I.M.F.'NiN KÖKENLERi

Transkript

1 I.M.F.'NiN KÖKENLERi Ergun TÜRKCAN (*) Sunuş: İki Büyük Savaş arasında, dünya ekonomik sistemi, Birinci Savaşın ortaya çıkardığı sorunlar ve bazı ülkelerin bu savaştan -önceki kurallar ve mekanizmalara dönme gayretlerinin yarattığı olumsuz sonuçlarla karşı karşıya kaldı. Çok hızlı enflasyon süreçlerini modern tarihin en büyük çöküntüsü (depresyon) izledi, Klasik iktisat politikası araçlarının etkisizlikleri açıkça belirince yeni bir iktisat teorisi ortaya çıktı. Buna paralel olarak dünya para ve ticaret sistemini yeniden düzenleme, daha rasyonel ve işlediği olan kural ve mekanizmalar getirme yolundaki çabalar da giderek yoğunluk kazandı. Bu çabalar İ.kinci Dünya Savaşı sürerken, savaştan galip çıkacağı anlaşılan devletlerin, savaş-sonrası düzeni ara yışlan karşısında, kuramsal bir uğraş,olmaktan çıkıp doğrudan uygulama alanında, uluslararası politika ile birlikte oluşma aşamasına geldi. İkinci Dünya savaşının sonundan bir yıl önce, 1944 de Bretton Woods'da ortaya çıkan yeni uluslararası para düzeni - de, hiç bir para ve ticaret sisteminin statik kalamıyacağını göstererek, büyük evrimler içinde günümüze geldi ve evrimini sürdürrneğe devam ediyor. Bu oluşum dinamiğini göz önünde tutarak, Bretton Woods sisteminin kökenierinin ve iki savaş arasındaki (*) Doç. Dr. AİTİA, Ekonomi Fakültesi 37

2 ekonomik ortamın kısaca belirlenmesi, savaştan sonraki ve günümüzdeki sistemin daıha iyi anlaşılması için gereklidir. 1. İki Savaş Arasında Ortaya Çıkan Ekonomik Sorunlar: Avrupa ülkelerinin sermaye stoklarını ve çalışabilir nüfuslarını etkileyen Birinci Dünya Savaşından sonra galipler, mağluplara önemli miktarda bir tazminat yükleyip sistemi savaştan önceki koşullara döndürecek önlemleri araştırınağa balşadılar. Oysa, 1919 daki Versailles Anlaşması ile Avrupanın siyasi sorunları ne kadar çözüme ulaşmışsa, 1921 deki tazminat anlaşmasıyla da~ iktisadi sorunlar o ölçüde çözümlendi. Savaş yıllarında başlayan enflasyon Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde, savaştan sonra bir kaç yıl içinde çok büyük boyutlara vardı. Fiyatlar, savaş sonu düzeyine göre Avusturya'da , Macaristan'da , Polanya'da , Rusya' da milyon ve Almanya'd;;ı bir trilyon kez yükseldi. Özellikle, Almanya, 1921 Eylül'ünde ödenen ilk büyük tazminat taksidinden sonra meydana gelen büyük ödeme açığı, bütçe açığı ve maliyet ve ücret artişlarıyla enflasyon hadlerinin hesaplanamaz ölçeklere ulaştığına tanık oldu:. ' ',ı. i ı' ı.. t \ i-' ; 1 :l ı' 1! ':ı' ALMANYA'DA TOPTAN FİYATLAR/N YÜKSELİŞİ 1913 = 100 Aralık » » » » » Kaynak : Arthur Lewis, Economic Survey , George Allen and unvin, 1978 (Eighth imp.), s. 24. Alman parası, 1924 de, bir trilyon eski marka eşit yeni birimin getirilmesi, büyük ölçekte bir sermaye transferi ve tazminat şartlarının hafifletilmesiyle istikrara kavuştu. Ancak, istikrar, hızlı enflasyondan daha acılı oldu, çünkü, bu önlemler işsizlik ve üretimde hızlı düşmeleri gerektirdi. Yine de ıbütün dünyayı saran büyük dep. resyon birden bire ortaya çıkmadı, 20 lerin sonunda adım adım geldi. Savaştan sonra Avrupa ülkelerinin çoğu kurları dalgalan maya bırakmıştı. Oysa normale dönüş yani Sava~tan önceki sa- 38

3 bit kurlara. ve esas ta altın sistemine dönüş, dünya ticaret sistemi nin merkezini oluşturan ülkelerin ortak isteği idi. Milletler Cemiyetinin 1922 de topladığı uluslararası bir konferansta, «altın döviz standardına dönüş» resmen tavsiye edilmişti. Savaş sırasında hemen tüm ülkelerin uyguladığı kambiyo ve gümrük kontrollannın kaldırılması, eski güzel günlerdeki gilbi uluslararası mal ve sermaye hareketlerinin serbestlik kazanması, laissez faire felsefesinin bir kez daha yürürlüğe girmesi demek olacaktı. Böylece, Avrupa paralannın, ekonomilerini zorlamadan, dolara göre eski değerlerini kazanacakları.ve bu değerlerde istikrara kavuşmuş bir para sistemi ile dünya ticaretinin ve refahının gelişeceği varsayılıyordu. Pek az kimse, Savaş esnasında ülkeler arasında çok önemli verimlilik maliyet ve fiyat düzeyi farklılıkları oluştuğunu ve daha önemlisi altın ve döviz rezervlerinin dağılımının büyük ölçekte değiştiğinin farkındaydı. Sadece, J. M. Keyncs altın standardına dönüşe şiddetle karşı çıkıyor, eğer dönülecekse de İngiliz lirasının dolara göre savaş öncesi paritesinin (4.96) altında ıbir kur seçmesini öneriyordu. Keynes'in bu çabaları da, savaştan hemen sonra Alman tazminatlarının çok yüksek tutulmaması yolundaki ıbüyük çabaları gibi (The Economic Consequences of the Peace, bu çabaların bir örünüdür), sonuçsuz kaldı ve 1925 de İngiliz ortodoks iktisat düşüncesi galip gelerek, İngiliz parasının dolara göre eski kurdan saptanmasını sağladı. Fransa, 1927 de, sab~t kura (fakat düşük bir parite saptayarak) döndü. Eski kurlara dönüş İngiltere ve stcrling bölgesinde olumsuz sonuçlarını kısa zamanda gösterdi. İngiliz ihraç fiyatlarının yüksekliği bu ülkenin ihracatında çözüntü yarattı; ihraç fiyatlarını düşük tutahilrnek için izlenmeğe çalışılan düşük ücret politikası 1926 daki genel grevde yol açarak effektif talebin azalması ile sonuçlanan gelişmeleri başlatmıştır. İngiltere'nin bu sonuçlara varması, bir bakıma kaçınılmazdı. Savaştan önceki dünya.finans sisteminde olduğu gibi, altın para, artık ulusal para sistemlerinin bir parçası olmaktan çıkmış, uluslararası rezervlerin dağılımı çok daha eşitsiz hale gelmişti. ADB, 1913 de dünya rezervlerinin yüzde 24 ne sahipken, bu oran 1923 sonunda yüzde 44 e yükselmiş; aynı dönemde bu değerler İngiltere için 3 den 9 a çıkmıştır. Fransa hariç diğer ülkelerin rezervleri mutlak ve nisbi olarak azalmıştır. Londra'nın bu kadar küçük biı. rezerv le (sadece New York, Paris ve Berlin değil Moskova ve Ro ma' dan bile küçük), savaştan önceki dünyada sermayenin merkezi 39

4 olabilmesi, ulusal para sistemlerinin altın paraya ya da altın kar.. şılığı olan paralara dayanması ve özellikle İngiltere'nin ödemeler dengesinin son derece güçlü olmasında aranmalıdır. Bu ülkenin ödemeler açığını denkleştirmesi ve bunun için de altın ihracı etmesi söz konusu değildi. Ancak, savaştan sonra kendi ödemeler dengesinin müsaade edebileceğinden daıha fazla uzun vadeli borç verip, daha kısa vadeli ~borçlanmalara girince, yüksek ihraç fiyatları nedeniyl~ de kötüleşen ticaret dengesi, İngiltere'nin altın rezervlerini talebi karşılayamıyacak bir düzeye indirdi ve bu ülke 6 yıl önce döndüğü altın standardından, 1931 yılında ve bir daha dönmernek üzere.ayrıldı. Bu kez altın talebi dolara yöneldi. ABD bu talebi karşılayacak kadar altın stokuna sahip olduğu için panik kısa sürede önlendi. Artık, New York'un dünya mali merkezi olarak Londra'nın yerini aldığında kimsenin kuşkusu kalmadı. New York sermaye ihracını yasaklamadan, her türlü sermaye ve para talebinr. karşılayabilecek tek merkez durumuna gelmesine ı-ağmen; 1933 de doların da altına göre değer kaybına müsaade ederek, ABD, altın standardından ayrıldı. Fransa daıhil 1937 yılında, klasik altın stan dardına bağlı tek bir ülke kalmamıştır. (1) Altın standardı 1930 larda tarihe karışırken, altın par.a (gold coin) ulusal ekonomilerde, çoktan tedavülden kalkmıştı. Altın para, 1913 de, başlıca ekonomilerin para stoklarında 1/10 cıvarında bir ağırlığa sahipken, savaştan sonra tüm para stoku kaydi paraya (credit money) yani banknot ve vadesiz mevduata dönüşmüştür. Gümüş bir süre daha <<bozuk para» kategorisi içinde tedavülde kalacaktır. Bu olaylar, savaştan önceki sisteme dönülmesinin güçlüklerini ve hatta geerksizliğini vuı;gulamış oldiı. Yeni bir sistem, daha hassas ve esnek kurallar, mekanizmalar gerektiği ortadaydı. Düşünceler bu konuda yogunlaşmaya fırsat kalmadan Büyük Kriz geldi, 1920 lerde bir şekilde gelişen ekonomiler modern tarihin en büyük kollektif gelir kayıbına uğradılar. ABD nin milli geliri arasında 1/3, Avrupa ülkelerinin ortalaması ise 1/10 oranında 40. 1) Altın Standardı ilk kez İngiltere tarafından 1821 de yürürlüğe konulmuştur. Bu tarihe kadar temel para gümüştür. İngiltere'den sonra ABD, Fransa ve Almanya'nın altını benimserneleri 1870 lere raslar. Bu arada, İngiltere dışındaki ülkeler gümüş ya da çift para (bimetallic) sistemlerini uygulamışlardır. Fakat 19. yy, sonunda başlıca ülkeler altın standardını uygulamaya koyarak altın sistemini evrenselleştirmişlerdi_. i ı

5 ... azaldı. Diğer makro göstergeler de benzer ölçeklerde sarsıntılar geçirmişlerdir. \ Çöküntü, para-banka sisten1leri ve dış ticaret yoluyla yayıldığından özellikle korumacılık yönünde alınan önlemler depresyonun ağırlaşmasına neden olmuşt~r. Dünya ticaretinin ve dolayısiyle gelirin azalmasına neden olan korumacı önlemlerin «serbest ticaret» doktrininin öncüleri olan ABD ve İngiltere' de de yürurlüğe konulması kriz karşısındaki çaresizliğin kanıtıdır. Dünya ticaretini «genişleme» temelinde yeniden düzenleme amacıyla Londra'da toplanan 1933, Dünya İktisat Konferansı, hiç bir anlaşmaya vanlamadan dağıldı. Ayrıca, ABD, doları devalüe ederek Konferansı sabote etmiştir. Bu kriz ve uluslararası mali ve ik. tisadi kaos içinde bazı ülkeler koruma duvarları arkasında, ABD, ise bir tür Keynesian politika ile (New Deal) 1933 den sonra tedricen düzelmeğe başladılar. Özellikle, Almanya, bayındırlık ve silahlanma harcamalarını hızla artırarak tam istihdama geldi ve milli gelirini en hızlı artıran ülkelerin başına geçti. Ancak, gelirin konr pozisyonu bir savaşı kaçınılmaz kılacak nitelikteydi. Almanya, çoğunluğu kleting biçimindeki ikili anlaşmalarla Orta Avrupa da bir Alman para bölgesi yaratmıştır. Dolarla birlikte Frank ve Sterling bölgeleri, dünya para kompartmanlaşmasını oluşturuyordu. Doğal olarak, her bölge kendi içinde ticareti geliştirrneğe çalışarak, dış ekonomik ilişkilerini ve sorunlarını diğer bloklara ihraç edecek biçiğde örgütlerneğe çalışıyordu. Para bölgelerı, kambiyo tahditleri ve kontrollan Merkez Baı;ıkacılığının gelişmesini ve uygula.: manın yayılmasını gerekli kılıyordu. (Türkiye'ye de Merkez Bankacılığının 1930 larda girdiğini hatırlatalım.).. Büyük K.rizde binlerce küçük bankanın, bir yandan kriz, bir yandan da denetimsizlik yüzünden kapanarak çok büyük sorunlar yaratması, her ülkede bankacılığa yeni bir düzen getirilmesine ve daha sıkı denetim mekanizmaları kurulmasına yol açtı. Böyle bir sistemde merkez ıbankacılığı para-kambiyo politikasının ve denetimin temel aracıdır. Merkez bankası işlemlerinin ve işlevlerinin artması merkez bankaları arasında uluslararası düzeyde bir eş güdüm ve işbirliği sorununu ortaya. çıkardı. Altın para ve tam konvertibilite döne minde, sermaye akışları sınırlı değilken, pek çok kambiyo işlemine gerek olmadığı gibi, uluslararası mali işlemler ulusal para ile ilgili işlemlerle birlikte tic~ret bankaları tarafından gerçekleştiriliyordu..} 41

6 . 1.: ı. t' ~'. ıf,.... 1:~ i! ı } Büyük Kriz esnasında Alınan borçları hafifletilip, Tazminat Komisyonu (Reparation Commission, Paris) lağvedilirken, hükümetler arası borçların tasfiyesini kolaylaştırmak için Basel de, 1930 da Bank for International Settlements kuruldu. Keynes'in ifadesiyle, BIS, «günün birinde, dünyada rasyonel bir para sistemi kurulursa, bunun için gerekecek Uluslar-Üstü Para Otoritesinin çekirdeğini oluşturabilecek bir ümit olabilirdi», (2) Uluslararası işıbirliği ümitlerinin bir başka ifadesi de kendini Üçlü Para Anlaşmasında (Tripartite Monetary Agreement) buldu. Eylül 1936 da, İngiltere, ABD ve Fransa arasında, frankın devalüasyonunu desteklemek için yapılan anlaşma, döviz piyasalarındaki gündelik dalgalanmalan da düzeltmek için işbirliği getirdiğinden Bretton Woods sisteminin ilk öncüsü sayılabilecek bir biçime sa-. hiptir. Bu nedenle Anlaşmayı Bertton Woods'un kökenieri arasın da incelemek daha uygun olacaktır. Özetlenirse, savaştan sonra büyük güçlüklerle restore edilen altın standardı, kısa zamanda Büyük Krizin etkileriyle hızlanan bir süreçte tarihe karıştı. Yerine, ülkelerin ye para bloklarının her türlü araca başvurar.ak savaştıklan, düzensiz, istikrarsız ve giderek küçülen bir dünya sistemi geldi. (Dünya ticareti 1928 de milyon dolardan 1938 de milyon dolara düştü.) Bu sistemde her türlü kam~iyo kontrolu ve özellikle Almanya da Dr. Schacht'ın öncülüğüyle katlı kurlar, ikili anlaşmalar, kotalar, tercilıli tarifeler vıb. o zamana kadar bilinmeyen ya da kullanılmasına cesaret edilemeyen usuller ortaya çıkmıştır. İkinci Dünya Sava şından sonra kurulan sistem bu usullere ve düzensizliklere karşı bir tepki niteliğinde oluşacaktır. Bretton Woods sisteminin kökenieri denince White ve Keyİıes Planlan akla gelir. Bu Planlar de hazırlanmış, 1943 de son biçimini.alarak genel müzakere platformuna getirilmişlerdir. Ancak, bu iki Plandan önce ve bu planların evrimi aşamasında uluslararası para ve iktisat sistemini düzenlemek için hem resmi hem de akademik çevrelerde bazı öneriler geliştirilmiş ve girişim lerde bulunulmuştur. Bu girişimlerin en kayda değeri ve Bretton Woods'un küçük bir nüvesi Üçlü Anlaşmadır. 2) R. Harrod, The Li/e of John Maynard Keynes, Pelican, 1972, s

7 Üçlü Para Anlaşması ( 1936) : Üçlü Anlaşma, frankın devalüe edilmesinin uluslararası işlem lerde yaratacağı sorunları azaltmak ve bu operasyonu başarılı kılmak için ABD, İngiltere, ve Fransa- arasında 25 Eylül 1936 da imzalandı, aynı yıl içinde Belçika, Hollanda ve İsviçre Hükümetleri de anlaşmaya katıldı. Tüm sterling ve Fransız Frangı Bölgesini kapsayan anlaşma kurumsal bir mekanizma yaratmamıştı. Anlaşma, üye ülkelerin kendi piyasalarında elde ettikleri diğer üye ülke paralarını altınla değiştirebilmelerini öngörüyor ve bu da iki ülke arasında, geçici bile olsa, bir kur sta;bilizasyonu gerektiriyordu. Eğer kur değiştirilecekse, 24 saat önceden ilgili hükümetler.haberdar edilerek, eldeki işlemler dolayısıyla bir zararın doğması önleniyordu. Anlaşma, altına göre bir kur belirleyebildiği için çok taraflı işlemlerde bir kolaylık getiriyordu. j\nlaşmaya uygun olarak ABD Hazinesi (Maliye Bakanlığı), sta:bilizasyon amacıyla, isteyen ülkelerin kur eşitleme fonlarına altın satabilec~ğini ilan etti. Daha sonra, Savaşın haşı:nda, Hazine, 1940 Mali Yılı Raporunda «birlikte çalışan stabilizasyon fonlarının kısa vadeli, spekülatif kur dalgalanmalarını düzeltmekte belli bir yarar sağladığını» belirtecek tir, (3) Kuşkusuz, böyle bir anlaşmanın etkenliği sınırlıydı. Hitler tehlikesinin yarattığı savaş ortamında bir dayanışma niteliği taşıyan Anlaşmanın barış koşullarında nasıl yürüyeceği belirsizdi. --~ Anlaşmanın etkenliğini artırmak ve kapsamını genişletmek için, İngiliz ve Fransız Hükümetlerinin isteği üzerine hazırladığı 26 Ocak 1938 tarihli Raporunda Belçikalı Paul van Zecland. şunları,önermişti: (I) para~ar arasında karşılıklı kurlar belirlenmeli, uzun bir süre için değiştirilmeyerek ticaret riski kaldırılmalıdır; (II) dış borçların düzenlenmesi için bir anlaşmaya varılmalı; (III) kambiyo tahditlerini' kaldıran ülkelere kredi kolaylıkları tanınmalıdır. (4) Bu çalışmadan önce, 1935 Martı'nda H. White'ın ABD Hazinesine verdiği rapor hatırlanmalıdır. «Recovery Program: The International Monetary Aspect» başlıklı raporda, ulusıararası dengesizlik üzerinde durularak ülkeler arasındaki çeşitli kurların uygunlukları araştırilmaktadır. Bu rapordaki öneriler ve uygulanmasındaki 3) J. Keith Horsefield, The International Monetary Fund , Vol. ı : Chronicle, IMF, Washington, D.C (Resmi Tarihçe), s. 10 4) İbid., s

8 ' &==:ıı:;;;;;;_;ı;;:rıııı; lill:lllllllill ' :. ~~ ' \~ katkıları, Üçlü Anlaşmanın White'ın düşüncelerinden doğduğunu incelemek gere göstermektedir. Bunu görmek için White Planını kir, 2, White Plamn Doğuşu ve Evrinıi: Harry Dexter White, Harvard'dan mezun olduktan sonra, çeşitli üniversitelerde iktisat öğretmiş, 1934 de F.D. Roosevelt'in Ma~ liye Bakanı Morgenthau zamanında Hazine'ye girmiştir da Araştırma ve İstatistik Bölümü Müdür Yardımcısı, 1938 de Para Araştırınaları Bölümü Başkanı olan White, Bakanın güvenini kazanarak, 1941 yılında Bakana Yardımcı atandı; Savaş boyunca ABD mali idaresinin kilit adamlarından biri olarak görev yaptı yılında IMF deki görevi için Bakanlıktan ayrılaa White 1947 de bu görevi de bırakmış ve 1948 de ölmüştür. Savaştan sonraki para sisteminde oynadığı çok kritik rol nedeniyle kısa öz geçmişini verdiğimiz White, mesleğe girmeden önce de uluslararası para ve ticaret konularında bir uzmandı. White, Üçlü Anlaşmadan s,onra Amerikalılar-arası bir bankanın kuruluş çalışmalarını üstlendi. Amerikan Devletleri Dışişleri Bakanlarının 1939 yılı toplantısında ıbir tavsiye kararı ile kurulması istenen Inter-American Bank, normal ticaret ve yatırım bankacılığının yanı sıra şu işlevleri de görecekti: i 1! ı,.. ; - Amerikan devletlerinin paralarının istikrar kazanmasına yardımcı olmak; işlemlerin doğrudan bu ülkelerin paralarıyla yapılmasını teşvik etmek; yeterli bir rezervin idamesini sağlamak; altın ve gümüşün kullanım ve dağılımını teşvik etmek ve parasal dengelerin. gerçekleşmesini kolaylaştırmak. - Uluslararası ödemeleri kolaylaştırmak için bir «clearing house» işlevi görmek. es) ABD Hükümeti Banka anlaşmasını 1940 Mayıs ayında imzaladığı halde, Kongre'ye onayiatamadığı için bu proje 1960 yılına kadar yürürlüğe sokulamadı. Bu bölgesel bir plandı ve daha sonra doğacak Uluslararası Para Fonu ile pek az benzerlik taşıyordu. White, Amerikan Bankası (6) Projesinden sonra daha geniş kap- 5) Ibid, s. ll. 6) Harrod, bu bankaya tüm Amerikan Bankası (All-American Bank) diyor. (Harrod; op. cit., s. 638) 44

9 samlı bir uluslararası para anlaşması üzerinde düşünrneğe başladı. Düşüncelerini kağıda dökme fırsatı 1941 yılı sonunda ortaya çıkacaktır.,maliye Bakanı Morgenthau, 14 Aralık 1941 de (ABD nin Savaşa girmesinden bir hafta sonra), yardımcısı White'dan, müttefiklerarası bir istikrar fonu planı hazırlamasını resmen istedi. Bu fon, (1) savaş esnasında müttefik.lere para yardımı yapmak, (2) savaş sonrası para düzenlemeleri için bir temel oluşturmak ve (3) «Uluslararası bir para» sağlamak için kullanılacaktı. White Planının Çekirdeği: Daha yıl sona ermeden White Programın amaçlarını saptamıştı:(7) {I) Müttefik ülkelerin para sistemlerini güçlendirmek ve kurların stabilize edilmesi için gerekli araç ve yöntemleri sağlamak: (II) Gereken sermaye, yetki ve araçlarla donatılmış bir örgüt kurarak: gelişme (a) Müttefik ülkelerin iktisaden düzclmelerine (reconstruction, diye de yorumlanabilir), yardım etmek; (b) Savaş ekonomisinden barış ekonomisine geçişi hızlandırmak ve kolaylaştırmak; (c) Ticaret hacmini artırmak için, gerekirse özel kaynaklara da vadeli sermaye sağlamak. başvurularak kısa Bu.amaçları gerçekleştirmek için iki ayrı kuruluş öngörülü yordu: - Bir Müttefikler-arası Banka ilc - Müttefikler-arası İstikrar Fonu. White bu çerçeve içinde çalışarak, 1942 Nisanında Plan tasarısını (teksir halinde) yayınladı. Ilk tasarı (8), diye geçen bu çalışma bir giriş Fon ve Banka ilc ilgili maddeler ve bu maddelerin geniş bir yorumundan oluşuyordu. 7) 30 Aralık 1941 tarihli taslağın başlığı : «Suggested Program for Inter Allied Monetary and Bank Action~. 8) Preliminary Drart Proposal for a United Nations Stabllizatlon Fund and a Bank for Reconstruction and Development of the United and Associated Nations. 45

10 f ' :.' ' ;. ~~ ~ ' :ı. Mayıs 1942 de Başkan Roosevelt'e sunulan Plan aynı zamanda, Hitler'in «Yeni Düzen» propagandasına karşı ABD'nin cevabı niteliğinde idi. Alma_n Reichsbank Başkanı ( ar.ası İktisat Bakanı) Walthcr Funk tarafından ortaya atılan Yeni Düzen, Almanyanın düşmanlarının iktisadi ve sosyal sistemlerini, verimsizlik v~ adaletsizlik açılarından alrubildiğine eleştirerek Avrupa uluslarına refah getireceği içldiası ile gelecekte Üçüncü Reich'ın iktisat prog~ ramını belirliyordu. Kuşkusuz, esir edilmiş ulusların ve zaptedilmiş kaynakların, sendikal haklarından yoksun bir Alman işçi sınıfı ile bir likte sömürülerck kurulacak Marka dayalı bir iktisat sistemine kar.şı «Eski Düzen»i ABD ve İngiltere'nin savunması gerekiyordu; çünkü, 1941 sonunda bu iki ülkeden başka her hangi bir ülke «resmen» konuşabilecek durumda değildi. İngilizler, bu sırada Maliye Bakanlığında danışman olan Keynes'e başvurdular. Keynes eski düzeni savunmanın akıllıca bir yol 1 olmadığını, bir karşı-yeni düzen planı ile ortaya çıkmanm diğer uluslar üzerinde daha etkili olacağını ileri sürdü. İngilizler de, sterlinge ve Commonwealth'e dayanan bir plan öngörmekle birlikte Keynes'in hazırladığı tasla,ğın savaş sonrası bir imar fonu gibi daha evrensel unsurlar içermesi ve konunun stratejik ve ideolojik önemi Amerikalılada da görüş birliğine ıvarılmasını gerektiriyordu. Keynes, 28 mayıs da Başkan Roosevelt ile taslağı görüştü. Başkanın kanaati, bir kaç eleştiri dışında olumluydu. Sadece, Taslak Avrupa'yı kapsamına alıyordu, oysa diğer bölgelerin de imar gereksinimi büyüktü. Bundan başka, İngilizler Almanlardan daha fazla şey vaad ederlerse İngiliz-Amerikan ortak planında neler öne: rilebilirdi? Sonuç olarak, Başkan genelde İngiliz planını benirnse mekle birlikte, ayrıntılı bir açıklamanın deı:ıhal yapılmasını uygun bulmuyordu. (9) Ta;hmin edilir ki, Başkan.ayrıntılı ve geniş kapsamlı. bir «Amerikan» planı üzerinde çalışmayı tercih ediyordu. Bu Plan da, 16 Mayıs da kendisine sunulan «White Planı» idi. (10) 9) Buna rağmen, ertesi gün, 29 Mayıs'da, Atlantiğin öteki yanında, A. Eden, savaşın amaçları konusunda önemli bir konuşma yaptı; konuşmanın iktisat ile ilgili bölümü Keynes'in tasiağına dayanıyordu. Amerikan kamu oyu bu Iwnuşmayı olumlu bulmuştur. Harrod, op. cit., s. 595 ve ) White Planlarının metinleri için bl{z., IMF (Resmı Tarihçe) Vol. III : Documents, s ı 1'

11 Birinci White Planı (Nisan 1942) : Planın giriş bölümünde, savaş ne kadar sürerse sursun, kim kazanırsa kazansın şu üç kaçınılmaz sorunla karşı karşıya gelineceği belirtilmektedir: para - kredi sisteminin çökmesini ve uluslararası i;>demelerin aksamasını önlemek; ticareti restore etmek ve dünyanın iman ve iktisadi kalkınması (economic recovery) için gerekecek çok büyük miktardaki sermayeyi sağlayabilmek. Bu üç sorun çözümlenemediği taktirde, başıboş rekabet, bozuk bir para sistemi, depresyonlar ve siyasi kargaşalar ülkeleri tekrar yeni savaşlara sürükleyecektir. Birleşmiş Milletierin savaşı kazanması halinde, tekrar savaştan önceki gibi ülkelerin kendi başlarının çaresine baktıkları bir oqnan kanununuri uluslararası iktisat hayatında geçerlik kazan ması zaferi anlamsız hale getirecektir. Zaferin kazanılmasında, Mİhver Devletlerin (Almanya ve müttefikleri) ve işgal halklarının savaştan sonra ortaya çıkacak 'refah düzeni hakkında altındaki ülke açık ve belirli bir görüşe sahip olmaları da çok önemlidir. Anlamlı sonuçlar elde edilmek isteniyorsa geleneksel düzenden ayrılıp yeni bir düzen getirilmelidir. Bu yeni düzen vaadinin yaşamsal bölümü para ve banka alanında uluslararası bir işbirliğidir. Birleşmiş Milletler ve yandaşları (associated nations) vaadlerini gerçekleştirebilmek için para sistemlerini güçlendirip kurlarını istikrara kavuşturacak araçlar ve yöntemler, imar ve kalkınmaları için gerekecek sermayeyi yaratacak kaynaklar bulmak zorundadırlar. White bunun için iki ayrı kuruluş öngörmektedir: İstikrar Fonu (A United and Associated Nations, Stahilization Fund) ki, IMF in prototipidir; bir imar ve Kalkınma Bankası (A Bank for Reconstruction and Development of the United and Associatcd Nations), ki Dünya Bankası'nın prototipidir. (ll) White Planındaki istikrar Fonu: Fonun wn,açları, White'in metnin sonuna ekiediği açıklamalardan da yararlanarak, şöyle özetlenebilir: Kurların İ stikrarı : Uluslararası iktisadi ve mali işlemlerde is kurların idamesi ticaretin riskini azalttığı gibi, kısa ve uzun tikrarlı ll) Keynes, daha sonra, Fonun <IMF) banka, Uluslararası Banka'nın da fon olarak adlandırılması gerektiğini söylemiştir. (Harrod, op. cit.. s. 639). 47

12 . l vadeli sermaye akımlarını kolaylaş tırarak, enflasyonu ve sermaye kaçışlarını önleyerek serı:nayenin en karlı olduğu ekonomilerde iş görmesini sağlayacaktır. Rezerv/erin serbest bırakılması: Liberal ticaret politikalarına dönebilmek için ülkelerin rezervlerini bloke etmemeleri için Fonun yapacağı yardımlar onun varlığını haklı kılacak en önemli nedenlerden biridir. Bu bakımdan, Fonun rezerv!erin ve altın varlığının daha iyi dağılımı için bir mekanizma geliştirmesi gerekir. Kur istikrarsızlıkları ve ödeme sınırlamaları kaldırılınca uluslararası borç ve faizlerin ödenmesi kolaylaş.acak, borçları~ yeniden düzenlenmesi, mümkün olacaktır. Eğer Fon akıllıca kullanılabilirse ülkelerin iç fiyatlarmdaki dalgalanmaların da is-, tikrara kavuşmasını sağl'ayabilir. Bu bakımdan sa,ğlıklı bir para ve kredi politikqsı ve uygulaması konusunda Fonun üyelerine yardım edebileceği bir çok yol n1evcuttur. Fon katlı kur uygulamalarını ve ikili klering düzenlemelerini kaldıracak, ticaret engellerini azal~ tacak önlemler, politikalar ve mekanizmalar getirmektedir. Bunlardan biri, uluslararası para işlemleri için etkin bir klering house kurulmasıdır. Fonun Yetkileri: Fon, altın, döviz, milli paralar ve her türlü kıymetli evrakı alıp satmakta ve bu tür işlemler için bir «klering house» işlevi görmekte yetkili olacaktır. Fonun üyesi olan ülkeler, Fondamevcut diğer üye ülke paralarını satınalma ayrıcalığına sahiptirler. Her ülkenin satın alabile ceği miktar, o ülkenin fona olan katkısını geçemez. Ödemeler dew gesi fazla veren ya da vereceği anlaşılan bir ülkenin, kotasının üstündeki miktarda kendi parasını Fona satma hteği, belli koşulların yerine gelmesiyle üyelerin beşte dört çoğunluğu ilc kabul edilir. Bu noktada, Fona hakim olan felsefenin bir belirtisi olarak, White'ın açıklama bölümünden ıbir pasajı buraya nakletmekte yarar vardır: «Fona en geniş biçimde katılan ülkcleön, Fonun yar- i ı dımını en az talep edecek ülkeler olması gerçeği, Fonun en çok yardıma n1uhtaç olanlara eğilmcsini mümkün kılacak bir husustur. Ancak, Fonun ne ölçüde ve nasıl kur dalgalanmalarını önleyebileceğini, kur ve ticaret kontrollarını gereksiz kılabileceğini deneyim~ ler gösterecektir. Fonun mucizeler yaratamıyacağı, uluslararası he sapların dengede kalması ile ilgili tüm sorunları çözemiyeceği de bellidir. Ne Fon ne. de üyeleri, bir ülkenin, uzun dönemde sattığın- 48

13 dan fazla alanuyacağı biçimindeki temel iktisat kuralını hiçleye mezler.» (12) 1' Açıklama Bölümünde, White, düşünülen uluslararası istikrar fonunun gerçekten yararlı bir rol oynayabilmesi için, ülkelerin, uluslararası işbirliği lehine, ulusal egemenliklerinin belli iktisadi elemanlarını kendi rızalarıyle askıya almaları gerekeceğini yazmış t'ır. Eğer, hiç bir hükümet, başka bir ülkenin aleyhine olacak bir ~vantajdan daha belirsiz fakat genel ve büyük bir yarar için feda karlık etmeğe hazır değilse, dünya tekrar, «yirmilerin» ve «otuzların» barbarca uluslararası ekonomik ilişkilerine dönecektir. (Barbar sıfatını Keynes de altın için kullanacaktır: «barbaric relics»). / Bu mantıktan hareket ederek, üyelerin şu koşulları yerine getirmeleri öngörülmektedir: (ı) Fona katıldıktan sonra en geç bir yıl içinde, Fonun izin ver dikleri dışında, kambiyo işlemlerindeki tüm kontrol ve kayıtlamaları kaldırmak; (ıı) Fonun izni olmadan döviz kurlarını değiştirmemek; Bu ilkenin ve böyle bir konudaki Fon kararının önemini vurgulayan White, daha ileri giderek, diğer kararlarda zenginliğe göre oy hakkı olan üyelerin, böyle bir karar oylamasında bir üye= bir oy esa sı getirilmesini de temenni etmektedir. Kuşkusuz, küçük bir marj içinde döviz kurlarının aynaması bu kuralın dışında bırakılmıştır. ' (ııı) Her ülke, (a) diğer ülkenin izni olmadan yatırım ve mev duat kabul etmeyecek ve, ı(b) diğer ülkenin isteği üzerjne, bu ülke ye makul sayılmayacak bir yük getirmeyen koşullarla, bu ülkeler tebasının kendisinde bulunan mevduat, yatırım ve senet biçimindeki tüm varlıklarını iade etmeyi kabul eder. Bu madde, döviz kurları ile ilgili spekülasyonları ve herhangi bir ülkede vergi ya da diğer mevzuat değişikliklerinden kaçmak isteyen sermaye hareketlerini, önlemek için konmuştur. Yoksa, sermaye hareketlerini yok etmek gibi bir amaç ıgüdül~emiştir.. istenen üye ülkelerin kendi veı.ıgi ve para politikalarını uygulamalarına etkenlik kazandırmak ve bir ülkenin menfaatlerine karşı olabilecek operasyanlara olanak vermemektir. ( 12) IMF, Documents, s

14 (ıv) Üye-olmayan ülkeler dışında Fon üyelerinin ikili klering anlaşmaları yapmamaları ve coğrafi esasa dayalı tercilıli kurlar ka- ' bul etmemeleri kuralının getirilmesi, serbest ticaret doktrini gereğidir. (v) Bir üye ülke, Fon oylarının beşte dördü, bu ülkenin getire ceği para, banka ya da fiyat politikası ya da önlemlerinin kendi ödemeler dengesinde ciddi dengesizliklere neden olacağına dair bir karar alırsa, bunları uygulamaktan. vazgeçecektir. Ulusal egemenlikle çelişen!böyle ıbir durumun diğer kurallann uygul anınasından büyük sorunlar çıkaracağı tahmin edilse bile, Fonun işlevini başarıyla sürdürebilmesi bakımından gerekli görülmüştür. Çünkü, bazan bir ülkenin iç yapısından doğan ödeme dengesizlikleri, uluslararası para sorunl~rının karmaşıklığı ve siyasi hayatın gerçekleri karşısında, o ülkenin menfaatlerinden çok ötede, uluslararası bozukluklara neden olabilir. Sonuçta bu ülke de, uluslararası sistemin bir parçası olarak daha kötü durumlarla ka~ şılaşabilir. White, bu durumda, bilimsel ve uluslararası yaklaşıma sahip uzman1ardan kurulu ıbir komitenin sorunu ele almasını daha uy gun görmektedir. Heııhalükarda, Fon bu tür durumlarla mümkün olduğu kadar az karşılaşmağa dikkat ederek, önemsiz sayılabilecek iç kararlara hiç karışmamalıdır. (vı) Üye ülkeler, Fona katıldıktan sonra bir yıl içinde mevcut ticaret engellerini-ithalat vergi ve resimlerini, kotalarını ve idari engelleri - tedricen kaldırmayı ve ilerde de gümrük tarifelerini yükseltip diğer ithalat engelleri getirmemeyi taahıhüt eder. Böyle bir yola girmek zorunda kaldığında Fonu ve üyeleri ikna etmelidir. ' ı. ı ı 1! Bu maddenin açıklaması ısirasında; White, serbest ticaret ve korumacılık ile ilgili görüşlerini ayrıntılı biçimde ortaya koymaktadır. İç ve dış politikalan belirleyen, dünyada banş ve refahı en olumsuz tarzda etkileyen «merkantilizm» ya da onun en belirgin varisi «koriımacılık» iktisadi alanda «Dünyanın,1 numaralı Düşmanı» ilan edilebilir, dedikten sonra White, düşük gümrük tarifelerinin hemen gerçekçi bir programa dönüştürülebileceği konu sunda kuşkularını 'dile getiriyor. Çünkü bazı gümrük resimlerinin sağlıklı bir temele oturduğunu görmezlikten gelemeyiz. Serbest ticaretin iyi bir şey olması, ipso facto, gümrüklerin ortadan kaldıniması anlamına gelmez. Seı1best ticaret ya da sadeec gelir için güm- 50

15 .. ' rük almak (tarifif for revenue only), U)l1gar ülkelerin (enlightened nations) mümkün olduğu kadar hızla ulaşınağa çalıştıkları bir idealdir. Gümrüklerin indirilmesinin tüm ülkelere daha yüksek bir ha yat düzeyi sağlayabilmesi, tüm kaynakların tam istihdamcia olduğu; tarımsal yapıda bir ekonomi ile sanayileşmiş ekonominin aynı avantajları sağladığı; ülkelerin mal farklılaşması ile kazanç sağla-. madığı, dengeli ekonomi (balanced economy) varsayımları altında mümkündür. «Serlbest ticaret» politikasının temel varsayımları olan yukandaki koşullar ideal olsa bile gerçekçi değildir. Serbest ticaret ile kısa zamanda kalkınmak isteyen ülkelerin ödemesi gerekli bir fiyat vardır. Ayrıca, ülkeler.arasında mevcut siyasi ilişkiler, bir ülkenin ekonomik yapısını biçimlendirmekde, malların daha düşük işgücü ile üretilmesinden. dajha hayati bir önem taşır. Bu cümlesi ile White, serbest ticaret kuramının teorik temelini oluşturan «mukayeseli avantajlar»ın üstünde yer alan çok daha önemli bir faktörün yani siyasi 1bağımlılığın varlığını, ıbu kurama inanmış biri olarak kabul etmek zorunda kalıyor. Bu satırlardan yıl sonra, az gelişmiş bir çok ülkede, uzman ve akademisyenlerin, serbest ticaretin hiç bir olumsuz y.anını görmeden, White'den daha fazla bu doktrini savunabilmeleri tadhin ilgi çekici bir kültür bağımlılığı olayı olarak ilerde hatırlanacaktır. Gümrüklerin indirilmesinin iç politikada yaratacağı önemli sorunlar da gözden uzak tutulamaz. Örneğin, ABD'de de menfaat leri yüksek tarife duvarları gerektiren üretim dallarındaki üreti cileıin, bir uluslararası ajansın, ikitsatçılara, devlet adamlanna, it hal;ıtçı, banker ve akademisyenlere ne kadar çekici gelirse gelsin, bu duvarları indirmeleri teklifine verecekleri cevabı tahmin etmek güç değildir. Üstelik, gümrük tarifeleri, 1 ABD ve diğer parlementoların, ıbaşlangıcından. ıberi, başlıca yetki alanlarını oluştururken... Bu nedenlerle, serbest ticarete giden yolda, Fonun son derece ihtiyatlı hareket etmesi ve mümkün olduğu kadar mevcut tarifelerin yükseltilmesini ön~emeğe çalışarak bu konuya yaklaşması uygun olacaktır, (vıı) Fonun rızası alınmadan, doğrudan ya da dalaylı biçimdehiç bir mal ve hizmetin ihracatını desteklememek: Serbest ticaret kuramı doğrultusunda tutarlı ilkelerden biri de ihracat sübvansiyonlarını kaldırmaktır. Wihite, Fonun iki alanda yani gemicilik ve hava yolculuğunda sübvansiyona müsaade edebi- 51 \

16 i_.! ı i ' t,. ; i! :ı - 1 ı ı,. ı 1 i it ' p ' ı.. L,..:.. ı 1'.. ı(. i 1 ı 1; i ; ', ' / leceğini, bunun ötesinde turizm ve öğrenci değişimlerinin sosyal ve kültürel nedenlerle teşvik edilmesine de kimsenin bir itirazı olma mak, gerekir demektedir. (ivııı) Hiç bir hükümet ya da merkez bankası dış borçları!?- tamamını veya bir kısmını, Fonun rızası olmaksızın ödememezlik edemez. Her ülke için ödemeler dengesi ve!bütçe zorluklarını ileri sürerek borç erteleme yoluna gitmek kolaydır. Ancak, kısa vadeli bir kazanç yolu olan borç ertelemesi uzun vadede büyük kayıplara yol açar. Bu sekiz.koşulu yerine getiren ve getirmeyi kabul eden her ülke iktisadi yapısı (sistemi) ne _olursa olsun Fon üyesi olabilmelidir. White, bazı kimselerin ve hükümetlerin ~herhalde o sırada kendi sinin bir kamu görevlisi olarak temsil ettiği ABD yönetimini kas tetmese gerekir), sosyalist ekonomilerin böyle bir girişim içinde -bulunma olasılığından birönyargı ile korktuklarını hatta nefret et tiklerini ifade ederek, Rusya'nın {SSCB) Fon dışında bırakılmasının büyük /bir hata olacağını kaydediyor. Rusya, sosyalist bir ekonomi olmasına rağmen Fona katılmakla hem kendisine hem de diğer üyelere faydalı olacaktır. Katılmasını önlemekle, iktisadi ilişkilerde, bir kuşak önce yapılan hata tekrar edileceği gibi, milyonların ümitle beklediği yeni dönemde çok önemli bir uyumsuzluk kaynağı yaratılmış olacaktır. Rus Hükümeti Fona katılmak isterse, kuruluş çalışmaları sırasındaki tavsiyeleri diğer üyeler tarafından ilgiyle beklenmelidir. Sosyalist bir ekonomi de kapitalist bir ekonomi gibi uluslar arası ticaret ve finansman ilişkilerine. katılır. Üstelik ticaret ve.finans kararları tamamen hükümet kontrolu altında olduğundan uluslararası ilişkilerde istikrar getirmek için aranan işbirliği açısından daha elverişli bir yapıda olduğu açıktır. (13) 52 13) Bir anlamda IMF'in babası sayabileceğlmiz H.D. White, bu liberal düşüncelerinden ötürü yıllarında ABD'yi saran solcu avı kampanyasından kurtulamıyarak, hayatının son yılında soruşturmaya uğradı. Hiç bir zaman komünist olmadığını söyleyen White'ı bu soruşturmadan erken gelen ölümü kurtardı. IMF'deki bazı önemli Amerikalı görevliler ise soruşturmalardan zarar göreceklerdir. (Chronicle, s. 339). White, ölümünden beş yıl sonra 1953 de bir komünist ajanı olarak ilan edilecektir. Sermaye çevrelerlnin, Sovyetleri Fona ve Bankaya alma yolundaki gayretlerini unutmayarak bala aleyhinde ağır bir kampanya sürdürdüklerlne örnek olarak Bkz. International Currency Review, «The Morgenthau Planı>, Vol. II, No. 6, January 1980, s

17 Bunun ötesinde, bağımsızlığına kavuşmuş küçük ülkelerin de, ekonomilerini hangi yönde (sistemde) biçimlcndireceklerini kimse bilemez, Önümüzdeki yıl içinde çeşitli ckonoınik sistemlerin ortaya çıkacağı düşünülürse,.bunların, Birleşmiş ımilletler ilkeleri ne uygun olarak iktisadi sorunlarda işbirliği yapmalarını önlemek değil teşvik etmek.gerekir. Wihite, Açıklama Bölümünün geri kalan kısmında, Fonun kompozisyonu, yönetimi ve diğer teknik konularla ilgili maddeleri üzerinde duruyor. Planının ayrıntısı sayılabilecek bu husus çeşitli de 'ğişikliklere uğradığından bu konular, llerde, gddikçe değinilrnek üzere, bu noktada ele alınmayacaktır. Sadece, White'ın «Uluslararası yeni bir para» ilc ilgili önerisine burada değinmektc yarar vardır. Altının kolay ürctilemeyen, eşitsiz dağılmış bir rezerv olduğunu ve savaş koşullarında da ödeme zorlukları çıkardığını bilen White, ıher hangi bir milli paranın başka bir para cinsinden değe rinin de karmaşık parasal ve iktisadi güçlerin bir sonucu olarak belirlendiğini ve koşullara göre kurların değişmesinin yarattığı soı-unların önemini ifade ederek, «ticaret doları», <'Dem os» veya «Vi c ton> _«her-ne-ise» yeni bir para birimi yaratmanın gerekliliğini ve yararlarını sıralamaktadır. Yeni para 1biriminin, yeni bir bayrak benimsernek gibi temel sorunları çözemiyeceğini, ıfakat pek az mu halefetic karşıl.aşacak bir girişim olacağını da kaydcdiyor. Eğer bir uluslararası (Merkezi) Banka kurulsa ve para çıkarma yctıkisi verilse, ıbu nasıl bir para olacaktır? Bu düşüncenin gelişimini de zaman içinde izleyeceğiz. 3. Keynes Plammn Doğuşu ve Aşamaları : Yirminci yüzyılın, belki de iktisat tarihinin en önemli iktisat düşünüderinden biri olarak anılacak olan John Maynard Keynes (Baron Keynes of Tilton), Cambridge Üniversitesinden mezun olduktan sonra hayatının sonuna kadar bu üniversitede öğretim görevini sürdürecek, bunun yanı sıra da Çeşitli tarihlerde İngiliz Hükümetine üst düzeylerde danışmanlık yapacaktır.. ) Birinci Dünya Savaşı sonunda uzman-danışman sıfatıyle katıldığı Paris'deki Barış ve Tazminat görüşmelerindeki tutumu ve ar kasından yayınladığı «ıbarışın İktisadi Sonuçları» adlı kitaıbıyla ilk kez ününü Avrupa ve Amerikadaki iktisatçı ve finans çevrelerine 53

18 duyur.an Keynes, daha ziyade para ve dış ticaret konulannda bir otorite olarak kabul edilmeğe başlandı. İkinci Dünya Savaşı çıktığında, Keynes, ortodoks iktisattaki devrimini yapmış tüm temel eserlerini yayınlamış, iktisat düşüncesindeki yeri ve önemi tartuşlmaz ıbir kişiydi. Savaş çıkınca hemen yayınladığı «Savaşı Nasıl Finanse Etmeli» How to Pay for the war Şubat 1940 başlıklı kitapçık, yazarın savaş ekonomisi ve sonrası için en erken düşünenler arasında bulunduğunu kanıtlamaktadır. Haziran 1940' da İngiliz Maliye' Bakanlığına danışman olarak tekrar davet edilecek ve bu.sıfatı ile Savaş sonuna kadar Bretton Woods dahil tüm önemli mü zakerelere katılacaktır. Keynes'in Savaş sırasındaki en önemli uğraşısı İngiltere ile ABD arasındaki mali ve iktisadi ilişkileri düzenlemek ve ortaya çı kan ödeme sorunlarının çözümüne yardımcı olmaktır. Ödünç ver _me ve Kiralama (Lend-Lease Act) Programı ile başlayan ABD-İngiltere ar.asındaki organik ilişkiler 1942 şuıbat'ında imzalanan Karşılıklı Yardım Anlaşması.(Mutual Aid Agreement) ile hukuki ve özel bir biçim aldı. (14) Yardım anlaşmasının vıı. maddesi ile ilgili tartışmalar, gerek iki ülke arasında, Savaştan sonr(lki ekonomik düzenin alacağı biçim ve bu düzenin temel kuralları hakkındaki niyetierin farklılıklarını göstermesi,.gerekse.bu alanda yoğun bir çalışma içinde olan Keyncs'in tutumunu belirleme bakımından ilgi çekici ve tarihsel bir önem taşır. Anlaşmanın vıı. maddesinin orjinali Ödünç vermc-kiralama Anlaşmasının «Kayıtlamalar» (Considerations) bölümünde mevcut- ı ı. ı ı. i 1 1' '' 14) Ödünç verme - Kiralama Programı, ll Mart 1941 de ABD Kongresinden çıkan bir Kanun gereği Başkan'a «ABD'nin savunması bakımından savunması hayati olan ülkelere her türlü savaş malzemesini ödünç verme, kiralama, satış, imalat ve takas yetkisi veren) tek taraflı bir karardır. Temmuz 1945 de sona erinceye kadar ABD 47 milyar dolarlık mal ve hizmete karşı 8 milyar dolarlık mal ve hizmet tra:t?-sfer etmiştir. Bir kuşak sonraki siyasi tarihçiler «Lend-Lease)in daha ziyade ABD nin, Avrupa iş gücünü ve sınai çabalarını en ekonomik ve avantajlı biçimde satın almak için bulduğu en uygun yol olduğunu söyleyeceklerdir. İngiltere'nin önce tüm rezervlerini ve dış yatırımlarını kullanınası ve aynı zamanda ihracatını savaş-öncesinin küçük bir parçasına indirgernesi bu anlaşmanın bir koşulu idi. (The Fontana Economic History ot Europe, Vol. 5 (2), s

19 tur. Uluslararası siyasi ilişkilerde olduğu gibi ekonomik ilişkilerde de nihai otorite olan ABD Dışişleri Bakanlığı (State D~partment) tarafından alelacele anlaşma maddeleri arasına katılan «kayıtlama lar» Karşılıklı Yardım Anlaşmasının taslağında da, değişik biçimde fakat özü aynı kalarak girmişti. İşin özü de ülkelere farklı muamelenin (discrimination) kaldırılmasıydı. niskriminasyondan maksat sadece, Schactıh'ın 1930 larda beri uyguladığı şeytani yüzlerce usulün (Schacclıian devilries) kaldırılması değil, İngiltere'nin domin yon ve sömürgelerine uyguladığı tercilıli tarifelerin de (Imperial Preference) de ilgası idi. Bu yaklaşım, ABD Dışişleri Bakanlığının uzun yıllardır inandığı ve savunduğu bir ilkenin uygulamasından öte, 1933 den beri Dış İşleri Bakanı olan Cordell Hull in de, ikili diskriminatif anlaşmaların hızla yaygınlaştığı bir dönemde, çok kereler tek başına kalsa bile savunduğu ABD nin yaptığı bir çok ticaret anlaşmasına koydurduğu bir kuraldı. Pratikte, İngiltere im paratarluk Tercihlerinden vaz geçmesi karşılığında Ödünç Verme Kiralama Anlaşmasından yararlanacaktı. Keynes, bu maddeyi «Mr. Hull'ın delice teklifleri», diye niteliye rek olumsuz bir tavır koydu. Keynes, ticaret engellerinin yıkılmasına itiraz etmemekle birlikte gerekli ön-koşullar yaratılmadan İngilte re'nin serbest ticarete geçebileceğini sanmıyordu. Eğer, ticaret dengesini kurmak için geniş ölçekli ortak bir Angio-Amerikan çabası harcanıp başarı kazanılamazsa, İngiltere'nin, Dr. Schaoht'ın silahlarını kullanması kaçınılmazdı. İngiliz resmi çevrelerinde de bir ölçüde yansıma ibulan bu tür söylentiler ABD'de, Savaştan sonra İngiltere'nin iki taraflı ticaret ilişkilerini benimseyeceği gibi kötü bir intiba uyandırdı. İngiliz bürokrasisi içinde küçük.fakat etkili bir grup, savaştan sonra denizaşırı yatırımlarının çoğunu yitirmiş bir, İngiltere'nin karşılaşacağı korkunç öden1eler açığı karşısında uygu-. lamasını öğrendikleri bu yeni Alman silahlarını lbırakmağa pek niyetli görünmüyorlardı. Hatta daıha ileri giderek, İmparatorluk Tercihlerinin geliştirilip, kendine yeterli bir Britanya İmparatorluğu bloğu kurulmasını önerenler de ortaya çıkıyordu. İngiliz Schaoht' çıları pek az sayıda olmakla birlikte, State Department'ın bu maddeyi kaleme alış biçimi, pek çok mutedil ve etkili İngilizi de anlaşmaya karşı duyarlı ve dikkatli olmağa sevkedecektir. ABD ile İngiltere arasındaki tartışmalar tüm 1941 Yaz ve Güz ayları boyunca sürdü. Yıl sonunda ABD nin savaşa girmesiyle İngiltere üzerinde ıbaskı arttı ve 1942 başlarında Churohill ile Roose 55

20 ''.. I L, ' velt arasında yoğunlaşan haberleşmeler sonunda, «kayıtlamalan> dahil karşılıklı Yarıdım Anlaşması imzalandı. Pearl Harbour'un telaşıyla ve savaşın bilfiil taraflanndan ıbiri olarak ABD'nin «nondiskriminasyon» konusunda israr etmeyece,ğini sananlar yanıldılar. AlBD, daha doğrusu State Department, her şeye rağmen tezinden dönmüyordu ve sonunda başanya ulaşmıştı. Churchill, etrafındaki «korumacılar»a, anlaşmadaki bazı iıbare- 1erle güven verrneğe çalıştı. Özellikle, amaçların «egemen olan iktisadi koşulların ışığında» gerçekleşeceği biçimindeki ifade İngiltere'nin hayati saydığı sınırları belirlemesine ve terketmemesine im kan veriyordu. Acaba, İngiltere bu anlaşmayı imzalamasaydı, Savaştan sonra, kendi iktisat politikasını istediği gibi yönlendirmek bakımından özgür olabilecek miydi? Keynes, 1943 yazında, Şunları not edecektir: «Bildiğiniz gibi, ıben,. sizin ve S ta te Department'ın büyük bir özlemle {nostalgia) dönmeyi düşündüğünüz andokuzuncu yüzyıl laissez faire'ne ümitsiz bir kuşkuyla bakmaktayım: Ge- - lecekte ı(ı) (Temel) mallar için devlet ticareti, (ıı) temel imalat için uluslararası karteller ve (nı) temel olmayan mamuller için miktar kotaları ~quantitative import restrictions), koymak, düzenli bir iktisat yaşamı için gerekli araçlar olacaktır. Oysa siz bunları yasa dışı bırakınayı düşünüyorsunuz». (15) Keynes bir «korumacı», bir serbest ticaret düşmanı mıydı? Bu sorunun cevabı, İngiltere'nin bir serbest ticaret ülkesi olup olmadığı kadar ilgi çekici ve öğretici olmalıdır. Çünkü, İngiltere, en az 150 yıldan beri savunduğu serıbest ticaret doktrinini, 1940 larda değil tüm dünya ülkeleri için, kendisi bakımından da s.avunamaz durumdaydı: Liberıal geleneğin terki kendi aydınına nasıl yansımıştır? Bunu en iyi Keynes'in gelişiminde görüyoruz, Daha öğrenciyken liberal dünya görüşünün (ve aynı zamanda Liberal Partinin) savunucusu olan J. M. Keynes'in, yine öğrenci iken bir.toplantıda Laissez faire'e karşı şiddetli bir tepki gösterdiği hatırlanıyor. (16) Daha sonra 1923 lerde Laissez faire' e karşı. tu tu ınunu sürdüıüyor: liiberaller, farklı koşullarda yararlı olan eski laissez-faire doktrinine sırt çevirebilmeliydiler, devlet pek çok ko- ı I.. ~ : ı: i 1 i.! ~... ' '' i i i: i i! 15} Harrod, op. clt., s ) ibid., s