ÜCRET, ÜCRET BORDROSU DÜZENLEME ESASLARI VE KONUNUN MUHTEVİYATI İTİBARİYLE YANILTICI BELGE İLE İLİŞKİLENDİRİLMESİ

Transkript

1 T.C. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI İş Teftiş Ankara Grup Başkanlığı ÜCRET, ÜCRET BORDROSU DÜZENLEME ESASLARI VE KONUNUN MUHTEVİYATI İTİBARİYLE YANILTICI BELGE İLE İLİŞKİLENDİRİLMESİ İş Müfettişi Yardımcılığı Etüdü Denizhan Burak ÖZHAN İş Müfettişi Yardımcısı Ankara-2013

2 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i TABLOLAR LİSTESİ... iv KISALTMALAR LİSTESİ...v GİRİŞ Ücret Tanımı, Önemi Ücretin Unsurları Ücretin Bir İş Karşılığında Ödenmesi Ücretin İşveren yada Üçüncü Kişiler Tarafından Ödenmesi Ücretin Para Olarak Ödenmesi Ücretle İlgili Çeşitli Kavramlar Dar Anlamda Ücret-Geniş Anlamda Ücret Brüt Ücret-Net Ücret Aylık Ücret-Aylık Maktu Ücret Sayılı İş Kanununda Yer Alan Ücret Türleri Asgari Ücret Yarım Ücret Fazla Çalışma Ücreti Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti Hafta Tatili Ücreti Ulusal Bayram ve Genel Tatil Ücreti Yıllık İzin Ücreti Yüzde Usulü Ücret Komisyon Ücreti Kâra Katılma Parça Başı Ücret (Akord Ücret) Götürü Ücret Prim İkramiye...16 i

3 Sayılı İş Kanununda Yer Alan Ücret ile İlgili Özellik Arz Eden Düzenlemeler Çalışma Hayatı ile İlgili Diğer Bazı Kanunlarda Ücret Ücretin Hesabı ve Ücretten Yapılan Kesintiler Gelir Vergisi Kesintisi Gelir Vergisi Kesintisini Belirleyen Unsurlar Muafiyet, Müstesna ve İstisnalar İndirimler Sakatlık İndirimi Asgari Geçim İndirimi(AGİ) Gelir Vergisi Oranları ve Verginin Hesaplanması Damga Vergisi Kesintisi Sosyal Sigorta Prim Kesintisi Prime Esas Kazanç Hesabı ve İstisnalar Prime Esas Kazanç Hesabı Prime Esas Kazanç İstisnaları Ayni Yardımlar Ölüm, Doğum ve Evlenme Yardımları Görev Yollukları Seyyar Görev Tazminatı, Kıdem Tazminatı, İş Sonu Tazminatı veya Kıdem Tazminatı Mahiyetindeki Toplu Ödemeler ve Keşif Ücreti İhbar Tazminatı Kasa Tazminatı Yemek, Çocuk ve Aile Yardımları Yemek Yardımı Çocuk Yardımı Aile Yardımı İşverenler Tarafından Sigortalılar İçin Özel Sağlık Sigortalarına ve Bireysel Emeklilik Sistemine (BES) Ödenen Özel Sağlık Sigortası Primi ve Bireysel Emeklilik Katkı Payları Tutarları...37 ii

4 İşsizlik Sigortası Prim Kesintisi Emeklilerin İşçi Statüsünde İstihdam Edilmelerine İlişkin Özel Durum: Sosyal Güvenlik Destek Primi Kesintisi Serbest Bölgelerde İstihdam Edilen İşçilere Yönelik Vergi ile İlgili Özel Durum: Gelir ve Damga Vergisi İstisnası Ücret ve Ücret Kesintilerinin Hesaplanmasına İlişkin Örnekler Ücret ve Ücret Kesintilerinin Muhasebeleştirilmesi Ücret Bordrosu ve Düzenleme Esasları Ücret Bordrosunun Hukuki Dayanakları Ücret Bordrosunda Bulunması Gerekli Bilgiler Ücret Bordrosunun Düzenlenmemesi veya Eksik Düzenlenmesinin Hukuki Sonuçları Muhteviyatı İtibariyle Yanıltıcı Belge Tanımı, Ücret ve Ücret Bordrosu ile İlişkisi ve Konunun Cezai Boyutu Fiili Ücret ile Kaydi Ücret (Bordro veya Pusulada Yer Alan Ücret) Arasında Fark Bulunması Durumu ve Buna İlişkin Örnek Ücretlerin Ödenmemesi Durumunda İşçiler Tarafından Kullanılabilecek Yasal Yollar Sayılı Kanun Açısından Ücrete İlişkin Hükümlere Uyulmaması Sonucu Uygulanacak İdari Para Cezaları SONUÇLAR VE DEĞERLENDİRME KAYNAKÇA iii

5 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: 2013 Yılı Asgari Ücret Tutarı...11 Tablo 2: 2013 Yılı Asgari Ücretlinin İşverene Maliyeti...11 Tablo 3: 2013 Yılı Sakatlık İndirimi Tutarları...24 Tablo 4: 2013 Yılı Asgari Geçim İndirimi Tutarları...25 Tablo 5: Sosyal Sigorta Prim Kesintileri...28 Tablo 6: Sosyal Sigorta Primine Esas Kazancın Alt ve Üst Sınırları...28 Tablo 7: Ücret Bordrosu ve Pusulasında Bulunması Gerekli Bilgiler...47 Tablo 8: İş Kanunu na Göre Ücrete İlişkin 2013 Yılında Uygulanacak İPC...57 iv

6 KISALTMALAR LİSTESİ AGİ BES DVK FOB GVK İİK İLO İPC RG SGK SSGSSK TCK TİS UBGT VUK : Asgari Geçim İndirimi : Bireysel Emeklilik Sistemi : Damga Vergisi Kanunu : Alıcı Tarafından Belirtilen Yükleme Limanında İhracatçının Maliyetler Kendisine Ait Olmak Üzere Malı Teslimi (Gemi Güvertesinde Teslim) : Gelir Vergisi Kanunu : İcra İflas Kanunu : Uluslararası Çalışma Teşkilatı : İdari Para Cezası : Resmi Gazete : Sosyal Güvenlik Kurumu : Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu : Türk Ceza Kanunu : Toplu İş Sözleşmesi : Ulusal Bayram ve Genel Tatil : Vergi Usul Kanunu v

7 GİRİŞ Ücret; ekonomik, toplumsal, politik yönleri bulunan önemli bir kavramdır. Ülkenin ekonomik düzeyinden büyük oranda etkilenir. Ücretin seviyesi ve korunması da çalışanların refah düzeyini belirler. Günümüzde toplumsal yapı büyük ölçüde insanların üretime katılmaları ve karşılığında ücret alarak geçimlerini sağlamaları üzerine kurulmuştur. Birçok ülkede nüfusun büyük bölümü ücret geliri ile yaşamlarını sürdürmektedir. Dolayısıyla ücret, bir ülkede çalışanların gelir dağılımından adil pay alması ile çalışma barışının sağlanması ve sağlıklı bir toplum yapısının oluşturulmasında ve devamında önemli bir faktördür. 1 Bu anlamda ücret iş hukukunun en önemli konularından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Ücret, işçi kesimi için geçim düzeyini belirlemesi sebebiyle önemliyken işveren kesimi için maliyet düzeyini etkilemesi dolayısıyla rekabet ve karlılık üzerinde etkili olmaktadır. Devlet de üçüncü bir taraf olarak sosyal Devlet ilkesi gereği sosyal refahı sağlayacak kamu harcamaları yapmakta ve yaptığı bu harcamaları finanse etmek üzere vergi, prim vb gelir kaynaklarına ihtiyaç duymaktadır. Şubat 2012-Şubat 2013 dönemi içinde Ankara Grup Başkanlığının görev alanı içinde yer alan Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüklerinden işin yürütümü yönünden gelen şikâyet dilekçelerinin yaklaşık %65 inin ücret ile ilgili olması ve uygulamada ücretlerin tam anlamıyla yasal kayıtlara yansıtılmıyor olması ücret konusunun öneminin daha da artmasına sebep olmaktadır Ücret Tanımı, Önemi Ücret, bir üretim faktörü olan emeğin üretim sonucu yaratılan değerden aldığı paydır. Daha geniş bir tanımla ücret, bir üretim faaliyetine bedensel ve düşünsel çaba 1 Türker Topalhan, Ücret Teorileri ve Ücret Politikaları, Ankara, Gazi Kitabevi, 2012, s.5. 1

8 harcayarak katkıda bulunan kişiye emeği karşılığı üretim miktarı, zaman veya başka bir kıstasa göre belli bir yöntemle hesaplanarak ödenen paradır. Ayrıca İş hukukunda ücret, iş sözleşmesinin kurucu unsurlarından olduğundan, ücret olmaksızın bir sözleşmenin varlığından da söz edilemez. İş sözleşmelerinin en önemli yanı da tarafların karşılıklı olarak karara bağladıkları edimlerinin ifasıdır. Burada, işçinin iş görme ediminin karşısında, işverenin de ücret ödeme borcu söz konusu olmaktadır. İşverenin ücret ödeme borcu, işçinin iş görme borcu karşısında yer alan ve işverenin iş sözleşmesinden doğan temel borcudur tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 55 inci maddesine göre; Ücret emeğin karşılığıdır. Devlet çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır. Anayasanın bu hükmüne göre ücret yapılan bir iş karşılığı olarak tanımlanmıştır. 193 sayı ve 1960 tarihli Gelir Vergisi Kanunu nun 61 inci maddesine göre ise; Ücret, işverene tabi ve belirli bir işyerine bağlı olarak çalışanlara hizmet karşılığı verilen para ve ayınlar ile sağlanan ve para ile temsil edilebilen menfaatlerdir şeklinde tanımlanmıştır. GVK daki bu tanımlamaya göre; ücret bedensel ya da zihinsel bir emek karşılığında işverenden elde edilen ayni veya nakdi menfaatleri ifade etmektedir. Bu menfaatler para şeklinde olabileceği gibi ayni veya para ile temsil edilebilen menfaat şeklinde de olabilecektir. Aynı Kanun maddesinin ikinci fıkrasında ücretin; ödenek, tazminat, kasa tazminatı(mali sorumluluk tazminatı) tahsisat, zam, avans, aidat, huzur hakkı, prim, ikramiye, gider karşılığı veya başka adlar altında ödenmiş olması veya bir ortaklık ilişkisi niteliğinde olmamak şartıyla kazancın belirli bir yüzdesi şeklinde belirlenmiş bulunmasının ücretin niteliğini değiştirmeyeceği ifade edilmiştir. Belirtilen madde hükmünde ücret en geniş anlamı ile ele alınmıştır. Dolayısıyla vergilendirme anlamında ücret adı altında yapılan her türlü ödeme gelir vergisinin konusuna girmekte ve kaynağını oluşturmaktadır. GVK da yer alan tanıma göre, bir ödemenin ücret niteliği taşıyabilmesi için; İşverene tabi olarak çalışma, Çalışmanın belirli bir işyerine bağlı olarak yapılması, Çalışma karşılığı bir ödeme yapılması, 2

9 Ödemenin para ve ayınlar ile sağlanması ve para ile ölçülebilen menfaatlerden olması gerekmektedir sayı ve 2006 tarihli Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu nun 3 üncü maddesi 12 inci bendi uyarınca ücret, sigortalı sayılanlara saatlik, günlük, haftalık, aylık veya yıllık olarak para ile ödenen ve süreklilik niteliği taşıyan brüt tutarı ifade etmektedir. Yine aynı Kanunun Prime Esas Kazançlar başlıklı 80 inci maddesinde sigortalıların prime esas kazançlarının hesabında, hak edilen ücretler ile prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaktan o ay için yapılan ödemelerin brüt toplamının esas alınacağı hükmü mevcuttur. Bu ifade ile hak edilen ücret asıl ücret; prim, ikramiye ve bu nitelikteki ödemeler temel, asıl ücrete ilave edilen veya esas kazanca ilave edilen ücret ekleri olmaktadır. Ancak ayni yardımlar ile yemek, aile ve çocuk yardımı gibi kıdem ve ihbar tazminatının hesabına esas olan geniş anlamda ücrette dikkate alınan ödemeler kısmi olarak prime esas kazancın hesabında dikkate alınmaz sayılı İş Kanunu nun 32 inci maddesinde de genel anlamda ücret, bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan para ile ödenen tutar olarak tarif edilmiştir Ücretin Unsurları İş Kanunu nun 32 inci maddesi 1 inci fıkrası uyarınca yapılan tanıma göre ücretin 3 unsuru bulunmaktadır. Bunlar; Bir iş karşılığında ödenme, İşveren ya da üçüncü kişiler tarafından ödenme, Para olarak ödenmedir. 2 Hüseyin Akyıldız, Sosyal Güvenlik Hukuku, Ankara, 2009, s.52. 3

10 Ücretin Bir İş Karşılığında Ödenmesi İş Kanununda açıkça belirtildiği üzere ücret bir iş karşılığında ödenecektir. İşçinin bir iş görmeksizin ücret alması mümkün değildir. Ancak, günümüzde modern iş hukukunun koruyucu yapısı içinde, işçiye bir iş karşılığı olmaksızın da ücret ödenmesi esası benimsenmiştir. Bir iş karşılığı olmaksızın ücret ödenmesini gerektiren durumlara zorlayıcı nedenlerle çalışılmayan günlerde ödenen ücretler (yarım ücret), hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatiller, yıllık ücretli izin örnek olarak verilebilir. Bu ücrete sosyal ücret denilmektedir. 3 Kanunen belirlenen bu ve benzeri durumlar dışında çalışmayan işçiye işverenin ücret ödemesi söz konusu olamaz. Ancak tarafların sözleşmeyle böyle bir yükümlülük öngörmeleri kural olarak mümkün olabilmektedir Ücretin İşveren ya da Üçüncü Kişiler Tarafından Ödenmesi Ücretin işveren tarafından ödenmesi esas olmakla birlikte böyle bir zorunluluk bulunmamaktadır. Dolayısıyla ücret üçüncü kişiler tarafından da ödenebilmektedir. Üçüncü kişiler ile kastedilen, işçiyle arasında iş sözleşmesi ilişkisi bulunmayan, hizmetin sunulduğu kişilerdir. Ücretin üçüncü kişiler tarafından ödenmesine en tipik örnek, yüzde usulü ile ücretin ödenmesidir. 4 İş Kanunu nun 7 inci maddesinde düzenlenmiş bulunan geçici iş ilişkisine göre; işveren, işçinin yazılı iznini alarak işçisini bir başka işverene devretmesi durumunda işverenin ücret ödeme yükümlülüğü devam etmektedir. Geçici iş ilişkisi kurulan işveren ise işçinin kendisinde çalıştığı süre içinde ücret ödememekte ancak bu süre içinde ödenmeyen ücretten asıl işveren ile birlikte sorumlu tutulmaktadır. 3 Nizamettin Aktay, Kadir Arıcı, E.Tuncay Kaplan, İş Hukuku, Ankara, 2009, s Sarper Süzek, İş Hukuku, İstanbul, Beta Yayınevi, 2009, s

11 Ücretin Para Olarak Ödenmesi Ücretin işveren ya da üçüncü kişiler tarafından kural olarak Türk parası ile ödenmesi gereklidir. Ancak, ücret yabancı para ile kararlaştırılmış ise ödeme günündeki rayice göre Türk parası ile ödenebilir. Bu düzenleme ile çalışmanın karşılığı olan asıl ücret ile asıl ücret dışındaki asıl ücrete ek olan prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakın da para olarak ödenmesi zorunluluğu getirilmiştir. Asıl ücret dışındaki bazı ücret eklerinin para yerine ayni(mal) olarak yapılması da mümkündür. Genellikle toplu iş sözleşmelerinde kararlaştırılan bu menfaatlere örnek olarak işyerinde verilen yemek, iş elbisesi, giyecek ve yakacak maddeleri gösterilebilir. Ayni ödemelerin hangi koşullar altında yapılabileceği, 95 sayılı Ücretin Korunması Hakkındaki ILO Sözleşmesinde belirtilmiştir Ücretle İlgili Çeşitli Kavramlar Uygulamada ücret ile ilgili birçok kavram kullanılmaktadır. Bu sebeple ücrete ilişkin bazı kavramların taşıdığı anlam, önem kazanmakta ve açıklığa kavuşturulması gerekmektedir Dar Anlamda Ücret-Geniş Anlamda Ücret Dar anlamda ücret, asıl, kök, temel, çıplak, baz ücreti ifade etmektedir. Dar anlamda ücret işin karşılığını ifade eden ücrettir. İş Kanunu nun 8 inci maddesi, temel ücret ve varsa ücret ekleri kavramından bahsetmektedir. Belirtilen madde hükmü ile çalışılan belirli bir zaman dilimi veya üretilen parça miktarının parasal karşılığı temel ücret, diğer ödemeler ise ücret eki olarak değerlendirilmiştir. Geniş anlamda ücret (giydirilmiş ücret), iş sözleşmesi, TİS veya kanundan doğan para ve para ile ölçülmesi mümkün menfaatlerin dar anlamda ücrete eklenmesi suretiyle 5 Aktay, Arıcı, Kaplan, age, s Topalhan, age,s.15. 5

12 bulunan ücrettir. 7 Bu para ve para ile ölçülmesi mümkün menfaatler; ikramiye, prim, ilave tediye vb ile nakdi ve ayni sosyal yardımlardır. Dar anlamda ücret asıl, diğer ücretler ise istisnadır. Buna göre geniş anlamda ücret, İş Kanunu nda açıkça düzenlenen hallerde söz konusudur. Örneğin Kanunun 32 inci maddesine göre iş sözleşmelerinin sona ermesinde, işçinin ücreti ile sözleşme ve kanundan doğan parayla ölçülmesi mümkün menfaatlerinin tam olarak ödenmesi konusu düzenlenmiştir. Açıkça düzenlenen haller dışında, işçilik haklarına ilişkin olarak ücretin temel alınarak yapılacağı ödemelerde ve ücret zamlarında dar anlamda ücretten hareket edilmelidir. Daha açık bir ifade ile geniş anlamda ücret, işçilerin asıl ücretlerine ilaveten aldıkları(ücret ekleri), ücrete bağlı ödemeler, ücret benzeri ödemeler ile ayni ve nakdi sosyal yardımlardan oluşmaktadır. 8 Ücrete bağlı ödemeler; asıl ücret arttıkça artan, azaldıkça azalan ücret ekleridir. Bu ödemeler asıl ücretin yüzdesi şeklinde düzenlenmektedir. Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma karşılığı yapılan ödemeler örnek olarak verilebilir. Ücret benzeri ödemeler; asıl ücretten bağımsız olarak işçinin niteliği veya işin riskine göre tespit edilen maktu bir miktardır. Gece veya postalar halinde çalışmalar ile yer altı ve maden işlerindeki çalışmalarda işçilere maktu olarak yapılan ödemeler örnek gösterilebilir. Sosyal yardımlar; işçilerin yapacakları bazı harcamalara işverenlerin katkısı biçiminde ortaya çıkan sosyal yardım ödemeleri bireysel veya toplu iş sözleşmelerinde ayni veya nakdi olarak düzenlenebilmektedir. Öğle yemekleri verilmesi, lojman, kreş, işe gidiş gelişin sağlanması amacıyla servis hizmeti gibi sosyal imkânlar ile ayni veya nakdi olarak verilebilen süt, yoğurt, giyim, bayram, izin, tahsil, çocuk, yakacak vb nitelikteki yardımlar sosyal yardım kapsamındaki ödemelerdir. Geniş anlamda ücretin hesaplanmasında ayni sosyal yardımların parasal değeri dikkate alınmaktadır. 7 Aktay, Arıcı, Kaplan, age, s Topalhan, age,s.22. 6

13 Geniş anlamda ücret, kıdem ve ihbar tazminatlarının hesabında dikkate alınan ücrettir. Bunlar dışında ikramiye, yıllık ücretli izin, hafta tatili ücreti, Ulusal Bayram ve genel tatil ücreti, fazla çalışma ücreti gibi işçi alacakları dar anlamda ücret üzerinden hesaplanmaktadır. İş kazaları ve meslek hastalıklarına ilişkin olarak açılan davalarda da ihbar ve kıdem tazminatı hesaplarında olduğu gibi geniş anlamda ücret üzerinden tazminat hesaplanır. 9 Ancak geniş anlamda ücret kavramına giren ödemelerin sürekli nitelik taşımayanları tazminat hesaplarında dikkate alınmaz Brüt Ücret-Net Ücret İş Kanunu nun 32 inci maddesinde brüt ve net ücret kavramları üzerinde durulmuştur. Brüt ücret, yürürlükteki mevzuat hükümleri uyarınca vergi, sosyal güvenlik primi gibi kanuni kesintiler yapılmadan önceki ücretin miktarı olup kanuni kesintiler yapıldıktan sonra ücretin kalan miktarı, işçinin eline geçen tutar ise net ücret olmaktadır Aylık Ücret-Aylık Maktu Ücret Ücretin aylık olarak ödenmesini aylık maktu ücretten ayırmak gerekir. Ücretin aylık olarak ödenmesinde saat, gündelik, parça başına vb. çalışan işçilerin ücretleri tarafların anlaşmasıyla, işçinin çalıştığı veya çalışmış gibi sayılan günler toplanarak ayda bir toplu ödeme yapılır. Bu ödeme şeklinde işçi hasta, izinli veya sair nedenlerle mazeretli olduğu hallerde ücrete hak kazanamaz. Buna karşılık, taraflar işçinin ay içinde "hasta, izinli veya sair nedenlerle mazeretli olduğu" hallere bakılmaksızın her ay tam olarak maktu bir ücretin ödeneceğini kararlaştırmış olabilirler. Aylık maktu ücrette, her ay aynı miktarda bir ücretin işçinin eline geçmesi sağlanmış olur. 9 Topalhan, age,s Aktay, Arıcı, Kaplan, age, s

14 İş Kanunu nun 49 uncu maddesinin son bendine göre hasta, izinli veya sair sebeplerle mazeretli olduğu hallerde dahi aylığı tam olarak ödenen aylık (maktu) ücretli işçilere ayrıca hafta tatili ve genel tatil ücreti ödenmez. Ücretlerinde bu günler için ödenen ücretlerin de dâhil olduğu kabul edilir. Ancak tatil günlerinde çalışırlarsa aylık ücretlerinin 30 da biri günlük ücret kabul edilerek ayrıca ödeme yapılmalıdır. 11 Ayrıca Kanunun 48 inci maddesine göre hastalık nedeni ile çalışılmayan günlerde aylık maktu ücretli işçilerin geçici iş göremezlik ödeneği 12 olarak aldıkları miktarlar ücretlerinden indirilir. Çünkü bu günler için ücretlerini peşin aldıkları kabul edilir. Bu şekilde ücret alan işçiler için 3 güne kadar aldıkları istirahat raporları karşılığında da işverenliklerce ücret ödendiği varsayılır ve 3 güne kadarki istirahatlı oldukları günlerin ücretleri işçiden kesilmez fakat aylık ücretle çalışan işçiler için istirahatlı oldukları bu günler karşılığında istirahatlı olunan günler İş Kanunu nun 63 üncü maddesine göre çalışılmış sürelerden kabul edilmediğinden, ücret ödenmeyebilir. Diğer taraftan aynı Kanunun 46 ıncı maddesinin c bendine göre işverence veya hekim tarafından verilmiş bir haftaya kadar ki izin veya istirahat raporları hafta tatiline hak kazanmada çalışılmış sürelerden kabul edildiğinden bu süre içindeki hafta tatili ücretine aylık ücretle çalışan işçi de hak kazanacaktır. Diğer bir önemli konu da aylık maktu ücretle çalışan işçi için bir ay içinde kaç gün olduğunun öneminin bulunmamasıdır. Ancak aylık ücretle çalışan işçinin ücreti, bir ay içinde 30 gün, 28 gün veya 31 gün olmasına göre değişmektedir. 11 Müjdat Şakar, İş Kanunu Yorumu, Ankara, Yaklaşım Yayıncılık, 2010, s sayılı Kanunun 18 inci maddesi uyarınca geçici iş göremezlik ödeneğine hak kazanabilmek için, iş göremezliğin başladığı tarihten önceki bir yıl içinde en az doksan günlük iş kazası ve meslek hastalığı primi ödenmiş olmalıdır. Bu ödenek hastalık nedeniyle 3 gün ve daha uzun süreli istirahat raporları alınması durumunda, analık halinde İş Kanunu nun 74 üncü maddesindeki süreler için SGK tarafından ödenir. 8

15 Sayılı İş Kanununda Yer Alan Ücret Türleri İş Kanunu nda ücret 32 inci madde de, takip eden maddelerde de ücret türleri ve uygulama esasları açıklanmıştır. Kanuna göre ücret türleri; asgari ücret, yarım ücret, fazla çalışma ücreti, fazla sürelerle çalışma ücreti, hafta tatili ücreti, Ulusal Bayram ve genel tatil ücreti, parça başı ücret, akort ücret, götürü ücret, yüzde usulü ücret, yıllık izin ücreti, kara katılma, komisyon, ikramiye ve prim ücreti olarak sıralanmıştır Asgari Ücret Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 55 inci maddesinde, devlet çalışanların yaptıkları işe uygun, adaletli bir ücret almaları için gerekli tedbirleri alır. Asgari ücretin tespitinde çalışanların geçim şartı ile ülkenin ekonomik ve sosyal yönü göz önünde bulundurulur ifadesi bulunmaktadır. İLO ya göre asgari ücret, işçiye uygun yaşama normları sağlayacak bir ücretin garanti edilmesidir. 13 Asgari ücret, yasal olarak ödenebilecek olan en düşük ücrettir. Bu ücreti belirleme yetkisi ise Asgari Ücret Tespit Komisyonuna aittir. İş Kanunu nun 39 uncu maddesine göre; iş sözleşmesi ile çalışan ve bu Kanun kapsamında olan veya olmayan her türlü işçinin ekonomik ve sosyal durumlarının düzenlenmesi için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca Asgari Ücret Tespit Komisyonu aracılığı ile ücretlerin asgari sınırları en geç iki yılda bir belirlenir. Komisyon kararları kesindir. Kararlar Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girer. Asgari Ücret Yönetmeliğinin 4 üncü maddesinde de asgari ücret, işçilere normal bir çalışma günü karşılığı ödenen ve işçilere gıda, konut, giyim, sağlık, ulaşım ve kültür gibi zorunlu ihtiyaçlarını günün fiyatları üzerinden asgari düzeyde karşılamaya yetecek ücret olarak tanımlanmıştır. 13 Topalhan, age,s.64. 9

16 Asgari Ücret Yönetmeliği, asgari ücretin bir günlük ücret olarak belirleneceğini; aylık, haftalık, saat başına, parça başına ya da yapılan iş miktarına göre ücret alan işçilerin durumlarının buna göre ayarlanacağını öngörmektedir. Dolayısıyla asgari ücret bir günlük çalışmanın karşılığıdır. Buna göre asgari ücret yasal çalışma saati olan 7,5 saatlik çalışmanın karşılığı olmaktadır. Asgari ücretin bir günlük ücret olması, tam gün çalışmayan işçiye tamamının verilmesini gerektirmez. Yani kısmi süreli çalışan işçiler, çalıştıkları süre ile orantılı bir asgari ücrete hak kazanırlar. İş Kanunu nun Kısmi Süreli Tam Süreli İş Sözleşmeleri başlıklı 13 üncü maddesinin ikinci bendinde de kısmi süreli çalışan işçinin ücret ve paraya ilişkin bölünebilir menfaatlerinin tam süreli emsal işçiye göre çalıştığı süreye orantılı olarak ödeneceği hüküm altına alınmıştır. Örneğin günde sadece 2,3 saat çalışan bir işçinin asgari ücreti normal günlük asgari ücretin saat başına düşen miktarının çalıştığı süre yani saat ile çarpımı sonucu bulunacak tutarı kadar olacaktır. Türkiye de çalışan işçilerin yarıdan fazlasının asgari ücretle çalıştıkları düşünüldüğünde, asgari ücretin oldukça geniş bir kesimi ilgilendirdiği görülmektedir. 14 Asgari ücretin altında ücret ödenmesi hukuken yasaklanmıştır. Buna karşın asgari ücretin altında ücret ödenmesi halinde İş Kanunu nun 24 üncü maddesine göre işçi haklı sebeple fesih hakkını kullanarak iş sözleşmesini derhal bildirimsiz olarak feshedebilir, işçi iş sözleşmesini feshetmek istemezse asgari ücret ile aldığı ücret arasındaki farkı işverenden talep edebilir. Ayrıca aynı Kanunun102 inci maddesi a bendine dayanılarak 2013 yılında işverenliğe her bir işçi ve her ay için 134,00TL idari para cezası uygulanır. Asgari Ücret Tespit Komisyonunun 2013 yılı için belirlemiş olduğu asgari ücret tutarı aşağıda belirtilmiştir. 14 Gürbüz Erdoğan, İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku, Ankara, Detay Yayıncılık, 2011, s

17 Tablo 1: 2013 Yılı Asgari Ücret Tutarı Asgari Ücret Yaşından Büyükler 978,60TL/Ay 32,62TL/Gün 1.021,50TL/Ay 34,05TL/Gün 16 Yaşından Küçükler 839,10TL/Ay 27,97TL/Gün 877,50TL/Ay 29,25TL/Gün İşveren açısından asgari ücret, işverenin brüt ücret üzerinden katlanmak durumunda bulunduğu maliyetlerin tamamıdır. Yani işçi brüt ücretleri, sigorta primi işveren payı ve işsizlik sigortası primi işveren payından oluşmaktadır. Tablo 2: 2013 Yılı Asgari Ücretlinin İşverene Maliyeti 15 (*)(**) Ücret Maliyet Unsurları Maliyetler ( ) 978,60TL/Ay Maliyetler ( ) 1.021,50TL/Ay Sigorta Primi İşveren Payı(%19,5-25) 978,60TLX%19,5=190, ,50TLX%19,5=199,19 İşsizlik Sigortası Primi İşveren Payı(%2) 978,60TLX%2=19, ,50TLX%2=20,43 Toplam 1.189,00TL/Ay 1.241,12TL/Ay Yarım Ücret İş Kanunu nun 40 ıncı maddesine göre yarım ücret; Kanunun 24 ve 25 inci maddelerinin III üncü bendi uyarınca zorlayıcı sebepler(yangın, sel, toprak kayması, gibi olaylar ile hukuki engellerdir) 16 dolayısıyla çalışamayan veya çalıştırılmayan 15 (*)5510 sayılı Kanunun 81. maddesinin ı bendine göre, bentte belirtilen şartları sağlayan işverenlere, Sigorta primi işveren payında 5 puanlık indirim öngörülmektedir. Gerekli şartları sağlamayan işverenler için, değişen risk oranlarına göre sigorta primi işveren payı %19,5-25 arasındadır. (**)Hesaplama 16 Yaşından Büyükler için yapılmıştır. 16 Şakar, age,s

18 işçiye bu bekleme süresi içinde bir haftaya kadar her gün için ödenecek ücrettir. Yarım ücretin hesabında işçinin bir günde elde edeceği ücret miktarının yarısı dikkate alınır Fazla Çalışma Ücreti Fazla çalışma ücreti Kanunun 41 inci maddesinde düzenlenmiştir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Kanuna göre fazla çalışma ücreti ise her bir saat fazla çalışma için verilecek ücretin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenen ücrettir. Fazla çalışma ücreti asıl ücret üzerinden hesaplanır. 17 Fazla çalışma yapan işçi artırımlı ücret yerine isterse fazla çalıştığı her bir saat karşılığında bir saat otuz dakika serbest zaman kullanabilir. İşçi bu serbest zamanı altı ay içinde, çalışma süreleri içinde ücretinden bir kesinti yapılmaksızın kullanır Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti İş Kanunu nun 41 inci maddesinin 3 üncü fıkrasında açıklanmıştır. Buna göre; fazla sürelere çalışma ve ücreti, haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda 1 inci fıkrada belirlenen esaslar dâhilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışma, her bir saat fazla sürelerle çalışma için verilecek ücretin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş artırılması suretiyle bulunacak ücret ise fazla sürelerle çalışma ücreti olarak tanımlanmıştır. Fazla sürelerle çalışma ücreti de asıl ücret üzerinden hesaplanır. Yine fazla sürelerle çalışma yapan işçi artırımlı ücret yerine isterse fazla sürelerle çalıştığı her bir saat karşılığında bir saat on beş dakika serbest zaman kullanabilir. İşçi bu serbest zamanı altı ay içinde, çalışma süreleri içinde ücretinden bir kesinti yapılmaksızın kullanır. 17 Topalhan, age,s

19 Hafta Tatili Ücreti Hafta tatili hem 394 sayılı Hafta Tatili Kanununda hem de İş Kanunu nun 46 ıncı maddesinde düzenlenmiştir. Hafta tatili ücreti ise sadece İş Kanununda düzenlenmiş olup işverenin işçisine bir iş karşılığı olmaksızın ve Kanun kapsamında hak kazandığı çalışılmayan hafta tatili günü için ödediği ücrettir. İşçinin hafta tatili ücreti çalıştığı günlere göre bir güne düşen ücretidir. İşçi eğer hafta tatilinde tatil yapmayarak çalışırsa ayrıca çalışılan tatil günü için ilave bir günlük ücrete hak kazanır. Hafta tatili ücreti de asıl ücret üzerinden hesaplanır. Diğer bir ifadeyle ücret ekleri hesaplamada dikkate alınmaz Ulusal Bayram ve Genel Tatil Ücreti Ulusal bayram ve genel tatiller 2429 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanunda düzenlenmiştir. Adı geçen Kanuna göre bir takvim yılı içinde 14,5 gün Ulusal Bayram ve genel tatil bulunmaktadır. Bunlar; 28 Ekim saat de başlayıp 1,5 gün süren Cumhuriyet Bayramı(Ulusal Bayram), 1 Ocak, 23 Nisan, 1 Mayıs, 19 Mayıs, 30 Ağustos ve 3,5 gün süren Ramazan Bayramı ile 4,5 gün süren Kurban Bayramıdır(Genel Tatiller). Ulusal Bayram ve genel tatil ücreti ise İş Kanunu nun 47 inci maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; Kanun kapsamına giren işyerlerinde çalışan işçilere Ulusal Bayram ve genel tatil olarak kabul edilen günlerde çalışmazlarsa bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti tam olarak, tatil yapmayarak çalışırlarsa ayrıca çalışılan her gün için bir günlük ücreti ödenir. Ulusal Bayram ve genel tatil ücreti de asıl ücret üzerinden hesaplanır Yıllık İzin Ücreti Yıllık ücretli izne ilişkin hükümler İş Kanunu nun 53(dâhil)-62 inci maddeleri arasında düzenlenmiş olup bu hak vazgeçilemez niteliktedir. İşveren, yıllık ücretli iznini kullanan her işçiye, yıllık izin dönemine ilişkin ücretini ilgili işçi izne çıkmadan önce peşin olarak veya avans olarak ödemek zorundadır. Bu ücret de bir iş karşılığı olmaksızın verilen bir ücret türüdür. Yıllık izin ücretinin hesabında da asıl 13

20 ücret dikkate alınır. İş sözleşmesinin, herhangi bir sebeple sona ermesi halinde işçinin hak kazanıp da kullanmadığı izinler, son ücreti üzerinden kendisine veya hak sahiplerine ödenir. Bu ücrete ilişkin zaman aşımı süresi iş sözleşmesinin sona erdiği tarihten itibaren başlar Yüzde Usulü Ücret İş Kanunu nun 51 inci maddesine göre; otel, lokanta, eğlence yerleri ve benzeri yerler ile içki verilen ve hemen orada yenilip içilmesi için çeşitli yiyecek satan yerlerden yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde işveren tarafından servis karşılığı veya başka isimlerle müşterilerin hesap pusulalarına yüzde eklenerek veya ayrı şekillerde alınan paralarla kendi isteği ile müşteri tarafından işyerine bırakılan yahut da işverenin kontrolü altında bir araya toplanan paraları, işverenin işyerinde çalışan tüm işçilere eksiksiz olarak ödemesidir. İşveren paraları kendisi aldığında bu aldığı paraları eksiksiz dağıttığını belgelemek durumundadır Komisyon Ücreti İş Kanunu nun 57 inci maddesinde günlük, haftalık veya aylık olarak belirli bir ücrete dayanmayıp da belirli olmayan süre ve tutar üzerinden alınan ücret olarak tanımlanmıştır. Bu ücret iş sözleşmesi ile işverene bağlı olarak çalışan işçiye yaptığı işin değeri ölçüsünde genellikle belirli bir yüzdeye göre ödenen paradır. 18 Örneğin, satış işini üstlenen bir işçinin sattığı malların toplam değeri üzerinden belirli bir yüzdeye göre aldığı ücret, komisyon ücretidir. Komisyon ücreti, asıl ücret olarak belirlenebildiği gibi asıl ücrete ek ücret olarak da belirlenebilir Aktay, Arıcı, Kaplan, age, s Süzek, age,s

21 Kâra Katılma Kara katılma, belirli bir dönem sonunda işletmenin elde ettiği kardan pay alma niteliğindedir(ortaklık söz konusu olmamalı iş ilişkisi bağımlılığa dayanmalıdır). Kara katılma işçinin asıl ücreti olarak belirlenemez, ancak kardan pay alma ücret niteliğindedir Parça Başı Ücret (Akord Ücret) Üretilen iş veya hizmetin sonucuna göre hesaplanan ücrete "akort ücret" denir. 21 Bir presçinin bastığı kapak sayısına, bir maden işçisinin çıkardığı madenin ağırlığına veya bir işçinin boyadığı bezin uzunluğuna göre ücretin hesaplanması durumlarında akort ücret söz konusudur. Akort ücret, parça sayısı, büyüklük, uzunluk veya ağırlık gibi birimlere göre tespit edilir ve belirli bir çalışma dönemine düşen ücret, her birim için tespit edilen ücretin birim sayısı toplamı ile çarpılması sonucu bulunur. Bu ücret türünde önemli olan işin devamı süresi değil üretilen mal, sonuçlanmış ya da yapılmış iştir Götürü Ücret Akort ücrete benzeyen götürü ücret, devamlılık göstermeyen bir süre sonra biten işlerde yapılan işin sonucuna göre hesaplanan bir ücret şeklidir. Ancak, götürü ücret bazı özellikleri itibariyle akort ücretten ayrılır. Uygulamada birim tespitinin güç olduğu veya birbirine benzememesi nedeniyle seri olarak yapılması mümkün bulunmayan ya da devamlılık göstermeyip bir süre sonra biten işlerde işin sonucuna göre ücret kararlaştırılmaktadır. Bu ücret türü daha çok inşaat sektöründe görülür ve kabala ücret olarak da bilinir. 22 Akort ücret ile götürü ücret arasında hukuki nitelik yönünden bir fark olmadığından uygulanacak kanun hükümleri açısından da herhangi 20 Topalhan, age,s Erdoğan, age, s Erdoğan, age, s

22 bir fark bulunmamaktadır. 23 Bu ücret türünde belirli bir zamanda önceden saptanan bir işin yapılması taahhüt edilir. Ücret de bu zaman üzerinden hesap edilir. Eğer üretim, bu önceden belirlenen düzeye ulaşamazsa, işçinin ücreti kısılır Prim İşçiye nitelik veya nicelik bakımından iyi olan hizmeti, başarısı karşılığı asıl ücrete ek olarak verilen ücrettir. 24 Örneğin üretim artışı, satış artışı veya başarısı sebebiyle verilebilir İkramiye İşveren tarafından işçiye verilen ödül niteliğinde bir ücrettir. Özellikle dini ve milli bayramlar ile yılbaşı gibi özel günlerde motivasyon sağlayarak üretimin artırılması amacına yöneliktir. Uygulamada iş sözleşmesi ya da TİS e dayanarak belirli zamanlarda verilmekte ve süreklilik arz etmektedir. 25 İkramiye devamlı nitelikte olmalıdır: Bir ya da birkaç defaya mahsus ikramiyeler bağış niteliği taşırlar. Süreklilik ya da devamlılık unsuru ikramiyenin bağış olarak verilmediğinin belirtisi sayılmalıdır Sayılı İş Kanununda Yer Alan Ücret ile İlgili Özellik Arz Eden Düzenlemeler İş sözleşmesinin tarafları ( işçi-işveren) yapılan iş karşılığına ödenecek ücreti, asgari ücretin altında kalmamak şartıyla diledikleri gibi belirleyebilirler. Taraflar asgari ücretin üzerinde bir miktarı serbestçe kararlaştırabilirler. 23 Nuri Çelik, İş Hukuku Dersleri, İstanbul, Beta Yay, 2010, s Erdoğan, age, s Erdoğan, age, s

23 İş Kanunu nun 32 inci maddesi uyarınca ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit ödeme kural olarak Türk parası ile işyerinde veya özel olarak açılan bir banka hesabına ödenir. Ücret yabancı para cinsinden kararlaştırılmışsa ödeme günündeki Türk parası karşılığı ile ödenir. Bono, kupon, senet vs ile hiçbir şekilde ödeme yapılamaz. Ücret en geç ayda bir ödenir. İş sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmeleri ile ödeme süresi bir haftaya kadar indirilebilir sayılı Kanun ile tarihinden itibaren 10 ve üzeri işçi çalıştıran işyerleri, işçi ücretlerini banka aracılığı ile ödemek zorundadır. Aksi halde İş Kanunu nun 102 inci maddesi a bendine dayanılarak 2013 yılında işverenliğe her bir işçi ve her ay için 134,00TL idari para cezası uygulanır. İşçinin ihtiyacının bulunması, istediği avans tutarını hak etmesi, avans ödemesinin işvereni sıkıntıya düşürmemesi şartıyla, işçinin talebi üzerine avans verilebilir. Uygulamada ayın 5 ine kadar ücret, 20 sine kadar avans verilmektedir. 26 İşveren İş Kanunu madde 37 ye göre, işyerinde ya da bankaya yaptığı ödemelerde, işçiye ücret hesabını gösterir imzalı veya işyerinin özel işaretini taşıyan ücret hesap pusulası vermek zorundadır. Bu pusulada ödemenin günü ve ilişkin olduğu dönem ile fazla çalışma, hafta tatili, bayram ve genel tatil ücretleri gibi, asıl ücrete yapılan her çeşit eklemeler tutarının, vergi, sigorta primi, avans mahsubu, nafaka ve icra gibi her çeşit kesintinin ayrı ayrı gösterilmesi gerekir. Bu işlemler damga vergisinden istisnadır. İş Kanunu madde 32 ye göre ücret alacaklarında zamanaşımı süresi beş yıldır. Bu süreye fazla çalışma, hafta tatili, ulusal bayram, ikramiye ve prim gibi diğer işçilik hakları da girmektedir. Zamanaşımı ücretin doğduğu andan itibaren başlar. Ücret, İş Kanunu, İcra İflas Kanunu vs kanunlarda emredici hükümler ile koruma altına alınmıştır. İş Kanunu madde 35 e göre ücretin aylık dörtte birinden fazlası haczedilemez. Sadece nafaka alacakları için bu miktar aşılabilir. İşverenin iflası halinde işçi alacakları öncelikli alacaklardandır. İflas öncesi bir yıla kadar ki ihbar ve kıdem tazminatları dâhil işçi alacakları, rehinli alacaklar ile devlet 26 Erdoğan, age,s

24 alacaklarından sonraki sıraya konulmuş olup, bu sırada ödenecektir. 27 İİK md 40 uyarınca işçi alacakları hacizde birinci sırada yer almaktadır. İş Kanunu nun 36 ıncı maddesine göre kamuda ihaleli işlerde müteahhide verilmiş işlerde, yüklenici veya alt işverence işçilere ücretlerin ödenmediği hallerde, işçinin başvurusu üzerine yüklenici veya alt işverenlerden istenen bordrolara göre, hak edişlerden işçi ücretleri ödenir. Kanunun 34 üncü maddesine göre ücreti ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir bir neden dışında ödenmeyen işçi, iş görme borcunu yerine getirmekten kaçınabilir. Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır. Kanunun 38 inci maddesine göre işveren toplu sözleşme veya iş sözleşmelerinde gösterilmiş olan sebepler dışında işçiye ücret kesme cezası veremez. İşçi ücretlerinden ceza olarak yapılacak kesintilerin işçiye derhal sebepleriyle beraber bildirilmesi gerekir. İşçi ücretlerinden bu yolda yapılacak kesintiler bir ayda iki gündelikten fazla veya parça başına yahut yapılan iş miktarına göre verilen ücretlerde işçinin iki günlük kazancından fazla olamaz. Ayrıca bu paralar işçinin eğitimi ve sosyal hizmetleri için harcanmak üzere cezanın kesildiği tarihten itibaren bir ay içinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı hesabına Türkiye de bulunan bir bankaya yatırılır. İş Kanunu nun 63 üncü maddesi gereği gece çalışması günlük olarak 7,5 saati aşamaz. Aşması durumunda aşan süre için Yargıtay ın görüşüne göre fazla çalışma ücreti ödenmelidir. Böyle bir durumda haftalık çalışma süresinin 45 saati aşıp aşmamasının bir önemi bulunmamaktadır. (Yargıtay 9.HD tarih ve sayılı Karar). Ancak 4857 sayılı Kanunun 41. maddesi ve İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği nde haftalık 45 saati aşan çalışmaya fazla çalışma denilmiştir sayılı Kanunun fazla çalışma ile ilgili 41. ve gece çalışması ile ilgili 69. maddelerinde haftalık çalışma süresi aşılmasa da gece çalışma süresinin 7,5 saati aşması halinde fazla çalışma sayılacağına ilişkin herhangi bir yasal 27 Erdoğan, age, s

25 düzenlemeye yer verilmemiştir. Bu nedenle gece çalışma süresinin 7,5 saati aşması ancak haftalık çalışma süresinin aşılmamış olması halinde yapılan bu çalışmanın fazla çalışma olarak değerlendirilemeyeceği düşünülmektedir. Her türlü işte uygulanmakta olan çalışma sürelerinin yasal olarak daha aşağı sınırlara indirilmesi veya işverene düşen yasal bir yükümlülüğün yerine getirilmesi nedeniyle ya da bu Kanun hükümlerinden herhangi birinin uygulanması sonucuna dayanılarak işçi ücretlerinden her ne şekilde olursa olsun eksiltme yapılamaz. Örneğin Kanunun 74 üncü maddesine göre hekim raporu ile gerekli görüldüğü takdirde, hamile kadın işçi sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılır. Bu halde işçinin ücretinde bir indirim yapılmaz. Yine aynı maddede çocuk sahibi kadına çocuğu bir yaşına gelene kadar emzirmek için günde 1,5 saat süt izni verilir. Bu süre çalışma süresinden sayılır dolayısıyla bu süreye ait ücret işverence ödenir. Ayrıca işin durdurulması, işyerinin kapatılması ya da iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin alınmaması nedeniyle işçilere uygun bir başka iş verilememesi halinde işçi işyerinde gerekli iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınma hakkına sahiptir. Bu dönemde dahi işçi ücret ve diğer haklara sahiptir. 28 İşveren, Kanunun 5 inci maddesi uyarınca çalıştırdığı işçiler arasında Eşit Davranma İlkesine uygun hareket etmekle yükümlüdür. Buna istinaden işveren eşitler arasında eşit ücret uygulamakla yükümlüdür. Elbette ki kıdem, eğitim durumu, yapılan iş vs sebeplerle ücret de farklılaşabilecektir. Ancak bunların somut olarak ortaya konulması gerekir Çalışma Hayatı ile İlgili Diğer Bazı Kanunlarda Ücret 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunda, 854 sayılı Deniz İş Kanununda ve 6772 sayılı Devlet ve Ona Bağlı Müesseselerde Çalışan İşçilere İlave Tediye Yapılması 28 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı,40 Soruda İş Kanunu nda Ücret, Ankara, Yayın No:40, 2010, s

26 Hakkında Kanunda ücrete ilişkin çeşitli hükümler bulunmaktadır ve 854 sayılı kanunlar genel olarak ücret konusunda İş Kanunu nu örnek almıştır fakat adı geçen kanunlarda özel durumlar ilgili madde metinlerinde de açıklandığı gibi ücret ile ilgili farklılıklar yaratmaktadır sayılı Kanunla da kamuda çalışan işçilere ödenecek ikramiyeler ile Kanun kapsamında olan ve olmayan işçiler için ödenecek ikramiye sınırları belirtilmiştir Ücretin Hesabı ve Ücretten Yapılan Kesintiler Ücret, saat, gündelik, aylık, parça başına vb. şekilde belirlenen ölçütlere göre işçinin çalıştığı veya çalışmış gibi sayılan günler için tarafların anlaşmasıyla, en geç ayda bir ödenir. Ücret hesabında; gelir vergisi, damga vergisi, sigorta primi işçi payı, işsizlik sigortası primi işçi payı ile bu kesintileri etkileyen asgari geçim indirimi, sigorta primine esas kazancın alt ve üst sınırları, çocuk yardımı, aile yardımı, yemek yardımı vb unsurlar bulunmaktadır. Ücretten yapılan kesintiler yürürlükte bulunan mevzuat düzenlemeleri çerçevesinde yapılmaktadır Gelir Vergisi Kesintisi GVK nın 1 ve 2 inci maddelerinde gerçek kişilerin elde etmiş oldukları ücretlerin belirtilen Kanun hükümlerine göre gelir vergisine tabi olduğu açıklanmıştır. Ayrıca ücret, GVK uyarınca en geniş tanımı ile ele alınmıştır. Ancak ücretin vergilendirilmesinde bazı unsurların indirim konusu yapılabileceği, istisna, müstesna veya muaf tutulabileceği yani vergi matrahına dâhil edilmeyeceği veya üzerinden vergi alınmayacağı Kanunla belirlenmiştir Gelir Vergisi Kesintisini Belirleyen Unsurlar Gelir vergisi kesintisini belirleyen unsurlar; vergi matrahının azalması ile ödenecek vergi miktarının azalması sonucunu doğuran prim, aidat, bireysel emeklilik katkı payları, hayat sigortası poliçeleri, sendika aidatları, çeşitli ücretler ve ücret 20

27 erbabı ile çeşitli gider karşılıkları, tazminat ve yardımlar, teçhizat ve tayın bedelleri ile sakatlık indirimi ve asgari geçim indirimi vb istisna, müstesna, muafiyet ve indirimlerdir Muafiyet, Müstesna ve İstisnalar GVK nın 16 ıncı maddesi uyarınca yabancı elçilik ve konsolosluk mensubu yabancı memleket uyrukluğunda bulunan ve Türkiye de resmi bir göreve memur edilenler hariç olmak üzere diğer memur ve hizmetlilerinin yalnız bu işlerinden dolayı aldıkları ücretler karşılıklı olmak şartıyla gelir vergisinden istisna edilmiştir. GVK nın 23/3 maddesi uyarınca toprak altı işletmesi halinde bulunan madenlerde cevher üretimi ve bununla ilgili diğer bütün işlerde çalışanların yer altında çalıştıkları zamanlara ait ücretleri gelir vergisinden istisna edilmiştir. GVK nın 23/6 maddesi uyarınca özel fertler tarafından evlerde, bahçelerde, apartmanlarda ve ticaret mahalli olmayan sair yerlerde sütninelik, dadılık, bahçıvanlık, kapıcılık gibi özel hizmetlerde çalıştırılanların ücretleri gelir vergisinden istisna edilmiştir. GVK nın 23/8 maddesi uyarınca işçilere işverenlerce yemek verilmek suretiyle sağlanan menfaatler (işverenlerce, işyerinde veya müştemilatında yemek verilmeyen durumlarda çalışılan günlere ait bir günlük yemek bedelinin 2013 yılı için 12,00 TL yi 29 aşmaması ve buna ilişkin ödemenin yemek verme hizmetini sağlayan mükelleflere yapılması şarttır. Ödemenin bu tutarı aşması halinde, aşan kısım ile hizmet erbabına yemek bedeli olarak nakden yapılan ödemeler ve bu amaçla sağlanan menfaatler ücret olarak vergilendirilir.) gelir vergisinden istisna edilmiştir tarih ve (4.Mükerrer) sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 284 seri numaralı Maliye Bakanlığı Tebliği. 21

28 GVK nın 23/9 maddesi uyarınca genel olarak maden işletmelerinde ve fabrikalarda çalışan işçilere konut tedariki ve bunların aydınlatılması, ısıtılması ve suyunun temini suretiyle sağlanan menfaatler ile mülkiyeti işverene ait brüt alanı 100 m2'yi aşmayan konutların işçilere mesken olarak tahsisi suretiyle sağlanan menfaatler (Bu konutların 100 m2'yi aşması halinde, aşan kısma isabet eden menfaat için bu istisna hükmü uygulanmaz) gelir vergisinden istisna edilmiştir. GVK nın 23/10 maddesi uyarınca işçilerin toplu olarak işyerlerine gidip gelmelerini sağlamak maksadıyla işverenler tarafından yapılan taşıma giderleri gelir vergisinden istisna edilmiştir. GVK nın 23/12 maddesi uyarınca 3308 sayılı Çıraklık ve Meslekî Eğitim Kanununa tâbi çırakların asgari ücreti aşmayan ücretleri gelir vergisinden istisna edilmiştir. GVK nın 23/15 maddesi uyarınca yüz ve daha aşağı sayıda işçi çalıştıran işyerlerinde bir, yüzden fazla işçi çalıştıran işyerlerinde iki, amatör sporcu çalıştıranların, her yıl milli müsabakalara iştirak ettiklerinin belgelenmesi ve bu amatör sporculara ödenen ücretler(asgari ücretin iki katını aşmamak kaydıyla) gelir vergisinden istisna edilmiştir. GVK nın 24/2 maddesi uyarınca gider karşılığı olmak üzere yapılan ödemelerden(belgelendirilmiş olmalı), işçilere verilen gerçek yol giderlerinin tamamı ile yemek ve yatmak giderlerine karşılık verilen gündelikler (Devlet memurlarına Devletçe verilen gündeliklerin en yüksek haddini aşarsa aradaki fark ücret olarak vergiye tabi tutulur.) gelir vergisinden istisna edilmiştir. GVK nın 25/1 maddesi uyarınca ölüm, sakatlık, hastalık ve işsizlik sebepleriyle (işe başlatmama tazminatı dahil) verilen tazminat ve yapılan yardımlar gelir vergisinden müstesnadır. GVK nın 25/4 maddesi uyarınca işçilere ödenen çocuk zamları, yardımları (Bu zamlar Devletçe verilen miktarları aştığı takdirde, fazlası vergiye tabi tutulur.) gelir vergisinden müstesnadır. Gelir vergisinden müstesna çocuk yardımı tutarı;0-6 yaş arası her çocuk için aylık tarihleri arasında 0,

29 katsayıx500=36,87tl, 7 yaşından büyük her çocuk için tarihleri arasında 0, katsayıx250=18,43tl dir. GVK nın 25/5 maddesi uyarınca evlenme ve doğum nedeniyle işçilere yapılan yardımlar (iki aylık ücret veya buna tekabül eden gündeliklerinin tutarına kadar olan yardım kısmına uygulanır.) gelir vergisinden müstesnadır. GVK nın 27/2 maddesi uyarınca demirbaş olarak verilen giyim eşyası (işçilere işin icabı olarak verilen ve bunların işten ayrılmaları halinde geri alınan giyim eşyası) gelir vergisinden müstesnadır İndirimler GVK nın 63 üncü maddesi uyarınca; kamu kurumları tarafından yapılan kanuni kesintiler, kanunla kurulmuş bulunan SGK gibi kurumlarca kesilen aidat ve primler, belgelenmesi ve istenildiğinde ibraz edilmesi koşuluyla işçiler tarafından ilgili kanunlarına göre, sendikalara ödenen aidatlar, Sigortanın Türkiye de kâin ve merkezi Türkiye de bulunan bir emeklilik veya sigorta şirketi nezdinde akdedilmiş olması şartıyla; ücretlinin şahsına, eşine ve küçük çocuklarına ait hayat sigortası poliçeleri için hizmet erbabı tarafından ödenen primlerin %50 si ile ölüm, kaza, sağlık, hastalık, sakatlık, işsizlik, analık, doğum ve tahsil gibi şahıs sigorta poliçeleri için hizmet erbabı tarafından ödenen primler ile Kanunun 89 uncu maddesine göre işverenler tarafından ücretliler adına BES e ödenen katkı payları (İndirim konusu yapılacak primler(%5) ile katkı payları toplamı(%10), ödendiği ayda elde edilen ücretin %15 ini ve yıllık olarak asgari ücretin yıllık tutarını aşamaz) gelir vergisi matrahından indirilebilir. Gelir vergisi matrahından indirilebilecek 2 tür önemli indirim bulunmaktadır. Bunlar; sakatlık indirimi ve asgari geçim indirimidir. 23

30 Sakatlık İndirimi GVK nın 31 inci maddesinde düzenlenmiş bulunan sakatlık indirimine göre; çalışma gücünün asgarî % 80'ini kaybetmiş bulunan hizmet erbabı birinci derece sakat, asgarî % 60'ını kaybetmiş bulunan hizmet erbabı ikinci derece sakat, asgarî % 40'ını kaybetmiş bulunan hizmet erbabı ise üçüncü derece sakat sayılır ve aşağıda sakatlık dereceleri itibariyle belirlenen aylık tutarlar, hizmet erbabının ücretinden indirilir. Tablo 3: 2013 Yılı Sakatlık İndirimi Tutarları 30 Sakatlık indirimi 2013 Birinci derece sakatlar için 800,00TL/Ay İkinci derece sakatlar için 400,00TL/Ay Üçüncü derece sakatlar için 190,00TL/Ay GVK nın 36 ınci maddesine göre; muhtelif yerlerden ücret alan hizmet erbabı için 31 inci maddede yazılı indirimler bunlardan yalnız en yüksek olan ücretin vergisine uygulanır Asgari Geçim İndirimi(AGİ) GVK nın 32 inci maddesine göre asgarî geçim indirimi; ücretin elde edildiği takvim yılı başında geçerli olan ve sanayi kesiminde çalışan 16 yaşından büyük işçiler için uygulanan asgarî ücretin yıllık brüt tutarının; mükellefin kendisi için % 50 si, çalışmayan ve herhangi bir geliri olmayan eşi için % 10 u, çocukların her biri için ayrı ayrı olmak üzere; ilk iki çocuk için % 7,5 diğer çocuklar için % 5 idir. Gelirin kısmî döneme ait olması halinde, ay kesirleri tam ay sayılmak suretiyle bu süreye isabet eden indirim tutarları esas alınır. AGİ, bu fıkraya göre belirlenen tutar ile 103 üncü maddedeki gelir vergisi tarifesinin birinci gelir dilimine uygulanan tarih ve (4.Mükerrer) sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 284 seri numaralı Maliye Bakanlığı Tebliği. 24

31 oranın çarpılmasıyla bulunan tutarın, hesaplanan vergiden mahsup edilmesi suretiyle uygulanır. Mahsup edilecek kısmın fazla olması halinde iade yapılmaz. İndirimin uygulamasında "çocuk" tabiri, mükellefle birlikte oturan veya mükellef tarafından bakılan (nafaka verilenler, evlat edinilenler ile ana veya babasını kaybetmiş torunlardan mükellefle birlikte oturanlar dâhil) 18 yaşını veya tahsilde olup 25 yaşını doldurmamış çocukları, "eş" tabiri ise, aralarında yasal evlilik bağı bulunan kişileri ifade eder. İndirim tutarının tespitinde mükellefin, gelirin elde edildiği tarihteki medenî hali ve aile durumu esas alınır. İndirim, yukarıdaki oranlara göre hesaplanan tutarları aşmamak kaydıyla, ücret geliri elde eden aile fertlerinden her biri için ayrı ayrı, çocuklar için eşlerden yalnızca birisinin gelirine uygulanır. Boşananlar için indirim tutarının hesabında, nafakasını sağladıkları çocuk sayısı dikkate alınır. Ücretinden gelir vergisi kesintisi yapılmayan çalışanlar AGİ den de yararlanamazlar. Örneğin konut kapıcılarının ücretleri gelir vergisinden istisna tutulduğundan konut kapıcıları için asgari geçim indirimi de söz konusu olmayacaktır. Tablo 4: 2013 Yılı Asgari Geçim İndirimi Tutarları 31 AİLE DURUMU BİLDİRİMİ 2013 AYLIK ASGARİ ÜCRET (TL) 2013 YILLIK ASGARİ ÜCRET (TL) AGİ ORANI (%) 2013 AGİ MATRAHI (TL) 2013 YILLIK AGİ (TL) 2013 AYLIK AGİ (TL) BEKÂR 978, ,20 50, ,60 880,74 73,40 EVLİ, EŞİ ÇALIŞIYOR VEYA GELİRİ VAR 978, ,20 50, ,60 880,74 73,40 EVLİ, EŞİ ÇALIŞIYOR VEYA GELİRİ VAR-1 978, ,20 57, , ,85 84,40 ÇOCUK EVLİ, EŞİ ÇALIŞIYOR VEYA GELİRİ VAR-2 ÇOCUK EVLİ, EŞİ ÇALIŞIYOR VEYA GELİRİ VAR-3 ÇOCUK EVLİ, EŞİ ÇALIŞIYOR VEYA GELİRİ VAR-4 978, ,20 65, , ,96 95,41 978, ,20 70, , ,04 102,75 978, ,20 75, , ,11 110,09 31 Topalhan, age,s.39.(asgari Ücret Tespit Komisyonunun tarihleri arası için belirlemiş olduğu asgari ücret tutarı üzerinden güncelleme yapılmıştır.) 25