OTOMATİK SULAMA AMACIYLA BİTKİLERİN SU İSTEKLERİNİN ALGILANMASINDA VE DEĞERLENDİRİLMESİNDE YENİ YAKLAŞIMLAR

Transkript

1 OTOMATİK SULAMA AMACIYLA BİTKİLERİN SU İSTEKLERİNİN ALGILANMASINDA VE DEĞERLENDİRİLMESİNDE YENİ YAKLAŞIMLAR Dr. Mesut KOÇAK DSİ Genel Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Dairesi Bşk. İşletmedeki HES Tesisleri Şube Müdürlüğü Yücetepe / ANKARA ÖZET Bitkiler, yaşamları boyunca, gereksinim duydukları su ve besin elementlerini, kökleri vasıtasıyla topraktan almaktadırlar. Bu nedenle, bitki kök bölgesinde, özellikle de vejetasyon dönemi boyunca yeterli miktarda nemin bulunması zorunlu olmaktadır. Bu nem, doğal yağışlarla veya su tablasından-toprak su seviyesinden-sağlanamıyorsa, bunun yapay sulama yöntemleriyle bitkiye verilmesi gerekmektedir. Sulamadan beklenen yararların elde edilebilmesi için, koşullara en uygun sulama yönteminin seçilmesi ile sulama sisteminin kurulması ve gelişen teknik ve teknolojilere bağlı olarak otomasyon teknikleriyle de desteklenmesi gerekmektedir. Sulama otomasyon teknikleri, yüzey sulama sistemlerinde azda olsa kullanılabilirse de, daha çok basınçlı sulama yöntemleri (damla ve yağmurlama sulama) üzerinde uygulama alanı bulmaktadır. Yüzey sulama yöntemlerinde, su taşıyan açık kanallardaki ya da borulardaki suyun seviyesini, debisini, akış hızını ölçmek, tarlaya su veren sulama kapılarını açıp-kapamak gibi uygulamalar otomasyona bağlanabilmektedir. Ancak bunların kullanımları sınırlı kalmaktadır. Basınçlı sulama sistemlerinde otomasyon, sulamanın başlama zamanının, sulama süresinin, verilecek su miktarının ve bunun hangi sıklıkta tekrarlanacağının belirlenerek; vanalar, pompa, debi ölçer gibi elamanların açılıp-kapanması ilkesine dayanmaktadır. Sulamada yüksek kullanım etkinliği sağlayan algılayıcı ve SCADA sistemleriyle bütünleşik otomatik kontrollü sulama uygulamalarının kullanılmasıyla, bitki, toprak, su ve çevresel faktörler arasında kararlı bir denge, sağlanabilmektedir. Böylece ürünlerin nitelik ve niceliğinde önemli artışlar olurken, zamandan, işgücünden, enerjiden ve su kaynaklarından önemli derecede tutum sağlanabilmektedir. Sulama yönetiminde, ürünlerin gereksinim duyduğu su, otomatik kontrollü sulama teknikleriyle bitkiye uygun koşullarda verilebilmektedir. Bu amaçla çeşitli algılayıcılar ve teknikler geliştirilmiştir. Topraktan bitkiden ve iklim koşullarından elde edilen temel parametrelere göre, sulama otomasyonunda kullanılan algılayıcılar dizayn edilebilmektedir. Bu çalışmada, sulama otomasyonunda kullanılan temel parametreler ve stratejiler ortaya konularak otomasyon sisteminin çalışma ilkeleri verilmiştir Ayrıca, sulama otomasyonu amacıyla belirlenen parametrelere göre çalışan bazı otomasyon uygulamalarında yer verilmiştir. Anahtar kelimeler: Sulama teknikleri, Sensörler, Sulama parametreleri, Otomatik sulama. 1. GİRİŞ Kültüre alınmış bitki popülasyonlarının büyüme sezonu boyunca özellikle de vejetatif dönemde, kök bölgelerinde yeterli miktarda suyun olması gerekli olmaktadır. Bu nem, doğal yağışlarla veya su tablasındantoprak su seviyesinden- sağlanamıyorsa, bunun yapay sulama yöntemleriyle bitkiye verilmesi gerekmektedir. Bitkiler tarafından osmos yoluyla alınan su, bitkide şu işlevleri görmektedir [8]: 1. Bitki dokularında su olarak kalmaktadır; 2. Parçalanarak, bitki bünyesindeki çeşitli bileşiklerin yapımında kullanılmaktadır; 3. Bitki yapraklarından terleme yoluyla atmosfere verilmektedir. Bitki bünyelerinin %80-96 sım su oluşturmaktadır [1]. Öte yandan, beher tonluk kuru madde üreten bir bitki, bünyesinden ton su geçirmek zorundadır [7]. Bitkiler için son derece önemli bir yaşam faktörü olan sulamanın yararlarını da şöyle özetlemek mümkün olmaktadır [8]: 1. Bitki su ihtiyacı tam olarak karşılandığından devamlı ve kararlı bir bitkisel üretim yapılmakta ve verim de artmaktadır. 2. Diğer tarımsal girdilerin etkinliğini artırmaktadır. 3. Topraktaki fazla tuzun yıkanması sağlanmaktadır. 4. Topraktaki mevcut taban taşı yumuşatılmaktadır. 1

2 5. Toprakta ve bitki civarındaki hava serinlet ilmektedir. 6. Bazı sulama yöntemlerinde, gübreler ve tarım ilaçları, su ile birlikte verilebilmektedir. 7. Bazı sulama yöntemleriyle dondan korunma sağlanabilmektedir. Sulamanın bu yararlarına karşın, bazı sakıncaları da bulunmaktadır. Bitkiye gereğinden fazla veya az ya da uygun zamanda su verilmemesi; verim azalmasına, enerji ve iş kaybına neden olmaktadır. Ayrıca, bu durum, toprakta tuzlulaşma, çoraklaşma, aşınma, taşınma ve drenaj gibi sorunları da beraberinde getirmektedir. Sulamadan beklenen yararın elde edilmesi için, koşullara en uygun sulama yönteminin seçilmesi, bu yöntemin gerektirdiği sulama sisteminin kurulması ve otomasyon teknikleriyle de desteklenmesi gerekli olmaktadır. 2. SULAMA OTOMASYONUNDA TEMEL YAKLAŞIMLAR Sulama sistemlerinin etkin bir şekilde tasarlanması, sulama zamanının belirlenmesi, bitkiye ya da tarlaya verilecek su miktarının belirlenmesi, sulama aralıklarının tespit edilmesi sulamada temel esasları oluşturmaktadır. Sulama sistemlerinin otomasyon teknikleriyle entegre edilerek uygulanmasında çeşitli parametreler kullanılmaktadır. Bu parametreler, kullanılan otomasyondaki ölçüm tekniğinin tipini ve aynı zamanda kullanılacak algılayıcının karakterini belirlemektedir. Bu parametreler; toprak, bitki ve iklim parametreleri olarak sıralanabilmektedir [6]. Bu parametreler Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1. Sulama programlarında kullanılan temel parametreler. Toprak parametreleri Bitkisel parametreler İklimsel parametreler Toprak sıcaklığı Kök derinliği ve paterni Hava sıcaklığı Topraktaki hacimsel ve kütlesel su miktarı Yaprak ya da örtü sıcaklığı Bağıl nem Hacim ağırlığı Yaprak su potansiyeli Barometrik basınç Matrik potansiyel Yaprak difüzyon dirençleri Rüzgar hızı ve zamana bağlı olarak Su tutumu Gövde çapı değişimi Yağış Kimyasal özellikler Yaprak alan indeksi Güneş radyasyonu Hidrolik kondaktivite Profil derinlikleri ve fiziksel değişiklikler Fenoloji Güneş radyasyonu yansıma özellikleri Yüzey güneş radyasyonu yansıma özellikleri Bitkisel düzenlemeler Su eksikliğine duyarlılık İşte tarımsal üretim için hayati derecede önem sahip suyun, bitkilerin gereksinim duydukları zamanda, istenilen miktarda ve uygun aralıklarla bitkiye verilebilmesi için, bir takım ölçme, değerlendirme teknik ve yöntemlerinden yararlanılmaktadır. Suyun tarlaya veya bitkiye verilmesi amacıyla kullanılan sulama otomasyon sistemleri için temel olarak 4 yaklaşım bulunmaktadır [3]: 1. Topraktan nem ölçümü yapmak, 2. Bitkiden ölçüm yapmak, 3. Evapotranspirasyon metot ve modelleri, 4. Diğer teknikler (CBS ve uzaktan algılama vb). Sulama otomasyonunda kullanılan bu temel teknikler ile bunlara ait uygulamada en fazla yer alan bazı algılayıcı tipleri, Çizelge 2 de verilmiştir [3]. 3. SULAMADA OTOMASYON STRATEJİLERİ VE ÖRNEK UYGULAMALAR Otomasyon teknik ve teknolojilerindeki ilerlemeyle birlikte, sulama otomasyonunda kullanılan teknikler de gelişmekte ve çeşitlenmektedir. Son yıllarda mikroişlemcilerle kontrol edilen otomasyon uygulamaları ağırlık kazanmış bulunmaktadır. Otomasyon uygulamalarında iki tip kontrol sistemi söz konusu olmaktadır. Bunlar; 2

3 1. Açık çevrimli (döngülü) kontrol sistemleri, 2. Kapalı çevrimli (döngülü) kontrol sistemleri. Çizelge 2. Sulama otomasyon programlarında kullanılan bazı algılayıcılar. 1. Toprak nem ölçme teknikleri 2. Bitki su statüsünü ölçme teknikleri a. Tansiyometreler b. Zaman etkili yansıma ölçer (TDR) c. Nükleer yöntemler d. Elektriksel direnç ölçüm teknikleri e. Termokapl psikrometreler f. Termal kondüktans a. Bitki örtü sıcaklığını ölçme b. Gövde çapı ölçme c. Yaprak su potansiyeli ve basınç odası yöntemi d. Isı puls metodu a. Buharlaşma kaplan b. Lizimetreler c. Evapometre (Atmometre) 3. Evapotranspirasyon metod ve modelleri d. Ampirik eşitlikler 1. Penman 2. Blaney- Criddle 3. Bowen Denge Metodu 4. Diğer teknikler CBS ve uzaktan algılama teknikleri Açık çevrimli kontrol sistemleri yarı otomatik kontrol sistemlerinden olup, burada sulamacı operatörün belirlediği limit kararlar, bir zamanlayıcı, mikro işlemci ya da bilgisayar tarafından uygulanarak, verilecek su miktarı, sulama süresi ve aralığı kontrol edilmektedir. Bu yarı otomatik sistemde, topraktan, bitkiden veya iklim parametrelerini ölçen sensörlerden geri besleme yapılmamaktadır [5]. Kapalı çevrimli tam otomatik sistemler, sensörler ve mikro işlemciler, RTU, PCL, ve SCADA sistemleriyle kombine edilmişlerdir. Topraktan, bitkiden ve iklimsel parametrelerden biri veya bir kaçıyla kombine edilen sensörlerden sisteme geri besleme yapılmakta ve ölçülen parametrelere göre sistem otomatik olarak çalışmaktadır. Burada operatör sulamacı, genel kontrol stratejilerini sisteme tanımlamakta ve bir daha müdahale etmemektedir. Bu kapalı ve açık çevrimli otomasyon teknikleri, çeşitli sulama yöntemlerine entegre edilerek sulamanın otomasyonu sağlanabilmektedir. Yüzey sulama sistemlerinde su, yerçekimi etkisiyle tarla yüzeyine serbest olarak bırakıldığından dolayı, denetimleri ve kontrol altına alınmaları zor olmaktadır. Dolayısıyla otomasyon teknikleri, yüzey sulama yöntemlerinde daha az uygulama alanı bulmaktadır. Öte yandan, basınçlı sulama yöntemlerinden olan damla ve yağmurlama sulamada yönteminde suyun iletimi, dağıtımı ve miktarı kontrol altına alınabildiğinden dolayı, sulama otomasyon uygulamaları bu yöntemler üzerinde daha uygun olmakta ve yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Ayrıca, bitki kök bölgesindeki fazla suyun drenaj sistemleriyle uzaklaştırılması amacıyla kullanılan drenaj faaliyetlerinde de; hidroforlu, şamandıralı, su seviye elektrotlu ve ultrasonik seviye ölçerli otomasyon tekniklerinden yararlanılabilmektedir. Yüzey sulama yöntemlerinde, su taşıyan açık kanallardaki ya da borulardaki suyun seviyesini, debisini, akış hızını ölçmek, tarlaya su veren sulama kapılarını açıp-kapamak gibi uygulamalar otomasyona bağlanabilmektedir. Örnek olarak karık sulamasının otomasyona uyarlanmasıyla oluşturulmuş bir sulama modelinde, su, dağıtım manifolduyla karıklardan dağıtılmaktadır (Şekil 1). 3

4 Şekil 1. Karık sulamada otomasyon uygulaması. Bu karık sulama otomasyon sisteminde derine sızma oranı ve yüzey akış oranı da kontrol edilmektedir. Dağıtılan su ilerlemesini tamamladığında mikrobilgisayar, periyodik olarak tarlanın son aşağı kısmına yakın olarak su yoluna yerleştirilmiş su seviye algılayıcılarını sorgulayarak, kontrol edilen karıktaki yüzey akışını saptamaktadır. Mikrobilgisayar, yüzey akışı, derine sızma, infiltrasyon oranı ve zaman arasındaki ilişkilere ve eşitliklere bağlı olarak, otomatik vanaları ayarlamaktadır [2]. Basınçlı sulama sistemlerinde temel otomasyon ilkesi, sulamanın başlama zamanının, sulama süresinin, verilecek su miktarının ve sulamanın hangi sıklıkta tekrarlanacağının belirlenmesi; vanalar, pompa, debi ölçer gibi ekipmanların açılıp-kapanması ilkesine dayanmaktadır. Sulamada yüksek kullanım etkinliği sağlayan algılayıcı ve mikroişlemcilerle bütünleşik otomatik kontrollü sulama uygulamalarının kullanılmasıyla, bitki, toprak, su ve çevresel faktörler arasında kararlı bir denge, sağlanabilmektedir. Böylece ürünlerin nitelik ve niceliğinde önemli artışlar olurken, zamandan, işgücünden, enerjiden ve su kaynaklarından önemli derecede tutum sağlanabilmektedir. Damla sulamayla bütünleşik toprak nem ölçmeye dayalı bir otomasyon sistemi örnek olarak Şekil 2 de verilmiştir [5]. Şekil 2. Damla sulama sistemiyle bütünleşik tansiyometreli otomasyon sistemi. Toprak nem matrik potansiyeline göre çalışan tansiyometre ve bilgisayar (mikroişlemci) kontrollü sulama otomasyon modelinde, sulama emrinin verilmesi için, tarla kapasitesi (TK) ile solma noktası (SN) arasındaki fark olarak bilinen mevcut kullanılabilir nemden (dk) yararlanılmaktadır. Uygulamada bitkilere bu nemin (dk) tamamı kullandırılmaz. Genel olarak mevcut kullanılabilir nemim %50 si tüketildiğinde sulamaya başlanılması ve tarla kapasitesine ulaşıldığında da sonlandırılması ilkesine göre çalışmaktadır [4]. Bitkinin yapraklarından, floem ve ksilem tabakalarından, yaprak sapından, gövdesinden, köklerinden vb. kısımlardan sensörler (algılayıcılar) vasıtasıyla direk ölçüm yapılarak sulama zamanının belirlenmesi ve otomasyona uyarlanması gibi otomatik sulama uygulamaları da yapılmaktadır. Bitkilerden doğrudan ölçüm yapılması, bitki su ihtiyacının karşılanmasında daha bilimsel yaklaşım sunmaktadır. Bu konudaki çalışmalar yeni olmakla birlikte, özellikle sera yetiştiriciliğinde kendisine kullanım alanı bulmaktadır. Şekil 3 de bitki sıcaklığı ölçülerek, bitkinin strese girmeden sulamanın başlamasını sağlayabilmektedir. 4

5 Şekil 3. Bitki sıcaklığının ölçülerek sulama zamanının tespit edilmesi. Bitki su tüketimi evapotranspirasyonla eş anlamlı olup, bitkiden terleme yoluyla ve topraktan buharlaşma yoluyla kaybedilen suyun toplamından oluşmaktadır. Bu değer, önce referans bitki su tüketimi için (çayır-mera) belirlenmekte ve bir katsayı ile düzeltilerek bitki su tüketimi belirlenmektedir. Bu amaçla bitki, iklim ve toprak parametrelerini kullanan Penman, Blaney-criddle, Bowen denge metodu, buharlaşma kaybı yöntemi gibi ampirik eşitliklerle bitki su tüketimi bulunmakta ve etkili yağışında devreye sokulmasıyla, bitki cinslerine göre toplam sulama suyu ihtiyaçları bulunabilmekte ve otomasyon uygulamalarında kullanılabilmektedir (Şekil 4). Şekil 4. Bitki su ihtiyaçlarının belirlenmesine yönelik iklim parametreleri ölçüm istasyonu. Sulama suyu yönetiminde bitkinin ne zaman ve ne kadar suya gereksinim duyduğu temel esas olup, sulama alanı büyük, bitki deseni karışık olduğunda bu temel esasların zamansal ve konumsal değişiminin saptanması, geleneksel yöntemler ile olanaksızken, uzaktan algılama tekniklerinin kullanımı ile mümkün olabilmektedir (Şekil 5). Şekil 5. Uzaktan algılama teknikleriyle sulama suyu yönetimi. 5

6 Toprak neminin algılanması amacıyla, uydu, radar (mikrodalga) gibi araçlardan yararlanarak, toprak yüzeyinden emilen ya da yansıyan elektromanyetik enerjiler ölçülmektedir. Toprak neminin etkisiyle, elektromanyetik radyasyonun yoğunluğundaki değişmeler, toprağın sıcaklığına, dielektrik özelliklerine veya her ikisinin kombinasyonuna bağlı olmaktadır. Bununla birlikte uzaktan algılanmış veriler kullanılarak, sulama zamanının belirlenmesi yanında bitki gelişim düzeyleri ve verim miktarları da tahmin edilebilmektedir. Uzaktan algılama teknikleri, aynı zamanda, özellikle sulama şebekelerinde suyun kullanıcılar arasında eş dağılımı ve adil kullanımının sağlanmasında ve proje performansının değerlendirilmesinde önemli bir karar destek aracıdır. Tarımsal sulama, infrared yüzey sıcaklığı ve spektral yansıma oranı verileri (uzaktan algılanmış veriler) ile belirlenen su stresi ve vejetasyon indekslerine bağlı olarak global olarak yönetilebilmektedir. Fakat kullanılan araçlara bağlı olarak, görüntülerin sabit spektral bantlarla algılanması, çözünürlüklerin düşük olması, görüntüleme periyodunun ve görüntünün kullanıcıya ulaşma zamanının uzunluğu gibi bazı kısıtlayıcı faktörlerin olduğu da bir gerçektir. Modern sulama teknolojilerinde geniş tarım alanlarının sulanması amacıyla geliştirilen tam kompüterize olmuş otomatik sulama sistemleri; sulamanın yanı sıra, gübreleme ve ilaçlama gibi uygulamaları, etkin bir şekilde yerine getirebilmektedirler. Bunlar, sensörler, uzak uç birimi (RTU) veya programlanabilir mantıksal denetleyici (PLC), merkezi kontrol bilgisayarı (AKM), sulama sistemi vb. elamanlardan oluşturulan bir donanıma ve yazılıma sahip bulunmaktadırlar. Son yıllarda bu donanımları ve geliştirilen işletme yazılımlarını içeren SCADA sistemleri, sulama otomasyonunda kullanılmaktadır. Tam otomatik kontrole sahip otomatik sulama sistemi, genel olarak şu işlevleri yerine getirmektedir [5]. Sahadaki sensörler vasıtasıyla algılanan online veriler, uzak uç birimleri (RTU) veya PLC tarafından SCADA sistemine bağlı olarak çalışan merkezi kontrol bilgisayarına ulaşmaktadır. Sahadan realtime olarak alınan veriler ve gerektiğinde önceden yüklenen depo verileri de kullanılarak, merkezi kontrol bilgisayarı kararlar almakta ve kendisine tanımlanan limit değerlerine ya da isteğe bağlı olarak sulama sisteminin tamamını ya da bir bölümünü aktif veya pasif hale getirebilmektedir. Sistem aynı zamanda gübreleme, ilaçlama sisleme, serinletme sulaması vb. eylemleri de yapabilmektedir. Buna benzer tam otomatik kontrole sahip, bilgisayar destekli sulama sisteminin prensip şeması Şekil 6 da verilmiştir. Şekil 5. Tam otomatik kontrollü sulama sisteminin prensip şeması. Sulama drenaj sistemlerinin otomasyonun sağlanması amacıyla kullanılabilecek seviye elektrotlarıyla kontrol edilen örnek sistemde, kuyu ya da depoda bulunan durdurma ya da başlatma elektrotlarının verdikleri sinyale göre drenaj pompası çalıştırılmakta ya da durdurulmaktadır (Şekil 6). 6

7 Şekil 6. Drenaj sistemlerinde seviyeye değişimine bağlı otomasyon sistemi. Sulama sistemlerine su taşıyan ana iletim kanallarına veya tünellerine suyun istenilen debide ve basınçta kontrollü olarak verilmesini sağlayan otomasyon sistemleri de uygulamada yer bulmaktadır. Şekil 6 da Atatürk Barajı T1 ve T2 tünellerinin giriş-ısı çıkış yapıları ile Mardin ve Harran ana kanallarına alınan suyun miktarı ve basıncı otomatik olarak bir kontrol merkezinden denetlenebilmektedir. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Şekil 6. Atatürk Barajı çıkış tünellerinde otomasyon uygulaması. Sulamada yüksek kullanım etkinliği sağlayan algılayıcı ve mikroişlemcilerle veya SCADA sistemleriyle bütünleşik otomatik kontrollü sulama uygulamalarının kullanılmasıyla, bitki, toprak, su ve çevresel faktörler arasında kararlı bir denge, sağlanabilmektedir. Böylece ürünlerin nitelik ve niceliğinde önemli artışlar olurken, zamandan, işgücünden, enerjiden ve su kaynaklarından önemli derecede tutum sağlanabilmektedir. Kısa vadede tarımsal, endüstriyel ve kentsel-kırsal su gereksiniminin karşılanabilmesi için, mevcut su kaynaklarını artırma olanağı bulunmadığından, süregelen küresel ısınma ve kuraklık nedeniyle, su tüketiminin azaltılarak, suyun daha optimum koşullarda kullanımını ve sürdürülebilirliğini sağlamak için hukuksal, sosyal ve teknik önlemlerin tezelden alınması gerekmektedir. Ayrıca atık suların geri kazanılarak tarımsal sulamada kullanılması için çalışmalar yapılmalı ve uzun vadede ise tarımsal üretimin ve su kullanımının profesyonelleşmiş özel şirketler eliyle yapılması sağlanmalıdır. Teknik ve teknolojilerdeki ilerlemelere bağlı olarak sulama otomasyonundaki gelişmelerde hızla devam etmektedir. Azalan su kaynakları, boşa giden emek ve enerjiler, bozulan ekolojik denge, sulama otomasyon teknik ve teknolojilerinin kullanılmasını zorunlu kılmaktadır. Burada üreticilere, araştırıcılara, ve sulamacılara düşen görev, bu teknik ve teknolojileri yakından izleyip, kendileri için en etkin ve ekonomik olanını seçmek ve uygulamak olacaktır. 7

8 KAYNAKLAR [1] Boztok, K., Sera sebze yetiştiriciliğinde solar radyasyona göre sulama. Türkiye 5. Seracılık Sempozyumu; , İzmir, [2] Hibbs, R.A., James, L.G. ve Cavallieri, R.P., A Furrow Irrigation Automation System Utilizing Adaptive Control. Transactions of the ASAE, 35 (3): , Michigan, [3] Koçak, M., Otomatik sulama amacıyla bitkilerin su isteklerinin algılanmasında ve değerlendirilmesi. 6. Uluslararası Tarımsal Mekanizasyon ve Enerji Kongresi, Bildiriler ; , Ankara, 1996-a. [4] Koçak, M., Toprak nemini algılamada kullanılan tekniklerin ve sensörlerin sulama otomasyonu yönünden karşılaştırılması. 6. Uluslararası Tarımsal Mekanizasyon ve Enerji Kongresi, Bildiriler ; , Ankara, 1996-b. [5] Koçak, M., Elektriksel yöntemlerle algılanan toprak neminin sulama otomasyonunda kullanılması. A.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü, Doktora Tezi (yayımlanmamış), 101 s.,ankara, [6] Phene, C.J., Howell, T.A., Ayars, J.E., Meron, M., Litwin, Y.J., Saluja, H., Barbour, W. H. and Miller, R.S., Evaluation of Automation and Instrumentation for Optimal Water Management in Irrigation. Technical Completion Report, DWR Agreement No. B-53853, California, [7] Yavuzcan, G., Bitkilerin mühendislik özellikleri ve teknolojik hizmetleri. TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi, 24 (286);37-39, Ankara, [8] Yıldırım, O., Sulama Sistemleri II. A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları: 1449, Ankara, I996. 8