T.C. ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK BAKANLIĞI. ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK EĞĠTĠM VE ARAġTIRMA MERKEZĠ. TÜRKĠYE DE SOSYAL GÜVENLĠĞĠN GELĠġĠMĠ VE BAZI ÜLKE

Transkript

1 T.C. ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK BAKANLIĞI ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK EĞĠTĠM VE ARAġTIRMA MERKEZĠ TÜRKĠYE DE SOSYAL GÜVENLĠĞĠN GELĠġĠMĠ VE BAZI ÜLKE UYGULAMALARININ KARġILAġTIRMALI ANALĠZĠ Uzmanlık Tezi Hasan AYDOS ANKARA-2014

2 T.C. ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK BAKANLIĞI ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK EĞĠTĠM VE ARAġTIRMA MERKEZĠ TÜRKĠYE DE SOSYAL GÜVENLĠĞĠN GELĠġĠMĠ VE BAZI ÜLKE UYGULAMALARININ KARġILAġTIRMALI ANALĠZĠ Uzmanlık Tezi Hasan AYDOS Tez DanıĢmanı Mehmet ARSLAN ANKARA-2014

3 T.C. ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK BAKANLIĞI ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK EĞĠTĠM VE ARAġTIRMA MERKEZĠ TÜRKĠYE DE SOSYAL GÜVENLĠĞĠN GELĠġĠMĠ VE BAZI ÜLKE UYGULAMALARININ KARġILAġTIRMALI ANALĠZĠ ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Eğitim Uzmanlığı Tezi Tez DanıĢmanı: Mehmet ARSLAN Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Ġmzası Tez Sınavı Tarihi:... i

4 T.C. ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK BAKANLIĞI ÇALIġMA VE SOSYAL GÜVENLĠK EĞĠTĠM VE ARAġTIRMA MERKEZĠ BAġKANLIĞINA Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranıģ ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalıģmada bana ait olmayan tüm veri, düģünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim ( / /..). Tezi Hazırlayanın Adı ve Soyadı Hasan AYDOS Ġmzası ii

5 ĠÇĠNDEKĠLER ĠÇĠNDEKĠLER... iii ġekġller... ix TABLOLAR... x TEġEKKÜR... xi KISALTMALAR... xii GĠRĠġ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM SOSYAL GÜVENLĠK DÜġÜNCESĠNĠN GELĠġĠMĠ VE ULUSLARARASI BOYUTU 1.Sosyal Güvenlik Kavramı Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Ortaya ÇıkıĢı Sosyal Güvenliğin GeliĢimine Yön Veren Ġki Ülke: Almanya ve Ġngiltere Bismarck Sosyal Güvenlik Modeli Beveridge Sosyal Güvenlik Modeli Sosyal Güvenlik Sitemlerinin Genel Problemleri Sosyal Güvenliğin Uluslararası Belgelerdeki Yeri ILO Sosyal Güvenlik Standartlarının GeliĢimi Sayılı Sosyal Güvenliğin Asgari Standartlarına ĠliĢkin ILO SözleĢmesi Avrupa Sosyal ġartı ve Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu Sosyal Güvenliğin Uluslararası Standartları ILO nun 102 Sayılı SözleĢmesiyle Getirilen Standartlar Sağlık Sigortası Standartları Hastalık Sigortası Standartları iii

6 ĠĢsizlik Sigortası Standartları YaĢlılık Sigortası Standartları ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Standartları Aile Yardım Sigortası Standartları Analık Sigortası Standartları Maluliyet Sigortası Standartları Ölüm (Dul ve Yetim) Sigortası Standartları Sayılı SözleĢmesinin 65., 66. ve 67. Maddeleri Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu Protokolü Standart DeğiĢiklikleri Revize EdilmiĢ Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu ĠKĠNCĠ BÖLÜM TÜRKĠYE DE SOSYAL GÜVENLĠĞĠN GELĠġĠMĠ 1.GiriĢ Türkiye de Sosyal Güvenlik Alanında Yapılan Ġlk ÇalıĢmalar Sosyal Güvenlik Kapsamına Alınan Riskler Sağlık Sigortası Hastalık Sigortası ĠĢsizlik Sigortası YaĢlılık Sigortası ĠĢ kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Analık Sigortası Malullük Sigortası iv

7 2.8. Ölüm Sigortası ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SOSYAL GÜVENLĠK SĠSTEMLERĠNĠN FARKLI ÜLKELERDEKĠ MEVCUT DURUMU 1. ALMANYA Sağlık Sigortası Hastalık Sigortası Analık ve Babalık Sigortası Malullük Sigortası YaĢlılık Sigortası Ölüm (Dul/Yetim) Sigortası ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Aile Sigortası ĠĢsizlik Sigortası ĠNGĠLTERE Sağlık Sigortası Hastalık Sigortası Analık ve Babalık Sigortası Malullük Sigortası YaĢlılık Sigortası Ölüm (Dul/Yetim) Sigortası ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası v

8 2.8. Aile Sigortası ĠĢsizlik Sigortası FRANSA Sağlık Sigortası Hastalık Sigortası Analık ve Babalık Sigortası Malullük Sigortası YaĢlılık Sigortası Ölüm (Dul/Yetim) Sigortası ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Aile Sigortası ĠĢsizlik Sigortası ĠTALYA Sağlık Sigortası Hastalık Sigortası Analık ve Babalık Sigortası Malullük Sigortası YaĢlılık Sigortası Ölüm (Dul/Yetim) Sigortası ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Aile Sigortası vi

9 4.9. ĠĢsizlik Sigortası HOLLANDA Sağlık Sigortası Hastalık Sigortası Analık ve Babalık Sigortası Malullük Sigortası YaĢlılık Sigortası Ölüm (Dul/Yetim) Sigortası ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Aile Sigortası ĠĢsizlik Sigortası DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SOSYAL GÜVENLĠK HARCAMALARININ KARġILAġTIRMALI ANALĠZĠ 1. Sosyal Güvenlik Harcamaları Üzerinden KarĢılaĢtırmalı Değerlendirme GiriĢ Hastalık ve Sağlık Yardımları Harcamaları Maluliyet Yardımları Harcamaları YaĢlılık Yardımları Harcamaları Dul ve Yetim Yardımları Harcamaları Aile ve Çocuk Yardımları Harcamaları ĠĢsizlik Yardımları Harcamaları Konut Yardımları Harcamaları vii

10 1.9.Sosyal DıĢlanma Yardımları Harcamaları Toplam Harcama Miktarı Ülkelerin Demografik ve Ekonomik Büyüklükleri Ülkelerin Demografik ve Ekonomik Yapıları Ülkelerin Gayrisafi Yurtiçi Hasılaları Ülke Nüfusları Toplam Sosyal Güvenlik Harcamalarının GSYĠH ya Oranları Ġstihdam Oranları DEĞERLENDĠRME VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZET ABSTRACT viii

11 ġekġller ġekil 1: Türkiye'de Sosyal Güvenlik Kapsamındaki Nüfus ġekil 2: Toplam Hastalık ve Sağlık Yardımları Harcamaları ġekil 3:KiĢi BaĢına DüĢen Hastalık ve Sağlık Yardımları Harcamaları ġekil 4: Toplam Maluliyet Yardımları Harcamaları ġekil 5: KiĢi BaĢına DüĢen Maluliyet Yardımları Harcamaları ġekil 6: Toplam YaĢlılık Yardımları Harcamaları ġekil 7: KiĢi BaĢına DüĢen YaĢlılık Yardımları Harcamaları ġekil 8: Toplam Dul ve Yetim Yardımları Harcamaları ġekil 9: KiĢi BaĢına DüĢen Dul ve Yetim Yardımları Harcamaları ġekil 10: Toplam Aile ve Çocuk Yardımları Harcamaları ġekil 11: KiĢi BaĢına DüĢen Aile ve Çocuk Yardımları Harcamaları ġekil 12: Toplam ĠĢsizlik Yardımları Harcamaları ġekil 13: KiĢi BaĢına DüĢen ĠĢsizlik Yardımları Harcamaları ġekil 14: KiĢi BaĢına DüĢen Konut Yardımları Harcamaları ġekil 15: KiĢi BaĢına DüĢen Sosyal DıĢlanma Yardımları Harcamaları ġekil 16: Toplam Harcama Miktarı ġekil 17: KiĢi BaĢına Harcama Miktarı ġekil 18: Gayrisafi Yurtiçi Hasılalar ġekil 19: KiĢi BaĢına Gayrisafi Yurtiçi Hasılalar ġekil 20: Ülke Nüfusları ġekil 21: Harcamaların GSYĠH'ya Oranı ġekil 22: Ġstihdam Oranları (15-64) ġekil 23: Ġstihdam Oranları (25-54) ix

12 TABLOLAR Tablo 1: Türkiye'de Sosyal Güvenlik Kapsamındaki Nüfus Sayısı Tablo 2: Toplam Hastalık ve Sağlık Yardımları Harcamaları Tablo 3: KiĢi BaĢına DüĢen Hastalık ve Sağlık Yardımları Harcamaları Tablo 4:Toplam Maluliyet Yardımları Harcamaları Tablo 5: KiĢi BaĢına DüĢen Maluliyet Yardımları Harcamaları Tablo 6: Toplam YaĢlılık Yardımları Harcamaları Tablo 7: KiĢi BaĢına DüĢen YaĢlılık Yardımları Harcamaları Tablo 8: Toplam Dul ve Yetim Yardımları Harcamaları Tablo 9: KiĢi BaĢına DüĢen Dul ve Yetim Yardımları Harcamaları Tablo 10: Toplam Aile ve Çocuk Yardımları Harcamaları Tablo 11: KiĢi BaĢına DüĢen Aile ve Çocuk Yardımları Harcamaları Tablo 12: Toplam ĠĢsizlik Yardımları Harcamaları Tablo 13: KiĢi BaĢına DüĢen ĠĢsizlik Yardımları Harcamaları Tablo 14: KiĢi BaĢına DüĢen Konut Yardımları Harcamaları Tablo 15: KiĢi BaĢına DüĢen Sosyal DıĢlanma Yardımları Harcamaları Tablo 16: Toplam Harcama Miktarı Tablo 17:KiĢi BaĢına Harcama Miktarı Tablo 18: Gayrisafi Yurtiçi Hasılalar Tablo 19: KiĢi BaĢına Gayrisafi Yurtiçi Hasılalar Tablo 20: Ülke Nüfusları Tablo 21: Ülke YaĢ Grupları Tablo 22: Harcamaların GSYĠH'ya Oranı Tablo 23: Ġstihdam Oranları (15-64) Tablo 24: Ġstihdam Oranları (25-54) x

13 TEġEKKÜR Uzmanlık tezimi hazırlamamda desteklerini esirgemeyen Merkez BaĢkanı Sayın Ġsmail AKBIYIK a, Merkez BaĢkan Yardımcısı Sayın Dr. Ali Ġhsan SULAK a, Uzman Yardımcılığım süresince değerli bilgilerini ve mesleki tecrübesini esirgemeyen tez danıģmanım ve Merkez BaĢkan Yardımcısı Sayın Mehmet ARSLAN a, çalıģmalarımda desteklerini sunan arkadaģlarıma, her zaman yanımda olan ve hiçbir fedakarlıktan kaçınmayan anneme, babama ve eģime teģekkür ederim. xi

14 KISALTMALAR ASpl AWBZ ARRCO AGIRC AOW ANW AWF ILO INAIL DWP MA SMP SERPS SFN WW WIA : Ġtalya ĠĢsizlik Sigortası : Ġstisnai Sağlık Harcamaları Yasası : ĠĢverenler Ġçin Tamamlayıcı Sigorta Programı : ĠĢçiler Ġçin Tamamlayıcı Sigorta Programı : Genel YaĢlılık Aylığı Yasası : Genel Dul/Yetim Yasası : Genel ĠĢsizlik Fonu : Uluslararası ÇalıĢma Örgütü : Ulusal ĠĢ kazası ve Meslek Hastalığı Sigorta Kurumu : ĠĢ ve Emeklilik Birimi : Analık Sigortası (Maternity Allowance) : Zorunlu Babalık Sigortası (Statutory Maternity Pay) : Devlet Emekllik Programı : Sosyal Güvenlik Ajansının Fazla Ödeme Fonu : ĠĢsizlik Yardımı Yasası : Malullük Gelir ve ÇalıĢma Kapasitesi SözleĢmesi xii

15 GĠRĠġ Türkiye de sosyal güvenlik sistemi zaman içerisinde önemli geliģmeler göstermekle birlikte birçok sorun alanını da içinde barındırarak geliģmiģtir. Bu nedenle sosyal güvenlik sisteminde yeni sorunlarla karģılaģılması ve bu sorunlara çözüm arayıģları süreklilik kazanmıģtır. Zaman içerisinde ortaya çıkan yeni ihtiyaçlar da sosyal güvenlik sisteminin dönüģümünü gerekli kılmıģtır. Devletlerin siyasi ve ekonomik iliģkilerinin geliģmesi birlikte karar alma ve düzenlemeler yapmalarını sağlamıģtır. Bu yüzden sosyal güvenlik gibi temel insan hakları konusunda da ortak düzenlemeler yapılması ihtiyacı ortaya çıkmıģtır. Gerek bu ihtiyaçların karģılanması gerekse uluslararası anlaģmalar, sözleģmeler ve Avrupa Birliği ne katılım süreci Türkiye de sosyal güvenlik sisteminin dönüģümünü ve uluslararası standartlara uyumunu gerektirmiģtir. Diğer taraftan sosyal güvenlik alanında yapılan reformların temel önceliğinin mali dengenin sağlanmasına yönelik olduğu görülmektedir. Bu kaygı çalıģanlara ve yakınlarına sağlanacak olan sosyal güvenlik hakkının hem niteliksel hem de maddi anlamda yetersiz sosyal koruma sağlanmasına neden olmaktadır. Bu yüzden sosyal güvenlik kapsamında sağlanan haklarının niteliğinin yanında sağlanan maddi yardımların da değerlendirmesini yapmak önem kazanmaktadır. Sosyal güvenliğin geliģim süreci incelendiğinde sosyal koruma anlayıģının ilk uygulamaların Avrupa da ortaya çıktığı görülmektedir. Almanya ve Ġngiltere de bu alana yönelik ilk çalıģmalar yapılmıģ, bu ülkelerin sosyal güvenlik düzenlemelerine benzer uygulamalar daha sonra diğer Avrupa ülkeleri tarafından benimsenmiģtir. Sosyal güvenlik anlayıģının Avrupa da kabul görmesi bu anlayıģın uluslararası belgelerde de yer almasını kolaylaģtırmıģ ve birçok ülkenin bu alana yönelik 1

16 çalıģmalar yapmasını sağlamıģtır. ÇalıĢmanın birinci bölümünde bu geliģim sürecine etki eden ve uluslararası belgelerde yer alan sosyal güvenlik standartları incelenmiģ ikinci bölümde ise Türkiye deki mevcut duruma değinilmiģtir. Üçüncü bölümde tez kapsamında incelenen ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerinin temel 9 risk (yaģlılık, malullük, ölüm, iģ kazası ve meslek hastalıkları, hastalık, analık, iģsizlik ve aile yardımları) kapsamında mevcut durumu incelenmiģtir. Değerlendirmelerde geliģmiģ ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerinde belirlenen risklere karģı aldıkları koruma tedbirlerine yer verilmesinin nedeni geliģmiģ ülkelerde uygulamaya konulan koruma mekanizmalarının genel kabul gördükten sonra uluslararası belgelerde yer alarak standartlaģmasıdır. Diğer bir deyiģle sosyal güvenlik standartlarının belirlenmesinde ve dönüģümünde geliģmiģ ülke uygulamalarının belirleyici olmasıdır. Bunun örneği Avrupa da geliģen sosyal güvenlik yaklaģımının özellikle ILO sözleģmeleri vasıtasıyla tüm Dünya ülkelerince referans alınmasıdır. Bugün yine aynı Ģekilde bu ülkelerdeki sosyal güvenlik uygulamalarının uluslararası belgelerde standartlaģma halinde olduğu görülmektedir. Örneğin Revize EdilmiĢ Avrupa Sosyal Güvenlik Kodunda iģsizlik sigortası yardımlarına getirilen yeni yaklaģımın (kısmi iģsizlik) yansımalarının Almanya ve Hollanda sosyal güvenlik sistemleri içerisinde yer alması bunun bir göstergesidir. Tez konusunun temel amacı Türkiye de mevcut sosyal güvenlik sistemi içerisinde sağlanan koruma tedbirlerinin uluslararası sosyal güvenlik standartları kapsamında incelenmesi, geliģmiģ ülkelerde sağlanan koruma tedbirleri ve bunlar için yapılan harcamalarının karģılaģtırmalı bir değerlendirmesinin yapılmasıdır. Bu Ģekilde yapılacak olan karģılaģtırma ülkemizde sağlanan sosyal güvenlik yardımlarının hem niteliksel hem de maddi boyutunun ortaya konmasına katkıda bulunacaktır. 2

17 ÇalıĢmanın dördüncü bölümünde karģılaģtırmanın maddi boyutu ele alınarak sosyal güvenlik harcamalarına iliģkin değerlendirme yapılmıģtır. Diğer taraftan sosyal güvenlik kapsamında sağlanan koruma tedbirleri ülkelerin sosyal ve ekonomik yapılarıyla yakından iliģkilidir. Bu nedenle ülkelerin nüfus yapısı ve ekonomik büyüklüklerine iliģkin veriler karģılaģtırmalı olarak incelenmiģtir. Bu karģılaģtırma ülkelerin nüfus büyüklükleri ile sosyal güvenlik kapsamında yapmıģ oldukları harcamaların daha gerçekçi bir Ģekilde yorumlanmasını sağlamıģtır. 3

18 BĠRĠNCĠ BÖLÜM SOSYAL GÜVENLĠK DÜġÜNCESĠNĠN GELĠġĠMĠ VE ULUSLARARASI BOYUTU 1.Sosyal Güvenlik Kavramı Sosyal güvenlik en genel anlamıyla Uluslararası ÇalıĢma Örgütü tarafından hazırlanan Dünya Sosyal Güvenlik Raporu nda sosyal ve ekonomik bir gereklilik olduğu kadar aynı zamanda bir insan hakkı olarak tanımlanmaktadır (ILO, 2010:5). Daha detaylı diğer bir tanımda ise mesleki, fizyolojik veya sosyo-ekonomik herhangi bir riske maruz kalınması sonucu, çalıģma ve gelir elde etme olanağından geçici veya sürekli olarak yoksun bulunan bireye, insan onuruna yakıģır biçimde yaģamını devam ettirebilmesini sağlayan önlemlerin ve katkıların bütünü olarak yapılmıģtır (KızılkuĢ ve Yılmaz, 2009:1). Kavramın geliģimi sanayileģmenin artmasıyla hız kazanmıģ, iģçilerin sosyal açıdan korunması fikri önem kazanmaya baģlamıģtır. Sanayi devriminin baģladığı 18. yüzyıldan itibaren insanların kırsal alanlardan kentlere gelerek fabrikalarda çalıģmaları nedeniyle karģılaģtıkları olumsuz çalıģma Ģartları iģçilerin korunma ihtiyacını doğurmuģtur. Sosyal güvenlik ihtiyacı insanların sanayi devriminin gerçekleģtiği bu koģullar altında sosyal sigortalar yoluyla kendilerini koruma altına alma düģüncesine götürmüģtür (Ayhan, 2012: 45). Avrupa da yaģanan bu hızlı sanayileģme döneminde üretim miktarı hızla artmaya baģlamıģ ve fabrikalarda çalıģması gereken insan gücüne olan ihtiyaçta büyük artıģ olmuģtur. Ġnsanların sanayi malları üretiminde yoğun bir Ģekilde çalıģtırılması daha önce ortaya çıkmamıģ iģ kazası ve meslek hastalıkları olgularının yaģanmaya 4

19 baģlamasına neden olmuģtur. Bu olaylar karģısında iģçilerin korunması gerektiği düģüncesi zaman içerisinde kabul görmeye baģlayarak sanayi ülkelerinde sosyal güvenlik mekanizmalarının kurumsallaģmasını sağlamıģtır. Sosyal güvenlik içeriği gereği evrensel bir niteliğe sahip olan dünyanın neresinde yaģarsa yaģasın bütün insanların benzer tehlike ve riskler karģısında benzer tedbirler almaları gereksinimi gerektiren bir olgudur. Sosyal güvenlik maruz kalınan tehlike ve zararların aynı olması nedeniyle statik, bu tehlike ve zararlara karģı alınan tedbirlerin geliģmesi ve zaman içerisinde farklı yöntemlerin uygulanması nedeniyle dinamik bir yapıya sahiptir (Alper, 1999: 11). Sosyal güvenliğin evrenselliğini ortaya koyan en önemli uluslararası belge Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesidir. Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin 22. maddesinde Herkesin, toplumun bir üyesi olarak, sosyal güvenliğe hakkı vardır. Ulusal çabalarla ve uluslararası iģ birliği yoluyla ve her devletin örgütlenmesine ve kaynaklarına göre, herkes onur ve kiģiliğinin serbestçe geliģim için gerekli olan ekonomik, sosyal ve kültürel haklarının gerçekleģtirilmesi hakkına sahiptir denilerek sosyal güvenliğin evrenselliği ön plana çıkartılmıģtır. Sosyal güvenliğin evrensel bir insan hakkı olarak kabul edilmesi uluslararası sosyal güvenlik kapsamında sağlanan hakların belli bir standartta olmasını kolaylaģtırmıģtır. Nitekim ILO tarafından hazırlanan sözleģmeler ve Avrupa Birliği nin yaptığı çalıģmalar uluslararası nitelikte olup birçok ülkenin ortak çalıģmalarının ürünü olarak ortaya çıkmıģtır diyebiliriz. 5

20 2.Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Ortaya ÇıkıĢı 19. yy. sonlarında Bismarck tarafından geliģtirilip yürürlüğe konulan Alman Sosyal Sigortalar Mevzuatı önemli sayılan bir baģlangıç olarak belirtilmektedir. Modern anlamda sosyal güvenlik sisteminin ortaya çıkması için ise 1929 yılında meydana gelen büyük ekonomik kriz sonrası ortaya çıkan Keynesyen düģüncenin devletin sosyal ve ekonomik hayata müdahaleyi gerekli gören teorisinin kabul görmesi gerekmiģtir. Bu düģünce sosyal güvenlik konusunda da devletin etkin rol oynaması gerektiği düģüncesinin kabul görmesini sağlayarak modern anlamda sosyal güvenlik sistemlerinin oluģmasına katkı sağlamıģtır (Güzel, 2005: 63; Akyıldız, 1999: 198). Sosyal güvenlik harcamalarının finansmanına devletin katkıda bulunması günümüzde bir tercihten ziyade zorunluluk halini almıģ bulunmaktadır. Bu durumun temel nedenleri geliģmiģ ülkelerde nüfusun yaģlanması sonucu aktif katılımın azalması ve sağlık harcamalarının artması iken geliģmekte olan ülkelerde kayıtdıģılık ve iģgücü kapasitesinin yeterli ölçüde ekonomiye katkı sağlamaması olarak gözükmektedir. Sosyal güvenlik kavramının geliģmiģ ülkelerde algılanıģ Ģekli sosyal yardım ve sosyal hizmetlerden ziyade yaģlılık sigortası, malullük sigortası, ölüm sigortası, hastalık sigortası, iģ kazası ve meslek hastalığı sigortası ve aile ödenekleri olarak kabul edilen sigorta kollarıdır. Ülkemizde de aile yardımları hariç sosyal güvenlik sigorta kolları mevcut olup bu sigorta kolları uygulanmaktadır (TaĢçı,2013: 61). Sosyal güvenlik anlayıģında önümüzdeki dönemlerde, bireysel inisiyatifin artarak sosyal güvenlik sitemi içerisinde özel sektörün öneminin ön plana çıkması, sosyal güvenlikte asgari seviyede bir korumanın garanti altına alınmasının insan hakları içinde sayılması, bağımlılığa neden olan iģsizlik sigortası ve aile yardımları gibi 6

21 uygulamaların azalması ve insanların emeklilik yaģının belirlenmesinde, çalıģabildikleri sürece çalıģmalarına olanak veren ve ilerleyen yaģlarında daha uygun iģlerde çalıģabilmelerine olanak sağlayan uygulamaların gerçekleģmesi beklenmektedir. Sosyal güvenliğin kapsamındaki geliģmede ise aile yapılarının değiģmesi nedeniyle kadın, çocuk ve yaģlılar için meydana gelebilecek risklere karģı tedbirler sosyal güvence kapsamına alınıp, bakım ihtiyacının da ILO tarafından belirlenen sosyal güvenlik risklerine eklenmesi söz konusu olacaktır (Alper,1999: 22-24). Nitekim ülkemizde de sosyal güvenlik haklarının geniģlemesi anlamında önümüzdeki yıllarda aile yardımı uygulamasının tüm çalıģanları kapsayacak Ģekilde koruma altına alması gerekliliği ortaya çıkacaktır. Bu zorunluluğu sağlayacak itici güç ise ILO ve Avrupa Birliği ile yürütülen çalıģmalar olacaktır. 3.Sosyal Güvenliğin GeliĢimine Yön Veren Ġki Ülke: Almanya ve Ġngiltere Sosyal güvenliğin geliģim süreci içerisinde hangi aģamalardan geçerek bugünkü standartlara ulaģtığını anlayabilmek için Almanya ve Ġngiltere sosyal güvenlik sistemlerinin incelenmesi diğer ülkelere örnek olması nedeniyle ayrı bir öneme sahiptir. Genel olarak Ġngiltere nin sosyal güvenlik alanında liberal politikaları benimsediği, Almanya nın ise kamusal sosyal güvenlik politikalarında öncü olduğu kabul edilmektedir (Akyüz, 2008: 59). SanayileĢmenin hızla geliģtiği Ġngiltere de çalıģma Ģartlarının çok ağır oluģu iģçilerin korunmasına yönelik düzenlemelerin yapılması konusunda Ġngiltere yi öne çıkarırken, sosyal güvenliğin geliģimine yönelik yapılan modern düzenlemelerde Almanya daha ön plana çıkmıģtır (Dilik, 1988: 72). Avrupa ülkelerin sosyal ve ekonomik geliģimlerinin farklı süreçlerden geçmesi farklı sosyal güvenlik sistemlerine sahip olmalarına neden olsa da temel 7

22 olarak bu iki ülkenin sosyal güvenlik uygulamaları benimsenmiģtir. Almanya sosyal güvenlik sistemi kazanımların gelire endeksli olduğu ve katılımda gönüllülüğün önemli olduğu bir model iken Ġngiltere sosyal güvenlik sistemi aylıkların sabit oranlı ve katılımın zorunlu olduğu bir model olarak kabul edilmektedir. Bu iki ülke dıģında kalan diğer Avrupa ülkeleri bu modellerden etkilenmiģ olup sosyal güvenlik sistemlerinde bu ülkelerin sosyal güvenlik uygulamalarını örnek alarak kendi sosyal güvenlik sistemlerini oluģturmuģtur (TaĢçı, 2013: 94). Beveridge modeli sosyal güvenlik sistemleriyle Bismark modeli sosyal güvenlik sistemleri arasındaki diğer bir ayrımda gelirin yeniden dağılımı üzerinde yapılmaktadır. Gelirin yeniden dağılımının güçlü olduğu sistemler, Beveridge modeli altında kabul edilirken gelirin yeniden dağılımın zayıf olduğu ülkeler Bismarck modeli altında kabul edilmektedir (Conde- Ruiz ve Profeta, 2003:3, aktaran: Ulutürk ve Dane,2009:362). Sosyal güvenlik sistemlerinin diğer ülkelerce örnek alınması örnek alan ülkenin sanayileģme süreciyle eģ zamanlı olarak geliģen bir süreçtir. Nitekim ülkemizde sosyal güvenliğin modern ve kurumsal izlerinin ilk görüldüğü mevzuat 1936 tarihli 3008 sayılı ĠĢ Kanunu dur. Buna benzer mevzuat düzenlemeleri Avrupa da 1880 lerde hazırlanmıģtı. Bu nedenle sosyal güvenliğin geliģiminin ülkelerin sanayileģme süreciyle paralel geliģtiğini söyleyebiliriz. 3.1.Bismarck Sosyal Güvenlik Modeli Geleneksel sosyal yardımlaģmanın sosyal güvenliği sağlamada yetersiz kalması ve iģçi sınıfının çabaları Almanya da ilk sosyal sigorta uygulamalarının ortaya çıkmasını sağlamıģtır (Gökbayrak, 2010: 142). Almanya da 19. Yüzyılın sonlarında iģçi sınıfının ağır çalıģma koģullarının iyileģtirilmesi amacıyla Bismarck tarafından 8

23 ilk sosyal güvenlik sistemi oluģturulmuģtur (Güzel, 2005: 64). Sosyal devletin de kurumsal olarak yerleģmesini sağlayan sosyal güvenlik yaklaģımı Bismarck tarafından Almanya da yürürlüğe konulan uygulamalardan oluģmaktaydı. Bu uygulamalar sosyal güvenlik sistemlerinin ortaya çıkmasını sağlayan temel uygulamalardı yılında iģ kazaları alanında yapılan düzenlemelerden bugünkü sigorta kollarının ilk Ģekli olan Reichstag tasarısı parlamentoya sunularak zorunlu sigorta olarak kabul edilmiģtir (Akyüz, 2008: 66). 19. yüzyılın sonlarında iģ kazalarıyla ilgili olarak yapılan bu düzenlemelerle iģverenlerin sorumlulukları düzenlenerek ve yardımlaģma sandıkları kurularak bugünkü modern sosyal güvenlik sistemlerinin temelleri atılmıģtır (Gül, 2000: 58). Bismarck tarafından 17 Kasım 1881 de hazırlanan sosyal programda sosyal sigorta sistemi kurma önerisinde bulunulmuģtur. Bu program gereği 1883 de hastalık sigortası, 1884 de iģ kazası sigortası, 1889 da yaģlılık sigortası kanunları çıkarılmıģtır. Hazırlanan bu kanunlarla Dünya da ilk kez sosyal sigortalar pozitif hukuk içerisinde yer alarak kısa zamanda Almanya dan diğer Avrupa ülkelerine geçmiģtir (Ayhan,2012: 46). Ülkemizde uygulanan modele yakın olan Bismarck modeli dünyada daha çok tercih edilen bir model olup mesleki faaliyet ölçütüne bağlı olarak bağımlı veya bağımsız çalıģma statüsüne göre sosyal güvence sağlamasına öncelik verilmiģtir (Balcı,2008: 91). Dünyada genel olarak kabul gören bu modelde sosyal güvenlik anlayıģı mesleki faaliyet ölçütüne göre belirlenen kiģilerin bağımlı ya da bağımsız çalıģmalarına bağlı olarak sosyal güvenlik kapsamına alınması öngörülmüģtü (Güzel, 2005: 64). 9

24 3.2.Beveridge Sosyal Güvenlik Modeli 1942 yılında Lord Beveridge baģkanlığında sosyal risklere karģı koruma sağlanması amacıyla toplanan komisyon tarafından hazırlanan Beveridge Planının içeriğinde yer alan insanların sosyal ve ekonomik durumlarının düzeltilmesi ilkesiyle modern sosyal güvenlik anlayıģını ortaya çıkardığı belirtilmektedir (Ayhan, 2012: 42). Beveridge Planı sosyal güvenlik anlayıģında bir devrim olarak kabul edilip planın yayınlanmasından sonra tüm sosyal güvenlik sistemlerinde etkili olduğu kabul edilmiģtir. Planda yoksulluğun kabul edilemezliği ve bunun ancak kurumsallaģmıģ bir sosyal güvenlik sistemiyle çözülebileceği anlatılmak istenmiģtir (Güzel,2006: 45). Bireysel sorumluluğun önemsendiği sosyal güvenlik sisteminin sağlık ve istihdam politikalarıyla desteklenmesinin önemi üzerinde durularak devletin öncelikli bir kamu hizmeti olarak görmesi gerekliliğine vurgu yapılmıģtır (Gökbayrak, 2010: 142). Beveridge planında belirtilen sosyal güvenlik sistemi ulusal model olarak adlandırılmıģtır. Yapılan sosyal güvenlik harcamalarının finansman kaynağı olarak ulusal bütçe öngörülmüģtür. Yönetimde birlik ve yardımların tekliği ilkeleri ve tek bir sosyal güvenlik kurumu olması gereği planın baģlıca unsurlarını oluģturmuģtur (Güzel, 2005: 64). Beveridge Raporu sosyal güvenlik sistemlerinin bugün sahip olduğu aģağıdaki birçok özelliği ortaya koymuģtur (Güzel, Okur, Caniklioğlu, 2012: 27) : Genellik ve sigorta yardımlarında birlik ilkesi Yönetimde birlik ilkesi Primlerde teklik ve vergilerle katkı sağlama ilkesi Sisteminin tam istihdam ve ulusal sağlık politikalarıyla desteklenmesi Beveridge Raporuna dayanan ulusal model yönetimde birlik ve prim esasına göre 10

25 verilen sosyal güvenlik yardımları açısından teklik ilkesini ön plana çıkarmıģtır. Sosyal güvenlik hizmetlerinin tek bir kamu kurumu tarafından yürütülmesi fikrini gündeme getirerek tüm sosyal risklere karģı koruma sağlanmasını önermiģtir (Ayhan, 2012: 49; Ġzgi, 2008: 90). Sosyal güvenlik sistemlerinin bu günkü yapısında yer alan birçok ilkenin Beveridge Raporunda yer alan ilkeler olduğu görülmektedir. Bu durum modern sosyal güvenlik sistemlerinin geçmiģinin çok eski olmadığını halen geliģmekte olan yapılar olduğunu ortaya koymaktadır. 4.Sosyal Güvenlik Sitemlerinin Genel Problemleri Sosyal güvenlik sistemlerinin günümüzde karģılaģtığı sorunlar genel olarak dört baģlık altında toplanmıģtır, bunlar: demografik nedenler, düģük kapsam ve düģük prim tahsilatı, kayıt dıģılık ve siyasi müdahalelerdir (Balcı, 2008: 104). Ayrıca bugün birçok ülke sosyal güvenlik sistemlerinin sürdürülebilirliğini koruma konusunda problemlerle de karģılaģmaktadır. KarĢılaĢılan problemler genellikle finansal kaynak sorunu konusunda olsa da her ülke kendine özgü sorunlarla mücadele etmektedir. Bu sorunlarla mücadele geliģmiģ ülkeler ve geliģmekte olan ülkeler ayrımı yapılarak incelenmektedir. Türkiye de yaģanan sorunlar da geliģmekte olan ülkeler baģlığı altında değerlendirilmektedir (DPT,2007: 4). Bugün sosyal güvenlik sistemlerinin finansmanıyla ilgili olarak geliģmemiģ ülkelerde en önemli sorunu kayıt dıģılık ve toplumun tamamının sosyal güvenlik kapsamına alınamaması oluģturmaktadır (Gökbayrak, 2010: 156). Kayıt dıģılık sosyal güvenlik sistemlerinin finansman kaynağı olan primlerin yeterli oranda toplanamamasına neden olmaktadır. Ayrıca bu durum kiģilerin kayıt dıģı çalıģmasına rağmen sosyal güvenlik sisteminden yararlanılması nedeniyle sisteme daha fazla yük getirmektedir. Ülkemizin de içinde 11

26 yer aldığı geliģmekte olan ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerindeki en önemli sorun finansman yetersizliğidir. Finansman sorunun yol açtığı en büyük sorun sosyal güvenlik konusunun gündeme gelmesindeki ana neden olmasıdır. Bunun sonucu ise sosyal koruma mekanizmalarının insanların ihtiyaçlarını daha uygun Ģekilde sağlayacak çözümlerim gündeme gelmesini engellemesidir (Gökbayrak: 2010). Bu yüzden sosyal güvenlik sistemlerinin insan ihtiyaçlarını gereği gibi karģılaması yönünde yapılacak olan çalıģmaların mali sorunlardan ayrı olarak değerlendirilmesi ve çözüm önerilerinin mali açıklar öne sürülerek dikkate alınmamasından kaçınmak gerekmektedir. Diğer taraftan sosyal güvenlik sorunlarının temel kaynağı çalıģanlar olmamakla birlikte yapılan düzenlemelerin getirmiģ olduğu yükümlülükler büyük oranda çalıģanların üzerinde kalmaktadır. Sosyal güvenlik sistemlerinin finansal sorunlarının ortadan kaldırılması için iģveren menfaatlerinden bağımsız yapısal bir dönüģüm gerçekleģtirilmeli, finansmanda kamu kaynaklarının oranı arttırılmalı ve bu artıģ iģverenlerden alınacak vergilerle karģılanmalıdır (Ulutürk, 2009: 369). Sosyal güvenlik sistemlerindeki finansman krizinin önemli bir nedeni olarak dünya ülkelerinde bağımlı nüfusun genel nüfus içerisindeki payının sürekli artması da görülmektedir (Akyıldız,1999: 211). Avrupa ülkelerinde nüfusun giderek yaģlanması sosyal güvenlik sistemleri içerisinde yapılan harcamalardan yaģlılık sigortasına ayrılan payın giderek artmasına neden olacaktır. Bu durum sosyal güvenlik sistemlerinin geliģiminin daha çok yaģlılık sorununa çözüm bulma arayıģının devam etmesine neden olacaktır. Sosyal güvenlik risklerine karģı nüfusunun tamamını güvence altına alamayan 12

27 ülkelerde kapsam dıģında kalan kesimin gelir düzeyi düģük, sosyal risklerle karģı karģıya kalan kesim olduğu hesaba katılırsa nüfusun bir bütün olarak tamamının sosyal güvenliğinin sağlanması gerekliliği açıktır. Yine toplumun tamamının sosyal güvenlik kapsamına alınmadan devletin sosyal sigorta programlarına katkı sağlaması sosyal güvenlik adaletsizliği olarak değerlendirilmektedir (Bayri, 2013). Bunun nedeni ise toplumun tamamından bir Ģekilde vergi alınmakta ama buna rağmen toplumun tamamı aynı sosyal güvenceye sahip olmamasına rağmen harcamaların bir kısmının toplanan vergilerden karģılanmasıdır. GeliĢmiĢ ülkelerde sosyal güvenlik sistemlerinde dönüģüm ihtiyacının en önemli nedenlerinden biri de sosyal güvenlik için yapılan harcamaların büyük oranlara ulaģması ve artık sosyal güvenlik standartlarının yapılan harcamaların artırılması yoluyla iyileģtirilmesi imkânının kalmamasıdır (Alper,1999: 18). Bugün gelinen noktada sosyal güvenlik sistemlerinin geliģimlerinde anlam geniģlemesinden ziyade ekonomik önceliklerin öne çıktığı ve sosyal boyutun göz ardı edildiği bir yol izlenmektedir. Ülkemizde yaģanan sosyal sorunların temelinde iģgücü piyasasının yapısal sorunları, istihdam biçimlerindeki dönüģümler ve yönetim biçimindeki aksaklılıklar bulunmaktadır (Gökbayrak, 2010: 143). Bu durum sosyal güvenlik sistemlerinin iyileģtirme çalıģmalarının finansman çözümleri bulma yoluna sürüklemiģtir. Ülkemizde de gerçekleģtirilen reformlar temelde sosyal güvenlik açıklarının kapatılabilmesini sağlayacak çözüm arayıģlarıyla gerçekleģtirilmiģtir. 13

28 5.Sosyal Güvenliğin Uluslararası Belgelerdeki Yeri 20. yüzyılın ilk yarısında devletlerin sosyal konularda yükümlülüklerinin olması gereği üzerinde duran uluslararası belgeler ön plana çıkmaya baģlamıģtır. Bunlar arasında 1941 tarihli Atlantik Paktında Herkese daha iyi çalıģma koģulları, daha fazla ekonomik ve sosyal güvenlik sağlamak için tüm uluslara tam bir iģbirliği kurulması gerektiği ifade edilmiģtir. Sosyal güvenlik kavramının ILO nun resmi belgelerinde ilk kez yer almasını sağlayan ve tüm ülkelere sosyal güvenliğin asgari standartlarını sağlamayı öneren 102 sayılı sözleģmesi ve bu sözleģmenin esinlendiği 1944 tarihli Filedelfiya Bildirisi ön plana çıkmaktadır (Güzel, 2006: 42) yılında imzalanıp 1965 yılında yürürlüğe giren Avrupa Sosyal ġartı ve 1968 tarihinde yürürlüğe giren Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu uluslararası sosyal güvenlik belgelerinden en önemli olanları arasında sayılmaktadır (Güzel, Okur ve Caniklioğlu, 2012: 41-46). Görüldüğü gibi bugünkü sosyal güvenlik olgusunun uluslararası belgelerde yer almaya baģlaması 80 yıllık bir geçmiģe sahip olan ve halen geliģmekte olan bir durumdur. Bu nedenle sosyal güvenlik sistemlerinin bugünkü durumu ülkeden ülkeye değiģmekle beraber sürekli bir geliģim içerisindedir. Bu geliģim finansman sorununun aģıldığı ölçüde sosyal koruma mekanizmalarının geliģtirilmesi yönünde devam etmektedir. 5.1.ILO Sosyal Güvenlik Standartlarının GeliĢimi Uluslararası ÇalıĢma Örgütünün sosyal güvenlik alanında standart belirleme faaliyetleri zaman içinde geliģen bir durumdur. Sosyal güvenlik alanında standart belirleme konusunda yapılan çalıģmalar 3 ayrı döneme ayrılarak incelenebilmektedir (ILC: 2011). 14

29 1. Nesil sözleģmeler * sosyal sigortalar temelinde yapılmıģ olan düzenlemeler olup her bir risk sözleģmelerde ayrı ayrı, bazıları sektöre özgü düzenlenmiģtir. Ġkinci nesil sosyal güvenlik standartları 102 sayılı Sosyal Güvenliğin Normlarına ĠliĢkin SözleĢmede yer alan standartlardan oluģmaktadır. Bu sözleģme önemi dolayısıyla ilgili bölümde detaylarıyla incelenmiģtir. Daha sonra aģağıda belirtilen üçüncü nesil sözleģmeler ise 102 sayılı sözleģme modeli üzerinden koruma düzeyini yükselterek, sosyal fayda, hizmet ve destek ile sosyal güvenlik kavramının geniģ yorumlanmasını sağlamıģtır. ĠĢ Kazası Yardımları SözleĢmesi, 1964 (No. 121) Malullük, YaĢlılık ve Ölüm Yardımları SözleĢmesi, 1967 (No. 128) Tıbbi Bakım ve Hastalık Yardımları SözleĢmesi, 1969 (No. 130) ĠĢsizlik SözleĢmesine Yönelik Ġstihdam TeĢviki ve Korunması, 1988 (No. 168) Üçüncü nesil düzenlemeler sosyal güvenlik sistemlerinde kapsam, verilen hizmetler ve koruma düzeyinin yükseltilmesi amacıyla yapılan düzenlemelerdir Sayılı Sosyal Güvenliğin Asgari Standartlarına ĠliĢkin ILO SözleĢmesi Sosyal güvenliğin asgari normlarına iliģkin uluslararası alanda kabul gören asgari standartlar ILO nun 102 sayılı sözleģmesinde belirtilen yardımlar ve sosyal güvence * Tedavi EĢitliği (Kaza Tazminat) SözleĢmesi, 1925 (No.19), Hastalık Sigortası (Tarım) SözleĢmesi, 1927 (No.25), YaĢlılık Sigortası (Tarım) SözleĢmesi, 1933 (No.36), Maluliyet Sigortası (Tarım) SözleĢmesi, 1933 (No. 38), Dul Sigortası (Tarım) SözleĢmesi, 1933 (No. 40), ĠĢsizlik KarĢılığı SözleĢmesi, 1934 (No. 44), ĠĢçi Tazminat (Tarım) SözleĢmesi, 1921 (No. 12), ĠĢçi Tazminat (Kazalar) SözleĢmesi, 1925 (No. 17), ĠĢçi Tazminat (Meslek Hastalıkları) SözleĢmesi, 1925 (No. 18), Hastalık Sigortası (Sanayi) SözleĢmesi, 1927 (No. 24), YaĢlılık Sigortası SözleĢmesi, 1933 (No. 35), Maluliyet Sigorta SözleĢmesi, 1933 (No. 37), Dul Sigortası (Sanayi, vb) SözleĢmesi, 1933 (No. 39), ĠĢçi Tazminat (Meslek Hastalıkları) SözleĢmesi 1934 (No: 42) 15

30 korumalarıdır. 102 sayılı sözleģmede dokuz risk sayılmıģtır. Türkiye bu risklerden sekiz tanesine koruma sağlarken sadece aile ödenekleri için koruma sağlanmamıģtır. 102 sayılı ILO sözleģmesinde sosyal güvenlik sistemi kapsamına alınacak riskler; Hastalık (Tıbbi Yardım) Hastalık (Parasal Yardım) ĠĢsizlik YaĢlılık ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığı Analık Sakatlık Ölüm Aile Ödenekleridir. SözleĢmeyi kabul eden devlet, yukarıda sayılan risklerden en az üçünü koruma altına alacak tedbirleri sağlamak zorundadır. Ayrıca kabul ettiği üç riskten en az birinin iģsizlik, yaģlılık, iģ kazası ve meslek hastalığı, sakatlık veya ölüm risklerinden olması gerekmektedir. ILO nun 102 sayılı sözleģmesi yukarıda belirtilen risklere karģı devletlerin bu yükümlülükleri yerine getirebilmeleri için nüfuslarının tamamını değil belli bir kısmının bu güvence altına alınması yeterli görerek özellikle geliģmemiģ ülkelerin sözleģmeyi onaylamaktan çekinmemelerini göz önünde tuttuğu açık bir Ģekilde görülmektedir. GeliĢmiĢ ve geliģmekte olan ülkelerdeki mevcut durumlar incelendiğinde ise özellikle nüfusun belli bir oranın sosyal güvencesinin sağlanması anlamında bu standartların üzerinde olduğu görülmektedir. Bu nedenle sosyal 16

31 güvenlik standartlarının günümüzdeki mevcut durumunun incelenmesinde sosyal koruma alanının önemli olduğu geliģmiģ Avrupa ülkelerinin sosyal güvenlik sistemlerinin hangi yönde geliģme gösterdiklerinin araģtırılması önem kazanmaktadır. Uluslararası belgelerde yer alan sosyal güvenlik standartlarının belirlenmesindeki asıl amaç geliģmiģ ülkelerdeki sosyal güvenlik mekanizmalarının diğer ülkeler tarafından da kabul görerek evrensel bir hak olarak kabul edilen sosyal güvenlik hakkından bütün insanların gereğince yararlanmasını sağlamaktır. 5.3.Avrupa Sosyal ġartı ve Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu 1961 tarihli Avrupa Sosyal ġartı sosyal güvenlik konusunda önemli ilkelere yer vermiģtir. Sosyal Güvenlik hakkı baģlıklı 12. maddesine göre taraf devletler sosyal güvenliğin tam anlamıyla sağlanabilmesi için sosyal güvenlik sistemi oluģturmak, en azından ILO nun 102 sayılı sözleģmesindeki asgari normları sağlayan bir sosyal güvenlik sistemini devam ettirmek ve sosyal güvenlik sistemlerinin daha üst seviyelere yükseltmekle, bu konuda çaba göstermekle yükümlüdür. Bu belge ülkemiz tarafından 1989 yılında 3581 sayılı kanunla onaylanmıģtır (Güzel, Okur ve Caniklioğlu, 2012: 44-45). Sosyal Ģartın baģlangıcında sosyal hakların tanınmasında hiçbir ayrımın yapılamayacağı hüküm altına alınmıģtır (Arıcı ve Alper, 2012: 213) yılında kabul edilen ve tarihinde yürürlüğe giren Gözden Geçirilen Avrupa Sosyal ġartı 12. maddesi de Sosyal Güvenlik Hakkı baģlığı altında ILO nun 102 sayılı sözleģmesi yerine daha ileri düzeyde kurallar içeren Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu na gönderme yapmaktadır tarihli Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu ILO nun 102 sayılı sözleģmesi temel alınarak hazırlanmıģ ve de aralarında Türkiye nin de bulunduğu 13 devlet tarafından kabul 17

32 edilmiģtir. Bu belgede sosyal güvenlik riskleri 102 sayılı sözleģmede olduğu gibi 9 risk olarak belirlenmiģ fakat bu risklerden en az altısı için sosyal güvencenin sağlanması gerektiği belirtilmiģtir. 102 sayılı Sosyal Güvenliğin Asgari Normlarına ĠliĢkin SözleĢme esas alınarak hazırlanan Avrupa Sosyal Güvenlik Kodunda belirlenen standartlar 102 sayılı sözleģmeden çok farklı değildir. Bununla birlikte Avrupa Sosyal Güvenlik Kodunda (1964) Protokolle getirilen değiģikliklerle sosyal güvenlik standartlarının düzeyi yüksek tutulmuģtur. Bahse konu olan Protokol Avrupa Sosyal Güvenlik Koduyla beraber imzaya açılan fakat Kod u imzalayanların zorunlu olarak imzalamalarını gerektirmeyen, tercihe bırakılan bir düzenlemeydi tarihinde imzaya açılan Revize Avrupa Sosyal Kodu ise ilkinden ayrı ve ilerde onun yerini alacak bir belge olarak kabul edilmiģtir (Güzel, Okur ve Caniklioğlu, 2012: 44-46). Revize Kod uluslararası sosyal güvenlik standartlarını kapsam açısından herkesin sosyal güvenlik kapsamına girmesi amacıyla hazırlanmıģ bir belge olarak görülmektedir (Nickless, 2002). Bu nedenle gelecek yıllarda sosyal güvenlik standartlarının geliģtirilmesi anlamında önemli bir uluslararası sosyal güvenlik belgesi olarak görülmektedir yılında yürürlüğe giren Gözden GeçirilmiĢ Avrupa ġartının sosyal güvenlik ile ilgili atfı 102 sayılı ILO sözleģmesi yerine Revize EdilmiĢ Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu na yapması Kod un uluslararası sosyal güvenlik standartlarındaki yerini gösteren önemli bir iģaret olmuģtur. Tabi burada her ne kadar daha yüksek düzeyde sosyal güvenlik standartlarına sahip olsa da Kod un temelinde 102 sayılı sözleģmenin belirgin etkisi vardır. 18

33 Protokol düzenlemesi (1964) Avrupa Sosyal Güvenlik Kodunda (1964) belirtilen standartların bir üst seviyeye çıkarılmıģ Ģekli olarak düģünülebilir. Örneğin Protokolde çocuk kavramı daha geniģ yorumlanarak 15 yaģ yerine 16 yaģ altında olanları kapsayacak Ģekilde düzenlenmiģtir. Ayrıca okul bırakma yaģının altında olan veya 15 yaģında olup eğitime devam eden, stajyer olarak çalıģan veya malul durumda olan çocuklarda 18 yaģına kadar koruma altına alınarak çocuk tanımı içinde sayılmıģtır. Protokol kabul edilmesi gereken bölüm sayısını (yani risk) altıdan sekize çıkararak sosyal güvence düzeyini yükseltmiģtir. Protokolde Kod da belirtildiği gibi sosyal sigorta riskleri arasında önem ayrımı yapmıģtır. Sağlık yardımlarının kabul edilmesini iki bölümün kabulü olarak, yaģlılık yardımlarının kabulünü de üç bölüm kabul edilmiģ gibi değerlendirileceği belirtilmiģtir. 6.Sosyal Güvenliğin Uluslararası Standartları Sosyal güvenliğin asgari normlarının belirlendiği ilk önemli çalıģma olarak değerlendirilebilecek olan 102 sayılı sözleģme (1952) standartları belirlerken geliģmiģ ülkelerin haricindeki ülkelerin de sözleģmeyi onaylamaları için standartların seviyesini düģük tutmuģtur. SözleĢmede belirlenen standartlar daha sonra standart seviyesinin daha yüksek tutulduğu Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu nda ve Protokolünde (1964) referans olarak alınmıģtır. Sosyal güvenlik standartlarının uluslararası alanda en üst düzey standartlar ise Revize EdilmiĢ Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu nda (1990) yer almaktadır. 19

34 6.1.ILO nun 102 Sayılı SözleĢmesiyle Getirilen Standartlar Sağlık Sigortası Standartları Sigortanın Sağlanacağı Haller: Hastalık, gebelik ve bunlardan kaynaklanan haller Kapsam: ĠĢçi ve hizmetlilerin en az %50 si eģ ve çocuklarıyla beraber, ya da ikamet edenlerin en az %20 si eģ ve çocuklarıyla beraber, ikamet edenlerin en az %50 si, ya da en az 20 iģçi çalıģtırılan yerlerdeki iģçilerin en az %50 si eģ ve çocuklarıyla beraber. Gerekli ġartlar: Asgari bir staj süresi konulabilir. Yardım Niteliği: Hastalık ya da gebelik halinde muayene, tedavi ve ilaç giderleri, gerekli ilaçların temini ve gerekirse hastanede yatılı tedavi. Yararlanma Süresi: Sağlık yardımı halin devamı süresince sağlanır fakat her hastalık halinde her bir hastalık için 26 haftalık yardım sınırı koyulabilir. Hastalık ödeneği verilmeye devam ediliyorsa sağlık yardımı kesilemez ve uzun tedavi gereken hallerde ayrı hükümler uygulanabilir. Beyan edilmesi halinde üye ülke 26 hafta yerine 13 haftalık süre sınırı koyabilir (ekonomik yeterliliğinin düģük olması nedeniyle) Hastalık Sigortası Standartları Sigortanın Sağlanacağı Haller: ĠĢ göremezlik halinin ortaya çıkması. Kapsam: ĠĢçi ve hizmetlilerin en az %50 si, ya da ikamet edenlerin en az %20 si, 67. madde hükümleri kapsamında ikamet edenlerin tamamı, ya da en az 20 iģçi çalıģtırılan yerlerdeki iģçilerin en az %50 si. 20

35 Gerekli ġartlar: Asgari bir staj süresi konulabilir. Yardım Niteliği: Periyodik ödemeler halinde (sözleģmenin 65,66 ve 67 maddeleri dikkate alınarak). Yararlanma Süresi: Yardım süresi 26 haftayla sınırlanabilir ve ilk üç gün için ödenek verilmeyebilir ĠĢsizlik Sigortası Standartları Sigortanın Sağlanacağı Haller: ÇalıĢma yeterliliği olan ve iģ yapmaya hazır kiģinin uygun iģ bulamaması veya kazancının durması halinde. Kapsam: ĠĢçi ve hizmetlilerin en az %50 si, iģsiz kalınması halinde geçim kaynaklarının sözleģmenin 67. maddesinde belirtilen sınırları aģmaması durumunda bütün ikamet edenler, en az 20 iģçi çalıģtırılan yerlerdeki iģçilerin en az %50 si. Gerekli ġartlar: Gerekli görülen staj süresinin tamamlanması. Yardım Niteliği: Periyodik ödemeler halinde (sözleģmenin 65,66 ve 67. maddeleri dikkate alınarak). Yararlanma Süresi: 12 aylık bir dönemde 13 hafta (yardım süresi prim ödemesine ya da önceden alınan yardımlara göre kademelendirilmiģse 12 aylık dönem içinde ortalama yardım süresi 13 hafta oluyorsa sağlanmıģ sayılır), ya da sözleģmenin 67. maddesi uygulanacaksa 12 aylık bir dönemde 26 hafta. Ġlk 7 gün için yardım yapılmayabilir. 21

36 YaĢlılık Sigortası Standartları Sigortanın Sağlanacağı Haller: Belirlenen yaģın üstünde yaģlılık halinin olması, yaģ haddi 65 i aģmamalı fakat yeterliliğe sahip kurumlarca çalıģma gücüde göz önüne alınarak daha yüksek yaģ sınırı konulabilir. Kapsam: ĠĢçi ve hizmetlilerin en az %50 si, ya da ikamet edenlerin en az %20 si,yaģlılık dönemindeki geçim kaynakları 67. madde hükümleri kapsamında sınırları aģmayan ikamet edenlerin tamamı, ya da en az 20 iģçi çalıģtırılan yerlerdeki iģçilerin en az %50 si. Gerekli ġartlar: 1.30 yıllık prim ödeme süresi, çalıģma süresi ya da 20 yıllık ikamet süresi olarak tespit edilen bir sürenin tamamlanması. 2.Bütün çalıģanlar korunuyorsa yasal olarak belirlenen prim ödeme süresini tamamlayan kiģinin çalıģma döneminde belirlenen yıllık ortalama gün sayısı kadar prim ödemesi. 1. Ģartta yer alan yardım söz konusu ise yasalarda belirlenmek üzere 15 yıllık prim ödeme veya çalıģma süresi tamamlanması halinde -ya da bütün çalıģanların korunması sağlanmıģsa yasal prim ödeme süresini tamamlayan ve çalıģma döneminde her yıl ortalama olarak 2. Ģartta belirtilen ortalamanın yarısı oranında prim ödeyenlere indirimli bir yardım sağlanması teminat altına alınmalıdır. Yardım Niteliği: Periyodik ödemeler halinde (sözleģmenin 65.,66. ve 67. maddeleri dikkate alınarak). 22

37 Yararlanma Süresi: YaĢlılık halinin devamı süresince ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Standartları Sigortanın Sağlanacağı Haller: ĠĢ kazası ya da meslek hastalığı sonucu oluģan hastalık hali, kazancı durduran iģ göremezlik hali, kazanma gücünün tamamen kaybı ya da mevzuatla belirlenen derecede kaybı veya beden noksanlığı, erkek iģçinin ölümü nedeniyle eģinin ve çocuklarının geçimlerini sağlayamaması halleri. Kapsam: ĠĢçi ve hizmetlilerin en az %50 si ve aile reisinin ölümü sonucu hak kazanılan yardımlar için eģ ve çocukları, beyan halinde ya da en az 20 iģçi çalıģtırılan yerlerdeki iģçilerin en az %50 si ve aile reisinin ölümü sonucu hak kazanılan yardımlar için eģ ve çocukları. Gerekli ġartlar: Kaza anında çalıģtırılıyor olmak yeterlidir. Yardım Niteliği: Evde yapılan muayeneler dahil ayakta ya da yatarak yapılan bakım, tedavi ve muayeneler, diģ tedavileri malzeme ve ilaç giderleri. Geçici iģ göremezlik, kazanma gücünün tamamen kaybedilmesi veya buna eģit beden noksanlığı, aile reisinin ölümü halinde periyodik ödemeler Ģeklinde (65. ve 66. maddelere uygun olarak ). Kazanma gücünün kısmi kaybı ya da bu derecede beden noksanlığı söz konusu ise tam kayıpta belirlenen miktarlara göre tespit edilecek oranlar üzerinden periyodik ödemeler olarak. Yararlanma Süresi: Geçici iģ göremezlik ilk üç gün için verilmeyebilir, diğer yardımlar yardımı gerektiren halin devamı süresince. 23

38 Aile Yardım Sigortası Standartları Sigortanın Sağlanacağı Haller: Çocukların geçimini sağlama mükellefiyeti. Kapsam: ĠĢçi ve hizmetlilerin en az %50 si, ya da ikamet edenlerin en az %20 si, çocuk geçindirme sorumluluğunda olan kiģinin yasalarda belirtilen sınırları aģmayan geçim geliri olanlar, beyan halinde en az 20 iģçi çalıģtırılan yerlerdeki iģçilerin en az %50 si. Gerekli ġartlar: Korunan kiģilerden en az yasalarda belirtilen Ģekilde belirli bir süre içinde 3 aylık prim ödeme veya çalıģma süresi ya da 1 senelik ikamet etme Ģartı. Yardım Niteliği: Periyodik ödemeler (66. madde esasları gözetilerek erkek iģçi ücretinin %3 ü ile çocuk sayısının çarpımı ya da bu ücretin %1,5 inin bütün ikamet edenlerin çocuk sayısıyla çarpımı ), çocuklara yiyecek-içecek, tatil yeri temini ya da ev idaresine yardım Ģeklinde. Yararlanma Süresi: Yardımı gerektiren halin devamı süresince Analık Sigortası Standartları Sigortanın Sağlanacağı Haller: Hastalık, gebelik, doğum ve bunlardan kaynaklanan hallerde, ve bu sebeplerden ötürü kazancın durması halinde. Kapsam: ĠĢçi ve hizmetlilerin %50 sinden az olmamak üzere bu kategorideki kadınlara ve analık sağlık yardımları gerekli olan erkeklerin eģleri, ya da ikamet edenlerin %20 sinden az olmamak üzere faal nüfus içindeki kadınlar, analık sağlık yardımları gerekli olan erkeklerin eģleri, beyan halinde en az 20 iģçi çalıģtırılan yerlerdeki iģçilerin %50 sinden az olmamak üzere bu kategorideki kadınlar. Gerekli ġartlar: Belirli bir staj süresinin tamamlanması öngörülebilir. 24

39 Yardım Niteliği: Gebelik, doğum ve bunlardan kaynaklanan hastalıklarla ilgili giderler. Bu nedenlerle iģ göremezlik halinde periyodik ödemeler (sözleģmenin 65. ve 66. maddeleri dikkate alınarak). Yararlanma Süresi: Sağlık yardımı ve iģ göremezlik ödeneği halin devamı süresince verilir. Periyodik ödemeler 12 hafta olarak sınırlanabilir. Mevzuatta daha uzun süre öngörülmüģse bu müddetten daha kısa olamaz Maluliyet Sigortası Standartları Sigortanın Sağlanacağı Haller: Mesleki faaliyeti yürütme gücünün tamamen veya belirlenen derecede kaybedilmesi ya da hastalık ödeneğinin kesildiği tarihte iģ göremezliğin devam etmesi. Kapsam: ĠĢçi ve hizmetlilerin en az %50 si, ya da ikamet edenlerin en az %20 si, maluliyet dönemindeki geçim kaynakları 67. madde hükümleri kapsamında sınırları aģmayan ikamet edenlerin tamamı, ya da en az 20 iģçi çalıģtırılan yerlerdeki iģçilerin en az %50 si. Gerekli ġartlar: 1.15 yıllık prim ödeme süresi, çalıģma süresi ya da 10 yıllık ikamet süresi olarak tespit edilen bir sürenin tamamlanması. 2.Bütün çalıģanlar korunuyorsa 3 yıllık prim ödeme süresini tamamlayan kiģinin çalıģma döneminde belirlenen yıllık ortalama gün sayısı kadar prim ödemesi. 1. Ģartta yer alan yardım söz konusu ise yasalarda belirlenmek üzere 5 yıllık prim ödeme veya çalıģma süresi tamamlanması halinde 25

40 -ya da bütün çalıģanların korunması sağlanmıģsa 3 yıllık prim ödeme süresini tamamlayan ve çalıģma döneminde her yıl ortalama olarak 2. Ģartta belirtilen ortalamanın yarısı oranında prim ödeyenlere indirimli bir yardım sağlanması teminat altına alınmalıdır. Yardım Niteliği: Periyodik ödemeler halinde (sözleģmenin 65,66 ve 67. maddeleri dikkate alınarak). Yararlanma Süresi: Maluliyet halinin devamı süresince, bu yardımın yerine yaģlılık yardımı geçinceye kadar Ölüm (Dul ve Yetim) Sigortası Standartları Sigortanın Sağlanacağı Haller: Erkek iģçinin ölümü nedeniyle eģinin ve çocuklarının geçimlerini sağlayamaması hali. Kapsam: ĠĢçi ve hizmetlilerin %50 sinden az olmamak üzere bu kategorideki aile reislerinin eģ ve çocukları, bütün ikamet edenlerin %50 sinden az olmamak üzere faal nüfus kategorisindeki aile reislerinin eģ ve çocukları, aile reisinin kaybeden ve yardım dönemindeki geçim kaynakları 67. madde hükümleri kapsamında sınırları aģmayan bütün dul kadın ve çocukların tamamı, ya da en az 20 iģçi çalıģtırılan yerlerdeki iģçilerin %50 sinden az olmamak üzere mevzuatla belirlen bu kategorilere mensup aile reisinin eģ ve çocukları. Gerekli ġartlar: 1.Aile reisi tarafından 15 yıllık prim ödeme süresi, çalıģma süresi ya da 10 yıllık ikamet süresi olarak tespit edilen bir sürenin tamamlanması. 26