLEN KERAMETLER B

Transkript

1 Rabia UÇKUN * UÇKUN, Rabia (2014). Saltuknâme De Sarı Saltuk Gazi ye Atfedilen Kerametler. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması Mayıs Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB). Eskişehir, ss ( SALTUKNÂME DE SARI SALTUK GAZİ YE ATFEDİLEN KERAMETLER B ugün ilmi irfanla yoğurabilen, aklı da gönül süzgecinden geçirebilenlerden; Türk dünyasının bilge şahsiyetlerinden söz ediyoruz. Türk Dünyasının bilge şahsiyetlerinden biri de Sarı Saltuk tur. Türk Dünyası eren ve evliyaları içinde, önemli bir yere sahip olan ve hakkında çok şey anlatılan Sarı Saltuk un, Anadolu ve Balkanlarda birçok yerde makam mezarının bulunduğu bilinmektedir. On üçüncü yüzyılda yaşayan Sarı Saltuk (ö. 1297/1298), Anadolu ve Balkanların fethi, Türkleşmesi ve İslamlaşmasında önemli rol oynayan bir alperen, gazi bir derviştir. Sarı Saltuk gazaları, Türklük ve İslâmiyet e hizmetleri sebebiyle bir veli olarak kabul görmüş; Anadolu ve Balkanlarda bulunan çok sayıdaki türbe ve makamı ise geçmişten günümüze ziyaretgâh haline gelmiştir. Anadolu nun ve Balkanların fethinde alperenlerin rolü bugün daha iyi anlaşılmakta ve bu gazi dervişlerin halk üzerinde manevi nüfuzlarının oldukça kuvvetli olduğu görülmektedir. Anadolu da ve Balkanlarda bulunan birçok makam mezar ve ziyaretgâhta kimin yattığı sorulduğu zaman, Horasan Ereni cevabı verilmektedir. Bu dervişlerin dünyadan elini eteğini çekmiş münzeviler olduğunu düşünmek yanlıştır. Tam tersine bu zümreler savaşan, toprak açan, açılan topraklarda zaviyeler kurup tarım yapan ve diğer insanların bu topraklara yerleşmesini sağlayan aktif kişilerdir. Ömer Lütfi Barkan ın belirttiği gibi, Kolonizatör Türk dervişinin hâkim vasfı üretici olmasıdır. 170 Kolonizatör Türk dervişlerinin diğer bir deyişle alperenlerin; fethedilen veya edilmek üzere olan bir bölgeye / ülkeye giderek önce orada bir zaviye kurduklarını görüyoruz. Bu zaviyeler, * Yrd. Doç. Dr. Ege Üniversitesi. 170 Bkz.Ömer Lütfi Barkan, Kolonizatör Türk Dervişleri, Hamle Yayın Dağıtım, İstanbul, s.32-33

2 Türkleştirme ve İslamlaştırma amacıyla çalışan birer kültür merkezi ve ocağı olmanın yanı sıra tarım, hayvancılık ve zanaatın yapıldığı üretim merkezi olma işlevini de sürdürmüştür. Bu gaziler ve alperenlerin Hz. Peygamber in müjdelediği Rumeli nin fethi için, tıpkı İstanbul un fethinde olduğu gibi, gayret göstermeyi Allah a hizmet etmek olarak düşündüklerini ve böylesine kutsal bir görevin onlar için bir motivasyon kaynağı olduğunu söylemek mümkündür. Gaza düşüncesiyle hareket eden alperenler, fethedilen yerlerdeki ilk yerleşim yerlerini kurmuş bu sayede askeri başarı kalıcı hale gelmiştir. Bu yönüyle Sarı Saltuk dahil kolonizatör Türk dervişleri, aynı zamanda birer şehir planlamacı olarak karşımıza çıkmaktadır. Sarı Saltuk örneğinde olduğu gibi alperenlerin, hem askeri hem manevi fetih yaptıklarını; yine fiziki mimarlığın yanı sıra manevi mimarlık misyonunu da üstlendiklerini söyleyebiliriz. XIII. yüzyıl erenlerinden Sarı Saltuk un hayatını, gazalarını ve çeşitli kerametlerini; XIII-XV. yüzyıllardaki tarihi hadiseleri konu alan Saltuknâme; Fatih Sultan Mehmet in oğlu Cem Sultan ın isteği üzerine Ebu l Hayr-ı Rumi tarafından yedi senelik bir çalışma sonucunda Türk sözlü geleneğinden toplanarak yazıya geçirilmiş ve 1480 yılında üç ciltlik bir eser olarak tamamlanmıştır. Ebu l Hayr-ı Rumi Saltuknâme yi niçin kaleme aldığını Saltuknâme de şöyle anlatmaktadır 171 : bana buyurdu kim; bu azizün sahihen kanda kim menakıbın bulam dervişlerden soram bilem ta kim bu azizün kıssaların cem idem. Pes Cem Sultan emriyle memlekette yüridüm, kangıyirde kim bunun menakıbınişittüm, yazdum, birbirine tertibüzre uydurup, bir kitabidüp, yidi yılda tamam eyledüm. Sultan katına getürüp teslim ittüm. Saltuknâme ye göre Sarı Saltuk'un asıl adı Şerif Hızır'dır. Babasının adı Seyyid Hasan, annesinin adı Rabia dır. Saltuknâme'ye göre Sarı Saltuk 99 yıl yaşamış, düşmanları tarafından zehirlendikten sonra hançerlenerek şehit edilmiştir. Son nefesini vermeden önce de, kendisini zehirleyen ve hançerleyen düşmanını öldürmüştür. 172 Sarı Saltuk'un şeceresi Hz. Muhammed e ve Hz. Ali ye dayanmakta ve Şerif, Şerif Hızır, Server, Saltık, Sarı Saltık adlarının yanı sıra Seyyid adını aldığı da görülmektedir. Sarı Saltuk'un Hz. Hasan ve Hüseyin in soyundan geldiği birkaç yerde belirtilmektedir: 173 Şerif mübarek başına iki alâmet eyledi; bir kızıl kim Hz. Hüseyniler tonıdur ve biri 171 Saltuk-nâme III, s Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme I, s. 10

3 yaşıl kim Hz. Hasanîlertonıdur.Şerif atadan Hz. Hüseynî, anadan Hz. Hasanî idi. Sarı Saltuk hakkında bilgi veren önemli bir kaynak da Evliya Çelebi Seyahatnâmesi dir. Evliya Çelebi'ye göre Sarı Saltuk'un asıl adı Muhammed Buharî'dir. Seyahatnamede belirtildiğine göre, Ahmed Yesevî, Diyar-ı Rum a, yani Anadolu ya önce Hacı Bektaş-ı Veli yi, daha sonra ona yardımcı olması için Sarı Saltuk u gönderir. Yesevî nin meşhur tahta kılıcını kuşattığı Sarı Saltuk un asıl görevi bu kılıçla Rumeli yi fethedip Dobruca da, Yedi-krallık yerde nam ve şan sahibi olmaktır. Hacı Bektaş, yedi yüz Horasan ereniyle birlikte Diyar-ı Rum a gelen Sarı Saltuk u şeyhinin emrine uyarak Dobruca ya gönderir. O da bu bölgede birçok yeri fethedip kerametler göstererek halkını Müslüman eder ve menkıbeleri dilden dile dolaşmaya başlar 174 : Bu âsitâne-i bâ-sa âdetin sebeb-i inşâsı oldur kim sene (---) târîhinde bizzât Muhammed Hacı Bektâş-ı Velî Yesev şehrinde Türk-i Türkân Hoca Ahmed-i Yesevî'den cihâz-ı fakrı kabul edüp diyâr-ı Rûm'da sâhib-i seccâde olmağa me zûn olup üç yüz yetmiş fukarâ ve bu Keliğra Sultân cümle fukarâlara ser-çeşme olup Hacı Bektâş-ı Velî ile Rûm'da Orhân Gâzî'ye gelüp Bursa fethinden sonra Hacı Bektâş, Keliğra Sultân'ı yetmiş fukarasıyla Moskov ve Leh ve Çeh ve Dobruca diyârlarına gönderüp Rûm erenleri olmağa izn verüp "Dobruca'da bir böcük vardır, anı katledüp ibâdullahı şerrinden emîn eyle" deyü Hacı Bektâş, Keliğra Sultân'ın destine bir tahta kılıç ve bir seccâde ve tabl ve kudüm ve alem ve sıraf ve def ve nakkâreverüp Keliğra Dedekal a-i Sinop'a gelüp alâmele i'n-nâs yetmiş nefer fukarâsıyla postların deryâ üzre döşeyip "Yâ Hayy [u] yâ Kayyûm" esmâsına müdâvemet edüp def ve kudümlerin çalarak bir günde Rûm cânibinde diyâr-ı Kırım'a andan vilâyet-i Moskov'da Heşdektâ ifesin ve Leh diyârında Libka tâ ifesin cümle İslâm ile müşerref edüp Evliya Çelebi Seyahatnâmesi nde ve Hacı Bektaş Veli Velayetnâmesi nde anlatıldığı gibi, erenlerin Anadolu ya gelişi ve gösterdikleri kerametler ile Sarı Saltuk un Ahmet Yesevi nin isteği üzerine Hacı Bektaş Veli tarafından görevlendirilmesi Saltuknâme de, Kıssa-i İbtidâ-i-Evliyâ-i Rûm Beyânıdur 175 başlığı altında ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır. 174 Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, II Kitap, Haz: Zekeriya Kurşun-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1998, s bkz: Saltuk-nâme II,.s. 43 vd.

4 Saltuknâme'yi incelediğimizde, Türk-İslam medeniyetinin Anadolu ve Balkanlarda nasıl ilmek ilmek örüldüğüne şahit olurken; Sarı Saltuk'un menkıbevi hayatı hakkında ayrıntılı bilgi edinmemize rağmen tarihi kişiliği hakkında sınırlı bilgiye sahibiz. Sarı Saltuk ile aynı dönemde yaşamış olan yerleşik kültüre sahip şehirli sûfî şahsiyetler hakkında (Mevlâna Celâleddin-i Rûmî gibi) resmi ve özel kaynaklarda, bu şahısların kendi eserlerinde bilgi verilmekte iken; Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Sarı Saltuk gibi şahıslar bundan mahrum olmuştur. Ahmet Yaşar Ocak, yaptığı ayrıntılı çalışmada 176 Sarı Saltuk un Balkanlar'a yapılan Anadolu kökenli Türk iskânının önderi olduğunu; hatta bazı yerel Hristiyan azizleri ile özdeşleştirildiğini özellikle vurgulayarak hayali ve efsanevi bir kişilik değil, tarihi bir kişilik olduğuna dikkati çekmektedir. Saltuknâme üzerine doktora tezi hazırlayan Kemal Yüce 177 ve Şükrü Haluk Akalın, 178 Sarı Saltuk ile ilgili bilgi, belge ve geniş bir bibliyografyayı bilim dünyasının hizmetine sunmuştur. Saltuknâme'de anlatılan menkıbelerin bir kısmı, Türklerin Rumeli ye geçişi, Anadolu ve Rumeli nin fethi, tekfurlarla yapılan savaşlar, Beylikler devri olayları, Osmanlı devletinin kuruluşu gibi tarihi olayları konu etmektedir. Bu menkıbelerde Osman Gazi, Umur Bey, Sultan Alaeddin, Gıyasettin Keyhusrev, Cengiz Han, Nasrettin Hoca, Ahmet Fakih, Karaca Ahmet, Mevlana adı geçen tarihî şahsiyetlerdir. Saltuknâme'de yer alan menkıbelerin bir kısmı, Sarı Saltuk un Hindistan, Habeşistan, Arabistan ve Türkistan a yaptığı seferleri, gazaları ve kerametlerini konu almaktadır. Menkıbelerin bir kısmı ise, Sarı Saltuk un Kaf Dağı, Cinnistan, Kuhistan, Cabülsa (Cabülka), Şahmaran gibi olağanüstü ülkelere yaptığı seyahatleri ve bu sırada cin, dev, cadı gibi olağanüstü varlıklarla mücadelesini anlatmaktadır. Sarı Saltuk un menkıbevi şahsiyetinin oluşmasında, ona atfedilen kerametlerin önemi büyüktür. Sarı Saltuk un halkın gönlüne taht kurmasında, Saltuknâme nin son dönemlere kadar okunması ve halk muhayyilesinde korunmasında, Sarı Saltuk un hayatta iken gösterdiğine inanılan ve Saltuknâme de anlatılan kerametlerin önemli 176 bkz: Ahmet Yaşar Ocak, Sarı Saltık Popüler İslam ın Balkanlar daki Destanî Öncüsü, TTK Yay, Ankara Kemal Yüce, Saltuknâme de Tarihî, Dinî ve Efsanevî Unsurlar, Kültür ve Turizm Bak. Yay.,Ankara Şükrü HalukAkalın, Ebü l-hayr-ı Rûmî,Saltuk-name I- II-III, Kültür Bak.Yay., Ankara 1987,1988,1990

5 bir rolü olduğunu düşünmekteyiz. Saltuknâme de Sarı Saltuk a atfedilen kerametleri, beş ana başlık altında değerlendirmeyi uygun bulduk ve bu çalışma için Şükrü Haluk Akalın tarafından hazırlanan ve üç cilt halinde Kültür Bakanlığı tarafından yayınlanan (1987,1988,1990) Saltuknâme neşrini esas aldık. Mukaddes, İnsanüstü ve Gizli Güçler Üzerinde Cereyan Eden Keramet Motifleri Rüyada Peygamber ve İslam Büyüklerini Görme Saltuknâme de rüya görme, diğer İslami Türk destanlarında olduğu gibi, çok yaygın ve önemli motiflerden biridir. Saltuknâme de, Battalnâme ve Danişmendnâme de 179 olduğu gibi rüyalar kutsal sayılmakta ve bu rüyalara göre hareket edildiği görülmektedir. Sarı Saltuk rüyasında Seyyid Battal Gazi yi görür 180 ; onun işaret ettiği mağarada Battal ın atı Aşkarı, Hz. Hamza nın silahını ve Dahhak ın kılıcını, Giv in mızrağını, Güştasb ın kalkanını bulduktan sonra yenilmezlik gücünü elde etmektedir. Rüyalar, haber işlevinin yanı sıra olağanüstü güçler ve mekânlarla bağlantı kurma işlevine de sahiptir. Ayrıca rüyaları, rüyayı gören kişiye kutsiyet kazandırması ve rüya sonrası yapılan fetih hareketlerinin Allah tarafından onaylanması açısından da değerlendirmenin gerekli olduğu düşüncesindeyim. Sarı Saltuk un gösterdiği kerametler, İslam büyükleri özellikle de Hz. Peygamber in rüyasına girmesi ve meleklerin yardım etmesi ile vuku bulmaktadır. Sarı Saltuk sık sık rüyasında Hz. Muhammed i görür, ondan emir alır ve onun işareti ile fetih kararı verir. Sarı Saltuk, Edirne şehrini fethetme kararını Hz. Peygamberi rüyasında gördükten sonra vermiştir. 181 Sarı Saltuk un başka bir kerameti, rüyasında Hz. Muhammed i gördükten sonra mezarına giderek onunla konuşmasıdır. 182 Saltuk un Hz. Peygambere mezhebinin ne olduğunu sorması üzerine, Hz. Peygamber in dört mezhebin imamını sayarak, Bunlar bizim çar-yarımız gibidir cevabını vermesi özellikle dikkati çekmektedir. 179 Bkz. Rabia Kocaaslan Uçkun, Danişmendname deki Epik ve Dini Unsurlar, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme I, s. 55

6 Saltuknâme de rüyaların, Sarı Saltuk a ve Anadolu ile Rumeli de gerçekleştirdiği fetih faaliyetlerine kutsiyet kazandırdığını, olaylar arasındaki geçişi sağlayarak olay örgüsünü yönlendirdiğini söylemek mümkündür. Hızır ve Diğer Gayb Erenleriyle Görüşme Türk kültüründe Hızır, boz atlı, yeşil elbiseli, ak sakallı bir ihtiyar olarak tasvir edilir ve çeşitli kılıklarda zor durumda olanlara yardım eden, uzun mesafeleri çok kısa sürede aşabilen, bolluk ve bereket getiren, hastalara şifa dağıtan, tabiatın yeşermesini, hayvanların üremesini sağlayan, savaşlara katılarak askerlere yardım eden kutsal bir varlık olarak değerlendirilir. 183 Saltuknâme de Hızır ın, Sarı Saltuk a kılavuzluk ve mürşitlik yaptığını, onu velayet mertebesine ulaştırdığını, bazı sırları öğreterek felaket ve zor durumlarda imdadına yetiştiğini görüyoruz. Saltuknâme de Sarı Saltuk un, Hızır ın ağzının yarını vermesi ile nasıl velayet sahibi olduğu şöyle anlatılmaktadır: 184 Şerif dahi ağzın açdı. Ağzına Hz. Hızır ağzı yarın virdi, eytdi: Korkma şimdengirü, yüri, didi. Şerif bir ol kadar dahi kuvvet dutup velayet ve keramete kadem basdı. Bir şehrin halkı Sarı Saltuk a bir ölüyü diriltirse Müslüman olacaklarını söyler. Saltuk, ben peygamber değilim ki ölüyü diri kılayım, biz diriyi öldürmeyiz ölüyü de diri görürüz, cevabını verir. Kırk gün kırk gece ibadet eder. Kırkıncı gün duvar yarılır, Hızır gelir ve İsa Peygamberin duasını öğretir. Saltuk mezardaki ölüyü bu dua ile diriltir, buna şahit olan kırk bin can Müslüman olur. 185 Saltuknâme de Sarı Saltuk un çeşitli kavimlerin dilini öğrenip ilim sahibi olması Hızır ın, verdiği elmayı yemesi ile gerçekleşmektedir Sarı Saltuk un birden fazla dil bildiği birçok kez tekrarlanmaktadır. Şerif dahi dört kitabı tekmil itmişdi, on iki dürlü dil bilürdim birle ehlinden hasıl itmişdi. 187 Yine başka bir yerde, Hızır Şerif yitmiş iki dürlü dili Allah Taala fazlıyla yazardı ve okurdı ve sahaif ve kitabları bilürdi. 188 şeklinde belirtilmektedir. Yine Hızır ın hazırladığı ilaç sayesinde, zehirlenen Sarı Saltuk ölmekten 183 Geniş bilgi için bkz: Ahmet Yaşar Ocak, İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır- İlyas Kültü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları,Ankara Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme I, s. 6, Saltuk-nâme I, s. 276

7 kurtulur 189. Sarı Saltuk un olağanüstü özelliklere sahip tahta kılıcı da, Hızır tarafından kendisine verilmiştir. Bu kılıç Hz. Peygambere aittir ve hurma ağacından yapılmıştır. Demir gibi sağlam olduğu belirtilen kılıç, taş ve kayaları parçalayacak özelliğe sahiptir. 190 Sarı Saltuk un Hz. Peygamberden kendisine miras kalan bir kılıca sahip olması, Saltuk Gazinin peygamber soyundan geldiği yönündeki kabulleri pekiştirmesi açısından da önemlidir. Battalnâme ve Danişmendnâme de olduğu gibi, Saltuknâme de de gazi dervişlerin kullandığı kılıçlar, kutsal ve olağanüstü özelliklere sahiptir, özellikle tahta kılıçların kuvvet ve kudretin sembolü olduğunu söylemek mümkündür. Türk halk kültüründe, Hızır ın ab-ı hayattan içtiğine, bunun için sonsuza kadar yaşayacağına ve insanlara yardım edeceğine inanılmaktadır. Saltuknâme ye göre Hızır ab-ı hayatı Nil nehrinin doğduğu yerde bulmuştur ve Hızır ın makamı da Nil nehrinin kaynağındadır. 191 Saltuknâme de fetih sırasında düşmana mağlup olmak üzere iken Hızır ın veya iyilik cininin Sarı Saltuk a yardım etmesi, fetih hareketlerine katılanların ruhani güçler tarafından korunduğu mesajını da içermektedir. Bu yönüyle Sarı Saltuk diğer velilerin menkıbeleri ve benzer kerametleri, alperenleri fetih için cesaretlendirme işlevini üstlenmiştir, diyebiliriz. Cinlerle Temas Kurma, Kötülüklerini Yok Edip Hizmetinde Kullanma Saltuknâme de Hızır ın yardımcısı olan Sünni cin Minû-çihr de, Sarı Saltuk a yardım eder, zor durumda imdadına yetişir. Kâfirlerin eline düşen Sarı Saltuk, ateşte yakılmak üzere iken Minûçihr tarafından kurtarılarak, Hz. Hızır ve İlyas ın katına gökyüzüne çıkarılır. 192 Hızır, iyilik cini Minû-çihr aracılığı ile Sarı Saltuk a Ankabil adlı atı gönderir. Minû-çihrbu ata Hz. Hamza ile Hz. Abbas ın bindiği belirtir. 193 Sarı Saltuk, halkına zulüm eden Sultan Alâüddin ile görüşmek üzere Konya ya gelir. Sünni cin ordusu yardıma gelir ve Konya yı muhasara eder: 194 dua-i Minû-çihr i 189 Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme I, s ;II, s Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme II, s. 60

8 okudı. Heman dört yüz bin cin leşkeri geldiler. Sarı Saltuk, kafirler tarafından derin bir kuyunun içine atılır, Minû-çihr duasını okuyarak kurtulur 195. Saltukname de yine birçok yerde, Sarı Saltuk un gazalarına Minû-çihr ve ordusunun iştirak ettiğini 196 görmekteyiz. II. Velinin Kendi Vücudunda Cereyan Eden Keramet Motifleri Sarı Saltuk un, fiziki olarak tasvir edilmemesine rağmen, çok güçlü ve heybetli olduğuna dair ipuçları Saltuknâme de yer almaktadır. Sarı Saltuk iki yanında iki aslanla öyle bir yürür ki, Zal Oğlu Rüstem görse korkar. 197 Düşmanın üzerine bir ev büyüklüğündeki kayayı başının üzerinde taşıyarak saldırır. 198 Kalelere büyük taşlar atar, eli ile veya tuttuğu çomak ile kale duvarların ve demir kapıları kırar. 199 Düşman gemilerini eli ile çekerek denizden karaya çıkartır. 200 Eli o kadar serttir ki, düşman mızrakları değince eğilir, düşmanların attığı oklar geri dönüp atanları helak eder. 201 Sarı Saltuk un önemli bir özelliği de, Battal ve Danişmend Gazi gibi iyi bir hatip olmasıdır. Sarı Saltuk hem Müslümanlara hem Hristiyanlara hitap eder, vaaz verir. Zaman zaman gökyüzüne doğru uçar, bulutlar üzerinde gezinir. 202 Öldürücü ve Tahrip Edici Şeylerden Etkilenmeme Sarı Saltuk un ateşten etkilenmediğini görüyoruz. Ateşe dayanıklı olan Simurg 203 üzerinde yolculuk yaparak, efsanevi Kuh-ı Şua (ateş dağı) dağını uçarak aşmaktadır. Yine ateş ile beslendiğine inanılan Semenderin yağını vücuduna sürdüğü, semender kürkü giyerek dolaştığı Saltuknâme de kayıtlıdır. Saltuknâme de bir menkıbede Sarı Saltuk un ejderi öldürerek kurtardığı bir kavmi nasıl Müslüman ettiği anlatılmaktadır. Sarı Saltuk, ejderi kendisinin öldürdüğünü iddia eden bir papaz ile kimin doğru söylediğini anlamak için ateşte kaynayan kazana girerek ateş 195 Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme III, s Saltuk-nâme III, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme I, s. 126 vd.

9 imtihanından geçer. Papaz ölür, Saltuk kurtulur. Bu kerameti gören kral ve halkı Müslüman olur. 204 Hz. Peygamberin saçından üç teli yanında taşıdığı için, Sarı Saltuk a ok işlemez. Bu kutsal saç tellerinin Battal Gazi aracılığı ile Sarı Saltuk a miras kaldığı belirtilir. 205 Masallarda sihirli nesne olarak sıkça kullanılan saç teline, Saltuknâme de kutsiyet atfedilerek Sarı Saltuk a olağanüstü bir güç kazandırılmıştır. Saltuknâme de Sarı Saltuk a ait kılıçların da efsanevi ve kutsi bir özelliğe sahip olduğu görülmektedir. Sarı Saltuk un kılıç kullanmadaki ustalığından ve kılıç darbelerinden etkilenmemesinden sıkça söz edilmektedir. Kâfirlerin namaz kılarken vurdukları kılıç darbeleri Sarı Saltuk a tesir etmez. 206 Sarı Saltuk a ok işlemez, kılıç kesmez, od yakmaz. 207 ; yine aynı şekilde top, ok, tüfek, taş zarar vermez. 208 Öleceği Yeri ve Zamanı Önceden Bilme Saltuknâme de belirtildiğine göre, Sarı Saltuk önce suyuna zehir katılarak zehirlenmiş, daha sonra hançerle ağır bir şekilde yaralanmıştır. Sarı Saltuk, artık ölüm vaktinin geldiğini, beylerin ve kralların mezarına sahip çıkmak isteyeceklerini söyleyerek her isteyene verilmek üzere birer tabut hazırlamalarını vasiyet eder. Her tabutta bedeninin görüneceğini, ülkesine dönen kral ve beylerin cenazeyi defnedeceğini bildirir. 209 Sarı Saltuk un söyledikleri gerçekleşir ve vasiyeti yerine getirilir. Böylece Sarı Saltuk un ölümünden sonra da kerametlerinin devam ettiği görülmektedir. Ölümünden sonra gerçekleşen bazı kerametleri daha vardır. Örnek olarak; Sarı Saltuk un tabutu kimse dokunmadan hareket eder musallaya doğru gider. 210 Saltuknâme de Sarı Saltuk un on iki yerde mezarı olduğu, ama Babadağ a (Romanya) defnedildiği 211 belirtilmektedir. 204 Saltuk-nâme II, s. 32, Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme III, s Saltuk-nâme III, s Saltuk-nâme III, s Saltuk-nâme III, s. 299,302

10 III. Tabiat Varlıkları ve Eşya Üzerinde Cereyan Eden Keramet Motifleri Akarsuları Durdurma, Tersine Akıtma Saltuknâme de sahirlerin dört unsura hükmedemedikleri belirtilir ve Sarı Saltuk suya hükmederek yaptıklarının sihir olmadığına dair keramet gösterir. Sarı Saltuk a Habeş te dine davet ettiği Şeddad şöyle der: 212 Ben babamdan şöyle işitdüm kim cadular oda, suya, yile, toprağa hükmidemez. İmdi gel akarsuya sen işaret eyle, ersen dura. Biz de sana inanavuz, didi. Server Nil ırmağına işaret idüp Kaf madidi, olsu akarken durdı, akmadı. Nil nehri üç gün üç gece akmaz, Saltuk un bu kerametini gören Şeddad Müslüman olur. Maddelerin Mahiyet ve Niteliklerini Değiştirme Sarı Saltuk, ağzının yarını suya bırakarak acı olan pınarın suyunu tatlı hale getirir. 213 Saltuknâme de bu pınarın sonradan Sarı Saltuk a atfen Baba Pınarı adı ile anıldığı belirtilmektedir. Yine Sarı Saltuk un benzer bir kerameti, ağız yarını acı bir göle Akşehir gölüne bırakarak gölü tatlı su haline getirmesi ve dua ederek göldeki balıkları çoğaltması ile ilgilidir. 214 Kurumuş Ağaç veya Odun Parçasını Ulu Yeşil Ağaç Haline Getirme, Meyve Oldurma Sarı Saltuk un da gittiği yerde ilk icraatının ağaç dikmek olması üzerinde düşünülmesi gereken bir husustur. Sarı Saltuk un velâyet gösterip kurumuş ağacı yeşertmesi, ağaca meyve verdirmesi kerametleri arasında yer almaktadır. Bir Yahudi dut ağacı yeşerip meyve verirse iman edeceğini söyler. Sarı Saltuk keramet göstererek kuru ağacı yeşertir: 215 Server bir kez mübarek eliyle ol ağacı sığadı, o ağaç yaşarup, yimiş virdi. Ve barmağıyla ağaç dibine urdı, bir su revan olup akdı. Sarı Saltuk un ağacı yeşerttikten sonra su çıkartması özellikle dikkati çekicidir. Böylece ağacın kuruması engellenmiş, abdest alınıp, gölgesinde ibadet edilecek bir mekân oluşturulmuştur. 212 Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s. 297

11 Yerden, Taş veya Kayadan Su Çıkarma, Suyu Çoğaltma Saltuknâme de olağanüstü bir şekilde ortaya çıkan ağaç ve sular, Sarı Saltuk un velilik niteliklerini pekiştirdiği gibi toplumsal bir işlevi de üstlenmiştir. Sarı Saltuk veya diğer erenlerin bir hamlede bitirdikleri bu ağaç ve suların ziyaret yeri hâline gelmesi, yeni fethedilen bölgenin vatan toprağı olarak algılanmasına önemli katkı sağlamıştır. Başka bir ifade ile tabiat unsurlarına bağlı olarak oluşmuş bu tarz menkıbeler, Türk insanının bölgeyle yani yaşadığı coğrafya ile dinî ve kültürel bir bağ kurmasını kolaylaştırmıştır. Sarı Saltuk un yer altından şifalı su ve tatlı su çıkardığına dair birçok anlatı mevcuttur, su çıkarmak ve suyu bollaştırmakla ilgili pek çok kerameti vardır, hatta kerametlerinin merkezini suyun teşkil ettiğini söylemek mümkündür. Sarı Saltuk çok az akan bir pınarın suyunu çoğaltarak büyük bir ırmak haline getirir ve şehri susuzluktan kurtarır. 216 Sarı Saltuk Hz. Ebubekir in olduğu belirtilen asa ile birkaç yerden su çıkartır. Bu sulardan biri her derde deva şifalı bir sudur. 217 Yine Saltuk susuz kaldığı bir yolculukta, asasını taşa vurarak su çıkartır. Yine elini taşa vurunca yerden su fışkırır: 218 Seyyidün eli değdüği yirden bir ab-ı zülal virdi, revan olup akmağa başladı. Kardan ak, buzdan sovuk ve sükkerden tatlu, südden safi idi. Kâfirlerin su himmet eylerse iman edeceklerini söylemeleri üzerine, Saltuk asasını yere vurur, su çıkar on yerde vurur on su çıkar. Bu suların beşi acı ve tuzlu beşi tatlıdır. Neden böyle olduğu sorulunca, o kavmin yarısının Müslüman olmak istediğini, yarısının ise istemediğini söyler. Bu keramet sonrası Sarı Saltuk un dediği gibi halkın yarısı Müslüman olur. 219 Olağanüstü bir şekilde ortaya çıkan bu sular, Sarı Saltuk un veliliğini pekiştirdiği, düşmanları etkileyerek kendi rızaları ile Müslüman olmalarını sağladığı gibi, toplumsal bir işlevi de üstlenmiştir. Sarı Saltuk un bir hamlede ortaya çıkardığı bu ağaç ve suların zamanla ziyaret yeri hâline gelmesi, kutsallaştırılması, yeni fethedilen bölgenin vatan olarak kabul edilme sürecini kolaylaştırarak, hızlandırmıştır. Tabiat unsurlarına bağlı olarak anlatılan bu tarz menkıbeler ve bu menkıbelerde geçen kerametler aracılığı ile, Türk insanının bölgeyle yani yaşadığı coğrafya ile dinî ve kültürel bir bağ kurmasının sağlandığı, doğayı korumak için bir oto kontrol 216 Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme III, s. 53, Saltuk-nâme III, s. 90

12 mekanizması oluşturularak ağaç, su ve hayvanların korunduğu düşüncesindeyim. Irmak, Göl veya Deniz Üstünde Yürüme, Irmak, Göl veya Denizi Yarıp Karşıya Geçme Türk kültürüne denizin artık girdiğini ispatlarcasına, Saltuknâme de deniz sıkça yer alır, Sarı Saltuk denizlerin dışında okyanuslarda, adalarda ve yarımadalarda gaza yapar. Sirderya Irmağı nın üzerine seccade serilerek namaz kılınırken artık Karadeniz in, Çanakkale Boğazı nın, Tuna Nehri nin, hatta Akdeniz in sularına velâyet gücüyle ulaşılmaktadır. Sarı Saltuk, İlyas Peygamberin duasını okuyarak deniz üzerinde yürür batmaz. 220 Sarı Saltuk, elindeki Hz. Ebu Bekir e ait asa ile Çanakkale boğazını ikiye ayırarak geçer. 221 Sarı Saltuk un, Ankabil adlı atı da denizde suya batmadan yürümekte, düşman gemilerini takip etmektedir. 222 Sarı Saltuk seccadesini denize sererek yanındaki dervişlerle Karadeniz i geçer; denizde karşılaştığı kâfir gemilerini bir işareti ile çark gibi döndürür; elini denizden çıkarıp ileriye uzatarak Ata Baba adlı dervişi, yedi gün uzaklıktaki kıyıya velayet gücü ile bırakır. 223 Saltuknâme de Sarı Saltuk un kumdan bir köprü yaparak denizin ortasından geçmesi şöyle anlatılmaktadır: Şerif tiz turup mübarek eliyle eteğine kum koydı, bir yirden ol kumı denize saçardı, su içinde köpri gibi kuru olurdı, su gider kara çıkardı. 224 IV. Hayvanlar Üzerinde Cereyan Eden Kerâmet Motifleri Saltuknâme de Sarı Saltuk un balıklarla konuştuğunu görüyoruz. Kafirlerin, denizdeki balıkların şehadet getirmeleri şartıyla Müslüman olacaklarını belirtmeleri üzerine Sarı Saltuk, balıkları çağırarak şehadet getirmelerini ister. Balıklar; Senün dinin hak dindür diyerek şehadet getirir, bu keramete şahit olanlar hemen Müslüman olur. Saltuknâme nin müellifi balıkların cem olduğu taşa Balık Taşı adının verildiğini ve ziyaret edildiğini belirtmektedir. 225 Sarı Saltuk, İlyas Peygamberin duasını okur balıklarla konuşarak rahibinin kızının denize düşen küpesini bulmalarını ister. Büyük bir balığın 220 Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s. 52

13 küpeyi getirmesi üzerine rahip ve yanındaki yirmi dört kişi Müslüman olur. 226 V. Veliliğini Kabul Etmeyenlere Yönelik Keramet Motifleri Sarı Saltuk un kendisine inananları ve tâbi olanları, ejderhayı öldürme 227 örneğinde olduğu gibi tehlike, kötülük ve felaketten koruduğunu ve kurtardığını; düşmanlarını ise cezalandırdığını görüyoruz. Cezalandırma daha çok taş kesilme şeklinde görülmektedir. Namaz kılarken düşmanlarının ok atması üzerine Sarı Saltuk namazını tamamlayıp Taş olun der. Rahip adamları, koyunları ve köpekleriyle birlikte taş olur. 228 Saltuknâme de sözünü tutmayan bir kadının, yine koyunları ve köpeği ile bir çobanın, aynı şekilde taş kesildiğinden söz edilmektedir. 229 Görüldüğü gibi, taş kesilenler Allah ın emirlerine karşı gelen ve Sarı Saltuk un şahsına saygı duymayan kişilerdir. Yukarıda kısaca temas ettiğimiz kerametler ve Sarı Saltuk ile ilgili anlatılar günümüze kadar varlığını sürdürerek Sarı Saltuk un şahsında bir veli kültünün oluşmasına zemin hazırlamıştır. Sarı Saltık Alevilik, Bektaşilik tarih ve kültürünün önemli isimlerindendir. Sarı Saltık kültü aynı zamanda inanç-dede ocağı özelliği taşımaktadır. Sarı Saltuk a ait, Varna, Babadağ, Ohri, Bosna-Hersek, Babaeski, Bor, İznik, Rumeli feneri, Diyarbakır, Tunceli gibi birçok yerde makam mezarı bulunmaktadır. Tunceli, Hozat merkezli Sarı Saltık Ocağı, Anadolu Aleviliğinin önemli dinamiklerinden biridir. Bu makam mezarlarının sosyal gereklilikten kaynaklandığını söyleyebiliriz. Bu mekânların özellikle yayla zamanı besicilikle uğraşan oymak ve boyların toplanma ve dağılma yeri olduğunu söylemek mümkündür. Böylece binlerce koyunla yaylalara çıkan aynı ocağa ve boya bağlı insanlar, her yıl nerede toplanacaklarını kolayca belirleyebilmekte ve toplantılarını bu ziyaretgâhlarda yapabilmektedir. Bu yüzden Yunus Emre de dâhil olmak üzere birçok Anadolu ereninin birden fazla makam mezarı bulunmaktadır. 230 Bu mekânlar kutsal kabul edildikleri için halk tarafından özenle korunmakta, çevresindeki hayvanlara, ağaçlara, dere ve kaynak sulara zarar vermekten kaçınılmaktadır. Bu 226 Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s. 22, Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme II, s Alemdar Yalçın Hacı Yılmaz, Sarı Saltuk ile İlgili Yeni Belgeler, Hacı Bektaşi Velî Der./ , s.106

14 yönüyle de Sarı Saltuk a atfedilen makam ve ocakların, toplumda çevreyi ve doğal kaynakları koruma bilincini oluşturarak kapalı bir işleve de sahip olduğunu söylemek mümkündür. On üçüncü yüzyıldan itibaren Türk ve Türklük kavramlarının mahiyeti, neyi ifade ettiği konusunda da Saltuknâme de çok önemli ipuçları bulabiliyoruz. Saltuknâme de Türk, bir kavim, millet adı olarak kullanılmakla birlikte, Müslümanlıkla özdeşleşerek bir üst kimliği ifade etmek için de kullanılmaktadır. Örnek olarak bir kâfir sonradan Müslüman olan Alyon-ı Rumi ye şöyle seslenir: 231 Ya Alyon! Sen ne gördün Mesih dininden döndün, Türk oldun? Gel yine dinine girgil seni Tekur dan dilek eyleyeyim, didi. Sarı Saltuk ile bir keşişin konuşmasında da Türk adı Müslümanlığı ifade eden bir üst kimlik olarak geçmektedir: 232 İncil de yazıyor niye inkâr edersiniz deyince keşiş, ol Muhammeddür, kim Türklere peygamber gelmişdür, bize değüldür, dedi. Saltık eyitdi, İncil de size Hak Taaladidi kim anın adın okuman ve Türklere peygamberdür, size niçün değüldür? didi. Saltuknâme de tespit ettiğimiz başka bir örnekte ise, Tekȗr İstanbul da üç büyük veliyi ziyaret ederek Sarı Saltuk un gazabından kurtulmak için dua eder. Saltuknâme de bahsedilen bu velilerden biri Eyüp Sultan dır ve Eyüp Sultan için Samadıyya nın aşağıdaki sözleri oldukça dikkat çekicidir: 233 Bu da Türk tür amma Arap, adına Arap dilince Ebu Eyyub-i Ensari dirler, Muhammedi bu evine alup konuklamıştur. Sarı Saltuk, Türk kültürünün dinamik bir yapı taşı ve birleştirici bir unsuru olmaya devam etmektedir. Sarı Saltuk un şahsında bilge, ideal bir insanın, iyi bir komutan ve liderin nasıl olması gerektiği konusunda da önemli ipuçları verilmektedir. Sarı Saltuk a atfedilen Türkiye ve Balkanlardaki türbe ve makamlar, günümüzde de ziyaret edilmektedir. Bu ziyaretgâhların aynı zamanda kişisel ve toplumsal travmaları çözmeye yardımcı olduğunu; günlük hayatın zorluk ve sıkıntısından bunalan insanlar için, gizli bir işlev olarak, bir sibop, sigorta olma özelliğini sürdürdüğünü söyleyebiliriz. Şair ne güzel söylemiş, Baki kalan bu kubbede bir hoş seda imiş. Geçmişte olduğu gibi bundan sonra da gönül mimarlarımızın, bilge şahsiyetler ve alperenlerin yaktığı çerağ yolumuzu aydınlatmaya, bıraktıkları hoş seda gönül telimizi titretmeye devam edecek. 231 Saltuk-nâme II, s Saltuk-nâme I, s Saltuk-nâme II, s. 80