TEK SAĞLIK: Veteriner Hekimliğin Global Sağlığın Korunmasında ki Rolü

Transkript

1 TEK SAĞLIK: Veteriner Hekimliğin Global Sağlığın Korunmasında ki Rolü ( Hayvancılıkta PERFORMANS Dergisinin Aralık 2012,Sayı: 11 de yayınlanmıştır ) Adnan SERPEN Veteriner Hekim Đzmir Veteriner Hekimler Odası Veteriner Halk Sağlığı Çalışma Grubu Üyesi Đlk çağlardan beri, insanların, yaşam ve doğa ile mücadelelerinde karşılaştıkları sorunların başında hastalıklar gelmiştir (1). Çünkü tarihin her döneminde sağlık durumu bozuk bir ülkenin veya insan topluluğunun varlığını ve dolayısıyla uygarlığını sürdürmesi beklenemez. Şekil-1 de görüldüğü üzere hastalıklar ve bunlara bağlı ölümler nedeniyle bireyleri sağlıklı olmayan bir toplumun üretim gücü ve dolayısıyla ekonomik durumu ve böyle bir ülkenin savaş gücü azalır (2). Roma döneminde çok şiddetli savaş ve çıkan salgınlar sonucunda 33 şehir haritadan silinmiş, M.Ö. 287 de çıkan yavru atma hastalığı salgınında bütün hamile kadın ve gebe sığırlar yavrularını düşürmüştür. M.S. 500 yılında insan ve hayvanların yarısından fazlası Anthrax ( Şarbon ) dan ölmüş,çıkan onbeşten fazla salgın Roma ve civarını sarsmıştır (3). Nitekim, Kırım Savaşında ( ), Đngiliz ve Fransız ordularının kaybettiği askerlerin yüzde 70 i tifo, tifus ve kolera başta olmak üzere çeşitli bulaşıcı hastalıklardan ölmüştür yılında bir ay süren Türk Yunan savaşında Osmanlı ordusu kayıp vermiştir. Bu kayıpların inin ( % 70 i) nedeni bulaşıcı hastalıklardır. Bu gibi durumlarda hekimler de bulaşıcı hastalıklara yakalanmaktan kurtulamazlar (2). Üretim Düşüklüğü Çalışma Gücünün Azalması Yoksulluk Hastalıkların Artması Beslenme Bozukluğu Koruyucu Hekimlik ve Halk Sağlığı Hizmetlerine Gereken Önemin Verilememesi Eğitim ve Öğretim Yetersizliği Tedavi Hizmetlerine Ağırlık Verilmesi Olumsuz Çevre Koşulları v.s Hastalıkların Sıklaşması Şekil-1:Ekonomik Durum, Sağlık ve Hastalık Arasındaki Kısır Döngü (2)

2 Đlk insanın tüm hastalıkları bulgulardan oluşmakta idi. O nedenle çok sayıda hastalık bilmezlerdi. Örneğin: ilk insan yarasını bir yaprak yada balçıkla kapattığında, başı ağrıdığı zaman ot yediğinde bir tür hekimlik yapmakta idi. O nedenle çok sayıda hastalık bilmezlerdi (4). Bilinen en eski tarihlerden başlayarak, hastalıklar, onları oluşturduğuna inanılan nedenlerin ortadan kaldırılması suretiyle tedavi edilmeye çalışılmıştır. Hastalıkları oluşturduğuna inanılan nedenlerin niteliği ise tedavinin yönünü belirleyici olmuş ve tedavideki yaklaşımları belirlemiştir. Tedavi hekimliği olarak adlandırılan bu yaklaşım, insanlık tarihinin bilinen en eski dönemlerinden beri hekimlerin başvurdukları öncelikli yol olmuştur (1). Đnsanın var oluşu ile birlikte kendi sağlığı ile ilgilenirken var olduğu tarihten itibaren hayvanla olan ilişkisini de sürdürmüştür. Çünkü insanın hayvanla olan ilişkisi gıda temini, ulaşım ve ekonomik varlığı açısından önemli bir unsur oluşturmaktaydı.đnsan hayvan arasında ki bu ilişki tarihin en eski dönemlerinden beri günümüze kadar sürüp gelmektedir. Mağara insanının çizdiği hayvan resimleri, onların avlanış, yakalanış ve toplu yaşayışlarını gösteren figürleri bu ilişkinin çok ince gözlemlere dayandığını göstermektedir (5). Bu ilişki insana hayvandan bazı bulaşıcı hastalıkların geçmesine neden olmuş, bunun sonucunda kendisini koruyabilmek için bazı tedbirleri almaya neden olmuştur.henüz koruyucu hekimlik bilincinin oluşmadığı bu dönemlerde koruyucu hekimliğin temellerini oluşturacak tedbirlerin alındığını görüyoruz. Koruyucu hekimlikle ilgili uygulamaların hangi tarihte başlamış olduğu kesinlikle bilinmemekle birlikte, tedavi hekimliğinden sonraki bir döneme rastladığı söylenebilir.ancak bu kronolojinin kesin sınırlarının belirlenmesi oldukça güçtür. Yine de tarihin çok uzun bir döneminde koruyucu hekimliğin, tedavi hekimliğiyle iç içe girdiği görülmektedir (1).Avcılık hayatından yerleşik düzene geçen insanoğlu yıl boyunca avcılıkla yaşamı için gerekli olan gıda maddelerini bulamaması sonucunda yaşamı için gerekli hayvanı evcilleştirme yoluna gitmiştir.evcilleştirme ile hayvanların ürünlerinden ve gücünden yararlanmaya başlayan insanlar, çoğu zaman onların hastalıklarıyla, hastalıklarının çıkışıyla ilgilenmişler, onların tedavileri ve kullanılan ilaçlar konusunda insan hayvan arasında temelde ayrıcalık gözetmeksizin davranılmıştır (5,6). 13.yy da Đsrail oğullarında trişin hastalığının patlak vermesi üzerine Musa peygamber domuz eti yenmesini men etmiş yalnız kontrolden geçmiş etlerin yenmesine müsaade etmiştir. Musa Peygamber 13.yy da sağlık koruma kaidelerini koymuştur (3). Bilimsel tıbbın kurucusu olarak kabul edilen Hipokrat ( M.Ö ), bir yandan hastalıklara rasyonel yaklaşımın öncülüğünü yaparken, bir yandan da koruyucu hekimliğe dikkat çekerek hastalık ve sağlık kavramlarına yeni bir bakış açısı getirmiştir. Chiron M.S.4.yy da,hastalıklarda tedavi kadar korumaya da önem vermiştir (1). Tarihte çok derin geçmişi olan insan hayvan ilişkisi, daima insan hekimliği mesleğini hayvan hekimliği ile birlikte ortak hareket etmeğe sevk etmiştir. Bu iki meslek bugünlere gelirken E. Lechlainche ın belirttiği gibi insan ve hayvan hekimliklerinin çok uzun bir süre bir arada yoğrulduğunu; insanın kendisine yaptığı tedavileri hayvanına da uyguladığını belirtmiştir (3) yılında James Watt ın ( ) buhar motorunu bulması (2),sanayileşmenin başlamasında önemli adımların atılmasına neden olmuş, bunun yanı sıra dünya ticaretinde ve turizminde ciddi hareketlenmelerle birlikte bazı hastalıklarında insan ve hayvanla ve hayvansal gıdalarla dünyanın bir yerinden diğer bölgesine taşınmasında önemli gelişmeler yaşanmıştır. Đngiliz epidemiyolog John Gamgee ( ), 1857 yılında hastalıklı hayvanların etlerinin yenmemesi için kampanya başlatmış, Temmuz 1863 te Hamburg da ki Salgın Hayvan Hastalıklarından korunmada etkili kuralları belirlemek amacıyla toplanan ilk Milletlerarası Veteriner Kongresinde, Gamgee ; hayvan nakil ve trafiğinin, hastalıkların yayılmasında etkili olduğunu belirtmiştir. Geçen süreç Gamgee yi haklı çıkarmıştır. Hayvan ve insan hastalıklarının hızla yayılması, insanları çözüm aramaya sevk etmiş ve bu da halk sağlığı, profilaksi ve hijyen önlemlerini ve kavramlarını doğurmuştur (1) yılında James Watt ın ( ) buhar motorunu bulması sanayileşmenin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Sanayileşme başladıktan bir süre sonra, toplum sağlığına önem verilmesini isteyenlerin sayısı hızla artmıştır. Çünkü, sanayileşme, bir yandan yeni çalışma alanları oluştururken kırsaldan yığınlar halinde insanların kentlere göçünü hızlandırmış, hızlı göçe bağlı olarak kent ve

3 kasabaların çevresinde gecekondular oluşmuş,oluşan gecekondularda yokluk ve sefalet içinde yaşayanların sayısında hızla artış meydana gelmiştir (2). Avrupa ve A.B.D de sanayi devriminin ivme kazanması sonucunda,sanayileşme ile birlikte kentsel alanlarda ve kamu sağlık sorunlarında artışa bağlı olarak HS sorunlarının yaşanmağa başlanması, bunun yanı sıra dünya ticaretinde ve seyahatinde büyük gelişmelerin yaşanması, insan ve hayvan sağlığının korunabilmesi için hastalıklar ve oluş nedenleri üzerinde durulmağa başlandı (2,7,8). HS kavramının henüz ortaya çıkmadığı 19.Yüzyıl da gerçekleşen sanayi devrimi, insan sağlığını etkileyen sosyal etmenlerin açıkça gözlenebilir hale gelmesini sağladı. Đnsan Hekimi olan E.Chadwick sağlığın ilk koşulu sanitasyon, yani fiziksel çevreyi sağlık yönünden olumlu duruma getirmektir şeklinde belirtir. Đnsan sağlığının korunmasına yönelik bu tür uğraşlar sonucunda toplum sağlığının korunmasına yönelik uğraşlar hız kazanır ve gündeme gelir. ABD lerinin Boston şehrinde bir kitapçı olan Lemuel Shattuck ( ), 1850 yılında yazdığı raporda önlenmesi olanağı bulunan hastalıklar çok yaygındır. Bu durumun düzeltilmesi için Devlet bir sağlık örgütü kurmalıdır fikrini ortaya atar. Alman hekim Solomon Neumann 1847 yılında yayınladığı kitabın da, Tıp bilimi aslında sosyal bir bilimdir şeklinde bir ifade kullanarak hekimliğin sosyal yönünü ilk kez açıklar.daha sonra bir çok hekim tarafından 19.yy da, Avrupa da sosyal hijyen, sosyal patoloji, kamu hijyeni ( hygiene publique ), yasal hekimlik, sağlık polisi hizmetleri sistemi ve sosyal hekimlik terimleri eş anlamda kullanılır. Đlk kez Fransız ortopedi uzmanı Jules René G.Guerin ( ) sosyal hekimlik ( médicine sociale ) terimini 1848 yılında kullanır. Yine ayni yıl ünlü Alman tıp bilim insanı patolog Prof.Dr. Rudolf L.K.Virchow ( ), hekimlikte Reform ( Die Medizinische Reform ) adındaki haftalık politik tıp dergisinde, sosyal hekimlik ( soziale medizin) terimini kullanır. Đngiliz ve Amerikalılar tartışmaların sürdüğü bu dönemde sosyal tıp terimini hiç ağızlarına almazlar, sosyal hijyen terimini de cinsel hastalıklardan korunmaya yönelik önlemleri belirten bir bilim dalı olarak benimserler. Avrupalılar sosyal hijyen ya da sosyal hekimlik olarak adlandırdıkları bilime ilk defa HS adını verirler. Birinci dünya savaşından sonra çok hızlı bir değişime uğrayan Avrupa da sosyal hekimlik teriminin daha sık kullanıldığı; tıp fakültelerinde hijyen derslerine ek olarak sosyal hekimlik dersleri de okutulduğu görülür. Bu konuda ilk adımı Hollanda atar ve onu Fransa izler. Benzer konular Almanya, Đtalya ve Đsviçre de sosyal hijyen ; Đngiltere ve ABD de Halk Sağlığı adıyla tıp fakültelerinin eğitim programlarına alınmış olur (2,7). Sağlıkla ilgili kavram ve politikaların tartışıldığı, başta bulaşıcı hastalıklar olmak üzere sanayileşme ile birlikte diğer ciddi sağlık sorunlarının ortaya çıktığı bu dönemde 1884 yılında New York ta D. Appleton and Company tarafından, Veteriner Hekim Frank S.Billings ın < Hayvan Hastalıklarının Halk Sağlığıyla Đlişkisi ve Halk Sağlığının Korunması ( The Relation of Animal Diseases to The Public Health and Their Prevention ) > adlı kitabı yayınlanır. Söz konusu kitabın açılış cümlesinde yer alan hayvan hastalıklarının Halk Sağlığı [ HS ( Public Health < PH > ) ] ile olan ilgisini açıklayan ifadesi o yıllar itibariyle HS kavramının yeni yeni şekillenmeğe başladığı bir sırada gündeme gelmesi veteriner biliminin HS ile ilişkisini somut olarak ortaya koyması açısından çok önemliydi (9). Frank S.Billings,insanların hayvan hastalıklarından korunabilmesi için Veteriner Hekimliği mesleğinin Halk Sağlığı alanında ki önemini anlatarak ortaya koyduğu çok ciddi bilimsel kanıtlarla amansız bir şekilde savunur. Daha o yıllarda hastalıklı inek kadar ineğin sütünün de çok önemli bir hastalık kaynağı olduğuna dikkat çekerek gerçek bir Veteriner Hekimliği mesleğinin HS alanında ki vizyonunu ortaya koyar. Dünyanın sayılı Veteriner Hekimlerinden olan ve Salmonella yı ilk defa 1885 yılında identifiye eden Dr. Daniel Salmon, 1890 da Veteriner Hekimliği mesleğinin HS alanında ki önemini dile getiren önemli savunuculardan biri olmuştur (8). A.B.D de insanlarda görülen hayvan kaynaklı bulaşıcı hastalık vakaları Veteriner Hekimliği mesleğinin toplumun sağlığının korunmasında ki rolünü ortaya koyması sonucunda zamanın A.B.D leri kongresinde süt sığırından kaynaklanan hastalıkların önlenebilmesi ve bir çözüm bulunabilmesi için insan hekimleriyle veteriner hekimler oldukça geniş ve önemli tartışmalar yaparak bugün süt sığırı

4 yetiştiriciliğinde süt hijyeni ve kalitesinin sağlanmasında temel oluşturabilecek nitelikte tarihi kararların alınmasını sağlarlar (9). Amerikan Halk Sağlığı Birliği [AHSB (American Public Health Association < APHA >) ] 1872 yılının Aralık ayında A.B.D nin New Jersey şehrinde Long Branch da AHSB nin kurulmasına yönelik yapılan toplantıda Dr. Stephen Smith in başkan seçilmesi, yine ilk üyeleri arasında Dr.E.Salmon dahil çok sayıda Veteriner Hekim in AHSB nde görev alır ve böylece AHSB kuruluşu gerçekleşir (10,11). Ayni yıllarda A.B.D de oluşturulan ve organize olan Amerikan Veteriner Halk Sağlığı Kurulu (AVHSK), VHS nı; hastalıkların önlenmesi, yaşamın korunması ve insanlığın verimliliği ile refahı adına veteriner tıp bilimin den etkilenen ve onu etkileyen tüm toplumsal olayları kapsamaktadır. şeklinde ilk defa tanımlar. Daha sonra bu tanım 1948 yılında kurulan DSÖ nün, Aralık 1950 tarihlerinde Đsviçre nin Geneva şehrinde WHO [World Health Organization ( Dünya Sağlık Örgütü < DSÖ>)] tü tarafından düzenlenen Joint WHO/FAO Expert Group on zoonoses isimli toplantıda kabul edilir (9,12). Bu tanım yıllar sonra 1999 yılında Đtalya nın Teramo kentinde düzenlenen VHS nın gelecekteki Trendleri konulu bir seminerde ve ayrıca DSÖ de düzenlenen toplantılarda; VHS konsept i [Concept ( Kavram )]en son şekliyle: veteriner tıp biliminin insanın mantıksal, fiziksel ve sosyal yapısına olan katkıların tümü olarak tanımlanır (13,14). A.B.D de, AHSB nin kuruluşunda ve bulaşıcı hastalıkların önlenmesinde insan hekimliği ile veteriner hekimliği arasında başlayan iş birliği eğitim alanına yansır. Zamanın Amerikan tıp okullarının halk sağlığı bölümlerinde Veteriner Hekimler MPH [Master of Public Health ( Halk Sağlığı Master < HSM > )] düzeyinde HS eğitimi almaya başlarlar. A.B.D de bu tür eğitim alan ilk Veteriner Hekim William Shannon Harvard-MIT Halk Sağlığı Okulu'nda 1914 Yılında eğitimini tamamlar. William Shannon nun arkasından çok sayıda veteriner hekim MPH düzeyinde HS eğitimi alır (15). Bugün Illinois Veteriner Koleji ile Chicago HS Okulu 2004 yılın dan itibaren veteriner hekimlere çift diploma sunan DVM/MPH [Doctor of Veterinary Medicine/Mas ter of Public Health ( Halk Sağlığı Master < HSM > )] programını oluşturmuştur (16). Kanada da Veteriner Hekimler için ilk Halk Sağlığı eğitimi McGill Üniversitesi tarafından 1938 yılında müfredat programına alınır (17). Đlk Veteriner Halk Sağlıkçı mezunlardan olan Dr. J. A. Dufresne, Dr.J. A. Folingsbee, Dr. P. Jacob,Dr. M. R. Knox ve Dr.O.S. Nordland McGill University de 29 Mayıs 1941 de VHS eğitimlerini tamamlayarak diplomalarını alırlar (18). Yıllar önce A.B.D de tıp okulları ve kolejleri tarafından kurulan Halk Sağlığı Okulları nda yüksek lisans düzeyinde Halk Sağlığı alanında eğitim görmüş Veteriner Hekim Halk Sağlıkçıların ne gibi görevler yapacağına ilişkin çalışmalar, bir Veteriner Hekim olan ve ayni zamanda yüksek lisans düzeyinde Halk Sağlığı eğitim almış olan Dr.James Harlan Steele in başkanlığında ve yine kendisi gibi eğitim almış dört Veteriner Halk Sağlıkçıdan oluşan AVHSK si tarafından yürütülerek Veteriner Halk Sağlıkçıların görevleri saptanmış ve uygulamaya konmuştur. Bugün A.B.D de HS alanında yüksek lisans düzeyinde MPH eğitimi almış Veteriner Halk Sağlıkçıların görevleri şunlardır: Gıda Güvenliği ve Korunması Hayvansal Gıda Kontrolu Yeni Hastalıklardan/zoonozlardan koruma ve kontrol Đnsan Sağlığı programları Çevre,Yaban Hayat Sağlığı, Evcil Hayvan Sağlığı, insan ilişkisi Immunization programları Çevre/Ekosistem Sağlığı Toksikolojik kontaminantlar, Yaban hayat sağlığı Acil durumlarda ilk yardım (insan ve hayvan) Biyolojik ve Tarımsal Terörizm Salgın hastalıkların araştırmaları Sağlığın geliştirilmesi Zarar,hasar tespiti ve önlenmesi

5 Meslek sağlığı programları Đlaç etkileşimi ve güvenliği Araştırma ve hayvan araştırmaları Ulusal ve global sağlık Ve diğer alanlara yönelik görevler (19). Veteriner Hekimliği mesleğinin Đnsan Hekimliği mesleği ile 19.yy ın sonlarında başlayan insan sağlığının korunmasına yönelik iş birliği HS biliminin ortaya çıktığı yıllardan itibaren başlayarak bugüne kadar sürmüş, bugün 21.yy da bu iş birliği Tek Sağlık olarak karşımıza çıkmaktadır. Veterinerler almış oldukları eğitimleri gereği, halk sağlığı sorunlarını belirleyebilecek ve halk sağlığının ihtiyacına cevap verebilecek eşsiz bilgi birikimine sahiptirler. Mezuniyetleri sırasında; Tum bilimsel bilgi ve becerilerimi toplum yararına halk sağlığını arttırmak adına ve tıpta bilimsel ilerleme sağlamak üzere kullanacağıma yemin ediyorum cümleleri ile ant içerek yemin ederler (21). Şekil-2 de görüldüğü üzere Tek Sağlık kavramı; Amerikan Veteriner Tıp Birliği (AVMA) ile Amerikan Tabipler Birliği (AMA) nin 21.yy da dünyada gittikçe artan refaha rağmen insan sağlığına yönelik ortaya çıkan ciddi sağlık sorunlarının çözümü amacıyla hazırlanan bir önergenin 2007 yılının Haziran ayında Washington DC de yapılan toplantıda kabul edilmiş, bu önerge gereğince insan hekimliği HS faaliyetleriyle, veteriner hekimliği HS faaliyetlerinin yani VHS faaliyetlerinin bütünsel,interdisipliner ve multisektörel anlayış içinde insan, hayvan ve ekosistem sağlığının korunabilmesi amacıyla genelde global sağlığın korunmasını hedefleyen bütüncül bir sağlık kavramını içerir (20,22).Çünkü bugün küresel ısınmaya bağlı olarak ortaya çıkan antrapojenik (geriye dönüşümü olmayan ) ekosistemin neden olduğu iklim değişikliğinin hayvan ve insan sağlığına olan olumsuz etkilerinin temelde ekosistem sağlığını korunmasını esas almaktadır. Şekil-2 de görüldüğü üzere dünya ekosistemi içinde yer alan hayvan, insan ve patojen unsurlarının antrapojenik ekosistem sonucunda birbirleriyle olan yakın temaslarında hastalık bulaş riskinin artmasına ve ciddi salgınların ortaya çıkmasına neden olmaktadır.örneğin: Kuş Gribi, Domuz Gribi, SARS, Şap Hastalığı v.s gibi. Tek Sağlık Hayvan Sağlığı Ekosistem Hayvan Halk Sağlığı Çevre Đnsan Patojen Ekosistem Sağlığı Đnsan Sağlığı Evcil Hayvan Sağlığı Şekil-2: Tek Sağlık ( 23,24 ) Ekosistem sağlığının bozulması ile hayvan ve insan sağlığı sadece bulaşıcı hastalıklar yönünden etkilenmemekte bulaşıcı olmayan diğer hastalıklar açısından da etkilenmektedir.tarım alanlarının

6 doğal afetlerden etkilenmesi sonucunda bitkisel kaynak alanları tahrip olmakta, insan ve hayvan beslenmesinin beslenme zincirinde yer alan bitkisel beslenme kaynaklarının yok olması ile et ve et ürünleri ile süt ve süt ürünlerinin üretimlerinde büyük düşüşler ve kayıplar oluşmaktadır. Veteriner Hekimliği mesleği şekil-2 de görülen Tek Sağlık kavramı içinde sorumluluklarını yerine getirirken; hayvan sağlığı, hayvan refahı ve halk sağlığı (25) olmak üzere üç ana konu üzerinde faaliyetini sürdürerek sorumluluğunu yerine getirir. Çünkü meslekleri ve aldıkları eğitim gereği, insan, hayvan ve çevre sağlığı arasında ki ilişkiyi çok rahat bir şekilde kurarak çalıştıkları için halk sağlığına olan etkilerini, tek fark edebilecek pozisyona sahip meslek grubudur.makalemizin başlığını oluşturan ve Tek Sağlık kavramını oluşturan Hayvan Sağlığı sadece mikrobiyal etkenlerden kaynaklanan sağlık sorunlarını içeren sağlık kavramını içermeyip diğer bulaşıcı olmayan etkenlerden kaynaklanan sorunları da içerir. Bu sorunlar, dengeli ve yeterli beslenememeden kaynaklanan beslenme bozukluklarının ortaya çıkardığı hastalık hali, çevre kirliliği ile çeşitli toksikolojik etkenlerden kaynaklanan diğer unsurlardır. Fakat hayvanlarda meydana gelen hayvan sağlığı sorunlarının büyük çoğunluğu biyolojik nedenlere bağlıdır. Biyolojik nedenlere baktığımızda hayvanlarda meydana gelen hayvan sağlığı sorunlarından hastalıklar genellikle bulaşıcı veya salgın bir karakter gösterir (26). Biyolojik nedenlere bağlı olarak ortaya çıkan bulaşıcı ve salgın hayvan hastalıkları; hayvan sağlığının ortadan kalktığı bir durum olup insan ve hayvanlarda ölümlere neden olabildiği gibi hayvanlarda insanlardan farklı olarak büyük ekonomik kayıplara neden olunan bir hastalık halidir. O nedenle hayvan sağlığının bozulduğu bu gibi hastalık hallerinde insan ve hayvan tıbbının olası en yakın, en sıkı iş birliğinin yapıldığı, zoonoz etkenlerinin ve vektörlerinin; etiyolojisi, epidemiyolojisi, çoğu kez karmaşık olan gelişme ve bulaşma yolları, zoonozların hastalık tabloları, tanıları, tedavileri ve korunma yollarının kesin olarak aydınlatılması için zorunlu olduğu hallerdir (27). Bugün insan ve hayvanlarda bu gibi hallerde görülen sağlıklılık halinin ortadan kalkması ile hastalık halinin ortaya çıkmasına neden olan zoonoz diye isimlendirdiğimiz hastalık etkenleri dünya üzerinde tüm insanların sağlığını tehdit eden toplam 1709 adet patojenin 832 adetini oluşturmaktadır (28). Toplam 832 adet olan zoonoz sayısı halk sağlığı açısından risk yarattığı için doğrudan ve dolaylı insan sağlığını yakından ilgilendirmektedir. Bu zoonozların % 71 inden fazlası yaban hayat kökenlidir (29). Bu da ekosistem sağlığının, ekosistem sağlığı da binlerce yıl bitmek bilmeyen bir şekilde bugünde sürmekte olan insan ve hayvan ilişkisinin önemini ortaya koymaktadır. Đnsan hayatını çok yakından ilgilendiren zoonozlardan korunabilmek için insanlarda görülen bulaşıcı hastalıkların izlenmesine yönelik çalışmaların daima gıda amaçlı üretilen hayvanlarda görülen zoonotik hastalıkların izlenmesine yönelik veteriner hekimliği çalışmalarının dikkate alınarak sürdürülmesi gerekmektedir (29). Böyle bir çalışmanın yürütülmesinde Tek Sağlık Konsepti nin rolü hiçbir zaman yadsınamaz. Çünkü karşılıklı olarak insan ve hayvanlar arasında bulaşabilen zoonotik hastalıklar sorunu çok yönlüdür; özellikle, hayvanın etken rezervuar olarak veya ara konak olarak, oldukça sık, klinik belirtisiz taşıyıcı ve/veya etkeni yayan olabildiği göz önüne alınırsa, gelecekte mutlaka henüz bilinmeyen, daha başka zoonozlara da rastlanılması olasıdır/ rastlanacaktır (27). Örneğin: Aralık 1950 yılında DSÖ tarafından Geneva da düzenlenen JOINT WHO-FAO EXPERT GROUP ON ZOONOSES - Report on the First Session isimli toplantıda 86 adet zoonoz saptanıp kayıtlara geçirilirken en son yapılan bilimsel araştırmalara göre altmış iki yılda bu sayı bugün 832 ye ulaşmış bulunmaktadır (29,30). Kontamine su ve gıda sebebiyle oluşan diyareler sonucu yılda 2 milyon kişinin öldüğü rapor edilmekte olup bu sebepten dolayı gıda yolu ile bulaşan hastalıklar, dünya çapında en öncelikli problemdir.tahminlere göre sanayileşmiş gelişmiş ülkelerde her yıl insan topluluklarının %30 u gıda yoluyla bulaşan hastalıklara maruz kalmaktadır. Gıda zinciri yoluyla ortaya çıkan dünya sağlığındaki yeni tehlikeler ; prionların sebep olduğu, bulaşıcı spongioform ensefalitis ve bunun semptom göstermeksizin gıda amaçlı yetiştirilen hayvanlar tarafından taşınabileceğinin farkında olunması,gün geçtikçe patojen mikroorganizmaların standart antibiyotik tedavilerine direnç geliştirmesi gerçeği ve gıdalarda kimyasal kontaminasyon artışları olarak görülmektedir. Bu alanların her birinde yaşanan sorunların giderilmesinde veteriner hekimlerin katkısı büyüktür. Veteriner Hekimler evrensel

7 sağlık konusunda zoonoz olmayan alanda da önemli hizmet yapmaktadırlar.tek Sağlığın önemli bileşenlerinden olan çevre nin sağlığı dünya halk sağlığının kritik bir öğesidir. Veterinerler bu konuda hep önemli katkıda bulunmuşlar, bu konuya öncülük etmişler, ülkelerde daima bu konunun danışman kişisi olmuşlar ve değerlendirmeleriyle şu an da yaşanmakta olan sağlık problemleri hakkında uzmanlıklarını sunmuşlardır. Bu uzmanlıkları; endokrin sistem bozuklukları, pestisitlere maruz kalma, alglerin yol açtığı problemler, çeşitli zararlılar ve bunun dışında ayrıca çeşitli toksik maddelere maruz kalma; yoğun hayvan besleme çalışmaları sırasında karşılaşılan içme suyu ve suyla ilişkili meseleler ve insanların sebep olduğu veya doğal gelişen felaketler epidemiyolojisi esasları, aşırı kötü hava koşulları ve gürültü gibi acil durumlarda yanıt bulabilme (31) gibi sağlık sorunlarının çözümünde büyük rol oynamaktadır. Dünya sağlığının güvenliği, ülkeler arasında bir sorumluluk paylaşımıdır.đnsan ve hayvan salgın hastalıklarının zamanında, açıkça haber veren ve uyaran, tehlikelerin doğru zamanda farkında olunmasını ve hızlı yanıt bulunmasını gerektiren ve ülke kapasitesini, olayları önceden tespit etme ve devam eden hastalıklara karsı koruma ve kontrol programı ile etkili bir yanıt oluşturma konusunda geliştirilen bir düzendir (31). Dünyada hızla artan refaha rağmen ; yeni hastalıkların ortaya çıkmasında ki artışlar, ciddi bio-agroterör olguları, ortaya çıkan acil durumlara bağlı acil yardım, gıda koruma, beslenme, gıda kaynaklı hastalıklar, antibiyotik direnci, çevre sağlığı sorunlarına bağlı yaşanan sağlık sorunları ile hayvan kaynaklı yaralanmalar ve iş kazaları, mesleki iş sağlığı, obezite, ruh sağlığı, insanların sağlıklarını koruyabilmek için ihtiyaç duydukları sağlık eğitimi hizmetleri, sakatlar ve özürlere yönelik sağlık hizmetlerine yönelik taleplerin ve insan sağlığına yönelik sağlık sorunlarının çözümüne yönelik ihtiyaç duyulan biyomedikal çalışmalara olan talep günümüzde TEK SAĞLIK KONSEPTĐ çerçevesinde bir sağlık politikasının hayata geçirilmesini dünya sağlığının güvenliği açısından zorunlu kılmaktadır(32,33). Bundan dolayı insan hekimliği ile veteriner hekimliği meslek lerine; 21.yy da artan sağlık sorunların çözüme kavuşturulmasında büyük görev ve sorumluluklar yüklemektedir. Bu nedenledir ki veteriner hekimliği, TEK SAĞLIK KONSEPTĐ ile global sağlığın korunmasında önemli bir görev üstlenmiş bulunmaktadır.çünkü Veteriner Hekimler ler, hizmetlerini sunarken aldıkları eğitim gereği daima dünya halk sağlığını sürekli iyileştirerek ileriye taşımayı hedeflemektedirler. Halk sağlığı global halk sağlığı demektir. Global halk sağlığı demek, One World, One Medicine, One Health ( Tek Dünya, Tek Tıp, Tek Sağlık) diğer bir deyişle TEK SAĞLIK demektir. Halk sağlığı kalitesini yükseltebilmek için bir zincirin halkaları şeklinde birbirine bağlanmış hayvan ve insan ilişkisine yönelik hastalıkların araştırılması, korunma ve kontrol ağının önemi, Tek Sağlığı oluşturan sağlıklı hayvan ve insan topluluğu açısından gittikçe önemi artan bir farkındalık olup burada birleştirici olma görevini veterinerler üstlenmektedir. Bu birleştiricilik, dünya sağlığının güvenliği için insan tıbbı ile TEK SAĞLIK çatısı altında gerçekleşmektedir. Bu nedenledir ki veteriner hekimliği,tek Sağlık Konsepti çerçevesinde global halk sağlığın korunmasında ki rolü hiçbir şekilde yadsınamayacak kadar önemli Kaynaklar: 1. DOĞAN, Ö. (2008) Veteriner Hekimliği Tarihinde Hijyen ve Proflaksi Nisan 2008, II.Ulusal Veteriner Hekimliği Tarihi ve Mesleki Etik Sempozyumu - KONYA 2. DĐRĐCAN, R. (1990) Toplum Hekimliği ( Halk Sağlığı) Dersleri.Hatipoğlu Yayınevi ANKARA 3. ERK, N. (1978) Veteriner Tarihi,II.Baskı.A.Ü.Veteriner Fakültesi Yayınları:352,Ders kitabı:251 - ANKARA 4. BERTEN, M. ve GÜLER, Ç. ( 1997 ) Halk Sağlığı Temel Bilgileri:EREN,N. ve ÖZTEK,Z: Halk Sağlığının Gelişmesi. Güneş Kitabevi ANKARA 5. DĐNÇER, F.(1980 ) Veteriner Hekimlik ve Halk Sağlığı ( Dünyada ve Türkiye de ).Gıda Bilimi ve Teknolojisi Dergisi, Cilt:3, Sayı: 1-2, Yıl: 1980 ANKARA 6. ÖZGÜR, A. ( 1997 ) Veteriner Hekim Terimi Üzerine Tarihsel Bir Araştırma. A.Ü.Veteri ner Fakültesi Dergisi, Yıl:1997, Sayı: 44, Sayfa: 1-8, ANKARA

8 7. DĐRĐCAN, R ve BĐLGEL, N. (1993) Halk Sağlığı, II. Baskı. U. Ü. Güçlendirme Vakfı Yayın No:70, U. Ü. Đ. Đ. B. F Đşletme Đktisadi ve Muhasebe Araştırma ve Uygulama Merkezi No:71-BURSA 8. SCHUMAN, L. M. (1959) The First National Institute on Veterinary Public Health Practice. A.J.P.H, February 1959, Vol:49, No:2 USA 9. TEMĐZYÜREK, A. (2007) Çeviri:Veteriner Halk Sağlığı Kitaplığı (A Bookshelf on Veterinary Public Health) ROSENTSTOCK, L. ve ark. (2011) Public Health Education in the United States: Then and Now, Public Health Reviews.2011:33:39-65,USA. 11. STEELE, J, H. (1964) The Socioeconomic Responsibilities of Veterinary Medicine,USA 12. WHO ( 1950 ) Joint WHO/FAO Expert Group on Zoonoses, Report on the First Session, December 1950, World Health Organization Technical Report Series No:40. Geneva, SWITZERLAND 13. SERPEN, A. (2005) 21.Yüzyılda Veteriner Halk Sağlığı,gelecekteki yeni akımlar.đzmđr -Bölgesi veteriner Hekimler Odası, Report of a WHO Study Group ( 2002 ) Future Trends in Veterinary Public Health,WHO Technical Report Series , WHO Geneva, SWITZERLAND. 15. STEELE, J. H. (1991) History of veterinary public health in the United States of America. Rev.sci.tech.Off.Epiz., 1991,10(4), ,Paris-FRANCE 16. TEMĐZYÜREK, A. (2007) Veteriner Hekimler ile Đnsan Hekimleri Tek Sağlık Konseptine Geri Dönüyor.Veteriner Hekimler Derneği Dergisi,Cilt:78,Sayı:4,Yıl:2007 ANKARA 17. WORTON, H. (1952) Canadian Journal of Comparative Medicine and Veterinary Science,June 1952, Volume :XVI,No:11,CANADA 18. Diploma in Veterinary Public Health. Canadian Journal of Comparative Medicine and Veterinary Science, June 1941, Volume :V,Number:6, CANADA 19. PAPPAIOANOU,M.(2008) Roles and Educational Opportunities for Veterinarians Working in Public Health. June 10, 2008 USPHS Scientific and Training,Tucson. USA 20. WINDING, W.(2009) FVE and the Profession Veterinary in Europe. EAEVE, Hannover, GERMANY. 21. OMURTAG, B, Đ.(2010) Çeviri: Veteriner Hekimle ve Çevre Sağlığı Çalışnaları: Koruma Konusunda Đşbirliğinde. Đnfovet Dergisi, Yıl:2010, Sayı:84 - ĐSTANBUL 22. SERPEN, A., TEMĐZYÜREK, A. (2010) Halk Sağlığı Açısından Tek Sağlık Uygulamasının Önemi. Türk Tarım Dergisi, Ocak-Şubat 2010, Sayı:191 ANKARA 23. GLYNN, K. (2011) One Health Realities and Solutions.6-9 February 2011, 1st. International Biosafety and Biocontainment Symposium, USDA ARS USA 24. The Emerging One Health Agenda, 4-5 May 2010, IADG,IFAD, Rome, ITALY 25. WINDING, W. (2007) One Health pulling Animal Health and Public Health together, 3 October 2007, Brussels 26. BAŞKAYA, H. ve ark. (1972) Evcil Hayvanların Enfeksiyon Hastalıklar.A.Ü.Veteriner Fakültesi Yayınları:283, Ders Kitabı:184 ANKARA 27. ANĞ, Ö. ve ark. (2011) ÇEVĐRĐ: Zoonozlar. Nobel Tıp Kitabevleri ĐSTANBUL 28. CHOMEL, B, B. (2002) Strategies for Prevention and Control of the Emerging and Re-Emerging Zoonoses June 2002 PAHO 100th Anniversary Seminar on Veterinary Public Health ICA, Bogota, COLOMBIA 29. CUTLER, S, J. (2010) Public Health Threat of New, Reemerging, and Neglected Zoonoses in the Industrialized World. Emerging Infectious Diseases Vol. 16, No. 1, January 2010 USA 30. WHO ( 1950 ) Joint WHO/FAO Expert Group on Zoonoses, Report on the First Session, December 1950, World Health Organization Technical Report Series No:40. Geneva, SWITZERLAND 31. OMURTAG, B, Đ. (2009) Çeviri:Global Halk Sağlığında Veterinerler. Veteriner Hekimler Derneği Bülteni, Yıl:2009, Sayı:3 ANKARA 32. PAPPAIOANOU, M. Building an Integrated Health Team and Vision Health Care Reform- National Public Health Week University of Tennessee USA 33. KHAN, R. Ali S. (2010) One Health: The Human Public Health Perspective.-ASTHO One Health Webinar, April,15, USA