Ergenlerde Kendilik Alg s İle Psikopatoloji Aras nda Bağ nt Var m?

Transkript

1 Türk Psikiyatri Dergisi 2002; 13(3): Ergenlerde Kendilik Alg s İle Psikopatoloji Aras nda Bağ nt Var m? Dr. M. Haluk ÖZBAY 1, Dr. Sibel ÖRSEL 2, Dr. Asena AKDEMİR 1, Dr. Buket CİNEMRE 3 ÖZET Amaç: Bu çal flmada bir ruh sa l ve hastal klar klini ine baflvuran ergenlerin kendilerini alg lama profillerinin baflvurmayan ergenlere (kontrol grubuna) göre farkl olup olmad sorusuna yan t aranarak kendilik alg s ve psikopatoloji aras ndaki ba nt araflt r lm flt r. Yöntem: Çal flma kesitsel ve kontrol grubuyla karfl laflt rmal bir çal flmad r. Çal flmada SSK Ankara E itim Hastanesi Psikiyatri Klini i Ergen Ünitesi Poliklini i ne baflvuran, çal flmaya dahil olma ölçütlerini karfl layan ergenler ve klini e baflvurmayan ergenlerden oluflan kontrol grubu olmak üzere iki grup bulunmaktad r. Her iki gruba da Ergenler için Kendilik Alg s Profili (EKAP) ve Ruhsal Belirti Tarama Listesi (SCL-90-R) uygulanm flt r. ki klinisyen baflvuran ergenlerle görüflürek psikiyatrik de erlendirmeyi yapm fl ve DSM IV tan lar konulmufltur. Bulgular ve sonuç: Ergen poliklini ine baflvuranlar ve baflvurmayanlar aras nda EKAP alt ölçeklerinde farkl l k olup olmad varyans analizleriyle araflt r lm flt r. Bu analizler sonucunda baflvuranlar ve kontrol grubu aras nda, EKAP nin iliflkilerdeki davran fllar ve kendine verdi i de- er alanlar nda istatistiksel aç dan anlaml farkl l klar oldu u saptanm flt r. Anahtar Sözcükler: Ergenlik, kendilik alg s, psikopatoloji SUMMARY: Is There Any Correlation Between Self- Perception and Psychopathology in Adolescence? Objective: In this study, the relation between selfperception and psychopathology is examined trying to answer the question of whether the self-perception profiles of the adolescents who have admitted to an outpatient unit of a psychiatry clinic are different from those of the adolescents who have not. Method: The study is a cross-sectional controlled study. There are two groups one of which is the group of adolescents who have admitted to the outpatient adolescent clinic of the Social Security Hospital of Ankara and the other is the control group. Self-Perception Profile for Adolescents (SPPA) and SCL-90-R were administered to the groups. DSM-IV diagnoses were made by two clinicians via interviews with adolescents. The differences in the domains of SPPA between two groups were assessed via multivariate and then univariate analysis. Results and conclusion: In the domains of SPPA, the global self-worth and the behavior in the relationships, the adolescent group who has admitted to the psychiatry clinic was found to be significantly lower than that of the adolescent group who has not. Key Words: Adolescence, self-perception, psychopathology 1Doç., 2 Uzm., SSK Ankara Eğitim Hastanesi Psikiyatri Kl., Ankara. 3 Uzm., SSK Antalya Hastanesi, Antalya. 179

2 GİRİŞ Ergenlerin psikolojisini anlamak, onlara verilecek dan şma ve tedavi hizmetlerini yönlendirmek aç s ndan önemlidir lerde çocuk ve adölesan psikiyatrisi alanlar nda tedavi yaklaş mlar aç s ndan önemli değişiklikler olmuştur. Ergenliğin bir kriz dönemi olmad ğ ve psikolojik sorunlar n adölesan kargaşas n yans tmaktan çok bir hastal ğ n göstergesi olduğu yönündeki görüşün yerleşmesi bu değişimde önemli bir etken olmuştur (Paterson ve ark. 1997). Ergenlik dönemindeki değişikliklerin neden ve nas l ortaya ç kt klar n inceleyen, psikolojik gelişimlerini aç klamaya çal şan birçok kuram ve araşt rma vard r. Bu kuramlar n ve araşt rma sonuçlar n n birbirine uyan, birbirini tamamlayan yönleri olduğu gibi birbirine z t düşen yönleri de bulunmaktad r (Coleman ve Hendry 1991). Ergenlik dönemindeki değişimlerle ilgili olarak s k araşt r lan konulardan biri de kendilik alg s n n gelişmesi ve psikopatolojiyle ilişkisi, tedavide nas l kullan lacağ d r (Paterson ve ark. 1997). Bu alanda çal şan ve ergenliğin bir kriz dönemi olmad ğ konusunda önemli çal şmalar olan Offer ve arkadaşlar (1990), son yirmi y l süresince ABD ndeki değişik sosyal ve ekonomik gruplardan gelen ergenlerde, normal ergen gelişimini incelemişlerdir. Ruhsal aç dan sağl kl ergenlerin, dünyay alg lama biçimlerini, psikolojik, sosyal, cinsellik, aile ve başetme alanlar n araşt rd klar bir çal şman n sonuçlar na göre, ergenlerin büyük çoğunluğu (%80) bu dönemi f rt na ve stres dönemi olarak yaşamamakta ve erişkinliğe yumuşak bir geçiş yapmaktad rlar. Özbay ve arkadaşlar (1991) da yapt klar bir çal şmada, ergenlik döneminin bir çat şma, kriz veya çalkant dönemi olmad ğ n, çal şan ve okuyan gençlerde karş laşt rmal olarak göstermişlerdir. Ergenlik dönemini kriz şeklinde yaşayanlar n, kendilerini ideal kendiliklerine göre daha olumsuz alg lad klar ve bu grupta psikolojik huzursuzluğun yüksek düzeylerde olduğu belirtilmektedir (Evans ve ark. 1994). Kendilik alg s n n gelişimi ve psikopatolojiyle ilişkisi konusunda çal şmalar yapan Harter, alana özgü çok-yönlü bir model ve model içinde kullan labilecek bir ölçek geliştirmiştir (Granleese ve Joseph, 1994). Bu görüşe göre çocukluk ve erken ergenlik döneminde kendilik yarg lar büyük oranda toplumsal karş laşt rmalara, standart normlara, toplumsal benzerliklere, kişileraras etkileşimlere ve toplumsal onaya bağl - d r (Damon ve Hart 1988). Ancak geç ergenlikte kişisel inançlara, içselleştirilmiş standartlar olarak da ifade edilebilecek kendilik tan mlamalar - na geçiş olduğu ve bunlara paralel olarak kendilik alg s n n ergenlik döneminde bir ayr şma süreci içine girdiği belirtilmektedir. Kendilik, kategorilere ve özelliklere karş l k gelen tan mlamalar ve soyutlamalar geliştikçe oluşur. Bu şekilde ayr şma olduğunu gösteren önemli kan tlardan biri de kendilik tan mlamalar n n toplumsal roller ve ortamlara göre değişiklik göstermesidir. Alana özgü çok-yönlü modele göre geliştirilen ölçek Çocuklar İçin Kendilik Alg s Profili nin yine Harter taraf ndan genişletilerek ergenler için düzenlenmiş bir versiyonudur (Hopkins ve Klein 1993). Hasta olduğunu ya da dan şma almas gerektiğini düşünen ya da başkalar taraf ndan böyle olduğu varsan lan ergenlerle böyle olmayanlar aras nda kendilik alg s ve alanlar aç s ndan ayr mlaşman n boyutu ne düzeydedir? Evans ve arkadaşlar n n yapt klar ve psikopatoloji ile kendilik alg s alanlar n n ilişkisini araşt rd klar bir çal şmada, 12 ve 16 yaş aras ndaki 59 ergenden oluşan bir hasta grubuyla 60 kişiden oluşan kontrol grubu, Harter taraf ndan geliştirilen Ergenler İçin Kendilik Alg s Profili (EKAP) kullan larak karş laşt rm şlard r (Evans ve ark. 1994). Araşt rman n sonunda normal gruptaki ergenlerin kendilerini, okul yeterliliği, iş yeterliliği, yak n arkadaşl klar ve kendine verdiği genel değer alanlar nda hasta grubuna göre anlaml biçimde daha iyi bulduklar saptanm şt r. Evans, kendilik alg s yla ilgili gelişimsel bir kavram olan kendilik bütünlüğü (self-complexity) ve alana özgü kendilik alg s aras ndaki bağ nt y saptad ğ çal şmas nda, kendilik alanlar ve psikopatoloji aras ndaki bağ nt y tart şm şt r. Kendilik alg s n n yaşla birlikte alanlara özgü hale geldiği ve bu alanlar n birbirinden bağ ms zlaşt - ğ n, bu ayr şman n olmamas n n bireylerde düşük kendilik bütünlüğüne işaret ettiğini belirtmektedir. Bu durumun ise s kl kla psikopatolojiyle birlikte olduğunu destekleyen bulgular elde etmiştir (Evans 1994). Baz araşt rmalarda benzer olarak kendilik 180

3 TABLO 1. Araşt rma Grubunu Oluşturan Ergenlerin Cinsiyete Göre Dağ l m. Grup Başvuranlar Başvurmayanlar sayg s n n ergenlik ve genç yetişkinlik döneminde giderek artt ğ gösterilmiştir (Chubb ve ark. 1997). Baz lar na göre ise kendilik, normal gelişimsel süreçlerin sonunda bir kere oluştuğunda değişime dirençli bir olgudur (Fertman ve Chubb 1992). Biz bu çal şmada, bir ruh sağl ğ ve hastal klar kliniğine başvuran ergenlerin başvurmayan kontrol grubuna göre kendilerini alg lamalar ndaki farkl l klar ve psikopatoloji düzeyi ile kendilik alg s aras nda bağ nt y araşt rmay amaçlad k. YÖNTEM Eksen I tan s alanlar Eksen I tan s almayanlar Cinsiyet K z Erkek K z Erkek Toplam K z Erkek Toplam Araşt rma Gruplar Kesitsel ve kontrol grubuyla karş laşt rmal olarak düzenlenen araşt rman n gruplar yaş grubunda, hastaneye başvuran ergenlerden oluşmaktad r. Başvuranlar n yaş gruplar na denk gelen öğrenim düzeyi saptanarak (8-11. s n flar) buna denk gelen s n flar kontrol grubu olarak seçilmiştir. SSK Ankara Eğitim Hastanesi Psikiyatri Kliniği Ergen Ünitesi Polikliniği ne psikiyatrik yard m almak amac yla başvuranlar grubuna dahil olma ölçütleri şu biçimde belirlenmiştir; Polikliniğe ilk kez baş vuruyor olmas, 14 yaş ndan küçük, 17 yaş ndan büyük olmamas, son bir y l içinde herhangi bir psikiyatrik tedavi almam ş olmas, öğrenimine halen devam ediyor olmas, başvuru an nda iki klinisyen taraf ndan yap lan değerlendirme ve psikolojik testlerden al nan sonuçlara göre zeka geriliği, öğrenme güçlüğü ya da bir psikotik bozukluk tan s almamas, organik N % bir hastal ğ olmamas. Kontrol grubu olan ikinci gruba, Ankara ili s - n rlar içinde bulunan ve sosyokültürel ve ekonomik özellikleri hastaneden hizmet alan sigortal nüfusunun özelliklerine paralel olduğu düşünülen üç okulda öğrenim görmekte olan öğrenciler al nm şt r. Bu gruba dahil olma ölçütleri ise aşağ daki gibidir; 14 yaş ndan küçük 17 yaş ndan büyük olmamas, s n flarda okuyor olmas, son bir y l içinde herhangi bir psikiyatrik tedavi almam ş olmas, SCL-90-R ile yap lan ruhsal belirti taramas nda genel belirti alt ölçeği ortalamas n n 1.47 ve üstünde olmamas. Burada belirtilmesi gereken iki nokta bulunmaktad r. İlk grupta ergenlerin bir psikiyatrik yard m almak için ilk kez başvuruyor olmalar, araşt rmaya al n rken gözönünde bulundurulan bir özelliktir. Herhangi bir psikiyatrik tedavinin kişinin kendilik alg s üzerindeki olas etkilerinin ortadan kald r lmas amaçlanm şt r. İkinci grupta da son bir y l içinde psikiyatrik yard m alm ş olmak bir d şlama ölçütü olarak kullan lm ş ve bu grubun sağl kl bir grubu temsil etmesi sağlanmaya çal ş lm şt r. Normal dağ l mda bulunan psikiyatrik rahats zl ğ olabilecek kişileri saptayabilmek için SCL-90-R uygulanarak genel belirti indeksi 1.47 ve üstünde olanlar (29 kişi) bu gruba al nmam şt r. Kesme noktas - n n saptanmas nda örneklemin ortalama ve standart sapmas ( ) temel al nm şt r (Dağ 2000). Böylelikle karş laşt rma yapabileceğimiz bu grup taranarak psikopatolojik aç dan riskli olanlar d şlanm şt r. Yukar da belirtilen araşt rmaya al nma ve d şlama ölçütlerine göre oluşturulan çal şma grubunda ergen polikliniğine başvuran ergenler (n=138) ve kontrol grubu (n=210) olmak üzere toplam 378 kişi yer alm şt r. Veri Toplama Araçlar Araşt rman n değerlendirme ölçekleri hastaneye başvuranlar n kendisi taraf ndan doldurulmuştur. Okullardaki öğrenciler de gerekli aç klamalar yap ld ktan sonra ölçekleri kendileri doldurmuştur. Araşt rmada üç tip veri toplama arac (demografik bilgi formu, EKAP, SCL-90-R) kullan lm şt r. Aşağ da bu ölçeklerle ilgili bilgi verilmiştir. 181

4 TABLO 2. Tan lar n Dağ l m. Psikiyatri kliniğine başvuranlar n tan dağ l m Uyum Bozukluğu Anksiyete Bozukluğu Konversiyon Bozukluğu Duygudurum Bozukluğu Diğer Eksen I tan s almayanlar Toplam Demografik Bilgi Formu: Bu form deneklerin yaş, cinsiyet, öğrenim durumu, gelir düzeyi, aile tipi gibi demografik özellikleri araşt ran sorulardan oluşmaktad r. Uygulamada kolayl k olmas aç s ndan bilgi formu aşağ da birazdan söz edilecek olan Ergenler İçin Kendilik Alg s Profili nin aç klama bölümünden hemen sonra gelen ayr bir bölüm olarak düzenlenmiş ve birlikte verilmiştir. Ergenler İçin Kendilik Alg s Profili (EKAP): EKAP, Harter (1988) taraf ndan geliştirilmiş olan Çocuklar İçin Kendilik Alg s Profili nin (Self- Perception Profile for Children) yine Harter taraf ndan genişletilerek ergenler için düzenlenmiş bir versiyonudur. Profil, ergenin dokuz farkl alandaki yeterlilik düzeyini değerlendiren çok yönlü bir ölçüm arac d r. EKAP nin ölçtüğü bu alanlar, ayn zamanda profilin alt ölçeklerini oluşturmaktad r. Bu alt ölçekler ve neyi ölçtükleri aşağ da özetlenmektedir. 1. Okul Yeterliliği: Bu alt ölçek ergenlerin okul başar s konusunda kendilerini nas l alg lad klar n ve ne derece zeki bulduklar n ölçmektedir. 2. Toplumsal Kabul Görme: Burada ergenlerin, arkadaşlar taraf ndan kabul görmeleri, popüler olmalar ve etraflar ndakiler taraf ndan ne kadar çok sevildikleri ölçülmektedir. 3. Atletik Yeterlilik: Maddeler, kişinin spordaki başar s n ve atletik yeterlilik alg s n değerlendirmektedir. 4. Fiziksel Görünüm: Bu alt ölçek, ergenlerin kendi görünümleri ve bedenlerinden ne derece memnun olduklar n ölçmektedir. 5. İş Yeterliliği: Bu alt ölçeğin maddeleri ergenlerin kendilerinin ne dereceye kadar mesleki N % becerilere sahip olduklar na, yar m günlük işleri yapmaya haz r olduklar na ve varsa işlerini ne derece iyi yapt klar na olan inançlar n değerlendirmektedir. 6. Romantik Çekim: Burada ise ergenlerin beğendikleri kişiler taraf ndan çekici bulunup bulunmad klar, ç kmak istedikleri kişilerle ç k p ç kmad klar gibi konulardaki sorularla kendileriyle ilgili romantik çekim alg lar ölçülmektedir. 7. İlişkilerdeki Davran şlar: Bu alt ölçek ergenlerin kendi davran şlar ndan ne kadar memnun olduklar, kendilerinden beklenen ya da doğru olan ne kadar yapt klar yla ilgili alg lar n değerlendirmektedir. 8. Yak n Arkadaşl k: Buradaki maddeler ergenlerin kişisel düşünce ve s rlar n paylaşabilecekleri yak n arkadaşl klar kurma becerisiyle ilgili alg lar n ölçmektedir. 9. Kendine Verdiği Değer: Son olarak bu alt ölçekte ergenin bir kişi olarak kendini ne kadar sevdiği, kendinden ve sürdüğü yaşamdan ne kadar memnun olduğu ele al nmaktad r. Vurgulanmas gereken önemli bir nokta burada ölçülenin alana özgü bir yeterlilikten ya da genel bir yeterlilik alg s ndan çok kişinin genel olarak kendi değerine ilişkin yarg s olduğudur. EKAP nin İngilizce orjinalinde iç tutarl l ğ ifade eden alfa katsay s boyutlara göre 0.78 ile 0.92 aras nda değişmektedir. Ölçeğin ülkemize uyarlama çal şmas Şahin ve Güvenç taraf ndan yap lm şt r. Şahin ve Güvenç in EKAP ni Türkçe ye uyarlayarak yapt klar araşt rmada, bu katsay tüm ölçek için hesaplanm ş ve 0.88 olarak bulunmuş; 3 hafta arayla 130 kişilik bir örneklem grubunda gerçekleştirilen test-tekrar-test güvenirlik katsay s ise 0.87 olarak saptanm şt r (Şahin ve Güvenç 1996). Türkiye de 197 lise öğrencisiyle EKAP kullan larak yap lan bir başka pilot araşt rmada güvenirlik değerlendirmesinde testtekrar-test güvenirlik katsay lar (2 haftal k bir arayla) 0.75 ile 0.87 aras nda, iç tutarl l k ise 0.77 ile 0.90 aras nda bulunmuştur (Aşç ve ark. 1997). Ruhsal Belirti Tarama Listesi (Symptom Check List-90-Revised, SCL-90-R): Psikiyatrik belirtileri olan bireyleri, olmayanlardan ay rmak için kullan lan bu araç, Derogatis taraf ndan ge- 182

5 TABLO 3. Psikiyatri Kliniğine Başvuran ve Kontrol Gruplar nda EKAP Alt Ölçeklerinden Al nan Puanlar n Tek Yönlü Varyans Analiz Sonuçlar. Psikiyatri Polikliniğine Başvuranlar EKAP Alt ölçekleri Eksen I tan s alanlar Eksen I tan s almayanlar Kontrol Grubu F post hoc 1. Okul yeterliliği 2. Toplumsal kabul görme 3. Atletik yeterlilik 4. Fiziksel görünüm 5. İş yeterliliği 6. Romantik çekim 7. İlişkilerdeki davran şlar 8. Yak n arkadaşl k 9. Kendine verdiği değer * ** a<c a=b<c *p<0.05, **p<0.01 liştirilmiş, Türkçe de geçerlik/güvenirlik çal şmas yap lm şt r (Dağ 1991). Deneklerden son 7 gün içinde bu maddelerde yer alan belirtileri ne düzeyde yaşad klar n 5 puanl k bir (0 ile 4 aras nda; 0=hiç yok, 1= çok az, 2= orta derecede, 3= oldukça fazla, 4= ileri derecede) Likert tipi ölçek üzerinde değerlendirmeleri istenir. 90 maddeden ve 10 alt testten oluşmaktad r: somatizasyon, obsesif-kompulsif, kişileraras duyarl l k, depresyon, kayg, öfke, öfke-düşmanl k, fobik anksiyete, paranoid düşünce, psikotizm ve ek maddeler. Türkçe versiyonunun test-tekrar-test güvenirlik katsay lar 0.78 ile 0.98 aras nda değişmektedir (Öner 1997). Ölçeğin genel belirti düzeylerini farkl yaklaş mlarla gösteren üç genel göstergesi bulunmaktad r. Bunlar genel belirti indeksi (GBİ), pozitif belirti toplam ve pozitif belirti düzeyidir. GBİ, boş b rak lanlar hariç tüm maddelere yap lan derecelemelerin ortalamas olup 0.00 ile 4.00 aras nda değişen en önemli göstergedir. SCL-90-R nin geçerliğiyle ilgili olarak yap - lan çal şma sonuçlar bu testin genel olarak psikopatolojiyi ölçebileceği, fakat alt ölçeklerin birbirinden farkl psikiyatrik belirti gruplar n ay rt edemeyeceği; ancak bir bütün olarak psikiyatrik belirtiselliği çok iyi gösterecek bir yap geçerliğinin bulunduğu şeklinde yorumlanmaktad r (Dağ 2000). İşlem Araşt rman n verileri Aral k 1998 ile May s 1999 tarihleri aras nda toplanm şt r. Bu tarihler aras nda SSK Ankara Eğitim Hastanesi Psikiyatri Kliniği Ergen Ünitesi ne başvuran ergenler ve psikiyatri kliniğine başvurmayan öğrencilerden oluşan kontrol grubuna EKAP ve SCL-90-R uygulanm şt r. Bu uygulama yukar da belirtildiği gibi bir ilköğretim okulu ve iki lisede, okul yönetimi, öğretmen ve öğrencilerin onay al narak yap lm şt r. Verilerin Analizi Araşt rmadaki verilerin istatiksel değerlendirmesi SPSS (Statistical package for social sciences) 10.0 bilgisayar program kullan larak yap lm şt r. Psikiyatri kliniğine başvuran ergenler (tan alan/tan almayan gruplar) ve kontrol grubu, EKAP ve SCL-90-R alt ölçeklerinden ald klar ortalama puanlar aç s ndan yaş faktörünün covariate olarak kullan ld ğ çok yönlü (MANCOVA) ve tek yönlü varyans analizleri ile karş laşt r lm şt r. Post-hoc analizlerde Tukey HSD testi seçilmiştir. İki grup aras ndaki SCL-90-R ve EKAP alt ölçekleri aras ndaki bağ nt Pearson bağ nt analizi ile araşt r lm şt r. Verilerin analizi s ras nda anlaml l k düzeyi olarak p<0.05 kabul edilmiştir. BULGULAR Ergen polikliniğine başvuran ergenlerin %68.8 i k z, %31.2 si erkek; başvurmayan ergenlerin ise %61.0 k z, %39.0 erkektir. Araşt rma 183

6 grubunu oluşturan ergenlerin cinsiyete göre dağ - l m Tablo 1 de gösterilmektedir. Başvuran ve kontrol gruplar aras nda cinsiyet dağ l m aç s ndan farkl l k saptanmam şt r (x 2 :2.25, df:1, p>0.05). Araşt rma örnekleminde yer alan ergenlerin eğitim süreleri tan alanlarda ( y l), başvuran ve tan almayan grupta ( y l), kontrol grubunda ise ( y l) olarak saptanm şt r, bu aç dan gruplar aras nda istatistiksel farkl l k saptanmam şt r (F: 1.35, p>0.05). Gelir dağ l m aç s ndan gruplar aras nda farkl l k yoktur (x 2 :2.56, p>0.05). Gruplar aras nda yaş dağ l m nda anlaml derecede istatistiksel farkl l k saptanm şt r (F: 16.98, p<0.05). Post-hoc değerlendirme sonucunda kontrol grubu yaş ortalamalar aç s ndan ( ), kliniğe başvuran gruplardan ( , ) farkl d r. Tan dağ l m Tablo 2 de yer almaktad r. DSM-IV eksen I tan s konulmayan 92 kişi (%66.7) V71.09; Eksen I de herhangi bir tan yoktur ya da herhangi bir durum tan mlanmam şt r kapsam nda değerlendirilmiştir. Kliniğe başvuranlar n oluşturduğu gruplar ve kontrol grubu, SCL-90-R alt ölçekleri ve genel belirti indeks ortalamalar aç s ndan yaş n covariate olarak al nd ğ çok yönlü varyans analizi (MANCOVA) uygulanmas sonucunda istatistiksel olarak anlaml derecede farkl bulunmuştur (Pillai s trace (F): 7.50, p<0.01). Yine yaş n covariate olarak al nd ğ tek yönlü varyans analizleri, ergen polikliniğine başvuranlar n belirti taramas nda, kontrol grubuna göre tüm alt ölçeklerde ve genel belirti indeksinde daha yüksek puanlar ald klar n ; başvuranlar aras nda ise tan alan ve almayan gruplar aras nda fobik kayg alt ölçeği d ş nda istatistiksel aç dan anlaml farkl l k olmad ğ n ortaya koymuştur. Kontrol ve kliniğe başvuran gruplarda SCL-90-R genel belirti indeks ortalamalar, tan alan grupta 1.41 (ss: 0.77); tan almayan grupta 1.26 (ss:0.65) kontrol grubunda ise 0.75 (ss: 0.37) olarak saptanm şt r. Her iki grubun EKAP alt ölçeklerinden ald ğ puanlar n ve yaş n kovaryant olarak al nd ğ çok yönlü varyans analizi (MANCOVA) sonucunda gruplar birbirinden farkl bulunmuştur (Pillai s trace) (F: 2.33, p<0.01). Yine yaş n kovaryant olarak al nd ğ tek yönlü varyans analizleri sonucunda kliniğe başvuran ve tan alan grup ilişkilerdeki davran şlar alt ölçeğinde kontrol grubundan (F: 5.52, p<0.05); kendine verdiği değer alt ölçeğinde ise kliniğe başvuran iki grup, kontrol grubundan istatistiksel aç dan anlaml derecede düşük puan alm şlard r (F:11.50, p<0.01) (Tablo 3). TARTIŞMA Kendilik alanlar na EKAP alt ölçekleriyle bak ld ğ nda başvuran ve başvurmayan gruplar birbirinden farkl bulunmuştur. Ergen polikliniğine başvuranlar n kontrol grubuna göre ilişkilerdeki davran şlar ve kendine verdiği değer alanlar nda kendilerini daha olumsuz alg lad klar saptanm şt r. Evans (1994) yatan hasta ergenlerle normal ergenleri kendilik alg lar aç s ndan karş - laşt rd ğ çal şmas nda, hasta olan grubun okul yeterliliği, iş yeterliliği, yak n arkadaşl klar ve kendine verdiği genel değer alanlar nda anlaml biçimde düşük puanlar ald klar n göstermiştir. Bizim araşt rmam zla ortak olan bulgu, başvuran grubun, kontrol grubuna göre daha düşük bir genel kendilik değeri olduğudur. Evans (1994), yeterlilik ve ilişkilerle ilgili alanlarda alg lanan eksiklerin daha genel ve düşük bir kendilik değeriyle ilişkili olduğunu düşünmektedir. Ona göre psikopatolojisi olan ergenlerin, genel bir kendilik değeri oluştururken güçlü ve zay f yanlar n dengeleme kapasiteleri düşüktür. Bu çal şman n sonuçlar okul, iş yeterliliği, yak n arkadaşl k gibi işlevsellik ve yeterlilik alanlar nda iki grup aras nda farkl l k olduğu yönündedir. Ergenin kendilik değerinde azalma psikopatoloji olas l ğ nda artmay gösterebilir. King ve arkadaşlar (1993) da çal şmalar nda düşük kendilik değerinin psikopatolojiyle ilişkili olduğunu saptam şlar, hastalardaki depresyon şiddetiyle kendilik alanlar ndaki bağ nt ya dikkat çekmişlerdir. Evans n (1994) çal şmas nda depresyon, psikoz ve anksiyete bozukluğu gibi tan larla izlenen yatan ergen grubunun çal şmaya al nd ğ, bu nedenle bizim çal şmam zdan farkl olarak işlevsellik ve yeterlilik alanlar nda daha düşük kendilik değeri saptand ğ ileri sürülebilir. Bu durumda genel bir psikopatoloji ve kendilik alg s aras n- 184

7 daki bağ nt dan söz etmek yerine tan ve hastal - ğ n şiddetine göre kendilik alanlar n n değerlendirilmesi gerekmektedir. Çal şmam zda saptad - ğ m z genel kendilik alg s ndaki düşüklük psikiyatri polikliniğine bir problem olduğunu hissederek başvurma düşüncesinin ergenin kendine verdiği değerde azalmaya yol açt ğ yönünde yorumlanabileceği gibi mevcut rahats zl ğ n n, ergenin kendilik alg s nda bozulmaya yol açabileceği ya da tersi düşük bir kendilik değerlendirmesinin rahats zl ğa yol açabileceği şeklinde de yorumlanabilir. Kendilik alg s n gelişimsel aç dan ele alanlar, düşük kendilik değerinin gelişimin bir döneminde olabileceğini, genel yaklaş mdan çok alana özgü kendilik alg lar na bakman n psikopatojiyle olan bağ nt y ayd nlatmada daha yol gösterici olabileceğini belirtmektedirler. Öte yandan kendilik alg s n n daha erken dönemlerde oluştuğu ve gelişimle değişmediği ve kendilik alg s ndaki düşüklüğün emosyonel problemlere yol açabileceği görüşü geleneksel görüşte yer almaktad r (King ve ark. 1993; Evans ve ark. 1994; Chubb ve ark. 1997; Hopkins ve Klein 1993). Granleese ve Joseph (1994), 8 ve 11. yaşlarda değerlendirdikleri grupta, her iki yaş grubunda genel kendilik alg lar aras ndaki bağ nt n n yüksekliğine dikkat çekmişlerdir. Diğer alanlara özgü kendilik alg lar nda yaşla değişim olurken genel kendilik alg s nda bu durumun gözlenmediğini belirtmektedirler. Yukar daki bulgular n daha iyi yorumlanabilmesi için psikiyatri kliniği d ş ndaki kliniklere başvuran ergenlerin kendilik alg lar n n değerlendirilmesi, psikopatolojiyle olan bağ nt n n araşt - r ld ğ çal şmalarda tan ve hastal k şiddeti gibi değişkenlerin de gözönüne al nmas gereklidir. Ayr ca kesitsel olarak yap lan çal şmalar yan nda uzamsal olarak yap lacak çal şmalar da kendilik alg s n n gelişimsel yönünün ayd nlat lmas nda yard mc olacakt r. Psikiyatri polikliniğine başvuran grup DSM-IV e göre değerlendirildiğinde %66.6 s tan almam şt r. SCL-90-R genel belirti indeksi aç s ndan gruplar değerlendirildiğinde, tan alan ve almayan gruplar aras nda istatistiksel aç dan anlaml farkl l ğ n olmad ğ ve her iki grubun kontrol grubundan farkl olduğu saptanm şt r. Psikiyatri kliniğine başvuran gruplarda genel belirti indeksi ortalamalar s ras yla tan alan grupta 1.41, tan almayan grupta ise 1.26 olarak bulunmuştur. Benzer bir araşt rma grubuyla çal şan Çuhadaroğlu, bir üniversitenin sağl k merkezine psikiyatrik sorunlarla başvuran 100 ergenle yapt ğ çal şmada genel belirti indeksi ortalama puan n 1.28 olarak bulmuştur (Çuhadaroğlu 1986). Dağ (1991), SCL-90-R nin geçerlik ve güvenirliğini araşt rd ğ çal şmas nda üniversite öğrencileri için ortalama 1.00 genel belirti puan n baz olarak al nabileceğini ya da örneklemden elde edilen ortalama ve standart sapmalar n kullan labileceğini önermektedir (Dağ 1991, Dağ 2000). Çal şmam zda ikinci yol izlenerek örneklemden elde edilen ortalama ve standart sapmalar kullan lm şt r. SCL-90-R altölçeklerinin psikiyatrik belirti gruplar n ay rt edemeyeceği, ancak bir bütün olarak psikiyatrik belirtiselliği gösterebilecek yap geçerliğinin bulunduğu, SCL-90-R nin genel olarak psikopatolojiyi ölçebileceği ve geçerliliği bulunduğu şeklinde yorumlanm şt r (Dağ 2000). Ergen polikliniğine başvuran ve DSM-IV tan s konmayan grubun genel belirti indeks puanlar n n, kontrol grubundan istatistiksel aç dan anlaml derecede yüksek olmas iki aç dan yorumlanabilir. Birincisi ergenlerin bir alanda sorun hissederek psikiyatrik hastal k ölçütleri ortaya ç kmadan başvurduklar ve klinisyenin bu durumu saptamakta zorland ğ ya da ikinci olarak DSM-IV tan ölçütlerinin ergenleri değerlendirmekte yetersiz olabileceğidir. Bu noktan n belirlenmesi için bu grubun izlenmesi gereklidir. Ergen polikliniklerinde DSM-IV tan s konmayan ama başvurma ihtiyac hisseden gruba nas l yaklaş lacağ n n belirlenmesi aç s ndan bu bulgunun değerlendirilmesi önemlidir. Kendilik alg s aç - s ndan bu durum değerlendirildiğinde ilişkilerdeki davran ş alt ölçeğinde yaln zca tan alan grubun kontrol grubundan istatistiksel aç ndan farkl olduğu, kendiliğin genel değerlendirmesinde ise her iki grubunda kontrol grubundan anlaml derecede düşük puan ald ğ gözlenmiştir. 185

8 KAYNAKLAR Aşç FH, Gökmen H, Tiryaki G ve ark. (1997) Self-concept and body image of Turkish high school male athletes and non athletes. Adolescence, 128: Chubb NH, Fertman CI, Ross JL (1997) Adolescent self-esteem and locus of control: a longitudinal study of gender and age differences. Adolescence, 125: Coleman JC, Hendry L (1991) The Nature of Adolescence, 2. bask, Londra. Routledge. Çuhadaroğlu F (1986) Üniversite öğrencilerinde psikiyatrik semptom dağ l m. XXII. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi Bilimsel Çal şmalar, 29 Ekim-1 Kas m, Marmaris. Dağ İ (1991) Belirti Tarama Listesi (SCL-90-R) nin üniversite öğrencileri için güvenirliği ve geçerliği. Türk Psikiyatri Dergisi, 2: Dağ İ (2000) Belirti Tarama Listesi, Psikiyatride Kullan lan Ölçekler. Aydemir Ö, Köroğlu E (Ed), Ankara. Hekimler Yay n Birliği. Damon W, Hart D (1988) Self Understanding in Childhood and Adolescence, New York. Cambridge University Press. Evans DW, Noam GG, Wertlieb D ve ark. (1994) Selfperception and adolescent psychopathology: a clinicaldevelopmental perspective. Am J Orthopsychiatry, 64: Evans DW (1994) Self-complexity and its relation to development, symptomatology and self-perception during adolescence. Child Psychiatry Hum Dev, 24: Fertman CI, Chubb NH (1992) The effects of a psychoeducational program on adolescents activity involvement, self-esteem and locus of control. Adolescence, 27: Granleese J, Joseph S (1994) Reliability of the Harter Self- Perception Profile for children and predictiors of Global Self- Worth. J Genet Psychol, 155: Harter S (1988) Issues in the assessment of the self-concept of children and adolescents. Childhood Assessment: Through the Eyes of a Child, A. La Geca (Ed.), New York. Allyn and Bacon. Hopkins HR, Klein HA (1993) Multidimensional selfperception: linkages to parental nurturance. J Gen Psychology, 154: King AC, Naylor WM, Segal GH ve ark. (1993) Global-self worth, spesific self-perceptions of competence, and depression in adolescents. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry, 32: Offer D, Ostrov E, Howard KI ve ark. (1990) Normality and adolescence. Psychiatr Clin North Am, 13: Öner N (1997) Ruhsal belirti tarama listesi (SCL-90), Türkiye de Kullan lan Psikolojik Testler, 3. bask, İstanbul. Boğaziçi Üniversitesi Matbaas, s Özbay H, Şahin N, H nçal G ve ark. (1991) Ergenlikte benlik imaj : çal şan ve öğrenci ergenler aras nda karş laşt rmal bir çal şma. Türk Psikiyatri Dergisi, 2: Paterson R, Bauer P, McDonald CA ve ark. (1997) A profile of children and adolescents in a psychiatric unit: multidomain impairment and research implications. Aust N Z J Psychiatry, 31: Şahin D, Güvenç GB (1996) Ergenlerde aile alg s ve benlik alg s. Türk Psikoloji Dergisi, 11:3832. YAZARLARA DUYURU Gönderilen yaz lar Türk Psikiyatri Dergisi kurallar na göre yaz lm fl olmal d r. Yaz lar n gönderilmeden önce, dergi kurallar na uygunluklar aç s ndan yazarlara bilgi sayfas ndan yararlan larak kontrol edilmesi gereklidir. De erlendirme aflamas nda öncellikle yaz n n Dergi nin kurallar na uyup uymad na dikkat edilecektir. Türk Psikiyatri Dergisi ne gönderilen yaz lar n ngilizce anahtar sözcüklerinin Index Medicus da yer alan anahtar sözcükler aras ndan seçilmesi gerekmektedir. Türkçe anahtar sözcükler, ngilizce anahtar sözcü ün tam Türkçe karfl l olmal d r. Kulland m z anahtar sözcü ün Index Medicus da yer alan anahtar sözcükler aras nda olup olmad n internette NLB MeSH Browser (Medical Subject Headings) sayfas ndan kontrol edebilirsiniz. Medline taramalar ndan ulafl lan makalelerin özetleri kaynak olarak gösterilmemelidir. Türkçe ve ngilizce özetler belirtilen sözcük say s aral nda olmal d r. 186