Türkiye Ormanlarındaki Yıllık Karbon Stok Değişimi Trendinin İrdelenmesi ve 2023 Yılındaki Durumun Kestirilmesi

Transkript

1 109 Türkiye Ormanlarındaki Yıllık Karbon Stok Değişimi Trendinin İrdelenmesi 2023 Yılındaki Durumun Kestirilmesi Ünal ASAN İ.Ü.Orman Fakültesi Bahçeköy, İstanbul ÖZET: Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçe Sözleşmesi (BMİDÇS) Kyoto Protokolü (KP) nü imzalayan Türkiye, anılan sözleşme protokol gereğince sera gazları envanter sonuçlarını BM in İklim Değişikliği Sekreteryası na şimdilik gönüllü olarak bildirmektedir. Sözleşme protokolü sonradan kabul ettiği için sera gazları azaltımı konusunda şu anda hiçbir taahhüdü bulunmasa da, 2012 yılı sonrasında Türkiye nin de azaltım taahhüdünde bulunması beklenecektir. Bu konuda süregelen uluslar arası pazarlıklar, bu taahhüdün 1990 yılındaki salımın %11 i kadar olacağını göstermektedir. Atmosfere salınan sera gazlarının en önemli yutağını oluşturan orman arazileri, içende yer aldığı Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişimi Ormancılık (AKAKDO) sektörü, Türkiye de atmosfere salınan toplam CO2 nin ortalama %25 ini geri almaktadır. Henüz üç karbon havuzuna (1-topraküstü canlı, 2- toprak altı canlı 3- ölü odun) göre yapılan hesaplar, 2012 sonrasında diğer iki havuzu (1-ölü örtü 2- organik toprak) da kapsayacak biçimde yapılabildiğinde bu oran yaklaşık %50 oranında artacak gibi görünse de, gelişen sanayi çoğalan araç sayısının getireceği emisyon artışları karşısında bu oranın yine aynı seviyede kalacağı anlaşılmaktadır. Bu bildiride, ormancılık sektöründe sera gazları yıllık stok değişiminin gelişme eğilimi envanter raporlarından çıkartılarak ortaya konacaktır. Karbon stok değişimi net brüt trendi irdelenerek, ormancılık sektöründeki emisyon azaltımının neden beklenen miktara ulaşamayacağı açıklanacaktır. Bu sektördeki azaltım uyum politikalarına İklim Değişikliği Eylem Planı ndan alıntı yapılarak ayrıca dikkat çekilecektir. Anahtar Sözcükler: İklim değişimi, Sera gazları envanteri, Azaltım politikaları Instigation on the Trend of Annual Carbon Stock Change in the Turkey s Forests and Prediction for the 2023 Situation ABSTRACT: Turkey presents his national inntory reports on greenhouse gasses by voluntary to the United Nations Framework Conntion on Climate Change (UNFCCC) secretariat due to his late ratification either the conntion or the Kyoto Protocol. Although he has no obligatory commitment on the reduction of greenhouse gasses emissions yet, it will be expected reduction from Turkey to some amount according to the 1990 s value after the year The ongoing international negotiations on this subject show us 11% ratio for the emission reduction. Forest lands which is the most important sinks among the other land use forms belonging to the Land Use, Land Use Change and Forests (LULUCF) sector uptake back 25% of the total CO2 emitted into the atmosphere in Turkey. Inntory calculations cor 3 carbon pools (aboground biomass, underground biomass, and dead wood) yet. It seems en though 50% increase in this uptake by means of editions the other 2 pools (litter and, soil carbon) into account after 2012, this increment will be inadequate nertheless in front of the huge increase arising from the industrial institutions and the traffic hicles. Delopment trend of the annual carbon stock changes and their CO2 equivalents in the forestry sector will be presented basing on the last national inntory report on greenhouse gasses in this paper. Inquiring the trends on brut and net carbon stock changes in the Turkey s forestry sector, the reasons causing unreachable targets on expected CO2 reduction will be clarified. It will be focused on the mitigation and adaptation policies in this sector mentioned in the Climate Change Action Plan hower. Keywords: Climate change, greenhouse gases inntory, mitigation policies GİRİŞ Rio da 1992 yılında gerçekleştirilen Çevre Kalkınma Konferansı nda (UNCED) Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçe Sözleşmesi (BMİDÇS-UNFCCC) imzaya açılmış 21 Mart 1994 tarihinde yürürlüğe girmiştir. BMİDÇS nin amacı, atmosferde tehlikeli bir boyuta varan insan kaynaklı sera gazı emisyonlarının, sistemi üzerindeki olumsuz etkisini önlemek başta karbondioksit olmak üzere sera gazı emisyonlarını 1990 yılı seviyesinde tutmaktır. Türkiye Ekonomik Sor. Yazar: Asan, Ü., asanunal@istanbul.edu.tr İşbirliği Kalkınma Örgütü (OECD) üyesi ülkeler ekonomisi geçiş sürecindeki ülkelerle birlikte hem EK-I listesine, hem de OECD ülkeleriyle birlikte EKII listesine dâhil edilmiştir. Türkiye, BMİDÇS nin EK-II ülkeleriyle birlikte hem sera gazı emisyonlarını 2000 yılına kadar 1990 düzeyine indirmek hem de gelişme yolundaki ülkelere mali teknolojik yardımda bulunmak gibi yükümlülükleri yerine getiremeyeceği gerekçesiyle, BMİDÇS ni Rio görüşmeleri sırasında imzalamamıştır. Ancak, 2001 yılında Marakeş te gerçekleştirilen 7. Taraflar Konferansında yapılan girişimler sonucunda Sözleşmenin Ek-I listesinde yer alan diğer

2 110 taraflardan farklı bir konumda olan Türkiye nin özel koşullarının tanınarak, isminin EK-I de kalarak EKII den silinmesi yönünde alınan kararın ardından, sözleşmeye 24 Mayıs 2004 tarihi itibariyle 189. ülke olarak taraf olmuştur. Sera Gazı Emisyonlarının azaltılması ya sınırlanmasının hukuki açıdan bağlayıcı olmasını sağlayan Kyoto Protokolü (KP) ise 1997 yılında imzaya açılmış 16 Şubat 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir. KP nün hedefi, Ek-B listesinde yer alan ülkelerin toplam sera gazı emisyonlarını ilk yükümlülük dönemi olan döneminde 1990 yılı (temel yıl) seviyesinin en az % 5 altına indirmesini taahhüt etmeleri bunların gerçekleşmesini sağlamaktır. Türkiye bu protokolü, 05 Şubat 2009 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda kabul etmiştir. KP nün yürürlüğe girdiği tarih, 5836 sayılı Kanunun sayılı Resmi Gazetede yayımlandığı tarihidir. KP nü 2009 yılında imzalasa da, Türkiye, BMİDÇS nin öngördüğü sera gazı envanterlerinin ilkini 2006 yılında hazırlamıştır. Birinci Ulusal Bildirim de yer alan yılları arasındaki 15 yıllık dönemi kapsayan ilk ulusal sera gazı envanteri, IPCC kılavuzuna göre ikinci düzeyde (Tier 2) hazırlanmıştır. Sonraki beş ulusal envanter raporu (NIR), aynı içerik ile 2007, 2008, 2009, yıllarında hazırlanmıştır yılına ait orman rileri kullanılarak hazırlanan en son envanter çalışması 2011 yılı Nisan ayında tamamlanarak BMİDÇS ye teslim edilmiştir. Türkiye, BMİDÇS KP gereğince sera gazları envanter sonuçlarını BM in İklim Değişikliği Sekreteryası na şimdilik gönüllü olarak bildirmektedir. Sözleşme protokolü sonradan kabul ettiği için sera gazları azaltımı konusunda şu anda hiçbir taahhüdü bulunmayan Türkiye nin 2012 yılı sonrasında azaltım taahhüdünde bulunması beklenmektedir. BM sekreteryasına her yıl düzenli olarak sunulan Ulusal Sera Gazları Envanter Raporları (NIR) na göre orman arazileri, atmosfere salınan sera gazlarının en önemli yutağını oluşturmakta içende yer aldığı tarım, mera, sulak alan yerleşim alanları içindeki yeşil alanlar ile birlikte atmosfere salınan toplam CO2 nin ortalama %25 ini geri almaktadır. Ormanlık alanlardaki üç karbon havuzuna (1topraküstü canlı, 2- toprak altı canlı 3- ölü odun) göre yapılan hesaplar, 2012 sonrasında diğer iki havuzu (1-ölü örtü 2- organik toprak) da kapsayacak biçimde yapılabildiğinde bu oranın yaklaşık %50 oranında artacağı anlaşılmaktadır. Ancak, gelişen sanayi çoğalan araç sayısının getireceği emisyon artışları karşısında bu oranın yine aynı seviyede kalacağı tahmin edilmektedir. Bu bildiride, ormancılık sektöründe sera gazları yıllık stok değişiminin 2023 yılına kadar göstereceği gelişme eğilimi irdelenecektir. Karbon stok değişiminin net brüt trendi envanter raporlarından çıkartılıp analiz edilmek suretiyle, ormancılık sektöründeki emisyon azaltımının neden gerçekleşemeyeceği açıklanacaktır. Bu sektördeki azaltım uyum politikalarına İklim Değişikliği Eylem Planı ndan alıntı yapılarak ayrıca dikkat çekilecektir. Orman Ekosistemlerinde Karbon Stok Değişimlerinin Belirlenmesi BMİDÇS KP ne imza atan ülkelerin orman ekosistemlerindeki karbon stok değişimlerini IPCC tarafından hazırlanan standart bir kılavuza göre hazırlamaları gerekmektedir. Bu kılavuz, IPCC dokümanları arasında Good Practice Guidance for Land Use, Land Use Change and Forestry (GPG LULUCF); Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişimi Ormancılık (AKAKDO) adı ile anılmaktadır. Kılavuz da, hem sera gazlarının atmosfere salınan (Emisyon) hem de atmosferden emilen miktarlarının hesaplanmasında nasıl bir yöntem izleneceği, ilgili ülkelerin ormancılık düzeyi, orman kaynaklarına ilişkin envanter kayıtları, özgün araştırma rileri çağdaş bilgi teknolojisini kullanabilme kapasitelerine göre seçenekli olarak açıklanmaktadır. Bu kılavuza göre bir ülkenin karbon stokundaki yıllık değişimin aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanması öngörülmektedir (ASAN, 1998; ASAN Ark. 2009): ΔC = ijk [Aijk* (CI-CL) ijk ] Denklemde: ΔC = Havuzlardaki karbon stokunun yıllık değişimi ( ton), A = Havuz alanı ( ha) i, j, k = tipindeki, orman türünün, yönetim işletme biçimi CI = Karbon kazanç ya da girdi miktarı (Brüt biyokütle üretimi içindeki) (ton/ha*yıl) CL = Karbon kayıp ya da çıktı miktarı (Kesim diğer nedenlerle azalan biyokütle içindeki (ton/ha*yıl) Kılavuz, karbonun biriktiği havuzları; 1-canlı biyokütledeki, 2-ölü organik maddedeki, 3-organik toprak içindeki olmak üzere üç ayrı gruba ayırmaktadır. Canlı biyokütle grubunu toprak altı üstü olmak üzere iki alt kategoride ele alan kılavuz, orman arazileri için ölü organik madde içindeki karbonu ayrıca ölü odun ölü örtü olmak üzere iki alt kategoride değerlendirmektedir (Şekil 1). Böylece bu arazilerde havuz sayısı beş adede yükselmektedir. Hesaplamada orman alanlarının, 1İklim tipine; 2Orman Türüne 3- Yönetim işletme biçimine göre belirlenmesi öngörülmektedir. Türkiye, sera gazı envanterlerinin ilkini yılları arasındaki 15 yıllık dönemi kapsayacak biçimde 2006 yılında hazırlamıştır. Sonraki beş ulusal envanter raporu (NIR), aynı içerik ile hazırlanmıştır. Hesaplamalarda üç karbon havuzu (1-topraküstü canlı, 2- toprak altı canlı 3- ölü odun) esas alınmıştır. Türkiye ormanlarında yıllık net karbon stok değişimi ile buna karşı gelen CO2 alımının yılları arasındaki değişimi 2011 yılına ait NIR dan alınarak Çizelge 1 de sayısal, Şekil 2 de grafiksel olarak gösterilmiştir.

3 111 Şekil 1. Orman ekosistemlerindeki karbon havuzları Çizelge 1. Türkiye ormanlarında yıllık net karbon stok değişimi ile buna karşı gelen CO2 salımının yılları arasındaki değişimi (OGM, 2011). Brüt Karbon Karbon Net Karbon Net Birikimin Artımı Kayıpları Yıllar Birikimi CO2 Eşdeğeri Gg (1000 Gg(1000 Gg(1000 ton)/yıl Gg(1000 ton)/yıl ton)/yıl ton)/yıl , , , , ,6 5674, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,3 5283, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,76

4 112 Şekil 2. Türkiye ormanlarında yıllık net karbon stok değişimi ile buna karşı gelen CO2 alımının yılları arasındaki değişimi (ASAN, 2011). Tablo şeklin incelenmesi ile de görülebildiği üzere, Türkiye ormanlarının yıllık karbon tutumu düzenli bir artış göstermektedir yılında Mt/yıl olan net stok artışının 2009 yılında Mt /yıl a çıktığı, bu miktarlara eşdeğer olan CO2 alımlarının da Mt/yıl dan Mt/yıl a yükselmiştir (TÜİK 2011). brüt karbon miktarları için bir tahminde bulunmak elbette mümkündür. Bu amaçla gerekli olan riler sera gazları envanter raporlarındaki tablolarda mevcuttur. Karbon stoklarındaki yıllık kazanç kayıpların zaman içindeki değişimlerinde ortaya çıkması muhtemel durum aşağıdaki alt başlıklarda açıklanmıştır. Türkiye Ormanlarında Karbon Stok Değişim Trentleri Sözleşme protokolü sonradan kabul ettiği için sera gazları azaltımı konusunda şu anda hiçbir zorunluluğu bulunmasa da, Türkiye den 2012 yılı sonrasında azaltım taahhüdünde bulunması istenecektir. Uluslararası pazarlıklarda elinin güçlü olabilmesi için, Türkiye nin her sektörde olduğu gibi ormancılık sektöründe de önünü görebilmesi ileriki yıllarda bu sektörde doğrudan bir azatlım yapıp yapamayacağını bilmesi gerekecektir. Karbon stok değişiminde yılları arasındaki 20 yıllık dönemde gerçekleşen kazanç kayıplara dayanarak ilerideki 13 yıl içinde gerçekleşmesi muhtemel net Yıllık Karbon Girdisinin Zaman İçindeki Değişim Trendi Türkiye ormanlarında yıllık cari hacim artımına karşı gelen brüt karbon stok girdisinin genel trendi, Tablo 1 in ilk iki sütunu yardımıyla belirlenmiştir. X ekseninde yıllar, Y ekseninde karbon stok miktarları gösterilerek oluşturulan serpme diyagramında önce genel trendin doğrusal olup olmadığına bakılmış, sonra da ilişkinin denklem katsayıları istatistikleri hesaplanmıştır. Yapılan değerlendirmeler sonunda ilişkilerin doğrusal olduğu görülmüş denklem katsayıları ile istatistikleri hesaplanarak Şekil 3 deki grafik üzerinde gösterilmiştir. Şekil 3. Türkiye ormanlarında cari hacim artımına karşı Gelen yıllık karbon stok artışının yılları arasındaki değişim trendi

5 113 Şekil 3 de rilen grafik, Türkiye ormanlarında yıllık cari hacim artımına karşı gelen yıllık karbon stok değişiminin, hacim artımındaki yükselişe bağlı olarak doğrusal bir artış eğilimi sergilediğini göstermektedir. Trende ilişkin denklem katsayıları yardımıyla yapılan hesaplamalara göre 2010, 2015, yıllarındaki tahmini karbon stok artışları sırasıyla 20 milyon 950 bin; 21 milyon 766 bin; 22 milyon 582 bin 23 milyon 071 bin ton olacaktır. Yıllık Karbon Çıktısının Zaman İçindeki Değişim Trendi 2. bölümde rilen denklemde karbon stok kayıplarına neden olan etmenlerin başında ağaç kesimleri gelir. Bu kayıpları yakacak odun toplama, yangınlar, böcek mantar zararları ile kaçak kesim açmalardan oluşan diğer kayıplar izler. Sera gazları envanterinde biyomas kaybına neden olan bu etmenlerden sadece zati yakacak odun dağıtımına karşı gelen yakacak odun toplama ile yangınlardan kaynaklanan kayıplar esas alınmıştır. Karbon kayıplarının genel trendi, 2011 yılında rilen NIR nda ağaç kesimleri, yakacak odun orman yangınları için rilen sayısal rilerden yararlanılarak belirlenmiştir. Bu kayıpların yılları arasında değişimi Çizelge 2 de gösterilmiştir. Yapılan değerlendirmeler sonunda ilişkilerin doğrusal olduğu görülmüş denklem katsayıları ile istatistikleri ayrı ayrı hesaplanarak ilgili grafiklerin üzerinde gösterilmiştir. Çizelge 2. Ağaç kesimleri, yakacak odun toplama orman yangınları ile ortaya çıkan karbon stok kayıplarının yılları arasındaki değişimi (OGM 2011) Ağaç Kesimi Yk.Od+Yan. Toplam Kayıp Yıllar *Ton yıl *Ton yıl *Ton yıl ,292 1,579 5, ,141 1,534 5, ,120 1,567 5, ,144 1,593 5, ,556 1,776 5, ,191 1,530 5, ,195 1,589 5, ,829 1,519 5, ,679 1,523 5, ,611 1,515 5, ,618 1,681 5, ,409 1,528 4, ,747 1,537 5, ,639 1,522 5, ,921 1,508 5, ,898 1,531 5, ,109 1,392 5, ,263 1,510 5, ,686 1,283 5, ,769 1,176 5,944 Ağaç kesimlerine karşı gelen karbon stok kaybının zaman içindeki değişim trendi Amenajman planlarında rilen etalar piyasa koşulları dikkate alınarak yılları arasında yapılan ağaç kesimleri ile orman ekosistemlerinden çıkartılan biyomasa karşı gelen karbon kayıpları Tablo 2 nin ikinci sütunu yardımıyla belirlenmiştir. Gerçekleşen kesimler Şekil 3 de kırık çizgiler ile doğrusal trend ise düz çizgi ile gösterilmiştir. Şekil 4 deki durum, ağaç kesimleri ile eksilen karbon kayıplarının giderek artacağını göstermektedir. Trende ilişkin denklem katsayıları yardımıyla yapılan hesaplamalara göre 2010, 2015, yıllarındaki tahmini karbon stok artışları sırasıyla 4 milyon 119 bin; 4 milyon 180 bin; 4 milyon 241 bin 4 milyon 278 bin ton olacaktır. Her ne kadar genel trendin yükselişi çok keskin değil ise de bu anlamdaki karbon kayıpları zaman içinde yükselecektir. Ancak, Türkiye ormanları seyrek çok yaşlı oldukları için birim alan başına karbon bağlama performansları çok düşüktür. Ormanlarda yapılacak gençleştirme rehabilitasyon çalışmalarının birim alan başına performansı yükselteceği dikkate alınırsa, kesim miktarlarındaki artışın getireceği kayıpların, yeni meşçerelerin devreye girmesi ile karşılanacağı beklenmelidir. Kesim miktarlarında gerçek anlamda bir azalma, ancak daha fazla orman alanını muhafaza koruma amaçlarıyla üretim dışına çıkarmakla mümkündür. Bu seçenek bir anlamda yaşlı gevşek kapalı ormanları kendi haline bırakmak olacağı için genel karbon bilançosu yönünden fazla avantajlı değildir.

6 114 Şekil 4. Türkiye ormanlarında ağaç kesimlerinden kaynaklanan yıllık karbon stok azalmasının yılları arasındaki değişim trendi Yangın yakacak odun toplanmasından kaynaklanan karbon stok kaybının zaman içindeki değişim trendi yılları arasında yakacak odun toplama orman yangınları nedeniyle orman ekosistemlerinden kaybolan biyomasa karşı gelen karbon kayıpları Tablo 2 nin üçüncü sütunu yardımıyla belirlenmiştir. Gerçekleşen kayıplar Şekil 5 de kırık çizgiler ile, doğrusal trend ise düz çizgi ile gösterilmiştir. Şekil 5. Türkiye ormanlarında yangın yakacak odun toplamalarından kaynaklanan yıllık karbon stok azalmasının yılları arasındaki değişim trendi Şekil 4 deki durum, yakacak odun toplama yangınlardan ötürü ormanlardan eksilen biyomas kaybının hiç de küçümsenmeyecek biçimde azaldığını ortaya koymaktadır. 1994, yıllarında meydana gelen anormal yangınlar ile biyomas kayıpları biraz yükselse de, hem giderek etkinleşen yangın tedbirleri, hem de kente göç nedeniyle boşalan orman köylerinden ötürü, yakacak odun tüketimi her geçen yıl azalmaktadır. Trende ilişkin denklem katsayıları yardımıyla yapılan hesaplamalara göre 2010, 2015, yıllarındaki tahmini karbon stok artışları sırasıyla 1 milyon 374 bin; 1 milyon 304 bin; 1 milyon 235 bin 1 milyon 119 bin ton olacaktır. Diğer taraftan, hem orman köylülerinin ormanlara olan ekonomik bağımlılıklarının her geçen yıl azalması, hem de ısınma pişirmede doğal gaz, kömür güneş enerjisi gibi alternatif enerji kaynaklarına yönelme gibi olgular yakacak odun taleplerini azaltmaktadır. Hiç kuşkusuz bu durum, ormancılık sektöründe sera gazları azatlımı için tek seçenek olan yakacak odun tasarrufu yönünden iyi bir olgudur. Ancak, güneş enerjisine yönelim dışındaki fosil yakıt tüketimlerinin, ülke genel karbon bilançosunu olumlu yönde etkilemesinin beklenemeyeceği açıktır. Karbon Stokundaki Toplam Kayıpların Zaman İçindeki Değişim Trendi yılları arasında ağaç kesimleri, yakacak odun toplama orman yangınları nedeniyle orman ekosistemlerinden kaybolan biyomasa karşı gelen karbon kayıpları Tablo 2 nin dördüncü sütunu yardımıyla belirlenmiştir. Gerçekleşen toplam kayıplar Şekil 6 da kırık çizgiler ile, doğrusal trend ise düz çizgi ile gösterilmiştir.

7 115 Şekil 6. Türkiye ormanlarında yıllık karbon stok azalmasının yılları arasındaki değişim trendi Şekil 5 deki durum, Türkiye ormanlardan eksilen ortalama biyomas kaybının yaklaşık 5,5 milyon ton/yıl olduğunu zaman içinde hemen hemen değişmediğini göstermektedir. Bir başka anlatımla, normal kesimlerdeki artışın, yangın yakacak odun toplamadan kaynaklanan kayıplardaki azalma ile dengelendiği anlaşılmaktadır. Trende ilişkin denklem katsayıları yardımıyla yapılan hesaplamalara göre 2010, 2015, yıllarındaki tahmini karbon stok artışları sırasıyla 5 milyon 493 bin; 5 milyon 484 bin; 5 milyon 476 bin 5 milyon 471 bin ton olacaktır. Bu durum, zaman içindeki kayıp artışının ortalama 2 bin ton olduğunu her yıl bir önceki yıla göre 2 bin ton daha fazla kayıp olacağını ortaya koymaktadır. Brüt Net Karbon Stokunun Zaman İçindeki Değişim Trendi Türkiye ormanlarında yılları arasında gerçekleşen brüt net karbon stok değişimleri Tablo 1 in iki dördüncü sütunu yardımıyla belirlenmiştir. Hacim artımlarına karşı gelen brüt karbon kazanımı ile kayıplar çıkartıldıktan sonra ormanda biriken net kazanımların yıllar içindeki değişimi Şekil 7 de gösterilmiştir. Şekil 7. Türkiye ormanlarında yıllık net karbon stok değişiminin yılları arasındaki değişimi (Brüt kazanım üstte, net kazanım altta). Orman işletmeciliğinde sürdürülebilir Orman Şekil 6 durum, yıllık cari hacim artımına bağlı İşletmeciliği (SOİ) kriter göstergelerinin olarak brüt karbon kazanımlarının sürekli bir uygulanmaya başlanması; yükselme gösterdiğini, ağaç kesimlerinden Baltalıkların koruya çevrilmesi; kaynaklanan stok azalmalarının, özellikle yakacak Çok bozuk açık alanlarda yapılan ağaçlandırma odun tüketimlerindeki azalma ile dengelendiğini çalışmaları; sonuçta, net karbon stok artışının brüt karbon stok Yaşlı seyrek ormanların gençleştirilerek artım artışına paralel olarak sürekli bir artış trendi büyüme performansı yüksek genç meşcerelerin gösterdiğini ortaya koymaktadır. Bu artışın elde edilmesidir (ASAN 2008, ASAN 2011). gerekçeleri: Brüt net değişim trendlerine ilişkin denklem Kırsal alandan kente göçler; katsayıları yardımıyla yapılan hesaplamalara göre Otlatma zararlarının azalması; 2010, 2015, yıllarındaki tahmini karbon Sarp eğimli alanlarda ağaç kesimlerine son stok artışları ile bunlara eşdeğer CO2 alımları rilmesi; (atmosferden emilen), salımları (atmosfere salınan) net birikimler Çizelge 3 de gösterilmiştir.

8 116 Çizelge 3. Türkiye ormanlarında brüt net yıllık karbon stok miktarları co2 eşdeğerlerinin zaman içindeki tahmini değişim trendleri Brüt Alım ( x1000 Ton Salım (Kayıplar x1000 Net Birikim ( x1000 Ton Yıl Yıl ) Ton Yıl ) ) Yıllar Karbon CO2 Karbon CO2 Karbon CO2 Eşdeğeri Eşdeğeri Eşdeğeri Tablo 3 deki son iki sütuna göre durum, Türkiye ormanlarındaki yıllık net karbon stok artışı tahmini değerleri ile bunlara karşı gelen CO2 eşdeğerinin 2010, 2015, yıllarında sırasıyla; 15milyon 481bin 56 milyon 662 bin; 16 milyon 339 bin 59 milyon 799 bin; 17 milyon 196 bin 62 milyon 937 bin; 17 milyon 710 bin 64 milyon 819 bin ton/yıl olacağını göstermektedir. Köylerde yaşayan nüfusun azalma trendi ile Türkiye ormanlarının alan ağaç serti itibariyle çoğalma trendinin daha uzun yıllar devam edeceği dikkate alınırsa, ormanlarda bağlanan net karbon stoku buna eşdeğer olarak atmosferden alınan CO2 miktarlarının her yıl giderek artan biçimde yükseleceği ortaya çıkmaktadır yıllarında atmosferden emilen ancak çok uzun yıllar sonra atmosfere tekrar rilecek olan CO2 miktarındaki artış oranı: ( ) / = 0,1439 olmasına karşın, sanayi enerji sektörlerinden atmosfere salınacak CO2 miktarındaki artış oranı en az % 50 civarında olacaktır yılları arasındaki riler yardımıyla Asan tarafından daha önce yapılan bir analizde 2010, yıllarına ait tahmini salımlar sırasıyla 55 milyon 787 bin, 58 milyon 591 bin 61 milyon 395 bin ton olarak rilmiştir (ASAN 2010). İki grup tahmin arasında giderek artan bir fark bulunmaktadır. Bu fark, ilk analizde 18, ikinci analizde 20 yıla ait ri grubunun kullanılmasıyla hesaplanan denklem katsayılarının farklı oluşundan kaynaklanmıştır başlığı altında da açıklandığı üzere, Türkiye ormanlarında ağaç kesimlerine karşı gelen karbon stok kaybının azaltılması ormanlarımızın özelliğinden ötürü mümkün değildir. Bu durumda, Türkiye nin sera gazları emisyonlarını azaltabilmesi için ormancılık sektöründe azatlım politikasından çok, yutak alanları genişletmek mevcut ormanlarda birim alan başına karbon bağlama performansını yükseltmeye dönük politikalara ağırlık rmesi gerekecektir. Ormancılık sektörünün bu bağlamdaki mevcut durumu ile azatlım uyum noktasında izlemesi gereken politikalar bir sonraki ana başlıkta açıklanmıştır. Ormancılık Sektöründe Azaltım Ve Uyum Politikaları Ormanların değişikliği üzerinde dört temel rolü vardır. Ormanlar; orman toprağı orman ürünleri ile birlikte karbon depolarıdır. Sürdürülebilir bir şekilde yönetilen ormanlar daha fazla karbon absorbe eder. Ormanlar fosil yakıtlara alternatif, temiz enerji kaynağıdır. Ormanların tahribi emisyon artışına neden olur. Bu durumda; ormanlar iyi korunmadıkça, rehabilite edilip geliştirilmedikçe değişikliği ile mücadele imkansızdır. Ancak, ülkemiz yüzeyinin %27 sini kaplayan ormanların neredeyse yarısı rimsizdir. Bu alanlarda rehabilitasyon koruma faaliyetleri gereklidir. Ayrıca, ülkemizdeki orman alanları eşit oranda dağılmış durumda değildir. Türkiye nüfusunun yaklaşık %15 i (yaklaşık 9.5 milyon) ormanlık alanlarda ya da ormanlara komşu köylerde yaşamaktadır. Bu yerel toplulukların yaşam standartları ülkemiz ortalamasının bir hayli altındadır orman kaynakları bu topluluklar için hayati öneme sahip bir geçim kaynağı teşkil etmektedir (OGM, 2006). Sera gazları salımını azaltmak amacıyla ormancılık sektöründe doğrudan ya da dolaylı olarak uygulanacak politikalar konusunda mevcut dokümanlardan en önemlileri aşağıda sıralanmıştır. Ulusal İklim Değişikliği Stratejik Belgesinde Sera Gazları Azaltım Politikaları Ulusal İklim Değişikliği Stratejik Belgesinde (UİDSB) sera gazları emisyonlarını azaltmak amacıyla ormancılık sektöründe uygulanması düşünülen politikalar aşağıda özetlenmiştir. Karbon emisyonlarını azaltmak amacıyla kömür kullanımı yerine sıkıştırılmış odun (pelet) kullanımının yaygınlaştırılması; yılları arasında 2,3 milyon hektar alan ağaçlandırılıp rehabilite edilerek orman alanlarında tutulan karbonun arttırılması; enerji kaynağı olarak tarımsal ormancılık faaliyetlerinin yaygınlaştırılması; ulusal bildirim raporu nun daha doğru günilir bir şekilde hazırlanması amacıyla ülkemizdeki tüm arazi kullanım sınıflarını kapsayan bir izleme modeli geliştirilmesi; su kaynaklarının korunması sürdürülebilirlik esasları çerçesinde yönetilmesi için ormancılık faaliyetlerinin Üst Havza Yönetimi ilkeleri doğrultusunda planlanması; kentsel alanlarda açık yeşil alan sistemlerinin artırılması kent ormancılığının geliştirilmesi (ÇOB 2010).

9 117 UİDSB nde Ormancılık Sektörü için değişikliğine uyum bağlamında öngörülen politikalar ise; orman yangınlarına böcek mantar arazlarına karşı önlemler alınarak yutak alanların korunması, çölleşme erozyonla mücadele çalışmalarının geliştirilmesi yaygınlaştırılması, karbon piyasasında teknoloji transferinin sağlanmasına yönelik çeşitli özendirici mekanizmaların oluşturulması biçimine özetlenmiştir (ÇOB 2010). Strateji belgesinde ormancılık sektörü için öngörülen politikalar irdelendiğinde, bu sektörde sera gazlarının azaltılması amacıyla uygulanması gereken politikaların çok disiplinli bütüncül bir yaklaşım ile ele alındığı görülmektedir. Söz konusu bu belgenin; hem Rio Üçlüsü olarak da anılan İklim Değişikliği, Çölleşme ile Mücadele Biyolojik Çeşitliliğin Korunması sözleşmelerini kapsayan hem de, yine Rio Konferansı çıktılarından olan Gündem-21 in ormancılıkla doğrudan ilişkili maddelerini Ormancılık İlkeleri dokümanında sözü edilen genel yaklaşımları içeren bir belge olduğu anlaşılmaktadır. Türkiye Ulusal Ormancılık Programı ( ) Başlıklı Dokümanda Azaltım Politikaları Ülkemizin sahip olduğu orman kaynaklarının sürdürülebilir biçimde koruma-kullanma ilkesi uluslararası sözleşmeler çerçesinde çağdaş bir anlayışla halkımızın istifadesine sunulması amacıyla hazırlanan Türkiye Ulusal Ormancılık Programı (TUOP), ülke ormancılığının 2023 yılında ulaşacağı durumu belirleme amacıyla FAO nun desteği ile ÇOB tarafından ünirsiteler sivil toplum örgütleri (STÖ) nin de katılımıyla 2004 yılında hazırlanmıştır. Ülkemiz ormancılığının yılları arasındaki dönemde uygulayacağı genel politika, strateji eylem önerilerinin yer aldığı bu program ile ülke ormanlarının mevcut durumunun geliştirilmesi amaçlanmıştır (ÇOB 2004). Hazırlıkları 2001 yılında başlayıp 2004 yılında tamamlanan TUOP nın amaçları aşağıdaki gibi belirlenmiştir: Ormancılık konularının sürdürülebilir kalkınma çerçesinde geniş bakış açısıyla ele alınması; Ormancılık çalışmalarının, toplumda ormanlardan çok yönlü beklentilerde meydana gelmekte olan değişimlere gelişimlere yeterli dikkatin sağlanması suretiyle planlanması yürütülmesi; Ormancılık sektörü için kalkınma politikaları stratejilerinin katılımcı olarak hazırlanması, uygulanması, izlenmesi, değerlendirilmesi geliştirilmesi için uygun kurumsal kapasitelerin mekanizmaların oluşturulması; Orman-halk ilişkilerinin olumlu yönde geliştirilmesi yaygınlaştırılması; Ormancılık ile diğer sektörler arasında uyum bağlantıların geliştirilmesi; Ormanların yönetimi, korunması sürdürülebilir gelişiminin ülkenin dengeli sürdürülebilir kalkınması açısından, toplumda ilgi gruplarında bilinçlenmenin, ilginin, katılım, katkı desteklerin güçlendirilmesi; Çok işlevli katılımcı orman kaynakları yönetiminin geliştirilmesi suretiyle ormanlardan çok yönlü faydalanmanın orman içi bitişiğinde yaşayan gerçekten yoksul ormana bağımlı orman köyleri halkının yaşam koşullarının iyileştirilmesi güçlendirilmesi; Ormancılık çalışmalarına, ulusal uluslararası finans kaynaklarından azami katkının sağlanması. TUOP içinde değişikliği ormancılık bağlamında bir politika stratejiye doğrudan yer rilmemiştir. Ancak, bu raporda orman alanlarının genişletilmesine, biyolojik çeşitliliğin korunmasına özellikle orman köylülerinin kalkındırılmasına yönelik olarak belirlenen eylem stratejilerin aynı zamanda ormancılık sektöründe yutak alanları arttıracağı orman içi civarındaki halkın neden olduğu sera gazları emisyonlarını azaltacağı dikkate alınarak, bunların değişimine dönük politika eylemler için de uygun olduğunu kabul etmek gerekmektedir. Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi Eylem Planı (UBSEP) Biyolojik çeşitliliğin korunması sürdürülebilir kullanımı amacına dönük ulusal stratejiler, planlar programların hazırlanması, ülkemizin taraf olduğu BM Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi nin 6. Maddesi gereğince ülkemiz açısından bir yükümlülüktür. Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi Eylem Planı (UBSEP), Doğa Koruma Milli Parklar Genel Müdürlüğü (DKMP) tarafından hazırlanmıştır. Bu eylem planı ile hem BM Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesine ilişkin yükümlülüklerimizi yerine getirmek, hem de AB nin doğa koruma kapsamındaki düzenlemeleri ile uyumlu uygulamaları hayata geçirmek ülkemizin sahip olduğu biyolojik çeşitliliği kapsamlı bütüncül bir yaklaşımla ele alarak, koruma sürdürülebilir kullanım hedeflerine ulaşmak amaçlanmıştır (DKMP 2007). Eylem planında değişikliğine tek bir madde olarak yer rilmekte değişikliğinin sadece biyolojik çeşitlilik üzerine olan etkilerinin belirlenmesi, izlenmesi kapsamında ele alınması öngörülmektedir (DKMP 2007). Bu durum, söz konusu eylem planının ormancılık sektöründe sera gazları salımının azaltılmasından çok, değişikliği etkilerinin izlenmesine dönük politikaları kapsadığını ortaya koymaktadır. Çölleşme İle Mücadele Türkiye Ulusal Eylem Programı Çölleşme ile Mücadele Türkiye Ulusal Eylem Programı, çölleşme kuraklıkla dolaylı ya doğrudan karşılıklı etkileşim halinde olan temel konular, sektörler bunların çalışmalarına ilişkin temel politika stratejiler ile ilgilidir. Programda

10 118 çölleşme kuraklıktan etkilenen doğal kaynaklarla (toprak, su, bitki örtüsü vb.), bunların yönetimlerinden kaynaklanan olumlu olumsuz gelişmelerin mevcut durumu, olumsuz sonuçların giderilmesi için alınması gereken önlemler açıklanmıştır (ÇOB 2005). Programın, bir kez zarar gördüğünde düzeltilmesi çok zor olan ya geriye kazanılamayacak düzeyde sürece girdiğinde de düzeltilemeyecek konuma kolaylıkla gelebilen toprak kaynaklarının nitelikleri yok edilmeden, sürdürülebilirliğini sağlayacak bir araç olduğu ormancılık sektöründe sera gazlarını azatlım politikasını yutak alanların korunması genişletilmesine yaptığı katkı ile dolaylı yoldan desteklediği anlaşılmaktadır. İklim Değişikliği Eylem Planı (İDEP) ında Ormancılık İklim Değişikliği Eylem Planının Ormancılık Sektörü Mevcut Durum Değerlendirme Raporu nda belirlenen politikalar aşağıdaki biçimde şekillendirilmiştir (ASAN 2011): Çölleşme erozyonla mücadele; orman alanlarının, su kaynaklarını korunması sürdürülebilirliğin sağlanması; orman köylülerinin ekonomik sosyal yönden desteklenerek kalkındırılması; değişikliği konusunda kalkın bilinçlendirilmesi; fosil yakıt yerine yenilenebilir enerji kullanımı; özel ağaçlandırmanın teşviki konularında politikalar mevcuttur. Karbon temelli enerji politikaları, turizm madencilik politikaları, mevcut ormancılık politikaları ile çelişmektedir. Anadolu Su Havzası Projesi; AğaçlandırmaErozyon Kontrolü Ulusal Eylem Planı Projesi; Özel ağaçlandırmaya yönelik çalışmalar; Politika oluşturmaya yönelik ulusal uluslararası projeler; İklim değişikliği, çölleşme biyoçeşitlilik eylem planları; ORKÖY Kredilendirme çalışmaları Hibeler konusundaki çalışmalara halen devam edilmektedir. Mevcut politikalarda gözlenen eksiklik aksaklıklar aşağıda özetlenmiştir: 1. Odunun değişikliği bağlamında rimli kullanılmasına dönük stratejilerin eksikliği; 2. Ulusal Bildirim'de genel ormancılık politikası ayrıntılı biçimde yer almamaktadır; 3. Sera gazlarının azaltımı konusunda 2012 sonrası için ormancılığa özgü politikaların eksik olduğu keza bunları uygulayacak yönetsel iradenin ortada bulunmayışı; 4. Orman dışı yutak alanları kent ormanı, tarımsal ormancılık (agroforestry), silvopastoral agrosilvopastoral gibi karma sistem uygulamaları ile genişletme çalışmaların eksikliği; 5. İklim değişikliğine uyum konusunda bölgesel uyum politikalarının belirsizliği; 6. Türkiye deki ormancılık çalışmaları politikaları değişikliği ile ilişkilendirilmemektedir. Ormancılık sektöründe değişikliğine uyum konusunda alınabilecek önlemler, İDEP nın 5.3 başlığı altındaki Ekosistem Hizmetleri, Biyolojik Çeşitlilik Ormancılık bölümde rilmiştir. Bu başlık arlında 2 adet amaç, bu amaçları gerçekleştirmeye dönük toplam 9 adet hedef, bu hedeflere ulaşmak için de, toplam 39 adet eylem öngörülmüştür (ÇŞB 2011): Eylem planında öngörülen amaç hedefler ile önemli eylemler Çizelge 4 de özetlenmiştir. Çizelge 4. İDEP de karasal ekosistemlerin değişikliğine uyumu için stratejik amaçlar, hedefler eylem önerileri (ÇŞB 2011) AMAÇLAR HEDEFLER EYLEMLER 1- İklim değişikliğine uyum 1- Mevcut stratejilerin 1- Koruma alanlarında değişikliğine yaklaşımının Ekosistem değişikliği uyum konusundabölgesel stratejilerin hizmetleri, biyolojik etkilerine uyum hazırlanması çeşitlilik ormancılık bağlamında gözden 2- Seçilmiş / öncelikli korunan alanlarda politikalarına entegre geçirilmesi mevcut planlama içerisine edilmesi değişikliğine uyumun entegre edilmesi yaygınlaştırılması 3- Sulak alanları besleyen su kaynaklarının tespiti planlama çalışmalarının oluşturulması 2- İklim değişikliğinin 1- İklim değişikliğinin 1- İklim değişikliğinden kaynaklanan biyolojik çeşitlilik orman alanlarındaki sıcaklık artısı yağış rejimi değişiminin ekosistem hizmetleri türler üzerine etkilerinin orman ekosistemi türler üzerine üzerindeki etkilerinin tespiti izlenmesi etkilerinin tespit edilmesi belirlenmesi izlenmesi 2- Taşkın, su baskını, çığ, heyelan gibi doğal afetlerle ilgili rilerin orman envanter izleme sistemi rileri ile entegrasyonunun sağlanması

11 Çizelge 4 ün devamı Orman alanlarında 1- Orman alanlarından çayır, mera otlak, değişikliğinin iskan alanları, sulak alan tarım alanlarına etkilerinden kaynaklanan dönüşen sahaların tespit edilmesi arazi kullanım 2- Orman alanlarından diğer alanlara değişiminin tespit dönüşen sahaların tespit edilmesi edilmesi 3- Orman ekosistemlerinin 1- Orman ekosistemlerinin izlenmesi Seviye sağlılının izlenmesi 1 Seviye 2 programının, Avrupa bazındaki uygulamaların Ulusal Orman Envanteri ile entegre bir şekilde tatbikinin sağlanması 2- Korunan alanlarda 1- Korunan alanlarda değişikliğinden değişikliğinin etkilerini etkilenecek tür, ekosistem süreçlerin belirleme izlemeye tespit edilmesi yönelik AR-GE 2- Korunan alanlarda yöre halkının geçimini çalışmalarının yapılması desteklemek açısından, uyum strateji eylemlerinin tespiti bu konularda maliyet-fayda analizi, maliyet etkinlik çalışmalarının yapılması, geçim kaynaklarının çeşitlendirilmesi 3- Korunan alanlarda değişikliğinin etkilerine ilişkin izleme sisteminin geliştirilmesi 4- Orman köylülerinin 1- İklim değişikliğinin orman köylüleri sosyo-ekonomik üzerine sosyo-ekonomik etkilerinin tespiti kalkınmasında 2- İklim değişikliğinin geçim kaynakları uyum faaliyetlerinin üzerindeki risklerinin minimize edilmesini dikkate alınması bu sağlamak amacıyla, orman köylülerinin yolla kırsal kalkınmaya geçim faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi, destek olunması gerekirse farklı faaliyetlere geçilmesi 5- Dağ, step, iç su, deniz 1- Dağ ekosistemlerinde, Step kıyı ekosistemlerinde ekosistemlerinde, sağladıkları ekosistem 2- İç su ekosistemlerinde, Deniz-kıyı hizmetlerinde ekosistemlerinde değişikliği değişikliği etkilerinin etkilerinin belirlenmesi izlenmesine belirlenmesiizlenmesi, yönelik (gösterge türler, hassas değişikliğine ekosistemler) AR-GE çalışmalarının uyuma yönelik yapılması önlemlerin geliştirlmesi 3- Sürdürülebilir entegre turbalık yönetimi rehabilitasyon pilot uygulamalarının yapılması 4- Ulusal ölçekteki değişikliği model çalışmaları sonuçlarının biyolojik çeşitlilik açısından önemli alanlarla örtüştürülerek koruma öncelikli alanların belirlenmesi 6- Deniz kıyı alanları 1- Balast suları yönetiminde yönetimi çerçesine değişikliğinin etkilerinin göz önüne değişikliğine alınması uyumun entegre 2- Bütünleşik kıyı deniz alanları edilmesi çalışmalarına değişikliğine uyumun entegre edilmesi 7- Ormanların yangına 1- İklim değişikliğinin orman yangınları karşı korunması üzerindeki etkilerini tespit edilerek izlenmesi yangın risk haritalarına işlenmesi 2- Orman yangınları ile mücadelede önleyici tedbirlerin arttırılması, mevcut olan erken uyarı sistemlerinin geliştirlmesi

12 120 SONUÇ ÖNERİLER Türkiye ormanlarındaki yıllık net karbon stok artışı tahmini değerleri ile bunlara karşı gelen CO2 eş değerinin 2010 yılında sırasıyla 15milyon 481bin 56 milyon 662 bin iken 2023 yılında 17 milyon 710 bin 64 milyon 819 bin ton/yıl olacağını göstermektedir. Köylerden kentlere olan göç trendi ile Türkiye orman varlığında alan ağaç serti itibariyle gözlenen çoğalma trendinin uzun yıllar devam edeceği beklenmektedir. Bu durum, ormanlarda bağlanan net karbon stoku buna eşdeğer CO2 miktarlarının her yıl giderek artan biçimde yükseleceğini ortaya koymaktadır yıllarında atmosferden emilen CO2 miktarındaki artış oranı %14,39 olmasına karşın, sanayi enerji sektörlerinden atmosfere salınacak CO2 miktarındaki artış oranı en az % 50 civarında tahmin edilmektedir. Türkiye ormanları çok yaşlı seyrek kapalı olduğu için ağaç kesimlerine karşı gelen karbon stok kaybının azaltılması mümkün değildir. Nitekim bu gerçek yukarıda sıralanan beş ayrı belgede olduğu gibi OGM nin değişikliği ile mücadelede alınabilecek önlemleri kapsayan İklim Değişikliği Yapılan Çalışmalar başlıklı raporunda da kabul edilmiş anılan belgede bu politikalar: Orman kaynakları alanlarının sürdürülebilir yönetiminin sağlanması, Var olan yutak alanların korunması, Yeni yutak alanların oluşturulması, Fosil yakıtların yerine biyokütle kullanılması, Orman köylülerinin sosyo-ekonomik şartların iyileştirilerek ormanların tahribinin engellenmesi, Kırsal kalkınmaya daha fazla önem rilmesi, biçimde sıralanmıştır (ÇOB 2008). Bu durumda, sera gazları emisyonlarını azaltabilmek için ormancılık sektöründe azatlım politikasından çok, yutak alanları genişletmek mevcut ormanlarda birim alan başına karbon bağlama performansını yükseltmeye dönük politikalara ağırlık rmek gerekecektir. KAYNAKLAR Anon Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçe Sözleşmesi Kapsamında Hazırlanan Türkiye İklim Değişikliği Birinci Ulusal Bildirimi Proje Raporu. Editör: Günay APAK, Bahar UBAY. Çevre Orman Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Yayını, 272 s. Asan, Ü Karbon Havuzu Olarak Bitki Ekosistemleri Ormanlar. Bilim Ütopya Dergisi, Sayı 139, s. Asan, Ü., Özkan, U.Y., Sağlam, S Küresel İklim Değişiminin Tanımı Karasal Ekosistemler Üzerindeki Olası Etkileri. Küresel İklim Değişimi Su Surunlarının Çözümünde Ormanlar Sempozyum Bildirileri, s. Asan, Ü Reduction of CO2 emission possibilities in the forestry sector, and estimation of carbon stock changes between the years 2010 and 2020 in the forests of Turkey. IUFRO 7.01 Conference on Adaptation of Forest Ecosystems to Air Pollution and Climate Change March 2010, Antalya, 8 pages. Asan, Ü İklim Değişikliği Eylem Planı Mevcut Durum Değerlendirme Raporu. ÇŞB yayınları ÇOB, Çölleşme İle Mücadele Türkiye Ulusal Eylem Programı ÇOB, İklim Değişikliği Yapılan Çalışmalar 2008 ÇOB, Çevre Orman Bakanlığı Stratejik Planı ÇOB, Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi ÇOB, National Inntory Report 2009 ÇŞB, İklim Değişikliği Eylem Planı DKMPGM, Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi Eylem Planı. OGM, Türkiye Ulusal Ormancılık Programı ( ) Zengin, H., Asan, Ü., Destan, S Importance of Energy Forests as an Alternati for Energy Production and the Situation of Standard Coppices in Turkey. IUFRO 7.01 Conference on Adaptation of Forest Ecosystems to Air Pollution and Climate Change March 2010, Antalya, 7 p. ntories/national_inntories_submissions/applic ation/zip/tur-2011-nir-13apr.zip