DĠKKAT EKSĠKLĠĞĠ VE HĠPERAKTĠVĠTE BOZUKLUĞU TANIM:

Transkript

1 DĠKKAT EKSĠKLĠĞĠ VE HĠPERAKTĠVĠTE BOZUKLUĞU TANIM: Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite Bzukluğu bireyin yaģ ve geliģim düzeyine uygun lmayan aģırı hareketlilik, istekleri erteleyememe (impulsivite) ve dikkat srunlarıyla kendini gösteren bir psikiyatrik bzukluktur. ÖZELLİKLER: DEHB in (Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bzukluğu) temel özelliği, kalıcı ve sürekli dikkatsizlik belirtileri ve yerinde duramama diye nitelenen aģırı hareketliliktir. Yürümeye yeni baģlayan bir yada iki yaģındaki bir çcuğun çk hareketli lması geliģimsel larak beklenen bir durumdur. Ancak nbir yaģındaki bir çcuğun sınıfta dakika bile yerinde turamaması geliģimsel larak lağan karģılanmamaktadır. Yine de bir yıl içinde sadece birkaç gün aģırı hareketli lan çcuğa bu tanı knulamaz. Tanı kyma aģamasında belirtilerin birden çk ve çeģitli lması beklenmekte, sadece unutkan lmak yada arkadaģlarına dürtüsel davranmak tanı için yeterli kabul edilmemektedir DEHB tanısı için çcuğun geliģim süreci, tıbbi özgeçmiģi, DEHB in ailedeki geçmiģi, eğitimsel özgeçmiģ, ssy-eknmik ve psikljik özellikler, çcuğun ve velinin birlikte gözlenmesi, test ve ölçeklerin uygulanması baģlıca ele alınan knulardır. DEHB li çcukların büyük çğunluğu aynı özellikler göstermesine rağmen, tedavi byutunda bireysel özellikleri nedeniyle yapılacak etkinlikler farklılık gösterir. DEHB i lan çcuk çğunlukla birinci çcuktur. AĢırı knuģkan ve gürültücü bu çcukların anneleri de nrmalden daha knuģkandır Annelerinin yaģları rtalamadan küçüktür. Aile içinde bu prblemin görülme sıklığı nrmal ppulasyna göre daha fazladır. Anne babalarında alklizm, psikpati ve depresyn daha sıklıkla görülür. Byu ve kilsu yaģına göre rtalamanın altındadır. Acıya dayanıklılık görülebilir. Titizliği ve takıntıları vardır (bsesif-kmpulsif tepkiler). El yazısı bzuktur. Sınıfta kalma ranı nrmal çcuklara göre iki-üç kat daha fazladır. Santral sinir sistemi daha az geliģmiģtir (EEG de yavaģ dalga faaliyetleri görülmektedir). Bireysel larak uygulanan IQ testlerinde biliģsel geliģim lduğundan daha düģük görülmektedir, Bunun nedeni zihinsel geliģim için gerekli daklanma eksikliği ve zihin tembelliğidir. Erkeklerde aģırı hareketlilik ve dürtüsellik belirtileri daha çk görülmekte iken, kızlarda dikkatsizlik daha çk görülmektedir. Bir yandan çcukluk dönemleri byunca yaramaz larak nitelenip davranıģ bzuklukları yanlıģ değerlendirilmekte ve önemsenmemektedir. Diğer yandan her yaramazlık davranıģı hiperaktif bzukluk demek değildir. Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

2 Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Knusunda Dğrular ve Yanlışlar: DEHB nin, (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bzukluğu) nörbiyljik bir temeli vardır ve bu yüzden DEHB li çcuklar yalnızca tıbbi tedavi görmelidir. Ġlaçla tedavi gören DEHB li çcukların %70-80 ninde belirtilerde azalma görülmektedir. Ancak belirtilerde azalma lması bzukluğun rtadan kalkması ile eģ anlamlı değildir. Ġlaçla tedavi çcuk psikiyatristi gerek görüyrsa sözknusu lmalıdır. Bunun yanı sıra davranıģsal ve akademik geliģme sağlanması için psik-eğitimsel yardımlara gereksinimi vardır. Aksi takdirde ilaçla tedavi amacına ulaģmamaktadır. DEHB gerçekte mevcut değildir, bu durum çcuklarını disipline edemeyen anne babaların hatasıdır. Bilimsel araģtırmalar DEHB in biyljik temelli bir bzukluk lduğunu rtaya kymaktadır, ancak nedenleri tam larak anlaģılamamıģtır. DavranıĢ denetlemek için beyin tarafından kullanılan nörtransmitterlerin dengesizliği ve merkezi sinir sistemindeki anrmal glikz metablizmasından kaynaklandığı ileri sürülmektedir. DEHB temel larak kötü ana babalıktan ve disiplin eksikliğinden kaynaklanmaktadır ve bütün DEHB li çcukların gerçekte ihtiyaç duydukları şey böyle yapmacık tedaviler değil eski tarz bir disiplindir. Bazı anne babalar çcuğun yanlıģ davranıģının nun ahlaki bir srunu lduğunu düģünürler zaman zamanda kendilerinde kabahat bulurlar. Tıbbi bir müdahale uygulamadan sadece disiplin yöntemleri uygulamanın DEHB li çcuğun davranıģını iyileģtirmekten ziyade iyice kötüleģtirdiğini gösteren aile etkileģim araģtırmaları vardır. DEHB yanlış tutumlar snucu luşur. Zayıf beslenme, Ģeker, katkı maddeleri, lağan ölçülerde kurģun, lumsuz ana baba tutumu DEHB e yl açmaz. DEHB genetik ve biyljik temellidir. Bununla birlikte anne babaların davranıģları çcuğun DEHB davranıģlarını denetleme becerilerini etkileyebilir. Ayrıca bazı araģtırmalar hamileyken alkl ve uyuģturucu almanın DEHB e yl açabileceği knusunda örnekler sunmuģtur. DEHB li çcukların akranlarından farkı yktur. Her çcuk dikkatini sürdürmede ve yerinde turmada güçlük çeker. DEHB özellikleri 3-7 yaģ arasında baģlamıģsa akranlarına göre belirtileri çk fazla ve Ģiddetli yaģıyrsa, bir çk rtamda aynı belirtiler varsa, davranıģlar çcuğun akademik ve ssyal hayatında önemli bzulmalara yl açıyrsa tüm çcuklarda lduğu söylenemez. Çcuklar büyüdüklerinde DEHB kayblur. DEHB sadece çcuklarda bulunmaz, bazı araģtırmalar DEHB in yaģam byu sürebileceğini göstermektedir. DEHB tanısı knulan çcukların %70-80 i gençlik dönemlerinde bu belirtileri sürdürmektedir. %30-65 lik kısmının ise yetiģkinlikte tüm klinik belirtileri sürdürmeye devam ettiği görülmektedir. Eğer tedavi edilmezlerse DEHB li bireyler madde bağımlılığı, depresyn, akademik baģarısızlık, mesleki srunlar ve evlilik srunları yaģayabilirler. Uygun larak tedavi edildiklerinde DEHB li pek çk birey üretken bir yaģam sürebilir. DEHB li çcuklar sürekli pekiştirilmeyi isterler. Hatta diğer öğrencilerden daha çk lumlu pekiştirmeye ihtiyaç duyarlar. Tek baģına lumlu pekiģtirme davranıģı kazanma ve sürdürmede yeterli değildir, üstelik sürekli pekiģtirme gerçek hayat rtamlarında uygulanabilir değildir. Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

3 DEHB li bütün öğrenciler özel eğitim hizmeti almalıdır. Çcuğun eğitimiyle ilgili önemli aksaklıklar ve bu knuda istek varsa özel eğitim gerekebilir. DEHB li çcuklar davranışlarından dlayı srumluluk almak yerine sadece özür dileyip bahane bulmayı öğreniyrlar. Tedavinin psik-ssyal yönü bu tür srunların önüne geçmek içindir. Psikljik danıģmanlar öğretmenler ve hekimler, çcuklara DEHB in üzerinde çaba harcanması gereken zr bir durum lduğunu bir özür yada kabahat lmadığını öğretirler. DEHB hayali bir rahatsızlıktır, aslında böyle bir hastalık yktur. Yüzyılın baģından beri yapılan araģtırmalar, dürtü kntrlünde zrluk ve hiperaktivite gösteren bireylerin varlığını nesnel larak göstermiģtir. DEHB li çcukları tümü öğrenme güçlüğüne sahiptir. DEHB li çcukların %10-33 ü aynı zamanda öğrenme güçlüğüne sahiptir. DEHB li öğrenciler nrmal sınıflarda öğrenim göremezler. Öğretmen uygun düzenlemeleri yapar ve sınıf süreçlerini yapılandırırsa, bu çcukların yarıdan fazlası nrmal sınıflarda öğrenim görebilir. DEHB i lan çcuğun her istediği yapılmalıdır. Bu tür bir yaklaģım bu çcukların dürtüsel davranıģlarını pekiģtirmekten baģka bir iģe yaramaz. DEHB tedavisinde kullanılan ilaçlar bağımlılığa yl açar. Bu ilaçların uygun kullanımı alıģkanlığa yada bağımlılığa yl açmaz. DEHB in tedavisi için kullanılan ilaçlar zeka geriliği ve kısırlık yapar. Bu tür düģünceler bilimsel desteği lmayan görüģlerdir. Bu ilaçların çcukları genel larak yavaģlattığına iliģkin araģtırma bulguları lmakla birlikte zeka geriliği ya da kısırlık lması mümkün değildir. Uyarıcı ilaçlar almanın DEHB li çcuklarda kalıcı herhangi bir davranışsal ya da eğitimsel yarar sağladığını hiç bir araştırma göstermemiştir. AraĢtırmalar uyarıcı ilaçlarla yapılan tedaviden DEHB li çcukların, gençlerin ve yetiģkinlerin fayda sağladığını göstermiģtir. Öğretmenler yeterince çaba gösterirlerse uyarıcı ilaçlardan daha etkili snuçlar alınabilir. Çk mdelli araģtırmalar bu düģüncenin yanlıģ lduğunu göstermektedir. Çcuklarda yada yetişkinlerde DEHB i teşhis etmek mümkün değildir. Bilimadamları henüz DEHB in teģhisine yönelik tek bir test geliģtirememiģ lmasına rağmen, açık seçik tanılayıcı kriterler geliģtirilmiģtir. NEDENLER: Kalıtım: Kalıtımsal larak yatkınlık gözlenmiģtir. Aile çalıģmalarından elde edilen bilgiler DEHB lan çcukların anne babalarında benzer belirtiler lma ranının 2-8 kat fazla, kardeģlerinde ise diğer çcuklara ranla 2-3 kat fazla lduğunu göstermiģtir. Ayrıca ikiz çalıģmalarından elde edilen bilgilere göre tek yumurta ikizlerinde eģ hastalanım ranı % 80-90, çift yumurta ikizlerinde eģ hastalanım ranı % 30 dur.genetik çalıģmalara göre srumlu lduğu düģünülen bazı genler vardır. Beyindeki yapısal işlev farklılıkları: Dikkatin yğunlaģtırılması, sürdürülmesi, davranıģların kntrl edilmesi, planlama yapılmasından srumlu lan alanlarda - önbölge (Prefrntal lb), bazal ganlinlar, serebellum- nrmal bireylerdekine ranla Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

4 daha küçük yada farklı bir simetride lma sözknusudur. Saptanılan bu farklılıkların hastalığa neden lduğu düģünülmekte, ancak bu incelemeler bir tanı aracı larak kullanılmamaktadır. Çevresel nedenler: Direk larak DEHB e neden lmaz ancak genetik larak yatkınlığı lan bireylerde riski artırır: BELİRTİLER: Dğum öncesi: Gebelikte hastalanma, alkl, sigara ve ilaç kullanımı. Dğum sırasında: Erken dğum, dğum kmplikasynları. Dğum snrası: Küçük yaģta geçirilen ameliyat, kaza veya hastalıklar, hastalık tedavisinde etkili lan fakat yan etkisi lan ilaçlar alınması. Bir çk ana baba bu listeyi kuyunca çcuklarında dikkat eksikliği ve hiperaktivite lduğuna inanabilir, çünkü çğu çcuk zaman zaman bu tip davranıģlarda bulunur. Fakat DEHB li çcuklar çevreye verdikleri tepkiler açısından diğer çcuklardan ayrılır. BaĢka bir deyiģle çğu çcuk kendilerine bir Ģeyi yapmamaları söylendiğinde ve davranıģın lumsuz snuçları açıklandığında en azından bir süre davranıģı bırakır. Dikkat eksikliği ve hiperaktiviteye sahip çcuklar ise uygun yaklaģımlarla birisi kendilerine yardım etmediği sürece davranıģı bırakmayacaktır. Bir çcukta, gençte veya eriģkinde dikkat eksikliği veya hiperarkitive bzukluğunun var lduğundan söz edebilmek için, bu belirtilerin yedi yaģından önce rtaya çıkması, davranıģların çğunu en az 6 ay süreyle göstermiģ lması ve bu belirtilerin günlük yaģamı etkileyecek byutta lması gerekmektedir. Davranışsal Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bzukluğu lan çcukların daha dğmadan önce anne rahminde alıģılmadık Ģekilde hareketli lduklarını gösteren raprlar vardır. Bunlar bazen çk fazla ağlayan ve uyku düzeni bzuk lan güç bebeklerdir. AĢırı hareketlidirler. Sınıfta yada turması beklenen durumlarda turmaz ve yerinden kalkar el ve ayaklarını sürekli ynatırlar. (Ergen yaģtakiler sıkıntı veren duygulardan bahsederler). Kendi baģlarına karar vermekte güçlük çekerler. Sürekli knuģur, bağırır, baģkalarını yaptığı iģten alıkyarlar. Düzensiz ldukları için eģyalarını, kitaplarını, kalemlerini ve yuncaklarını sık sık kaybederler. Ödevlerin ve etkinliklerin düzenlenmesinde sıklıkla zrluk çekerler, defterlerinin baģı snu belli değildir, çantalarını düzenli bir Ģekilde hazırlamazlar. Okula götürülmesi gereken eģyaların çğu çantasında yktur yada gereksiz lanlar vardır. Çğu kez lası snuçları düģünmeden kendini fiziksel larak tehlikeye atabilirler (sağına sluna bakmadan caddeye fırlamak gibi), Ġsteklerini erteleyemezler, içtepisel davranıģlarını(dürtülerini) engelleyemezler. Srulan srulara, tamamlanmadan önce cevap verme eğilimleri vardır. KarĢısındakini dinlememe, sık sık knuyu değiģtirme görülür. Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

5 Teneffüslerde veya evdeki bģ zamanlarında yun vb etkinliklere katılmakta güçlük çektikleri için bir çk becerileri geliģmeyebilir. Her Ģeye karıģma, mbilyaların üzerinde gezme, ev içinde kģuģturma görülür. Yalan söyleme, hırsızlık görülebilir. Ssyal Dikkat sürelerinin kısa ve atak lmaları çcukların ssyal kuralları öğrenmelerini güçleģtirmektedir. Bu nedenle arkadaģ bulmakta ve kurallarına göre yun ynamakta güçlük çekerler. ArkadaĢ iliģkileri zayıftır. Grup içinde ynarken ya da çalıģırken sırasını beklemekte zrlanırlar. Yönergelere ve kurallara uymada zrluk yaģadıkları için ssyal larak uyumsuzdurlar. Akılları baģka bir yerdedir, dinlerken karģılarındakinin gözlerine bakarlar ama dinlememiģ yada duymamıģ görüntüsü verirler. Bu yüzden tekrar tekrar aynı Ģeylerin kendilerine söylenmesine yl açarlar. BaĢkalarına karģı itme, çekiģtirme, vurma gibi davranıģları sık gösterirler. Saygısız ve küfürlü knuģurlar. Bilişsel Zekaları nrmal ya da nrmalin üstünde lmasına rağmen genellikle kul baģarıları düģüktür. Çünkü dikkat dağınıklılığı ve aģırı hareketliliği çcukta öğrenme güçlüğü rtaya çıkarır. Dikkatleri çk kısa sürelidir ve çabuk dağılır. Genellikle baģladıkları iģi snlandırmada güçlük çekerler. Devamlı dikkat ve emek isteyen iģlerde çalıģmak istemezler. Kendilerine verilen bir görev üzerinde istedikleri gibi çalıģamaz ve bitiremezler. ĠĢlerin bitmesindeki bu aksaklık baģka nedenlere değil sadece dikkatsizliğe bağlıdır. Dikkatlerini uygun larak rtama yönlendiremezler. Zihinsel çaba gerektiren iģ ve görevlerden kaçınırlar. Israr lursa eğer daha büyük srunlar çıkarabilirler. Günlük iģlerinde genellikle unutkandırlar. Randevularını, beslenme saatini, eģyalarını, öğretmenin aileye gönderdiği mesajları sıklıkla unuturlar. ÇalıĢmalarını plansız, düzensiz ve karmakarıģık bir biçimde sürdürürler. Ġçselliği geliģmemiģtir. DavranıĢlarının snuçlarını değerlendiremezler. Duygusal Ruh halleri değiģkendir, depresyn görülebilir, Kendine güvenleri azdır, Çabuk heyecanlanırlar ve sinirlenirler. Fiziksel Kemik geliģimi geri labilir, Orta kulak iltihabı, üst slunum ylu enfeksiynu görülebilir, Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

6 ÖNERİLER: Ġdrar kaçırma labilir, Alerjiler sık görülür, Mtr krdinasynu zayıf labilir, Uyku süreleri kısadır, Santral sinir sistemleri nrmale göre daha az çalıģır. DEHB li çcuklar genellikle kula baģlayana kadar belirtileri göstermeye baģlarlar. Bazı aģırı dürtüsel çcuklar, iki veya üç yaģ gibi erken bir yaģta teģhis edilebilir. Diğer yandan yaģlarına gelene kadar bazı çcuklara tanı knulamayabilir. Sn yıllarda DEHB li yetiģkinlerin sayısında da bir artıģ görülmektedir. Bu bireyler çcukluklarında tanı ve tedavi sürecinden yksun kaldıkları için yetiģkinlik dönemine kadar bu srunu taģıdıkları düģünülebilir. Tanı kyarken öğretmen görüģü, psikljik danıģmanın gözlemleri, öğrenci dsyası gibi kaynaklara baģvurulmaması yanlıģ snuçlara yl açabilir. Sadece velinin verdiği bilgiler yeterli değildir. Hiperaktiviteyi değerlendiren uzman kiģinin, belirtilerin rtaya çıktığı bağlamın, ailenin öyküsünü ve hiperaktivitenin bireyin geliģimi üzerindeki lumsuz ve yıkıcı etkilerini her türlü bilgi kaynağından yararlanarak değerlendirmesi gerekir. Ülkemizde özellikle psikljik srunların tedavi ve denetim aģamaları ailelerin maddi durumu iyi değilse yetersiz kalabilir. Ġlköğretim kullarında yaptığımız gözlemler, ailenin maddi lanaksızlığı ve ihmali nedeniyle DEHB in tanı ve tedavisinin yetersiz kaldığı görülmektedir. Tanıyı yapanlar ve tedaviyi kulda uygulayıp denetleyenler arasındaki iletiģim zayıf labilir ve izleme çalıģmaları uygun bir biçimde yapılamayabilir. Ancak bir takım yaklaģımı lursa DEHB ile ilgili srunlar çözüme kavuģabilir. Bu takımda yer alması gerekenler Ģunlardır: Anne baba: Ortaya çıkan davranıģ bzukluklarının hızlı bir Ģekilde uzmana iletilmesi, öğretmen ve danıģmanla paylaģılması, uzmanların önerileri dğrultusunda gerekenlerin yapılması anne babalardan beklenen görevlerdir. Öğretmenler: Çcukla ilgili gözlemlerin ilk elden sağlanması, psikljik danıģmanın haberdar edilmesi, nasıl bir yaklaģım gösterileceği, knusunda danıģmanla rtak çalıģılması baģlıca görevidir. Psikljik danışman: Çcuğun yeteneklerini, zayıf yönlerini belirleyecek testlerin uygulanması, öğretmene ve aileye öneriler sunulması, çcuğa bireysel danıģma yapılması, hekime veri sağlanması baģlıca görevleridir. Psikiyatrist: Tıbbi muayenenin yapılması, mevcut verilerin tanı ıģığında değerlendirilmesi, tedavi sürecinde kime ne görevler düģtüğünün saptanması, kullanılacak ilacın cinsinin ve dzunun ayarlanması, medikal takibin yapılması görevleridir. Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

7 Anne Babaya Öneriler Hastanelerin Çcuk Ruh Sağlığı kliniklerine baģvurularak tanısının knulması ve uygun tedavi yöntemine baģlanması zrunludur. DavranıĢ değiģtirme planlarına cevap vermeyen çcuklar için tıbbi yardım ve ilaç tedavisi ön plandadır. Uygulanacaksa ilaç tedavisinin ne kadar devam edeceği, hekim tarafından belirtilerin devam etme süresine göre tespit edilir. Çcuğun zeka özelliklerini belirlemek hem dğru biçimde yönlendirilmesi, hem de akademik becerileri kazanabilmesi bakımından çk önemlidir. Bu knuda Hastanelerin Çcuk Ruh Sağlığı Bölümlerinden ve Rehberlik ve AraĢtırma Merkezlerinden yardım alabilirsiniz. Çcuklar ilgi duydukları knuya yğunlaģmakta güçlük çekmezler. Nelere ilgi gösterdiklerini belirleyip, bu knularla akademik knuları birleģtirmeye çalıģmak eğitimleri için önemlidir. Bu knuda kul psikljik danıģmanından bilgi alabilirsiniz. DEHB li çcukları suçlayıcı ve triter bir tutum içine girmek, çcukların düzensizliği ve dikkatsizliğini giderek arttırır. Çk dikkatsizsin, Sana kırk kere söyledim hala dikkat etmiyrsun, Önüne bak gibi cümleler dikkatini tplamasına yl açmaz aksine çcukta yetersizlik ve beceriksizlik duygusunu pekiģtirir. ĠletiĢim srunlarının büyük bir kısmı uygun yaklaģımı sergilememekten kaynaklandığı için etkili iletiģim becerileri kullanılmalıdır. Belki de Kırk kere söylediğiniz halde yapılmayan bir Ģeyi baģka türlü söylemeyi denemelisiniz. Hangi yöntemin sizin ve çcuğunuz için uygun lduğunu araģtırarak, deneyip yanılarak, danıģarak bulabilirsiniz. Çcuğun anne babasının ne tepki vereceğini önceden tahmin edememesi davranıģ değiģimini engeller. Ġyi yada uygun lmayan davranıģlara yanıt verme knusunda tutarlı lmak belki hemen değil, ama bir iki hafta içinde değiģimlerin baģlaması ve birkaç hafta içinde snuçların belli bir bütünlüğe ulaģmasıyla kendini gösterecektir. Bu çcuklar herkes tarafından çk eleģtirildiği, sürekli larak nasıl hatalar yaptığı vurgulandığı için özsaygılarını çabucak kaybederler. Anne baba larak çcuğun lumlu yönlerini ön plana çıkarmanız, küçük Ģeyler de lsa dğru davranıģlarını vurgulayarak cesaretlendirmeniz özsaygılarını geliģimi için çk önemlidir. DavranıĢ değiģtirmede cezadan çk ödül kullanılmalıdır. Genellikle bu çcuklar kadar çk hata yaparlar ki, dikkatiniz sadece bunların üstündeyse sürekli nları cezalandırmaya baģlayabilirsiniz. Cezalar (sevilen bir Ģeyden yksun bırakma, ara verme, küçük bir ödülü iptal etme vb.) sn çözüm larak kaçınılmaz labilir, ancak bunların her zaman ödüllerle birlikte kullanılmasına dikkat edilmelidir. Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

8 Bu çcuklar ödüllendirilmeye diğer çcuklardan daha fazla ve daha çabuk ihtiyaç duyarlar. Verdiğiniz ödül türünden ziyade (övgü, fiziksel yakınlık, özel bir yiyecek, ekstra ayrıcalık) zamanlama daha önemlidir. DEHB li çcuklar sabırsızdır ve bir iģi yaptıktan hemen snra geri bildirim beklerler. Önemli lan ödülün davranıģın peģi sıra gelmesidir. Örneğin çcuğunuz baģka Ģeylerle ilgilenmeden 15 dakika byunca ödeviyle ilgilendiyse ödüllendirmek için akģam yemeğini beklemeyin. Dikkatleri çk çabuk dağıldığı için ders çalıģma rtamını çk iyi düzenlemelisiniz. ÇalıĢma dası dağınık lmamalı, iyi aydınlatılmalı ve havalandırılmıģ lmalıdır. ÇalıĢma masası sadece çalıģma için kullanılmalı, yemek yeme, yun ynama gibi etkinliklerde kullanılmamalıdır. Masa baģında geçirdikleri zamanın çk küçük bir bölümünü verimli kullandıkları için çalıģmayla baģlamadan önce mutlaka çalıģma prgramı yapılmalıdır, çalıģma süresi ve knular küçük bölümlere ayrılmalıdır. Kullandıkları araç gereçleri kötü kullandıkları ve sıklıkla kaybettikleri için her kaybettiklerinde yenisinin alınması pekiģtirme rlü ynar ve kaybetme sıklıkları da gidererek artar. Ayrıca niçin kaybettiklerinin srulması da bu ranı arttırabilir. Bu nktada, yeni bir eģyanın alınmasında kendi harçlığından para biriktirmesi, iģini görebilen ama daha ucuz lanının tercih edilmesi, kaybettiği eģyanın ykluğundan dğacak sıkıntılı duruma bir müddet katlanmasına izin verilmesi iģe yarayabilir. Çcuğa seçenekler sunmak, Ģu yada bu Ģekilde yapılmasında sakınca lmayan iģlerde çcukların tercihte bulunmaları için fırsatlar luģturmak içsel güdülenmeyi arttıracaktır. Hareket etmesi için fırsatlar luģturulması, sıkıldığı zamanlarda yapması için bazı ritmik hareketlerin öğretilmesi ve bunların yapılacağı bir yergin belirlenmesi enerjisini dğru biçimde aktarabilmesini sağlar. Bu çcuklara dikkat çekecek yllarla talimat verilmelidir. Eğer çk mntn bir ses tnuyla talimat veriyrsanız çcuğunuz bunu önemsemeyebilir. Talimat verirken dikkatini çekmek için göz kntağı kurmak, tane tane sakin ama ciddi bir Ģekilde knuģmak iģe yarayabilir. Bağırmak çcukta talimatın anlamına değil, sesin yüksekliğine daklanmaya yl açar. Çcuğa iyi bir kahvaltı hazırlanmalı ve dğal yiyecekler yemesine dikkat edilmelidir. (Bazı araģtırmalar, kimyasal katkı, bya, gluten yada kazein gibi maddelerin hiperaktif belirtileri artırdığını ileri sürmektedir.) TV, Bilgisayar ve vide yunları sınırlanmalıdır. Ġlköğretim çağındaki çcukların en çk bir buçuk saat TV ve bilgisayar baģında vakit geçirmelerine izin verilmelidir. Aksi takdirde bazı akademik, davranıģ ve dikkat srunları rtaya çıkabilir. Anne babalar çcuğun çk TV izlemesini engelleyemediklerini belirtiyrlarsa, çcuklarını suçlamadan önce kendi tutum ve davranıģlarını gözden geçirmelidirler. Çcuğunuz için sıkıntılı labilecek zamanları tahmin ederek uygun lmayan davranıģı engelleyebilirsiniz. Böylece insanların önünde kendinizi küçük düģmüģ ve kızgın lmaktan krumakla kalmayıp davranıģ pekiģtirme alıģkanlığınızı da geliģtirmiģ lursunuz. Örneğin, Çcuğunuz kula girdiğinde kridrda kģup gürültü yapıyrsa binaya girmeden önce durun, çcuktan Kridrda kģup bağırmayacağım demesini isteyin. Kuralları kendisinin söylemesi önemlidir, böylece kendinin bir parçası haline gelir ve kurala uyması klaylaģır. Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

9 DEHB li çcuk çevresindeki yetiģkinleri çk yrduğu için zaman zaman ne yaptığınızın farkında lmayabilirsiniz. Onun iyi lması için öncelikle sizin iyi lmanız gerekir. Kendinizi krumazsanız daha çk yrulur ve sinirlenirsiniz. Snuçta hem siz hem de çcuk zararlı çıkar. Çcuğunuzla ilgili lumlu bir algı geliģtirin. Olumlu düģünmeniz hem sizin hem de çcuğunuzun pzitif enerjisini arttıracaktır. BaĢarı üzerinde zekadan çk duygusal enerjinin etkili lduğunu akılda tutarak, çcukla ilgili lumlu düģünmek, çcuğun geliģimini hızlandırma da en önemli nktalardan biridir. Her akģam günkü layları gözden geçirin ve davranıģının istediğiniz biçimde lmadığı anlar için çcuğunuzu bağıģlayın. Çcuğunuzla uğraģırken yaptığınız hatalarınızdan dlayı kendinizi de bağıģlayın ve her ikinizi de dğru yaptığınız Ģeyler için kutlamayı unutmayın. Ailenin tüm bireylerinin tedaviye katılıp aģırı disiplin ve aģırı hģgörüden uzak, çcuğun gereksinimlerine duyarlı ve tutarlı lmaları önemlidir. Öğretmene Öneriler DEHB li çcuklar genellikle kula baģladıktan snra teģhis edilirler. Bunun baģlıca nedeni anne babaların kendi çcuklarına alıģmaları snucu bir çk davranıģın nlara lağan görünmesidir. Çğunlukla öğretmenler DEHB li çcukları fark edip ve tanı sürecini baģlattıkları için DEHB knusunda çk temel bazı bilgilere sahip lmaları gerekir. Öğretmenler tanı sürecinin ilk halkalarından biridir bunun yanı sıra iģlerinin DEHB li çcuklar hakkında her Ģeyi bilmek ve tanı kymak lmadığını akılda tutarak bir uzmandan yardım istemekten çekinmemelidirler. DEHB li çcuklarla baģa çıkabilmesi için öğretmenlerin lumlu ve gerçekçi akademik beklentiye, sıkı bir gözlem ve denetim becerisine, tutarlı, sabırlı ve esprili bir kiģilik yapısına, iģbirliğine yatkınlığa (özel eğitim öğretmeni ve uzmanlarla), sahip lması gerekir. DEHB li çcukların %50 si nrmal sınıflarda eğitilebilir. Geriye kalan %50 si ise özel eğitim ve ilgili hizmetleri gerektirir. Bu %50 nin yaklaģık %35-40 ı da nrmal sınıflarda bulunabilir ancak ek destek alırlar. Çk ciddi Ģekilde etkilenen diğer %10-15 lik kesim için özel sınıflar gereklidir. Öğretmen bu çcukların ihtiyaçlarını tanıyacak ve bu çcuklara uygun eğitim verecek Ģekilde eğitilmemiģse kendini yetiģtirme fırsatları aramalıdır. Aksi halde sınıfta bir sinir savaģı yaģanır. Türk Milli Eğitim sisteminde yer alan müfredat içerikleri dikkat yetenekleri bakımından çan eğrisinin rtasındaki çcuklara göre düzenlenmiģtir. Ortalamanın biraz üzerindeki ve biraz altındaki çcuklar kulda genel larak prblem yaģamazlar. Öğretmenlerin ders anlatırken dikkat dağınıklığı bzukluğu lan çcukların da içinde bulunduğu rtalamanın altındaki çcukları göz önünde tutmaları çk önemlidir. Bazen dürtüsel davranıģları nedeniyle DEHB li çcuklar nrmal çcukların devam ettiği sınıflarda tutulmak istenmez. Alt özel sınıflara gönderilmeleri için anne babalara önerilerde bulunulur. Oysa IQ düzeyi nrmal lduğu halde dürtüsel ve hiperaktif davranıģları nedeniyle bir çcuğun alt özel sınıfa gönderilmesi sn derece sakıncalıdır. Aile ya da öğretmen bunu bir çözümmüģ gibi görebilir ancak nrmal IQ ya sahip DEHB li bir çcuk bu tür sınıflarda zihinsel açıdan kapasitelerinin çk daha altında perfrmans göstermeye baģlar. Okul değiģtirme seçeneği de saklı kalmak kaydıyla sınıf yada öğretmen değiģtirmek an için daha iyi bir çözüm labilir. Nrmal sınıfta kalabilmesi Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

10 için neler gerektiği ve snuçlarının neler labileceği aile ve çcukla tartıģılmalı, uzman görüģü alınmalıdır. Eğitim-öğretim rtamı luşturma DEHB li çcuklar sürekli turmak ve dikkatlerini derse daklandırmakta yetersizlik yaģarlar ve bu duygudan kaynaklanan yaramazlık davranıģları gösterirler. Snuçta akranları tarafından dıģlanır ve yıkıcı davranıģlar sergilerler. Yıkıcı davranıģlar gösterdikleri için iyice dıģlanır, klay incinir ve zarar görürler. Çcukluk döneminde tedavi edilmeyen hiperaktivite vakaları, ilaç bağımlılığı, antissyal davranıģlar gösterme ve baģkalarından zarar görme riskiyle karģı karģıyadır. Bu çcukların dikkatleri ilgisiz uyaranlarla ve diğer insanların önemsemediği ses ve laylarla klaylıkla dağılabildiği için sınıflarının sessiz ve sade lmasında yarar vardır. Öğretmenlerin sınıfı güzelleģtirmek veya eğitim amacıyla her yere astıkları materyallerde bu çcukların dikkatini dağıtabilmektedir. Bu öğrencilerin düģünce biçimlerinin farklı lduğuna dikkat edilmelidir. Dğrusal bir düģünceye sahip lmadıkları ve asla lamayacakları için çcukları bu yönde zrlamak, kaynakları ve zamanı bģa harcamaya yl açar. DEHB li çcukların bulunduğu sınıflarda knular dikkatlice yapılandırılmalı, önemli nktalar açıkça belirlenmelidir. DEHB li öğrenciler için her ders planında fiziksel hareketler planlanmalıdır.(kalemi açmak için kalkmak, yandaki sınıftan tebeģir almak, öğretmen masasını düzenlemek, çiçekleri sulamak, müdür yardımcısına nt göndermek gibi). Okulunda yğun larak spra yönelmesi sağlanabilir. Bu knuda beden eğitimi öğretmeni ile iģbirliği yapıp çcuğun yatkın lduğu bir spr alanını belirlenip, bu spru yapması için imkan tanıması faydalı lacaktır. Bu çcukların yerinde duramama özellikleri nedeniyle öğretmenleri tarafından sıklıkla uyarılmaları istenmeyen bu davranıģın pekiģtirilmesine yl açar. Bir öğretmen larak kendi hızınızı değerlendirerek sınıfta knuları iģlerken ne kadar hızlı yada yavaģ lduğunuza dikkat edin. Övgüyü ve cesaretlendirmeyi çk seven bu çcuklar, özellikle cesaretlendirme lmadığı zaman sinirlenirler. Anlamlı ve eğlenceli buldukları etkinliklere rahat yğunlaģabildikleri için dersi eğlenceli hale getirmek önemlidir. ġakacı, eğlenceli ve sürprizlere açık larak DEHB li çcukların ilgisini ve hevesini arttırabilirsiniz. Hayatlarının büyük bir kısmının planlar, listeler ve kurallardan luģması çk sıkılmalarına yl açar. Oysa sürprizleri ve ynamayı seven bu çcuklar hayat dludurlar. Çcuğun çalıģmaya isteyerek katılması ve çalıģmadan hģlanması önemli lduğu için, çalıģmaların eğlenceli hale getirilmesine dikkat edilmelidir. Çcuklara bir Ģey öğretmek için nlarla knuģtuğunuzda fiziksel larak yakın lmak, uygun lan zamanlarda çcuğa dkunmak etkili labilir. Sürekli göz teması kurarak bu çcukları daha klay denetleyebilirsiniz. Bir göz atıģ çcuğu günlük hayallerden sınıf rtamına geri getirebilir. Talimat verirken aģağıdaki nktalara dikkat edin. Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

11 Canlı açık bir dil kullanın, kısa knuģun. Her seferinde bir tek talimat verin. KnuĢurken yüzünüz çcuğa dönük lsun. Çk duyuya hitap eden talimatlar vermeye çalıģın. Mümkünse yapılmasını istediğiniz davranıģı gösterin. Zaman zaman çcuğun talimatı anlayıp anlamadığını denetleyin ve gerekiyrsa talimatı tekrarlayın. Sınıfa sru yöneltirken, önce sruyu srun snra çcuğun ismini söyleyin. Önce çcuğun ismini söylerseniz diğer çcuklar sruyu savuģturduğunu düģünüp dinlemeyecektir. Dikkati dağılan çcuğa klay bir sru srun, knuyla ilgili lması Ģart değildir. Çcuklardan bir knuda düģünmeleri istendiğinde birkaç saniyede cevaplayabilecekleri srular srulmalıdır. Bir knu üzerinde uzunca bir süre düģünmesi beklenmemelidir. Aksi takdirde çcuğun canı sıkılır ve dikkati dağılır. Acele ve özensiz yaptığı iģleri tekrar kntrl etmesi istenmeli, verilen görevler arasında kısa mlalar verilmelidir. Ne istendiği çk açık bir Ģekilde öğrenci tarafından anlaģıldığından emin lununcaya kadar tekrarlanarak iletilmelidir. Bu çcukların sınıf içi çalıģmalarda hģlandıkları biriyle eģleģtirmek verimi arttıracaktır. Katılma ve bağlı lma ihtiyacı hisseden bu çcuklar grup içi çalıģmalarda yer aldıkları sürece kendilerini güdülenmiģ hissedecekleri için katılımları sağlanmalıdır. Sıraları öğretmen masasına yakın labilir ancak rada amaçlı larak tecrit edilmemelidirler. Kendisine örnek labilecek bir arkadaģıyla turtulabilir. Sınıfta DEHB ile ilgili bir hikaye kumak, DEHB li çcukları deli larak gören sınıftaki arkadaģları için yararlı labilir. Sık sık geliģmeleri gözlemlenip denetlenmelidir. Sık ve çabuk geri bildirimler, nları dğru iģ üzerinde tutmaya yardımcı larak, kendilerinden ne beklenildiğini ve hedeflerini karģılayıp karģılayamadıklarını bilmelerini sağlayarak ve cesaret vererek geliģimlerine büyük yararlar sağlar. Kendini gözlemesini öğretin, düģüncelerine nasıl takılıp kaldığının farkına varmasını sağlayın ve en önemlisi de takılma gerçekleģtiğinde tekrar nasıl daklanacağını knuģun. Öğrenmenin duygusal byutu ihmal edilmemelidir. Duygusal geliģimin sağlıklı lması, davranıģların kalıcı kılınması açısından önemli lduğu için öğrencilerin katılım, ait lma ve eğlence ihtiyaçlarının öğretimsel etkinlikler esnasında karģılanması gerekir. Yaramazlığın dikkat çekme(sıkılma ve sevgi ihtiyacından dlayı), güç mücadelesi(tehdit edilmiģ hissettiğinden dlayı), öç alma(incinme ve haksızlığa uğradığını hissettiğinden dlayı) ve yetersizlik(güçsüz hissettiğinden dlayı) lmak üzere dört kaynağı lduğunu akılda tutarak yaramazlıklarının nedenine uygun larak müdahale biçimi belirlenmelidir. Uygun müdahale dğru snuçlara götürür. Bu knuda bir sınıf yönetimi kitaplarından yararlanabilirsiniz. Pek çk DEHB li çcuk görsel larak daha iyi öğrendiği için bir Ģey söyleneceği zaman göstererek söylemek tercih edilebilir. Ġstenilen davranıģ aynı zamanda yazılırsa daha da smutlaģmıģ lur. Herhangi bir lay yada knunun taslağını çıkarma, kitap kurken ve dinlerken nt alma becerisini kazandırılmalıdır. Bu becerileri kazanmak DEHB li çcuklara klay gelmez fakat bir sefer öğrendikleri zaman kumaktan ve ders dinlemekten daha az sıkılır hale gelirler. Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

12 AĢırı yrgunluk stres ve baskı çcukların özdenetimlerini azaltıp uygunsuz davranıģlara neden labileceği için dinlenme fırsatları sağlanmalıdır. Sessizlik zamanı ve gevģeme tekniği uygulamaları buna örnek labilir. Bu çcuklar gün byunca çk fazla baģarısızlık duyguları yaģarlar. Bunun için mümkün lduğunca baģarılı lduğu durumlar araģtırılıp baģarılarının altı çizilmelidir. DEHB li çcukların özdenetim düzeyi düģük lduğu için özdenetimli lmasına yardımcı lacak geri bildirimler verilmelidir. Nasıl davranacakları knusunda genellikle fikirleri lmayan bu çcuklara alternatifler sunulmalıdır.(bunu farklı bir biçimde nasıl söyleyebilirdin gibi ) DEHB in en yıkıcı yönü DEHB in kendisi değil özsaygıya yönelik ikincil zararıdır. Bu çcuklar bl bl cesaretlendirilip övülmelidir, ancak överken dikkatli lup gerçek övgülerle sahtelerini klayca ayırabilecekleri unutulmamalıdır. Çcuğa DEHB in avantajları lduğu da hatırlatılmalıdır. Çk fazla enerji verdiği için aģırı hareketlilik acil iģlerin yapılmasında etkili lmaktadır. Ġleride hareket yada knuģkanlık gerektiren mesleklerde baģarılı labilecekleri belirtilmelidir. Ödev ve Srumluluklar DEHB li çcuklar dıģsal layları kendi baģlarına yapılandıramadıkları için yönlendirilmeye ve planlamaya ihtiyaç duyarlar. Planlamayı klaylaģtırmak için etkinlik listelerinin yapılması, yaptıkları iģin neresinde kaldıklarını unuttuklarında hatırlamalarını klaylaģtırır. Hatırlama bu çcuklar için prblem lduğundan dlayı, dğal larak var lmayan çağrıģımlar luģturarak kdlamaya yardımcı lan hatırlama stratejileri ve beceriler öğretilebilir. Ödevlerini küçük parçalara ayırmak DEHB li çcuklar için önemlidir. Ağır ödevler çcuğu ezebilir ve çcukta yetersizlik duygusuna yl açabilir. Bu tür ödevlerin her bir bölümü yapılabilecek parçalara ayrılarak çcuğun baģarısızlık krkusu azaltılabilir. Aslında bu çcuklar yapabileceklerini düģündüklerinden daha fazlasını yapabilirler. Bu çcuklar çk ödevden sıkıldıkları için az ödev verilerek ödevlerinin niceliğinden ziyade niteliğine dikkat edilmelidir. Yaptığı çalıģmalarda verdiğiniz sürenin yeterli lup lmadığına dikkat edin. Yetersiz süreden dlayı baģarısızlık çcuğun yeteneklerinden Ģüphe etmesine yl açar. DEHB li çcuklar bir ödevi yaparken kendi hızlarına göre değerlendirilmelidir. Sınıftaki diğer çcuklara bakarak nun geç yada erken bitirdiğini söylemek yanıltıcı labilir. ÇalıĢma hızı diğer çcuklarla kıyaslanarak belirlenirse DEHB belirtileri daha da artabilir. Öğrenmeyi ölçmek için alternatif değerlendirmeler kullanılmalıdır. Geleneksel standart testlere güvenilmemeli, knular bazen ödev, prje, videkayıt çalıģması vererek yada sözel larak değerlendirilebilir. Bu çcukların bütün ödevlerini, srumluluklarını, sınav günlerini ve randevularını yazabilecekleri bir ödev defteri kullanmaları sağlanmalıdır. Bu defter günlük larak kntrl edilmelidir. ĠĢlerini önem derecesine göre sıraya kyması gerektiği paylaģılarak yapılacaklar listesi hazırlamaya özendirilebilir. DEHB li öğrencilerin bazen diğer öğrenciler kadar iģ yapamayacaklarını unutulmayarak beklentiler öğrencinin kapasitesine göre ayarlanmalıdır. DEHB li öğrenciler bağımsız çalıģmanın aksine öğretmen tarafından dğrudan iģe yönlendirildiklerinde daha baģarılı lmaktadırlar. Abdurrahman Şeref Bey Anakulu

13 Çcuk tarafından ceza larak algılanmamak kaydıyla mümkün lduğunca çcuğa srumluluk verilmelidir. Kurallar DEHB li öğrencilerin kul baģarısını arttırmak için öğretmenlerin kuralların yapılandırılmıģ lmasına, çalıģma zamanlarının kısa tutulmasına, dersin ilginç etkinliklerle desteklenmesine ve lumlu pekiģtireçlerin kullanımına dikkat etmesi gerekir. Düzeni sağlamak için kurallar mümkün lduğunca erken luģturulmalı, düzen ve temizliği kntrl etmek için çk sık ara kntrller yapılmamalıdır. Aksi takdirde çcukların içsel mtivasynları azalır. Sınıftaki öğrencilerin katkılarıyla luģturulan kuralları herkesin görebileceği bir biçimde yazıp asmak, kuralların benimsenmesini ve uygulanmasını sağlayabilir. Rehberlik Servisi Abdurrahman Şeref Bey Anakulu