ARAŞTIRMA MAKALESİ /RESEARCH ARTICLE

Transkript

1 ANADOLU ÜNİVERSİTESİ BİLİM VE TEKNOLOJİ DERGİSİ ANADOLU UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE AND TECHNOLOGY Cilt/Vol.: 10-Sayı/No: 1 : (2009) ARAŞTIRMA MAKALESİ /RESEARCH ARTICLE ESKİŞEHİR-ŞARHÖYÜK (DORYLAION) HELLENİSTİK DÖNEME AİT BAZI MEGARA KÂSELERİNİN KARAKTERİZASYONU A. İSSİ, A. KARA 1, F. OKYAR 2, T. SİVAS 3, H. SİVAS 4 ÖZ Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Anadolu Üniversitesi işbirliği ile 1989 yılından bu yana Eskişehir- Şarhöyük (Dorylaion) yerleşmesinde devam eden arkeolojik kazı çalışmaları sonucunda Eskiçağ ın birçok dönemine ait seramik esaslı eserler gün ışığına çıkarılmıştır. Eserlerden bir kısmını Hellenistik dönem Megara kâseleri (kalıplı kâseler) oluşturmaktadır. Megara kâseleri Hellenistik çağda Akdeniz havzasında çok rağbette olan ve büyük bir olasılıkla günümüzdeki şarap kadehlerinin yerini tutan pişmiş kil esaslı kâselerdir. Kalıpta şekillendirilen kâseler, hemen hemen yarım küre formundadır ve kaidesizdir. Dış yüzleri bitkisel veya figüratif kabartma bezeme ile tamamen süslenmiştir. Günümüze kadar antik kentteki arkeolojik kazılarda henüz tüm bir Megara kâsesi örneği bulunamamış olmasına rağmen, birçok kâse parçası bulunmuştur. Buradan seçilen bazı Megara kâsesi parçalarından alınan örneklerin bünye kompozisyonları XRF (X-ışını floresansı) yöntemi ile belirlenmiş, ayrıca SEM (taramalı elektron mikroskobu) ve EDS (enerji saçınımlı X ışını spektroskopisi) ile bünye ve astar (firnis) tabakalarının mikroyapısal ve mikrokimyasal özellikleri tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler : Arkeometri, Megara Kâsesi, Karakterizasyon, Şarhöyük. CHARACTERIZATION OF SOME SELECTED MEGARIAN BOWLS OF HELLENISTIC PERIOD FROM ESKİŞEHİR-ŞARHÖYÜK (DORYLAION) ABSTRACT Many artifacts belonging to different historical periods were revealed during Eskişehir-Şarhöyük (Dorylaion) ancient city excavations as a result of the collaboration of Ministry of Culture and Tourism and Anadolu University since Hellenistic period Megarian bowls (moulded wares) are the main parts of those findings. Probably, Megarian bowls were the fashion wine drinking cups of fired clay around the Mediterranean basin during Hellenistic period. They were produced as semispherical shaped with no pedestal formed in moulds with plant or figurative relieves. Chemical analysis of some selected samples were performed by XRF (X-ray fluorescence). In addition, microstructural and microchemical analysis of body and engobe layer of the samples were also performed by SEM (scanning electron microscopy) and EDX (energy dispersive X ray spectrometry), respectively. Keywords: Archaeometry, Megarian Bowl, Characterization, Şarhöyük. 1, Anadolu Üniversitesi, Malzeme Bil. ve Müh. Bölümü, Eskişehir. E-posta: aissi@anadolu.edu.tr, Tel : (6365) Fax : , Tübitak Marmara Araştırma Merkezi, Malzeme Enstitüsü, Kocaeli. 3, Anadolu Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Eskişehir. 4, Anadolu Üniversitesi, Tarih Bölümü, Eskişehir. Geliş: 29 Ağustos 2007; Düzeltme: 7 Nisan 2008; Kabul: 2 Haziran 2008

2 GİRİŞ Megara Kâseleri, Hellenistik çağda (M.Ö ) Akdeniz havzasında çok rağbette olan ve büyük bir olasılıkla günümüzdeki şarap kadehlerinin yerini tutan pişmiş kil esaslı kâselerdir. Kalıpta şekillendirilen kâseler, hemen hemen yarım küre formundadır ve kaidesizdir. Dış yüzleri bitkisel veya figüratif kabartma bezeme ile tamamen bezenmiştir. Antik Yunan dünyasında "Hemitomos" olarak adlandırılan kaplar, ilk kez M.Ö. 3. yüzyılın ortalarından itibaren Atina da çömlekçiler tarafından üretilmeye başlamıştır. Bugüne kadar yapılan çalışmalar bu kâselerin bir gelişim süreci geçirmeden, yeni bir buluş olarak Atina da birdenbire ortaya çıktığını ve prototiplerinin altın, gümüş gibi metal kâseler olduğunu açıkça göstermiştir (1). Pişmiş kil kâseler, metal prototiplerine göre çok daha ucuz olmaları ve dolayısıyla kolay temin edilebilmeleri nedeniyle halkın büyük beğenisini kazanmış ve kısa bir süre içinde Atina sınırlarının dışına Anadolu Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, 10 (1) taşarak M. Ö. 2. yüzyılda yerel üretimler olarak tüm Akdeniz bölgesinde taklit edilmeye başlamıştır. Bünye, form ve bezeme bakımından farklılıklar gösteren yerel üretim kâseler, Corinth ve Sparta dan sonra ilk olarak M. Ö. 2. yüzyılın başlarında Anadolu daki atölyelerde üretilmiştir (2-10). Şarhöyük te 1989 yılından itibaren sürdürülen arkeolojik kazılarda henüz tüm bir kalıplı kâse örneği ele geçirilememiştir. Buna karşın yılları arasındaki çalışmalarda, bu kaplara ait çok sayıda kabartmalı parça bulunmuştur (11). Parçaların bir bölümü höyüğün yüzeyinde veya yüzeye yakın dolgu toprak içinde ele geçirilmiştir. Çoğu parça ise Hellenistik tabakanın dolgusu içinde bulunmuştur. Kâseler, düz, hafif dışa çekik ya da içe dönük ağız kenarlı ve yaklaşık yarım küre formundadırlar. Ağız çapları, cm arasında değişmektedir. Mevcut parçalardan kâse yüksekliğini saptamak mümkün değildir. (a) (b) (c) (d) Şekil 1. Eskişehir-Şarhöyük te (Dorylaion) bulunan (a) M1 kodlu Megara kâsesi, (b) M6 kodlu Megara kâsesi, (c) M18 kodlu Megara kâsesi ve (d) M19 kodlu Megara kâsesi. Bu çalışmanın temel amacı, günümüzden yaklaşık 2200 yıl önce üretilmiş Megara kâselerinin mikroyapısal ve mikrokimyasal karakteristiklerinin incelenmesi ile Hellenistik dönem pişmiş toprak ürünlerin üretim süreçlerine ışık tutabilmektir. Bu anlamda, bünye kimyasal kompozisyonu XRF (X-ışını floresansı) yöntemi ile belirlenen Megara kâseleri bileşenlerinin kimyasal ve yapısal özellikleri, kâseler üzerindeki astar (firnis) tabakasının kimyasal bileşimi ve bünye ile etkileşimi SEM (taramalı elektron mikroskobu) ve EDS (enerji saçınımlı X ışını spektroskopisi) ile incelenmiştir. 2. YÖNTEM Karakterizasyonu gerçekleştirilecek numunelerin belirlenmesinin ardından elmas kesme diski vasıtasıyla ağırlıkları 0,8-1,5 gr arasında değişen miktarlarda numuneler alınmıştır. Yüzey temizlikleri yapılan numuneler 2 gün deiyonize su içerisinde bekletilerek yüzey veya bünyede oluşmuş safsızlıklar giderilmeye çalışılmıştır. Temizlenen numuneler 2 gün oda sıcaklığında kurutulmuştur. Bünye kimyasal kompozisyonu belirlenecek numunelerin yüzeyindeki astar (firnis) tabakası çeşitli gritteki SiC zımpara ile aşındırıldıktan sonra agat havanda öğütülerek toz haline getirilmiştir. Rigaku marka ZSX primus model dalga boyu saçınımlı X ışını floresans (WDXRF) cihazında cam tabletler halinde hazırlanan numunelerin yarı kantitatif yüzde ağırlıkça kimyasal analiz sonuçları elde edilmiştir. Cam tabletler ağırlıkça 1/10 oranda numune/li 2 B 4 O 7 karışımı halinde eritiş cihazında

3 Anadolu University Journal of Science and Technology, 10 (1) 261 platin krozeler içerisinde ergitilerek hazırlanmıştır. Taramalı elektron mikroskobu (SEM) incelemeleri ve mikroanaliz (EDX) için vakum altında soğuk kalıplama yöntemi ile epoksi reçine içine kalıplanan numuneler uygun gritteki SiC, polimerik parlatma diskleri ve elmas süspansiyonlar ile parlatıldıktan sonra iki gün oda sıcaklığında kurumaya bırakılmışlardır. Yüzey iletkenliğinin sağlanması amacı ile Au-Pd hedef metali ile kaplanan numuneler Zeiss/Supra 50VP ve Evo 50EP elektron mikroskopları ile incelenerek atomik kontrast farkının en belirgin olduğu geri saçınımlı elektron görüntüleri (BSE) elde edilmiştir. Ayrıca, elektron mikroskoplarına bağlı Oxford Instruments/Inca Wave ve Bruker AXS EDX dedektörleri ile bünye bileşenleri ve astar (firnis) tabakalarının kimyasal analizleri gerçekleştirilmiştir. 3. SONUÇLAR ve İRDELEME 3.1. X-Işını Floresans (XRF) Analizi Na 2 O, MgO, Al 2 O 3, SiO 2, P 2 O 5, SO 3, K 2 O, CaO, TiO 2, Cr 2 O 3, MnO, Fe 2 O 3, Co 2 O 3, NiO, CuO, ZnO, As 2 O 3, Rb 2 O, SrO, ZrO 2 ve SnO 2 tüm numunelerde rastlanan oksitlerdir. Gösterim kolaylığı ve mikroanaliz sonuçları ile karşılaştırmanın daha kolay yapılabilmesi için Tablo 1 de sadece temel oksitler verilmiştir. Tablodan görülebileceği üzere alkali oksitler+toprak alkali oksitler yüzdeleri toplamı en fazla M19 kodlu numunede, en düşük ise M1 kodlu numunede bulunmuştur. Tablo 1. Megara kâsesi bünyelerine ait yarı kantitatif XRF analiz sonuçları (% ağırlıkça) Oksit Numune SiO kodu 2 Al 2 O 3 Fe 2 O 3 MgO Na 2 O K 2 O CaO TiO 2 Toplam M1 60,96 19,77 6,79 2,98 1,52 4,13 2,43 0,87 99,45 M6 59,96 19,20 6,89 2,71 1,30 4,60 3,89 0,93 99,48 M18 60,17 20,28 6,79 2,83 1,28 4,53 2,89 0,79 99,56 M19 56,98 20,07 7,65 2,78 1,56 4,95 4,59 1,00 99, Taramalı Elektron Mikroskobu (SEM) ve Mikroanaliz (EDX) Tablo 2 de Megara kâselerinin bünye ve astar (firnis) tabakalarının yarı kantitatif EDX ana liz sonuçları verilmektedir. Bünye ve astar (firnis) tabakası EDX sonuçları karşılaştırıldığında astar tabakalarının daha az kalsiyum içerdiği, daha yüksek demir oksit ve Al 2 O 3 /SiO 2 oranına sahip olduğu görülmektedir. Tablo 2. Megara kâselerinin bünye ve astar (firnis) tabakalarının yarı kantitatif EDX analiz sonuçları (% ağırlıkça) Oksit Numune Kodu SiO 2 Al 2 O 3 Fe 2 O 3 MgO Na 2 O K 2 O CaO TiO 2 Toplam M1 Bünye 64,24 18,60 6,46 2,35 1,21 3,82 2,49 0,83 100,00 Astar 51,37 32,69 12,32 0,71 0,43 2, ,00 M6 Bünye 65,78 19,63 5,61 2,06 0,60 3,52 2,80-100,00 Astar 51,07 35,29 10,03 0,82 0,19 2, ,00 M18 Bünye 64,46 20,84 6,22 1,93 0,41 3,87 2,26-99,99 Astar 52,91 34,61 10,84 0,46-1, ,00 M19 Bünye 56,78 18,78 6,27 2,71 1,65 4,62 4,09 1,03 95,93 Astar 52,70 30,13 9,82-0,91 4,97-1,48 100,01 Astar tabakalarının bünyelerde kullanılan kil ile benzer özellikte iyi işlenmiş illitik karakterde ve demir içeriği yüksek killer ile üretildiği düşünülmektedir. Şekil 2 de M1, M6, M18 ve M19 kodlu Megara kâselerinin astar (firnis) tabakalarının BSE görüntüleri verilmektedir. Bu görüntülerden astar (firnis) tabakalarının bünyelere göre oldukça ince taneli yapıya sahip olduğu görülmektedir. Ayrıca, tabakalar arası veya astar tabakasında çatlak bulunmaması her iki kısımdaki ısıl genleşme katsayılarının birbirine yakın olduğunun bir göstergesi olarak kabul edi-

4 262 lebilir. Astar (firnis) tabaka kalınlıkları incelendiğinde 5-20 µm arasında değiştiği belirlenmiştir. Tabaka kalınlıkları, astar çamurunun uygu Anadolu Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, 10 (1) lanması esnasında geçen süreye bağlı olarak değişebilmekte, kullanım veya toprak altında kaldığı süre boyunca aşınmaya bağlı olarak azalabilmektedir. (a) (b) (c) (d) Şekil 2. (a) M1, (b) M6, (c) M18 ve (d) M19 kodlu Megara kâselerinin bünye-astar (firnis) kesiti temsili BSE görüntüleri. Şekil 3 de M1, M6, M18 ve M19 kodlu Megara kâselerinin bünyelerinden daha yüksek büyütmelerde elde edilen BSE görüntüleri yer almaktadır. Numunelerin BSE görüntülerinde porozite miktarlarının değişken olduğu görülmektedir. Bünyelerdeki 100 µm tane boyutundaki temper maddelerin noktasal mikroanaliz (EDX) sonuçları ve XRD analizlerine göre (Tablo 3) genellikle kuvars ve plajiyoklas oldukları düşünülmektedir. Şekil 4 ve 5 de M6 ve M19 kodlu Megara kâsesi BSE görüntülerindeki çeşitli tanelerin kimyasal tanımlamaları yer almaktadır. Pişirim ile oluşan fazların mikroyapısal ilişkileri kil matrisini oluşturan mineral fazlarındaki dönüşüm, kil harici fazlar (kuvars, feldspat vs.) ve kil matrisi arasındaki sınırlarında oluşan reaksiyonlardan kaynaklanmaktadır. Pişme sıcaklığının yükselmesi kil matrisi ve temper taneler (kuvars vs.) arasında ilerleyerek artan kaynaklanma, mineral fazlarında şekil değişikliği, kil matrisinde agregasyon oranının artması ile ikincil porozitelerin oluşumu ve taneler arası köprülenmeler oluşturmaktadır. Killerin mineralojik kompozisyonu bu dönüşümlerin gerçekleşme türü açısından belirleyici özelliğe sahiptir. Kalsiyumca zengin killerde kalsiyumca zayıf olan killere göre mikroyapısal dönüşümler daha belirgin ve düşük sıcaklıklarda (850 0 C) oluşmaktadır.

5 Anadolu University Journal of Science and Technology, 10 (1) 263 (a) (b) (c) (d) Şekil 3. (a) M1, (b) M6, (c) M18 ve (d) M19 kodlu Megara kâselerinin bünyelerinden elde edilen temsili BSE görüntüleri. Tablo 3. Megara kâseleri bünye XRD analiz sonuçları Numune Kodu M1 M6 M18 M19 Mineraller Kuvars, Alkali feldspat, Plajiyoklas, Diopsit, Gehlenit, Hematit Kuvars, Alkali feldspat, Plajiyoklas, Kalsit, Diopsit, Gehlenit, Hematit Kuvars, Alkali feldspat, Plajiyoklas, Hematit Kuvars, Alkali feldspat, Plajiyoklas, Kalsit, İllit/Muskovit, Hematit Yaklaşık C ye ulaşıldığı zaman mikroyapısal olarak keskin şekilde yeniden düzenlenmeler ve sonuçta kil minerallerinin tamamen bozunması gerçekleşir (12). Şekil 6 da M1 kodlu numunede sinterlemenin mikroyapı üzerindeki etkisi görülmektedir. Şekil 6 da kuvars tanesinin köşeli yapıya sahip olmaması ve matristeki dairesel şekilli porlar, M1 kodlu Megara kâsesi bünyesindeki sinterleme etkilerini göstermektedir. Şekil 7 ve 8 de ise M18 kodlu Megara kâsesi bünyesinden elde edilen BSE görüntüsünün EDX analizinde, bir kuvars tanesi ile temas halinde bulunan matris faz arasındaki kaynaklanmanın sonucu olarak, mesafeye bağlı kimyasal kompozisyondaki değişiklik görülmektedir

6 264 Anadolu Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, 10 (1) Şekil 4. M6 kodlu Megara kâsesi bünye-astar (firnis) kesiti temsili BSE görüntüsündeki farklı bölgelerin yarı-kantitatif EDX analizleri (% ağırlıkça). Şekil 5. M19 kodlu Megara kâsesi bünyesinden elde edilen temsili BSE görüntüsündeki farklı bölgelerin yarı-kantitatif EDX analizleri (% ağırlıkça). Şekil 6. M1 kodlu numuneden elde edilen temsili BSE görüntüsündeki farklı bölgelerin yarı-kantitatif EDX analizleri (% ağırlıkça).

7 Anadolu University Journal of Science and Technology, 10 (1) 265 Şekil 7. M18 kodlu numuneden elde edilen temsili BSE görüntüsündeki farklı bölgelerin yarıkantitatif EDX analizleri (% ağırlıkça). Şekil 8. M18 kodlu numuneden elde edilen temsili BSE görüntüsündekiçeşitli bölgelerin yarı-kantitatif EDX analizi (% ağırlıkça). 4. GENEL SONUÇLAR Elde edilen bulgular ışığında Megara kâselerinin yapımında değişik oranlarda kalsiyum içeren, illitik karakterde, genellikle kuvars, feldspat ve plajiyoklas taneleri içeren kil bazlı hammadde kullanıldığı düşünülmektedir. Bünyelerde rastlanan mineral veya fazların mevcudiyetine göre değişik pişirim sıcaklıklarına maruz kaldıkları görülmektedir. Ancak bunun DTA (diferansiyel termal analiz), yeniden pişirme gibi çeşitli deneylerle desteklenmesi gerekmektedir. Bünye ve astar (firnis) tabakalarının genellikle kahve, siyah ve oranj renk tonlarında olması, alkali ve toprak alkali oksit bileşimi açısından düşük pişirim sıcaklıkları sağlamaya yönelik bünye veya astar (firnis) bileşenlerinin kullanımı göz önüne alındığında, Hellenistik dönemde (M.Ö ) kil esaslı seramik ürünlerin üretiminde teknolojik açıdan belirli bir seviyede dahi olsa tasarım yapılabildiğinin bir göstergesi olarak kabul edilebilir. TEŞEKKÜR Mikroyapısal karakterizasyon çalışmalarındaki desteğinden dolayı Araş. Gör. Erhan AYAS'a teşekkür ederiz. Bu çalışma Şubat 2007 tarihinde başlayan 106M463 nolu TÜBİTAK projesinin bir parçası olup, desteklerinden dolayı TÜBİTAK'a teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Rotroff, S.I., Hellenistic Pottery: Athenian and Imported Moldmade Bowls, The Athenian Agora, Vol. XXII, Princeton- New Jersey, Bouzek, J., Jansova, L., Megarian Bowls, Kyme I, Prauge, 1974, p. Jones F.F., The Pottery, Excavations at Gözlü Kule, Tarsus I, The Hellenistic and Roman Periods, ed. H. Goldman, Princeton, 1950, p.

8 266 Kossatz, A.U., Die Megarischen Becher, Funde aus Milet Teil I, Milet VI, Berlin- Newyork, Laumonier, A., La ceramique Hellenistique a reliefs 1. Ateliers Ioniens, XXXI, Paris, Rotroff, S.I., Hellenistic Pottery: Athenian and Imported Moldmade Bowls, The Athenian Agora, Volume XXII, Princeton, New Jersey, Schafer, J., Hellenistische Keramik aus Pergamon, Berlin, Waage, F.O., Hellenistic and Roman Tableware of North Syria, Antioch on the Orontes V 1. Princeton, Ziegenaus, O., de Luca G., Das Asklepieion, Pergamon XI, Berlin, Anlağan, T., Sadberk Hanım Müzesi Kalıplı Kâseler ve Kabartmalı Kaplar, İstanbul, Sivas, T., Şarhöyük (Dorylaion) Kazılarında Ele Geçen Megara Kâseleri (Kalıplı Kâseler), I. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Eskişehir,2001, 5-15 p. Riccardi, M.P., Messiga B., Duminuco P., An Approach to the Dynamics of Clay Firing, Applied Clay Science, 15, 1999, p. Ali İSSİ, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Seramik Mühendisliği Bölümü nden 1998 yılında mezun oldu yılında Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Seramik Mühendisliği Bölümü nde araştırma görevlisi olarak çalışmaya başladı yılında yüksek lisansını aynı bölümde tamamladı. Halen Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Seramik Mühendisliği Anabilim Dalı nda doktora eğitimine devam etmekte ve Anadolu Üniversitesi Malzeme Bilimi ve Mühendisliği Bölümü nde çalışmaktadır. Anadolu Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, 10 (1) tamamladı yılında doçent ünvanını aldı. Halen Anadolu Üniversitesi Malzeme Bilimi ve Mühendisliği Bölümünde çalışmaktadır. Evli ve iki çocuk babasıdır. Füsun OKYAR, İstanbul Üniversitesi Kimya Fakültesi nden 1979 yılında mezun oldu, 1981 yılında Inorganik Sinai Kimya Bölümü nde yüksek lisansını tamamladı ve 1988 e kadar Tübitak Marmara Araştırma Merkezi nde çalıştı yılları arasında Arkeometri alanındaki doktora çalışmasını İstanbul Teknik Üniversitesi nde yaptı. Halen görevine TÜBİTAK MAM Malzeme Enstitüsü nde devam etmektedir. Taciser SİVAS, Ege Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı ndan 1984 yılında mezun oldu yılında İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde Klasik Arkeoloji Bilim Dalı nda yüksek lisansını, 1997 yılında İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı nda doktorasını tamamladı yılında Araştırma Görevlisi olarak Anadolu Üniversitesi nde göreve başladı yılında Doçent unvanını aldı. Halen Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Evli ve bir çocuk annesidir. Hakan SİVAS, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü nden 1985 yılında mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı nda 1990 yılında yüksek lisansını, 1998 yılında doktorasını tamamladı yıllarında İstanbul Üniversitesi nde, yıllarında Erciyes Üniversitesi nde araştırma görevlisi olarak görev yaptı yılında Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı nda doçent unvanını aldı. Halen Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Evli ve bir çocuk babasıdır. Alpagut KARA, İTÜ Metalurji Mühendisliği Bölümünden 1988 yılında mezun oldu yılında Leeds Üniversitesi nde yüksek lisansını, 1999 yılında Bath Üniversitesi nde doktorasını