SİNDİRİM SİSTEMLERİ 1

Transkript

1 SİNDİRİM SİSTEMLERİ 1

2 Sindirim sistemleri: Besin moleküllerinin (KH,Yağ,Protein) kendilerini oluşturan yapı taşlarına kadar parçalanarak hücre zarından geçebilecek hale getirilmesine denir. Sindirim olaylarının iki temel görevi vardır. Bunlar: 1-Besin maddelerinin hücre zarından geçebilecek kadar küçültmek, 2-Solunum için monemer oluşturmak. Sindirim genel olarak dört basamakta gerçekleşir. 1-Besinlerin organizmaya alınması:besin maddelerinin canlı tarafından herhangi bir şekille sisteme alınması gerekir.bu besinlerin canlıya alış şekli canlıdan canlıya değişir. 2-Mekanik sindirim:alınan besin maddelerinin küçük parçacıklara ayrılması olayıdır.burada besin maddeleri yapı taşlarına parçalanmazlar.sadece enzim etkinliğini artırmak için yüzey genişletirler.mekanik sindirim ağız,mide ve ince bağırsakta gerçekleşir 3-Kimyasal sindirim:besin maddelerinin sistem içinde su ve enzimler yardımıyla yapı taşlarına kadar parçalanması olayıdır.ağızdan ince bağırsaklara doğru gidildikçe artan bir olaydır. Safra kesesinden safra tuzu (öd) Küçük yağ Damlacıkları oluşur. Lipaz Lipaz enzimi ile yağlar yağ asitleri ve gliserole kadar parçalanır Mekanik sindirim Kimyasal sindirim Kimyasal sindirimde; KH Glikoza Proteinler Aminoasitlere Yağlar Yağ asitleri ve gliserole; kadar parçalanır.vitaminler kimyasal sindirime uğramazlar. 4-Emilim:Yapı taşlarına kadar parçalanan besin maddelerinin kana geçerek gerekli yerlere taşınmasıdır.emilim ağız,mide bağırsaklarda olur.sindirimin son basamağıdır. Kimyasal sindirim gerçekleştiği yere göre ikiye ayrılır. 1-Hücre içi sindirim 2-Hücre dışı sindirim 2

3 1-Hücre içi sindirim:hücre zarından geçemeyecek kadar büyük moleküllerin pinositoz veya fagositoz yoluyla hücre içine koful oluşturarak alınarak lizozomdan sindirim enzimi salınarak yapı taşlarına kadar parçalanması olayıdır.sindirilen besinler koful zarından sitoplazmaya geçer ve hücresel olaylarda kullanılır.artık maddelerde ekzositoz ile dışarı atılır. Bu sindirim şekli amip,öglena paremesyum,sünger, sölenterlerde,insan akyuvarları ve bitkilerde görülür. Hücre içi sindirimde çok büyük besin komleskleri kullanılmaz çünkü bu maddeler hücre zarından içeri giremez Çekirdek Golgi aygıtı Lizozom Besin kofulu Endoplazmik retikulum Sindirilmiş artıklar Sindirim ürünü Besinin sindirim enzimi ile birleşmesi 2-Hücre dışı sindirim:canlının besin moleküllerinin üzerine sindirim enzimi göndererek yapı taşlarına kadar parçalanarak hücre içine aktif taşıma veya difüzyonla alınması olayıdır.hücre dışı sindirim yapan canlılar daha gelişmiş ve sindirim organları olan canlılardır.bu sindirim şekli ile daha komlex besinler yapı taşlarına kadar parçalanır. Hücre dışı sindirim bazı protisler, omurgasızlarda ve tüm omurgalılarda görülür. Çekirdek Endoplazmik retikulum Golgi aygıtı Sitoplazma Besinlerin hücreye alınması Besin maddesi Lizozom Hücre içi sindirim 1-Besin hücreye alınır 2-koful oluşturulur. 3-İlkel canlılarda 4-Sindirim organı yok 5-Karmaşık moleküllerden faydalanamaz Hücre dışı sindirim 1-Alınmaz 2-Oluşturulmaz 3-Gelişmiş canlılarda görülür. 4-Var 5-Faydalanabilir. 3

4 Genellemeler: 1-Sindirim bir hidroliz olayıdır. 2-Tüm sindirim olaylarında su+enzim kullanılır. 3-Hayat suda başladığı için ilk önce hücre içi sindirim sonra hücre dışı sindirim gelişmiştir. 4-Tüm canlılarda hücre içi sindirim ortaktır. Canlılarda sindirim olayları canlının organizasyonuna göre farklılık gösterir. 1-Bir hücrelilerde sindirim: Bir hücrelilerden amip,öglena ve paramasyum gibi canlılar besinlerini pinositoz veya fagositozla alırlar ve hücre içinde sindirirler. Saprofit mantar türleri besinin olduğu ortamda yaşadıklarından sindirim enzimlerini besine aktarır ve sindirilen besini hücre içine alırlar.(hücre dışı sindirim) Amipte fagositoz 2-Bitkilerde sindirim: Gerçek anlamda sindirim sistemleri yoktur.bitkilerin büyük kısmı ototrof olduklarından hücrede sentezlenen besinler ya hemen kullanılır yada depo edilir.depo edilen besinler ihtiyaç duyulduğunda hücre içi sindirim yapılarak hücresel işlevler için kullanılır. Hem ototrof hemde heterotrof olan bitkilerde hücre dışı sindirim vardır..bu bitkiler azotça fakir topraklarda yaşadıklarından azot ihtiyacını böcek vb benzer canlılardan elde eder. Bu bitkilerde hücre dışı sindirim dört aşamada gerçekleşir. 1-Böcekleri çeken güzel koku salgılamak 2-Yaprağa konan böceği nasti hareketi ile kapmak. 3-Böceğin üzerine sindirim enzimi salgılayarak sindirmek. 4-Sindirim ürünlerini hücreye almak 4

5 3-Omurgasız hayvanlarda sindirim: Omurgasız hayvan çeşitlerinde besinlerin sindirimi farklılık gösterir.bu canlıların gelişmişlik durumuna göre değişir. a-sünger, sölenterler (Hidra,medüz, polip) Bu canlılar gelişimin gastrula safhasında kaldıklarından ilk sindirim boşluğu gelişmiştir.bu boşluk hem ağız hem anüs görevi yapan bir açıklıkla dışarı açılır. Açıklığın etrafında besinleri yakalamaya yayan tantaküller vardır.tantaküllerde yakıcı kapsüller bulunur. Atık madde Besin alma Sindirim açıklığı Hücre zarı Tantakül Besin Sindirim boşluğu Sindirim enzimi Besin maddesi Lizozom Besin kofulu Bu grubun bir üyesi olan hidrada hücre,içi ve dışı sindirim görülür.yakıcı hücrelerle yakalanan besinler ağız ile sindirim boşluğuna gelir sindirim öz suyu ile sindirilir ve hücreye alınır. Hidrada yağ ve proteinlerin sindirimi olur KH ların sindirimi olmaz. b-planaryada (yassı solucanlarda) sindirim Bu gruptaki canlılarda torba şeklinde sindirim boşluğu bulunur.bu boşluktaki sindirim keseleri vücudun her yerine dağılmıştır. Tenya gibi parazit yassısolucanlarda sindirim sistemi bulunmaz. Dallanmış sindirim boşluğu Yutak Ağız ve anüs Besinin içeri alınması 5

6 c-toprak solucanında sindirim Bu canlıların sindirim sistemlerinde iki açıklık bulunur.(ağız,anüs) halkalı solucanlarda sindirim sistemi ağız yutak yemek borusu kursak taşlık bağırsak anüsten oluşur. Anüs Taşlık Kursak Kan damarı Kalp Beyin bağırsak Ağız Taşlık Kursak Yemek borusu Yutak Besin ağız ile alınır,yutak ve yemek borusundan kursağa gelir.burada geçici olarak depo edilir.kursaktan taşlığa geçen besinler burada fiziksel sindirime uğrar ve bağırsağa geçerek enzimler ile kimyasal olarak parçalanır.emilime uğrayarak vücuda geçer artik maddeler anüsten dışarı atılır. d-eklem bacaklılarda sindirim Sindirim sistemi özelleşmiş bölümlerden meydana gelmiştir.bir böceğin sindirim sistemi;ön bağırsak,orta bağırsak ve arka bağırsak diye üç bölmeden oluşur. Ön bağırsak:ağız,yemek borusu ve kursaktan oluşur. Orta bağırsak:mide ve sindirim bezlerinden oluşur. Arka bağırsak:artık maddeler birikir ve anüs ile sonlanır. Arka bağırsak Orta bağırsak Ön bağırsak Anüs Yemek borusu Rektum Kursak Ağız Bağırsak Mide Tükürük bezi 6

7 4-Omurgalılarda sindirim Omurgalı hayvanların tamamında sindirim kanalı bulunur.bu kanal genel olarak; ağız yutak yemek borusu mide ince bağırsak kalın bağırsak anüsten oluşur. Bunun yanında pankreas,tükürük bezleri,karaciğer sindirime yardımcı yapılardır. Omurgalılarda sindirim sisteminin yapısı aynı olmasına rağmen bezen; ağız, diş, mide,incebağırsak gibi yapılarda beslenme çeşidine göre farklılıklar olabilir. Omurgalıların çoğunda üreme, boşaltım ve sindirim sistemi atıkları kloak adı verilen ortak bir kanalla dışarı açılır.memelilerin tamamında ise sindirim atıkları ile boşaltım üreme hücreleri ayrı kanallarla dışarı atılır. a-balıklarda sindirim sistemi Sindirim kanalı oldukça düzdür.bu kanalda ağız yemek borusu mide bağırsak kloak anüs bulunur.bağırsaklar biraz kısadır. Bağırsak iç yüzeyi geniştir. b-kuşlarda sindirim sistemi 7

8 Balık ve sürüngenlere göre daha gelişmiş bir sindirim sistemi vardır.bu sindirim kanalı Gaga yutak yemek borusu kursak mide taşlık ince bağırsak kalın bağırsak kloak anüsten oluşur. Kuşlarda diş bulunmaz. Ağız gaga şeklini almıştır. Gaga beslenme şekline göre değişiklik gösterir. Gaga ile alınan besin önce yutağa oradan yemek borusuna ve geçiçi depo yeri ve yumuşatılma yeri olan kursağa gelir.buradan mideye gelen besinler enzimler ile kimyasal sindirime başlar.mideden besin taşlığa geçer ve burada fiziksel olarak daha küçük parçacıklara ayrılarak ince bağırsağa gelir kimyasal sindirim burada devam eder ve emilim ile sindirim son bulur. Artik sindirim ürünleri kalın bağırsağa oradan kloak ve anüs ile dışarı atılır. c-memelilerde sindirim Memelilerde sindirim sistemi beslenme şekline göre bazı farklılıklar oluşturur.bu farklılıklar diş mide bağırsak vb yapılarda olabilir. Memeliler etçil, otçul ve hem etçil hem otçul diye üç beslenme şekline ayrılır.bu beslenme şekillerine göre sindirim sistemleri farklılık gösterir hatta otçul memeliler kendi aralarında bile geviş getiren ve getirtmeyenler diye ikiye ayrılır. Etçil memelilerde kesici dişler otçul memelilerde azı dişleri iyi gelişmiştir. Etçil memelilerin çene yapısı kuvvetli,kesici dişler uzun ve sivri köpek dişleri gelişmiş, azı dişleri parçalamaya uydun olarak gelişmiştir. 8

9 Sığır,zürafa ve koyun gibi otçul memeli hayvanlarda çene yapısı otları koparmaya uyum sağlayacak şekilde gelişmiştir.üst çenedeki köpek dişleri yok olmuş azı dişleri gelişmiştir.alt çenedeki kesici dişler,köpek dişleri koparma işini yapmaya adapte olmuştur. Otla beslenen kemiricilerden olan tavsan ve sincap gibi memelilerde ise kesici dişler ve arka azı dişleri çok gelişmiş ön azı dişleri körelmiştir. Hem et hem de otla beslenen insan, maymun ve ayı gibi memelilerde önde bulunan kesici dişler köpek dişleri ve azı dişleri gelişmiştir. Geviş getirmeyen memelilerden at,eşek,katır gibi canlılarda mide tek bölmelidir.selülozu sindiren mikroorganizmalar kör bağırsakta bulunur.insan ve bazı maymunlarda selüloz sindirilmez. Geviş getiren Etçil hayvan Yemek borusu Börkenek Kırkbayır İşkembe Şirden Yemek borusu Mide Anüs İnce bağırsak Körbağırsak Kalın bağırsak İnce bağırsak Anüs Körbağırsak Kalın bağırsak Böcekçil hayvan Kemirici hayvan Yemek borusu Yemek borusu Mide İnce bağırsak Mide İnce bağırsak Körbağırsak Kalın bağırsak Kalın bağırsak Anüs Anüs 9

10 Geviş getiren memelilerde besinin izlediği yol şu şekildedir.àağız à yemek borusuà işkembeà börkenekà ağızà kırkbayırà şirden à ince bağırsak à kalın bağırsak àanüsten oluşur.şirden diğer memelilerdeki mideye denk gelir. Alınan besinler geçici olarak işkembe ve börkenekte depolanır.buradaki simbiyotik bakteriler tarafından kısmen parçalanır.daha sonra ağza geri getirilerek çiğnenir.çiğnene besinler yutularak kırkbayır ve şirdene gelir.şirdenden salgılanan enzimlerin etkisi ile kimyasal sindirime uğrayarak ince bağırsağa geçer burada da kimyasal olarak sindirilir ve emilim ile sindirim tamamlanmış olur. Yemek borusu Kırkbayır Bağırsak Börkenek Şirden İşkembe Etçil memeliler 1-Kesici dişler çok gelişmiştir. 2-Mide tek bölmeli 3-İnce bağırsak kısa 4-Üst çenede köpek dişleri var. 5-kalın bağırsak kısa 6-Çene yapısı kuvvetli Otçul memeliler Azı dişleri çok gelişmiştir. 2-Mide dört bölmeli 3-Uzundur. 4-Üst çenede yok 5-Uzun 6-Az kuvvetli 10

11 İNSANDA SİNDİRİM SİSTEMİ İnsanda sindirim sistemi organları ;ağızàyutakàemekàborusuàmideà12parmak bağırsağı à ince bağırsak àkalın bağırsak àdüz bağırsak àanüs, dür Karaciğer ve pankreas salgılarıyla sindirimde görev yapan yardımcı organlarıdır. Ayrıca tükürük bezleri, mide ve ince bağırsak bezleri de sindirimde görev yapan yardımcı olan diğer açık bezlerdir. İnsanlarda sindirim ağızda başlar. Ağızda sindirime yardımcı olan dişler ve ağza açılan tükürük bezleri bulunur. Besinler ağızda parçalanır parçalama çiğneme ile başlar çiğnemede dişlerle birlikte çene dil ve yanak kasları da rol oynar. DİŞLER: Dişler çiğnemeyle beraber besini tutmaya yardımcı ve öğütmeye yara. Dişler şekil olarak farklı halde yapıları aynıdır. Bir dişte başlıca 3 kısım ayırt edilir.diş etinin üstünde kalan kısım taç ette sarılan kısım boyun çene kemiği içindeki kısım ise kök adını alır. Diş incelendiğinde dıştan içe doğru üç önemli yapı ayırt edilir. Mine denilen sert ve parlak tabaka dişin taç kısmını örter.mine tabakası vücudun en sert maddesini ihtiva eder mine tabakasının altında dişin kemik kısmı fildişi = dentin tabakası yer alır. İç kısmında ise sinirler kan damarları ve yumuşak bağ dokudan yapılmış diş özü = pulpa bulunur. 1-Kesici dişler,2-köpek dişleri,3-küçük azı 4-Büyük azı dişleri 11

12 Diş sert bir madde (çimento ) ve fildişi zarı ile çene kemiğine kaynaşır. Yetişkin bir insanda 16 sı üst 16 sıda alt çenede bulunmak üzere 32 tanede diş vardır bu dişlerin öndeki 8 kesici 4 ü köpek dişi 8 i küçük azı dişi ve 12 si de büyük azı dişleridir. Kesici dişler besini kesmeye. Köpek dişleri besini parçalamaya. Azı dişleri besini öğütmeye yarar. TÜKRÜK BEZLERİ: Besin ağızda dişlerle parçalanırken tükürük bezlerinin salgısı ile karşılaşır. Tükürük salgısı kulak,çene ve dilin altında yerleşmiş üç çift bez tarafından salgılanır tükürük içinde sindirim enzimi (amilaz ), mukus, su i Na+ ve Ca+ iyonları bulunur. Tükürük kuru besinlerin ıslatılmasında ve ağız içinde kurumasını önleyerek konuşmasını önleyerek konuşmamıza yardımcı olur. Tükürükteki amilaz enzimi (pityalin) nişastayı maltoza kadar parçalayabilir. Besinler buradan yutağa verilir Kulak altı bezi Çene altı bezi Dil altı bezi Tükürük bezleri YUTAK: Yutak ağızdan sonra gelen boşluktur ağızda besinlerin yutulması sırasında dil kubbeleşir geri çekilir gırtlak yükselir ve gırtlak kapağı soluk borusunun ağzını kapatır. Böylece yutulmak istenen besin yemek borusuna geçer. Soluk borusunun kapanması Yutak Besin Küçük dil Gırtlak Yemek borusu 12

13 YEMEK BORUSU : Yemek borusu ortalama 2 cm çapında ve 25 cm uzunluğunda yutak ile mide arasında yer alan sindirim organımızdır.yapısında dıştan içe doğru bağ doku düz kas ve mukus salgısı yapan yassı örtü epiteli bulunur. Yutkunma ile başlayan ve yemek borusunun peristaltik hareketleriyle besinler mideye iletili. Yemek borusu ve bağırsak da görülen düzenli kasılıp gevşeme hareketine peristaltik hareket = sağımsal hareket denir. Bu hareketle tersine de olabilir. Buna kusma denir. Peristaltik hareket MİDE : Mide yemek borusu ile 12 parmak bağırsağı arasında yer lan karın boşluğunun üst sol kısmında sindirim borusunun en geniş kısmıdır. Midenin yemek borusuna açılan kısmına mide ağzı kardia, 12 parmak bağırsağına açılan kısmına mide kapısı pilar denir. Bu iki bölge besin maddelerinin belli yönde geçişini kontrol eden özel bir yapıya sahiptir. Mide yapısında dıştan içe doğru 3 tabaka bulunur. 1. Dışta çift katlı periton (karın zarı ) 2. Ortada düz kas tabakası 3. Mukoza 13

14 Mukoza: Tabakasında bulunan silindirik epitelyum hücreleri bütün midenin iç yüzeyini örter. Bu epitel tüp şeklinde girintilerle mide bezlerini meydana getirir. Bu bezler Hcc, pep sinojen ve süt çocuklarında lap enzimi çok az miktarda da lipoz enzimi salgıladıklarından midede asitik bir ortam meydana getirirler. Mide yüzeyinin bu asitli ortamdan korunması için mukus salgısı yapılır. Böylece mide boş kaldığı zaman kendini sindirmekten kornmuş olur. Çalışmasını vagus siniri ve gastirin hormonu sağlar Kas Tabaka : Bu tabakada bulunan düz kaslar mide duvarında çapraz halka ve boyuna olarak düzenlenmiştir. Mide bu kaslar yardımıyla içindeki besinlerin parçalanmasına ve mide öz suyu ile iyice karışmasını sağlayan kasınla hareketleri yapar. Midenin bu hareketleri sindirimi kolaylaştırır Periton = Çift katlı karın zarı karın bölgesindeki sindirim organlarının dışarıdan örten ince bir zardı. İNCE BAĞIRSAK Bağırsak mide kapısında başlayıp anüste sona eren sindirim borusu kısmıdır. İlk 7.5 m lik kısmı 3 cm çapındaki ince bağırsaklardır. İnce bağırsağın mide kapısının çıktığı ilk 25 cm lik daha geniş olan kısmına 12 parmak bağırsağı denir. Sindirim olaylarının çok yoğun olduğu bu kısma karaciğer öd kesesi koledok kanalıyla pankreasta wirsüng kanalıyla weter kabarcığı denen yerden bağlanırlar. İnce bağırsağın yapısı midede olduğu gibi yine iç tabakalıdır. Ancak içteki yaklaşık 10 m2 lik bir emme yüzeyi meydana getirir. Yine örtü epiteli (bez epiteli ) alt mukozaya doğru gömülere bağırsak bezlerini oluşturmuştur. Bu bezleri sindirim özsuyu ve mukus salgılayıp sindirim olaylarının kolayca gerçekleşmesini sağlarla. Sindirim kanalının duvarları kanalın çeşitli kısımlarının tam bir uygunluk içinde çalışmasını sağlamak için sinirlerle ayrıca yapısında hücrelere oksijen ve besin sağlamak atılması gereken boşaltım ürünlerini uzaklaştırmak sindirilmiş besinleri emilmesini ve vücutta gerekli yerlere iletilmesini sağlamak için kan ve lenf damarlarıyla bir ağ gibi örülmüştür besinin hareketini kolaylaştırmak için epitelyum hücreleri arasında mukus salgısı yapan özel hücreler goplet vardır. Mide Kalın bağırsak İnce bağırsak 14

15 KALIN BAĞIRSAK : Kalın bağırsak sindirilmeyen maddelerin toplandığı ve atıldığı 1.5 m uzunluğunda 6 cm çapında bir organdır ince bağırsak ile kalınbağırsağon birleştiği yere körbağırsak denir. Kör bağırsak apandis adı verilen çıkıntının iltihaplanmasıyla oluşan hastalığa apandisit denir. Kalın bağırsak yükselen enine ince kalın bağırsak ve göden bağırsağı olmak üzere 4 bölümdür.kalın bağırsağın duvarındaki dokular ince bağırsaktaki gibidir. Yalnız incebağırsaktan farklı olarak mukoza tabakasında yer alan epitelyum dokusu villus şeklinde katlanmalar yapmaz. Enine bağırsak Yükselen bağırsak İnen bağırsak Kör bağırsak Apandis Düz bağırsak Anüs PANKREAS: Pankreas mide ile onikiparmak bağırsağı arasında,karın boşluğunda yer alan gr. ağırlığında pembe renkli yaprak şeklinde bir organdır. Pankreas iç dış salgı yapan karma bir bezdir. Pankreasın sindirimle ilgili olan salgıları bir kanalla water kanalcığına ve oradan da 12 parmak bağırsağına dökülür. Sağlıklı bir insan ortalama 1-1,5 litre pankreas özsuyu salgılar. Pankreasın bu dış salgısı içinde tripsinojen, kimotripsin, amilaz ve lipaz gibi enzimler bulunur. Pankreas salgısı PH değeri 8.5 olan bir sıvıdır. Bu sıvı mideden gelen asitli maddelerin nötrleşmesini sağlar. Pankreas ve bağırsaktan salgılanan enzimler asitlik ortamda etkili değildir. Pankreasta özelleşmiş bir dokun olan langerhans odağı bu bezin iç salgı yapan kısmını meydana getirir. Buradan salgılanan insülin ve glikojen gibi hormonları doğrudan kana verir ve kandaki kan şekerinin düzenlenmesinde görev alır. 15

16 KARACİĞER: Karaciğer ağırlığı 2 kg. kadar vücudumuzun en büyük organıdır. Karın boşluğunun sağında yer alır. Üst kısmı kubbe şeklinde diyafram tarafındadır. Alt yüzü ise çukurlaşmış ve mide bu çukura yerleşmiştir. Erkeklerde biraz ağır, kadınlarda az hafiftir. Karaciğerin üzerinde bağ dokusundan yapılmış glisson kapsülü ile örtülüdür. Glisson kapsülünün üzerinde karın zarı (periton) sarar. Toplar damar Atar damar Düz bağırsak Sol lop Koledok kanalı Safra kesesi Karaciğer lob adı verilen bölmelerden oluşur. Ortasındaki boşluktan bağırsaklardan gelen kapı toplar damarı ile aorttan karaciğer atar damarı girer. Loblar çok küçük yapılı olan lobcuklara ayrılır. Lobcuklar karaciğerin temel yapı birimleridir. Karaciğerdeki olayların hemen hepsi lobcuklar içinde meydana gelir. Karaciğer lobcuklarında üretilen safra suyu karaciğer sağ lobunun alt yüzeyindeki safra kesesinde toplanır. Safra suyunun bir kısmı da koledok kanalıyla water kanalcığıyla 12 parmak bağırsağına dökülür. Safra suyunda kolesterol,yağ asitleri,safra pigmentleri,safra tuzları bulunur. Safra pigmentinden dolayı safra suyu çeşitli hayvan türlerinde sarı,yeşil,portakal rengi olabilir. Bu pigmentler bağırsaklar içinde ilerleyen dışkıya renk verirler. Safra suyunun azalması tuzların azalması ve kolesterolün çökmesi safra taşlarının oluşumuna neden olur. Eğer safra kesesi kanalı oluşabilecek safra taşları tarafından tıkanırsa safra suyu 12 parmak bağırsağına dökülemez. Safra suyu kesesindeki pigmentler kana geçerek kanın ve derinin rengini sarıya çevirirler. Buna sarılık denir. Karaciğere başlıca iki kaynaktan kan gelir. Birincisi dalak ve sindirim kanalıdır. Burada alınan kan, bir toplardamar vasıtasıyla karaciğere götürülür. İkinci kaynak ise aorttur. Aorttan gelen kan karaciğer atardamarı yolu ile karaciğere ulaşır. Karaciğer boşluklarına sinüs adı verilir. Karaciğer hücreleri, safra kanalcıkları ve sinüsler yakın ilişki içindedir. Bu sayede besleyici maddelerin kandan karaciğer hücrelerine ve metabolik ürünlerinde karaciğer hücrelerinden kana kolayca verilmesini sağlar. Sinüslerin çeperlerinde alyuvarları yapan retikülo-endotel hücreleri ile ömrünü tamamlamış alyuvarları yiyen ve parçalayan kupfer hücreleri vardır. Safra suyu yağların küçük damlacıklara ayrılmasını böylece sindirilmelerini kolaylaştırmayı kokuşmayı ve zararlı bakterilerin üremesini engelleyici etkide yapar. 16

17 Karaciğerin kısımları KARACİĞERİN GÖREVLERİ :.KH metabolizması 2.yağ metabolizması 3.protein metabolizması 4.NH3 üreye çevrilmesi 5.Trambjen yapımı 6.Yaşlı alyuvarların parçalanması 7.Vitamin depolamak 8.Zaralı maddeleri zararsız hale getirmek 9.Öd (safra) yapma 10.Kan şekerini düzenlemek 11.Vücut ısısını ve basıncını düzenleme SAFRA SUYUNUN GÖREVLERİ: 1.Pankreas ve bağırsak enzimlerini çalışabilmeleri şekilde ortamı bazikleştirmek. 2.Safra tuzları,sindirilmiş yağların ve yağda çözülen (ADEK) vitaminlerinin emilmesinde önemli rol oynar. 3.Büyük yağ kümelerini küçük yağ damlacıklarına çevirir.(fiziksel etki).böylece enzimler,n yağları etkileme yüzeyini artırır. 4.Antiseptik özelliği ile Zaralı bakterileri öldürür. Karaciğer Safra kesesi Virsung kanalı Koledok kanalı Pankreas Water kanalcığı 17

18 BESİNLERİN SİNDİRİMİ 1-KARBONHİDRATLARIN SİNDİRİMİ KH ların sindirimi ağızda başlar.ağızın ph ı 6,5-6,7 tır.asittir.bu ortamda etkinlik gösteren tükürük amilaz enzimi, besinler çiğnenirken salgılanır ve nişasta ile glikojeni parçalar. Nişasta+H 2 O Amilaz maltoz+dekstrin (Ağız) KH lar mideden etkilenmeden geçip 12 parmak bağırsağına ulaşır.kh lar bağırsağa girince bağırsak hücreleri sekretin hormonunu salgılar.bu hormon pankreası uyarır ve pankreas amilaz içeren sindirim özsuyunu 12 parmak bağırsağına boşaltır.böylece ağızda sindirilemeyen nişasta burada sindirilmiştir. Nişasta+H 2 O Amilaz maltoz+dekstrin (12 parmak bağırsağı) 12 parmak bağırsağından ince bağırsakların diğer kısmına gelen KH henüz yapı taşlarına henüz tam olarak parçalanmamıştır.buradan salgılanan maltaz, laktaz ve sakkaraz enzimleriyle KH lar glikoza parçalanır. Maltoz+H 2 O Maltaz Glikoz+glikoz Sakkaroz+H 2 O Sakkaraz Glikoz+früktoz İnce bağırsak Laktoz+H 2 O Amilaz Glikoz+galaktoz Ağızda KH Kalp Üst ana toplar damarı Karaciğer üstü topları Amilaz Dekstrin Maltoz Mide Sindirim yok Nişasta+H 2 O 12 parmak bağırsağı Sekretin hormonu salgılanır ve kana verilir Pankreas uyarılır Amilaz maltoz+dekstrin İ n c e b a ğ ı r s a k Kapı toplar damarı Kan damarı Villus Maltoz+H 2 O Maltaz Sakkaroz+H 2 O Sukraz Glikoz+glikoz Glikoz+früktoz İnce bağırsak Laktoz+H 2 O Laktaz Glikoz+galaktoz 18

19 2-PROTEİN SİNDİRİMİ Proteinler enzimlerin yapısına katılıp hücrede düzenleyici görev alırlar. Çok zorunlu olmadıkça enerji elde etmede kullanılmaz.genelde yapı hammaddesi olarak kullanılırlar. Proteinler nohut,mercimek,fasulye gibi baklagillerde; et,süt,yumurta gibi hayvansal besinlerde bol miktarda bulunur. Proteinlerin sindirimi midede başlar.besinlerin mideye gelince bazı hücreler gastrin hormonu salgılar.gastrin mide bezlerini uyarıp HCl,mukus,pepsinojen lap çok az lipaz salınmasını sağlar.mukus salgısı mideyi HCl etkisinden korur.hcl pasif halde olan pepsinojeni aktif pepsin haline getirir. Pepsinojen +HCI Pepsin (aktif enzim) Pepsin Protein+H 2 O Lap enzimi Süt Polipeptit Kazein+H 2 O Kazein+H 2 O Pepsin Polipeptit+Amino asit Besinlerle mide sindirim özsuyunun karışarak oluşturduğu bulamaca kimus denir.kimusun içerdiği sindirilmemiş besinler ince bağırsakta sindirilmeye devam eder. Proteinlerin sindirimi ince bağırsakta tamamlanır.mideden gelen kimus 12 parmak bağırsağına girdiğinde pankreasın tripsinojen salgısı bazik bağırsak ortamında,ince bağırsak salgısı olan enterokinaz tarafından aktif hale getirilir.olayın denklemi şöyle özetlenebilir. Tripsinojen+Enterokinaz Kimotripsinojen +Tripsin Tripsin (aktif enzim) Kimotripsin Tripsin mideden Polipeptit halinde gelen ( Pepton ) proteinleri etkileyerek küçük yapı birimleri olan peptitlere ve amino asitlere parçalar. Polipeptit + H 2 O Polipeptit + H 2 O Tripsin Kimotripsin Peptit + amino asitler Peptit + amino asitler Peptitler ince bağırsaktaki erepsin ile etkileşerek amino asitlere ayrışır. Peptit + H 2 O Kimotripsin Amino asitler Böylece, yarı parçalanmış olarak ince bağırsağa gelen proteinler ( peptonlar ) in sindirimi pankreastan salgılanan tripsinojen, kimotripsin ve karboksipeptidaz ile ince bağırsaktan salgılanan en az iki peptidazın etkisiyle proteinlerin sindirimi devam eder. Bu enzimlerin müşterek faaliyetleri proteinleri küçülen polipeptidlere parçalar. Peptitler tek tek amino asitlere parçalanır. 19

20 Karaciğer üstü toplar damarı YAĞLARIN SİNDİRİMİ Yağların sindirimi 12 parmak bağırsağında başlar. Mideden kimus olarak gelen besinlerin içindeki yağlar karaciğerden gelen safra suyundaki safra tuzlarının etkisiyle küçük damlacıklara ayrılır ve yüzeyleri genişler Pankreas sindirim öz suyu ile gelen lipaz enzimi yağları parçalar. Yağ + H 2 O Lipaz Yağ asitleri + Gliserol Yağların sindirimi ince bağırsaklarda tamamlanır. İnce bağırsaklardaki sindirilmiş besin maddelerinin sindirim özsuyu ile oluşturduğu karışıma kilus denir. Esas olarak yağların sindirimi, İnce bağırsaktadır. 20

21 EMİLME OLAYI : İnce bağırsakta sindirimi tamamlanmış olan maddeler villus=(timür ) hücreleri tarafından emilir. Villus hücreleri ince bağırsakta yüzey alanını genişletir. Ağızda iyonlar, alkol, hormonlar, bazı zehirler, nikotin, Midede Na, K, Cl, Br, I, alkol, bazı zehirler ve su emilir. 12 parmak bağırsağından sonra gelen 3 m lik ince bağırsak kısmına jejenum, geride kalan kısmına da ileum denir. Emilmesi hızlı olan maddeler jejenumda emilmesi yavaş olan maddeler ileum da emilir. Sağlıklı bir insanda karbonhidratların tamamı yağların %95 i ve proteinlerin % 90 ı ince bağırsakta emilir. Kalın bağırsakta ise su vitamin ve bazı madensel tuzlar emilir. Bağırsaklarının 1/3 ü alınan insan yaşar %50 si alınan insan yaşayamaz. Ergin bir insanda emilme difüzyon ve aktif taşıma ile gerçekleşir. Küçük çocuklarda protein gibi maddeler pinositozla alınır. Emilme sırasında molekül büyüklükleri eşit olan maddelerin emilme oranları farklı olabilir. Glikoza göre galaktoz daha hızlı früktoz daha yavaş emilir. Zehirlenme sırasında emilme azalır. Glikoz aminoasit minareler su ve vitaminler villuslardaki kılcal kan damarları ile emilirken yağ asitleri ve gliserol lenf kılcalları tarafından emilir. Kalın bağırsak suyun çoğunu emer : İnce bağırsaktan gelen kilus, suyun ve sindirilmiş besin maddelerinin çoğunu emilim ile kaybetmiştir. Kalın bağırsakta su ve bir miktar emilecek besin maddesi emilir. Kalın bağırsakta yaşayan bazı bakteriler selüloz bakterilerinin yardımı ile sindirilmemiş selüloz emilebilir. Ayrıca bazı bakterilerce vitaminlerde sentezlenen vücuda kazandırılabilir. Artık maddeler kalın bağırsağın peristaltik hareketleri ile dışkı adıyla önce rektuma sonrada anüsten dışarı atılır. Üst ana toplar damar Sol köprücük altı toplar damarı Kalp Göğüs kanalı Alt ana toplar damar Peke sarnıcı Karaciğer üstü toplar damarı Lenf düğümleri Karaciğer Amino asit ve glikozun geliş yolu Kapı toplar damarı Kan kılcalı Böbrek Gliserol ve yağ asitlerinin geliş yolu Lenf damarı Lenf kılcalı 21

22 NOT: 1-) Gastrin hormonu mideden salgılanarak mide salgı hücrelerini uyarır. Sekretin hormonu ise ince bağırsaktan salgılanıp pankreası uyarır. 2-) Süt çocuklarında süt proteinin sindirilmesi için LAP enzimi ( rennin ) salgılanır. Lap enzimi sütün kazein proteinini pepsinin parçalayabileceği hale getirir. 3-) Bütün sindirim sistemlerinde kimyasal sindirim hidrolizdir. Dolayısıyla su kullanılması gerekir. 4-) Karaciğer sindirim enzimi salgılamaz. 5-) Bütün besinlerin sindirimi ince bağırsakta tamamlanır. 6-) Monosakkaritler ile vitaminleri sindirimi olmaz. 7-) Villuslardaki emilme difüzyon ve aktif taşıma olurken çocuklarda proteinler pinositozla alınır. 8-) Yağ asitleri gliserol ve monosakkaritler kalbin sağ kulakçığında birleşir. 9-) Yağ asitlerinin en yoğun olduğu damar sol köprücük altı toplar damarıdır. Sindirim ürünlerinin ortak özellikleri: 1-) Hücre zarından geçebilecek kadar küçük moleküllerdir. 2-) Enerji verici olarak kullanılabilirler. 3-) Yapı ve onarımda kullanılabilirler Hormon Salgının yapıldığı yer Etki ettiği organ Etkileri Gastrin Mide Mide Sekretin Kolesistokinin Onikiparmak bağırsağı Onikiparmak bağırsağı Onikiparmak bağırsağı Onikiparmak bağırsağı Pankreas Karaciğer Pankreas Safra kesesi Enterogastrin Onikiparmak bağırsağı Mide Ağız Mekanik (dişler) ve kimyasal (tükürük) sindirim. Yutak Sindirim yok. Yemek Borusu Sindirim yok. Mide Mekanik (kaslar) ve kimyasal (mide öz suyu) sindirim. İnce Bağırsak Kimyasal sindirim. Kalın Bağırsak Sindirim yok. Anüs Sindirim yok. Mide öz suyu salgılamak Pankreastan bikarbonat iyonları salgılatarak incebağırsak ph düzenler Safra üretimi ve salgılanması Pankreas enzimlerinin salgılanması Safra kesesinin kasılarak safranın Onikiparmak bağırsağına dökülmesi Midenin salgı yapmasını önler,mide hareketlerini yavaşlatır. 22

23 KONU PEKİŞTİRME Aşağıdaki şekilleri tamamlayınız? Etçillerin özellikleri: Otçulların özellikleri: 23

24 KONU PEKİŞTİRME Aşağıdaki şekli tamamlayınız? KONU PEKİŞTİRME Aşağıdaki şekli tamamlayınız? 24

25 KONU PEKİŞTİRME Aşağıdaki şekli tamamlayınız? Ağızda KH Kalp Karaciğer üstü topları Dekstrin Maltoz Sindirim yok Nişasta+H 2 O 12 parmak bağırsağı Sekretin hormonu salgılanır ve kana verilir...+dekstrin İ n c e b a ğ ı r s a k Maltoz+H 2 O Maltaz Glikoz+.. Kan damarı..+h 2 O Sukraz Glikoz+früktoz İnce bağırsak Laktoz+H 2 O Laktaz Glikoz+ KONU PEKİŞTİRME Aşağıdaki şekli tamamlayınız? Hormon Salgının yapıldığı yer Etki ettiği organ Etkileri Mide Mide öz suyu salgılamak Sekretin Pankreas Pankreastan bikarbonat iyonları salgılatarak incebağırsak ph düzenler Onikiparmak bağırsağı Karaciğer Kolesistokinin Onikiparmak bağırsağı Pankreas Pankreas enzimlerinin salgılanması Onikiparmak bağırsağı Midenin salgı yapmasını önler,mide hareketlerini yavaşlatır. 25

26 KONU DEĞERLENDİRME Aşağıdaki şekilleri tamamlayınız? 1-Sindirimi tarif ediniz? 2-Hidroliz nedir 3-Dehidrasyon nedir? 4Omurgalılarda sindirim kaç kademede gerçekleşir yazınız? 5-Hücre içi sindirimi tarif ederek hangi canlılarda görülür yazınız? 6-Hücre dışı sindirimi tarif ederek hangi canlılarda görülür yazınız? 7-Etçil ve otçul memelilerin sindirim sistemlerini karşılaştırınız? 8-Böcekçil bitkilerde sindirimi açıklayınız? 9-Solucan ve kuşların sindirim sistemlerini karşılaştırınız? 10-geviş getiren memelilerde besinin izlediği yolu yazınız? 11-Geviş getiren memelilerin midelerinin bölümlerinin yazınız? 12- insanda besinin izlediği yolu yazınız? 13- Tükürüğün etkilerini yazınız? 14-ağızın sindirimdeki önemini yazınız? 15-Diş çeşitlerini ve görevlerini yazınız? 16-Peristaltik hareket nedir? 17-Midenin görevlerini yazınız? 18-mide öz suyunda bulunan maddeleri yazınız? 19-Midede hangi maddeler sindirilir yazınız? 20-villusların görevlerini yazınız? 21-İnce bağırsak öz suyunda bulunan enzimleri yazınız? 22-İnce bağırsağa nerelerden salgılar gelir yazınız? 23- İnce bağırsağa salgılar hangi kanallardan gelir yazınız? 24-karaciğerin görevlerini yazınız? 26-Safranın görevlerini yazınız? 27-Pankreasdan salgılanan enzimleri yazınız? 28- Pankreasdan salgılanan hormonları yazınız? 29-Sindirim ürünlerinin ortak özelliklerini yazınız? 30-Organik besin maddelerinin yapı taşlarını yazınız? 26

27 KONU DEĞERLENDİRME Aşağıdaki boşlukları doldurunuz? 1-Besinlerin su+enzim varlığında yapı taşlarına kadar parçalanmasına. denir. 2-Sindirim sonucu KHlar.., Proteinle.., yağlar.. ve.. kadar parçalanır. 3-Ağızda hem.. hem de.. sindirim olur. 4-Sindirim olayları bir.. olayıdır. 5-Tüm sindirim olaylarında +.. kullanılır. su+enzim 6-Canlılarda ilk defa sindirim gelişmiştir. 7-Tüm canlılarda. sindirim ortaktır. 8-Saprofit mantarlarda.. sindirim, amip de.. sindirim görülür. 9-Otçul memelilerin bağısakları etçil memelilerden daha.uzundur 10-Etçil memelilerde mide,otçul memelilerde. bölmelidir. 11. Organik ve inorganik besinlerin vücuda alınıp tüketilmesine sindirim siteminin çeşitli bölümlerinde kana geçebilecek duruma geçmense... denir sindirim,besinlerin sindirim sisteminin çeşitli bölümlerinde fiziksel olarak küçük parçalara ayrılmasıdır , sindirim besin maddelerinin enzim, su ve bazı metabolik yollarla daha küçük parçalara ayrılmasıdır 14. Hücre içi sindirim,. veya yoluyla hücreye alınan büyük moleküllü besinlerin lizozom enzimiyle yapıtaşlarına parçalanmasıdır. 15. sindirim, hücre dışına salgılanan en-zimlerle büyük moleküllü besinlerin küçük moleküllere parçalanarak difüzyon veya aktif taşımayla hücreye alınmasıdır. 16. Yemek borusunda besinler hareket ile mideye iletilir. 17. Midenin yemek borusuna bağlandığı kısmına. 12 parmak bağırsağı kısmına...denir. 18. Midenin çalışmasını siniri ve hormonu düzenler. 19. Midede besinlerin bulamaç haline gelmiş şekline.denir 20. İnce bağırsak,. ve olmak üzere üç kısımdan oluşur, 21. On iki parmak bağırsağındaki kabarcığına karaciğer ve pankreas salgısını boşaltır. 22. On iki parmak bağırsağı..ve... hormonları salgılar 27

28 KONU DEĞERLENDİRME Aşağıdaki şekilleri tamamlayınız? 1 Hücre içi sindirim 2 Glikoz 3 Tenya 4 Azı dişleri 5 Şirden 6 Hidra 7 Toprak solucanı 8 Kesici dişler 9 Kloak 1-Besinlerin pinositoz veya fagositoz ile alınıp yapı taşlarına parçalanmasına ne denir? 2-Memelilerde mideye denk gelen yapı hangisidir. 3-Sindirim sistemi olmayan canlı hangisidir. 4-Otçul memelilerde gelişmiş diş yapısı hangisidir? 5-Etçil memelilerde gelişmiş diş yapısı hangisidir? 6-Sindirim artığı+boşaltım maddesi+üreme hücresinin ortak olarak atıldığı yapı hangisidir. 7-Besinlerin alındığı ve artık maddelerin tek açıklıktan yapan canlı hangisidir? 8-KH ların sindirimi ile oluşan yapı hangisidir? 9-Sindirim sisteminde iki açıklık bulunan canlı hangisidir? 28

29 KONU DEĞERLENDİRME Aşağıdaki açıklamaların doğru olanına D harfini yanlış olanına Y harfini koyunuz? 1-Tüm sindirim olaylarında su ve enzim kullanılır.d/y 2-sindirimin temel amacı enerji için hammadde üretmektir.d/y 3-Vitamin ve nükleik asitlerin sindirimi olmaz.d/y 4-Hücre içi ve dışı sindirimde lizozom enzimleri kullanılır.d/y 5-Tüm memelilerin sindirim sistemi selülozu sindirir.d/y 6-Parazit beslenen canlılarda sindirim enzimi bulunmaz.d/y 7-Tüm bitkiler hücre dışı sindirim yapar.d/y 8-Hücre dışı sindirim hücre içine göre daha avantajlıdır.d/y 9-Etçil memelilerde kalın bağırsak otçullara göre daha kısadır.d/y 10-Tüm omurgalılarda sindirim sistemi organlarının yapısı aynıdır.d/y, 11 Karaciğer sindirim enzimi salgılamaz.d/y 12-At,eşek,katır ve tavşan gibi otçulların mideleri tek bölmelidir.d/y 13-Otçulların ince bağırsağı kısa etçillerin uzundur.d/y 15-İnsanda sindirim ağızda başlar.d/y 16-Yağların safra ile teması fiziksel Lipaz ile teması kimyasaldır.d/y 17-Pankreas karma bir bez olup vücuttaki glikoz dengesini düzenler.d/y 18-Kalınbağırsakta besinlerin emilimi olmaz su,vitamin ve mineraller emilir. 19-İnsanda sindirimin en yoğun olduğu yerince bağırsaktır.d/y 20-Sindirilen tüm besinler kalbin sağ kulakçığına gelerek dolaşıma girer.d/y 29

30 KONU DEĞERLENDİRME Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları cevaplayınız? 1. Aşağıdaki organlardan hangisinde sindirim enzimi salgılanmaz? A) Yemek borusu B) Mide C) İnce barsak D) Pankreas E) Karaciğer 2. Aşağıdakilerden hangisi karaciğerin görevi değildir? A) Safra salgılar B) K vitaminin sentezlenmesini sağlar. C) Kanın pıhtılaşması için gerekli maddeleri yapar. D) Embriyo ve kansızlık dönemlerinde kan yapar. E) Yağ metabolizmasını düzenler. 3. İnsan midesinde aşağıdaki reaksiyonlardan hangisi gerçekleşmez? A) Pepsinojen + HCI Pepsin B) Protein + su Polipeptit C) Süt Kazeintsu D) Kazein Aminoasit + Polipeptit E) Nişasta + su Dekstrin + Maltoz 4. Nişasta üzerine etki eden enzimler sindirim sistemine bağlı bezlerden salgılanır. Amilaz salgılayan iki bez hangi seçenekte doğru verilmiştir? A) Tükürük bezi ve pankreas B) Mide ve karaciğer C) Tükürük bezi ve karaciğer D) İnce barsak ve mide E) Karaciğer ve pankreas 5. I. Ağızda amilaz enziminin etkinliği II. Ağızdaki lokmanın dille geriye itilmesi III. Besinlerin dişlerle parçalanması IV. Proteinin su olan ortamda pepsin ile polipeptitlere parçalanması V. Sofranın yağlara etkisi VI. Laktoza laktoz etkisi Yukarıdaki olayların hangileri mekanik hangileri kimyasal sindirime örnek olabilir? Mekanik Sindirim Kimyasal Sindirim A) II,III ve V I,IV ve VI B) I, III ve V II, IV ve VI C) I, II ve III IV, V ve VI D) IV, V ve VI II ve III E) II, III ve IV I, V ve VI 6. Besinlerin hücre zarından geçebilecek hale gelmesine sindirim denir. Sindirim olayı sırasında aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez? A) Çiğneme ve kas hareketleri B) Besinler enzimler yardımıyla küçük parçacıklara ayrılır. C) Vitaminler kimyasal sindirimle alınır. D) Besinlerin sindiriminde su katılır. E) Hücreye girdiğinde yapıtaşı oluşturmaya katılabilir. 7. Sindirilen besinlerin kan yoluyla hücrelere taşınmasında; I. İnce barsak kılcalları II. Karaciğer III. Peke sarnıcı IV. Kalp V. Kapı toplardamarı Yukarıdaki yapılardan hangileri görev almaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I, II ve III E) I, IV ve V 8. İnsanda sindirim sistemi ile ilgili olarak aşağıda verilen özelliklerden hangisi doğru değildir? A) Mide çeper hücreleri tarafından mukus salgılanır. B) Mide besinlerin depo edildiği mekanik ve kimyasal sindirimin yapıldığı bir organdır. C) Safra ve pankreasın bazik salgısıyla ince barsak ortamını bazikleştirilir. D) Kalın barsakta villus şeklindeki yapılar suyun geri emilimini gerçekleştirir. E) İnce barsak yüzeyindeki villus denilen uzantılar bağırsağın emme yüzeyini arttırır. 9. Besinleri vücut boşluğunda yakalı hücreler tarafından sindirilebilen canlı; Aşağıdakilerden hangisidir? A) Süngerler B) Hidra C) Yassı solucan D) Halkalı solucan E) Deniz kestanesi 30